Onderzoek PUR en gezondheid in de Kruidenbuurt te Heerenveen

Onderzoek PUR en gezondheid in de Kruidenbuurt te Heerenveen TUSSENRAPPORT GGD Fryslân 17 september 2013

Frans Duijm, Gea de Meer, John Janssen Met dank aan Pieter Postma (Landstra, Bureau voor Bouwfysica)

GGD Fryslân

1

18 september 2013

Inhoudsopgave

blz.

1. Aanleiding

3

2. Aanpak

4

3. Onderzoek van de gezondheidsklachten

5

4. Inventarisatie van woningklachten en bouwkundige inspecties

8

5. Tussentijdse conclusies en aanbevelingen

11

6. Bijlagen

13

GGD Fryslân

2

18 september 2013

1. Aanleiding Eind mei 2013 hebben woningcorporatie WoonFriesland en de Gemeente Heerenveen een melding van gezondheidsklachten ontvangen van een aantal bewoners in de Kruidenbuurt. Deze klachten werden door de bewoners in verband gebracht met het PUR-schuim dat is aangebracht tijdens een renovatie. PUR-schuim is aangebracht in 112 van de 192 woningen die in 2011/2012 door WoonFriesland zijn gerenoveerd. WoonFriesland en de gemeente Heerenveen hebben de GGD Fryslân en Landstra, Bureau voor Bouwfysica, benaderd voor het uitvoeren van een onafhankelijk onderzoek. Het doel is vast te stellen of de gezondheidsklachten veroorzaakt zijn door de isolatie van de woning met PUR schuim. Daarnaast heeft WoonFriesland aan Landstra gevraagd te kijken naar de bouwfysische kenmerken van de woning die van invloed kunnen zijn op het binnenmilieu.

GGD Fryslân

3

18 september 2013

2. Aanpak van het onderzoek Het onderzoek bestaat uit twee delen. Ten eerste de beoordeling of gezondheidsklachten van bewoners passen bij ziektebeelden die het gevolg kunnen zijn van gassen uit PUR. Dit is uitgevoerd door de GGD Fryslân in samenwerking met de GGD Groningen. Ten tweede de beoordeling van het PUR en de overige isolatie in de woningen. Dit onderdeel is beoordeeld door het bouwfysisch bureau Landstra. Op 10 juni 2013 hebben huurders van 186 woningen in de Kruidenbuurt van WoonFriesland een brief ontvangen. Deze brief was bedoeld voor de bewoners die gezondheidsklachten hadden en vermoedden dat deze met de woning in verband konden staan (zie bijlage A). De brief nodigde deze bewoners uit zich voor 21 juni bij de GGD Fryslân aan te melden voor het onderzoek. Naar aanleiding van deze brief kwamen bij GGD Fryslân 30 meldingen binnen. Op 11 juli is Landstra (bureau voor bouwfysica) begonnen met het onderzoek van de 30 woningen. Dit onderzoek bestond uit twee onderdelen. Aan de hand van een vragenlijst is aan de bewoners gevraagd hoe zij hun woning ervaren. Verder is de woning geïnspecteerd om te beoordelen hoe de isolatie is aangebracht, of het PUR goed is aangebracht en uitgehard en hoe de bouwfysische toestand van de woning is: isolatie, ventilatie, luchtdichtheid, enz. De gegevens zijn verwerkt en beschikbaar gesteld aan WoonFriesland en de GGD. De uitkomsten van het onderzoek staan in hoofdstuk 4. Op 29 juli is de GGD Fryslân begonnen met het bezoeken van de bewoners van de aangemelde woningen. Artsen van de GGD hebben met de bewoners gesproken aan de hand van een vragenlijst en per bewoner de gezondheidsklachten onderzocht. De uitkomsten van het onderzoek van de gezondheidsklachten staan in hoofdstuk 3. GGD Fryslân heeft vier maal een inloopspreekuur georganiseerd in het wijkcentrum in de Kruidenbuurt voor vragen of klachten over het onderzoek en de woningen. Deelnemers aan het onderzoek kregen informatie over dit spreekuur tijdens het huisbezoek van de GGD-arts, zowel mondeling als schriftelijk (zie bijlage B). Er geen gebruik gemaakt van het spreekuur. GGD Fryslân heeft voorafgaande aan het onderzoek de huisartsen in Heerenveen schriftelijk geïnformeerd (zie bijlage C).

GGD Fryslân

4

18 september 2013

3. Onderzoek van de gezondheidsklachten 3.1 Onderzoeksopzet Het gezondheidsonderzoek is opgezet als case finding. Dit is een methode om personen te vinden met klachten die passen bij een specifieke aandoening die het gevolg kan zijn van een bepaalde oorzaak. Deze methode is gekozen om antwoord te geven op de vraag van bewoners: zijn mijn gezondheidsklachten het gevolg van PUR? Het is een medisch milieukundig onderzoek en geen epidemiologisch onderzoek. Het gaat niet om het percentage bewoners met klachten of om het percentage met klachten in verhouding tot normaal voorkomende percentages. Daarom zit er in het onderzoek geen controlegroep. De aantallen zijn te klein voor een goede vergelijking met een controlegroep. Het onderzoek bestaat uit een aantal fases. De eerste fase omvat het screenen van gezondheidsklachten door middel van een vragenlijst. Doel hiervan is het selecteren van personen met klachten die passen bij ziektes die het gevolg kunnen zijn van isocyanaten. Isocyanaten zijn de gassen die afkomstig kunnen zijn van PUR. Personen met passende klachten zullen worden uitgenodigd voor de tweede fase van het onderzoek. Fase 2 zal bestaan uit een nader medisch onderzoek door een klinisch specialist Als hij ook niet kan uitsluiten dat de gezondheidsklachten het gevolg zijn van het aanbrengen van PUR, dan kan een derde fase nodig zijn met aanvullend onderzoek.

