Onzichtbare voice-over in beeld

Onzichtbare voice-over in beeld Een explorerend onderzoek naar de vormgeving van de documentaire in afstemming op het publiek met betrekking tot de onzichtbare voice-over in tekst en beeld

Masterscriptie Dr. C. Sauer Communicatie- en Informatiewetenschappen Rijksuniversiteit Groningen

Marrit Nijdam 1381504 Oude Boteringestraat 11b 9712 GB Groningen [email protected]

27 juli 2010

Samenvatting In dit explorerende onderzoek wordt een eerste aanzet gegeven tot het onderzoeken van de vormgeving van een documentaire met betrekking tot de onzichtbare voice-over in tekst en beeld in afstemming op het publiek. Een documentaire dient toegankelijk te zijn voor zijn publiek, zodat het publiek de informatie die het krijgt kan begrijpen en verwerken. Daarom dient in de vormgeving van alle onderdelen van de documentaire rekening te worden gehouden met het publiek. Het vormgeven van de documentaire in afstemming op het publiek wordt audience design genoemd. Aangezien er nog geen onderzoek is gedaan naar dit onderwerp, is dit een explorerend onderzoek. Daarom bestaat het uit een uitgebreide analyse (globaal en lokaal niveau) van vijf documentaires. Op basis van bestaande theorie en een intuïtieve analyse is een model samengesteld. Dit model bestaat uit elementen van audience design die worden gerealiseerd door de onzichtbare voice-over in tekst en beeld. Hiermee kunnen de documentaires geanalyseerd worden. De documentaires blijken qua globale opbouw op veel verschillende manieren te zijn vormgegeven. Een belangrijke taak voor de onzichtbare voice-over is het helder maken van de overgangen van thema’s en de hoofdlijn van de documentaire voor het publiek. Bovendien geeft hij de ontwikkeling van de documentaire aan. Het beeld geeft vooral de ontwikkeling van de sequenties aan. Het blijkt dat in het begin en aan het eind van de documentaire veel aandacht wordt besteed aan het nieuwsgierig maken van het publiek. In de inleiding wordt de aandacht getrokken, zodat het publiek de documentaire wil zien. Aan het eind wordt het publiek wederom geprikkeld, waardoor het publiek nog zal nadenken over de documentaire of in ieder geval de documentaire niet snel zal vergeten. De onzichtbare voice-over kan worden gezien als de stem van de filmmaker, onder andere omdat hij een bijzondere positie inneemt. Want hij valt niet binnen het getoonde en niet erbuiten. Dit toont hij wanneer hij informatie geeft betreffende de documentaire zelf. Daarnaast schemert het perspectief van de filmmaker soms door in de tekst van de onzichtbare voice-over. Tevens wil de onzichtbare voice-over het publiek informeren over bepaald onderwerp. Om deze informatie toegankelijk te maken, verbindt hij dit met de eigen wereld van het publiek. Hier moet hij op inspelen, waaruit blijkt dat hij zich op een bepaalde doelgroep richt. Zijn publiek moet de informatie namelijk begrijpen en waarderen. Hiervoor heeft hij een imagined recipient in gedachten. De onzichtbare voice-over kan op verschillende manieren de documentaire toegankelijk maken voor het publiek. Dit doet hij door te structureren, hiermee wordt de structuur van een thema of verhaal helder, maar daarbij ook de relatie tussen verschillende informatie-eenheden. Zo kan hij ook het bestaande materiaal (zoals interviews) toegankelijk maken voor het publiek. Dit is een opvallend voorbeeld van audience design, want de onzichtbare voice-over maakt hiermee het bestaande materiaal toegankelijk voor het publiek. Verder maakt de onzichtbare voice-over de documentaire toegankelijk door de informatie begrijpelijk te maken voor het publiek. Dit realiseert hij niet alleen door uit te leggen, maar ook door bestaande informatie te vertalen naar het publiek. Hieruit blijkt vooral hoe de onzichtbare voice-over zijn tekst is vormgegeven in afstemming op het publiek. Want door een bepaalde vergelijking of relatie te veronderstellen, maakt hij duidelijk op welke doelgroep hij zich richt. Dit maakt hij eveneens duidelijk door een bepaalde spreekstijl aan te nemen. Dit onderzoek geeft een algemeen kader waaruit duidelijk wordt op welke manier de onzichtbare voice-over en het beeld, de documentaire toegankelijk maken voor het publiek en bovendien hoe dit toegankelijk maken van de documentaire voor het publiek wordt ingevuld.

Voorwoord Voor u ligt mijn scriptie, geschreven ter afronding van mijn master Communicatie- en Informatiewetenschappen aan de Rijksuniversiteit Groningen. In deze scriptie heb ik een eerste aanzet willen geven tot het onderzoek naar de vormgeving van de onzichtbare voice-over in documentaires in afstemming op het publiek. Er was nog geen onderzoek naar het onderwerp gedaan en dat maakte het voor mij des te aantrekkelijker. Toch bleek het niet altijd even makkelijk. Nu het uiteindelijk is gelukt om een algemeen kader neer te zetten van het onderwerp, ben ik trots op mijn onderzoek, omdat ik hiermee iets toevoeg aan de communicatiewetenschap. Deze scriptie schrijven heeft mij veel voldoening gegeven en is mede daardoor een prettige afsluiting van mijn master. Via deze weg wil ik dr. Sauer bedanken voor zijn begeleiding tijdens het schrijfproces van de scriptie en tevens voor zijn inzet om mij uit te dagen om beter te leren schrijven en betogen. Verder wil ik mijn vriend, familie en vrienden bedanken voor hun steun, die zij elk op hun eigen wijze wisten in te vullen. Marrit Nijdam

Samenvatting Voorwoord Inhoudsopgave H1 Inleiding H2 Theoretisch kader 2.1 Documentaire 2.1.1 Documentairesoorten 2.2 Onzichtbare voice-over 2.3 Onzichtbare voice-over ten opzichte van het beeld 2.3.1 Geluid versus beeld 2.3.2 Tekst versus beeld 2.4 Onzichtbare voice-over en het publiek 2.4.1 Gemedieerde discourse 2.4.2 Het publiek 2.5 Design van onzichtbare voice-over 2.5.1 Overhearer design 2.5.1.1 Common ground 2.5.2 Referee design en audience design 2.5.3 Visuele invulling 2.6 Realisatie van audience design 2.6.1 Realisatie audience design op globaal niveau 2.6.1.1 Narratieve vorm 2.6.1.2 Retorische vorm 2.6.1.3 Categorische vorm 2.6.2 Realisatie audience design op lokaal niveau 2.6.2.1 Structuur 2.6.2.2 Relatie tekst en beeld 2.6.2.3 Begrijpelijk maken 2.6.2.4 Interessant maken 2.6.2.5 Subjectiviteit 2.6.2.6 Metacommunicatie H3 Methode 3.1 Onderzoeksvraag 3.2 Operationalisatie 3.3 Materiaal 3.4 Analyse 3.4.1 Analysemodel 3.5 Betrouwbaarheid H4 Analyse 4.1 Globaal niveau 4.1.1 Vorm 4.1.2 Opbouw vorm 4.1.3 Thema-indeling 4.1.4 Aangeven opbouw 4.1.5 Aandacht trekken 4.1.6 Afronden 4.2 Lokaal niveau 4.2.1 Realisatie lokaal niveau totaal 4.2.2 Relatie vorm en hoofdtaak onzichtbare voice-over 4.2.3 Relatie tekst en beeld 4.2.4 Structureren 4.2.5 Begrijpelijk maken 4.2.6 Interessant maken 4.2.7 Subjectiviteit 4.2.8 Metacommunicatie

1 4 4 5 6 7 8 8 9 9 11 14 14 14 16 17 19 19 20 21 22 23 23 24 25 26 26 27 29 29 29 33 35 38 41 43 43 43 44 46 47 47 49 50 50 54 55 56 58 60 62 63

H5 Conclusie 5.1 Discussie

64 66

Bibliografie Filmografie

68 70

Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage Bijlage

Ia Ib II III IV V VI VII VIII IX X XI

– Algemeen kader vormgeving lokaal niveau - Analyse specifieke invulling lokaal niveau van analysemateriaal - Analyse Als de bel gaat…! - Analyse Auschwitz (Factories of Death) - Analyse Food Design - Analyse Here Comes the Sun - Analyse De orka - Als de bel gaat…! - Auschwitz (Factories of Death) - Food Design - Here Comes the Sun - De orka

71 84 104 113 122 131 141 150 179 221 260 300