3.2 Methode van onderzoek Twee GGD-artsen hebben tijdens huisbezoeken vragen gesteld aan bewoners die zich gemeld hadden met gezondheidsklachten. Dit is gedaan aan de hand van een vragenlijst (zie bijlage D). De vragenlijst is door de GGD opgesteld met adviezen van de landelijke PUR-expertgroep, waarin o.a. een longarts en een arbeidshygiënist zitten die ervaring hebben met ziekten die kunnen ontstaan door isocyanaten. De vragenlijst is gericht op het onderscheiden van personen met klachten die wel of niet kunnen passen bij een ziektebeeld dat kan worden veroorzaakt door isocyanaten en dus mogelijk door PUR. Er zijn 3 ziektebeelden die kunnen worden veroorzaakt door isocyanaten. Ze staan aangeduid in tabel 1. Artsen van de GGD Fryslân en de GGD Groningen hebben beoordeeld of de klachten zouden kunnen passen bij één van deze drie aandoeningen die door PUR kunnen worden veroorzaakt. Daarbij is rekening gehouden met de nu bestaande klachten, met de onderlinge samenhang van de klachten, met de tijd dat de klachten begonnen zijn, en met veranderingen van de klachten in de tussentijd. Er is rekening gehouden met diagnoses waarvan de bewoner aangaf dat ze al door de huisarts of een specialist gesteld waren.

GGD Fryslân

5

18 september 2013

Tabel 1. De 3 ziektebeelden die door isocyanaten kunnen worden veroorzaakt Isocyanate-induced asthma: • astma-achtige klachten van de luchtwegen al of niet in combinatie met overgevoeligheidsklachten van ogen en/of neus • ontstaan of toegenomen na de renovatie • ontstaan kort na betreden van de woning • verminderd of afwezig bij verblijf elders Hypersensitivity pneumonitis = intrinsieke allergische alveolitis • klachten van de longen • ontstaan of toegenomen na de renovatie • in combinatie met algemene griepachtige klachten zoals aanvallen van rillingen, koorts, vermoeidheid, spierpijn • verminderend of afwezig bij verblijf elders Contact-dermatitis: • eczeem-achtige klachten van de huid • ontstaan of toegenomen na de renovatie • ontstaan kort na betreden van de woning • verminderend of afwezig bij verblijf elders

3.3 Deelname De aangemelde bewoner van één woning heeft zich teruggetrokken De GGD Fryslân heeft een huisbezoek afgelegd in 29 woningen. Dit is door 2 milieukundige artsen gedaan in de periode van 29 juli tot en met 28 augustus. Zij hebben mondeling de vragen uit de vragenlijst voorgelegd aan bewoners. Volgens opgave van de hoofdbewoners wonen in deze 29 woningen in totaal 73 personen, van wie er 54 ouder zijn dan 16 jaar. Aan 47 van de bewoners ouder dan 16 jaar zijn de vragen uit de vragenlijst voorgelegd. Bij de overige 7 bewoners ouder dan 16 jaar is dit niet gedaan omdat ze op dat moment niet aanwezig waren, omdat ze ziekte waren of omdat ze geen klachten hadden. Van 11 van de 19 kinderen jonger dan 16 jaar zijn ook gegevens opgenomen. Van de overige 8 kinderen zijn geen gegevens opgenomen omdat dat ze geen klachten hadden of te jong zijn. In de eerste fase zijn alleen de gegevens van bewoners van meer dan 16 jaar beoordeeld. Als in de tweede fase wel een verband met PUR wordt aangetoond, kan overleg volgen of onderzoek van kinderen zinvol is. Op deze wijze is de belasting voor kinderen zo laag mogelijk.

3.4 Blootstelling aan het PUR of isocyanaten In alle 29 woningen van de geïnterviewde bewoners is tijdens de renovatie PUR-spray aangebracht onder de vloer en/of onder het dak en/of in de spouw. Alle 47 geïnterviewde bewoners zijn tijdens of na het purren in het kader van de renovatie mogelijk blootgesteld aan isocyanaat. Dit varieert van bij het open kruipluik staan tot de avond na het purren thuiskomen en overnachten in de gepurde woning. Van de 47 geïnterviewde bewoners hebben er 34 een periode na het aanbrengen van PUR last gehad van een vreemde geur in de woning.

GGD Fryslân

6

18 september 2013

Van deze 47 bewoners geeft niemand aan een beroep te hebben waarin contact met PUR of isocyanaten bekend is.

3.5 Uitkomsten Klachten van de huid Van de 47 geïnterviewde bewoners hadden er 22 huidklachten. Bij 14 van hen traden de huidklachten voor het eerst op na de renovatie; bij 4 was er een verergering van de klachten na de renovatie. Geen van de personen met huidklachten dacht dat PUR de meest waarschijnlijke oorzaak was. Van de 22 personen met huidklachten gebruikten zes personen geneesmiddelen. Bij zes bewoners was een diagnose gesteld van een aandoening zoals eczeem, dermatitis of huidallergie. Deze diagnose is bij vier personen gesteld door een huisarts en bij twee door een dermatoloog. Bij geen van deze 22 personen met huidklachten passen de klachten bij het ziektebeeld van contact-dermatitis veroorzaakt door isocyanaat. Klachten van ogen en/of neus Van de 47 geïnterviewde bewoners hadden er 44 klachten van ogen of neus. Bij 37 van hen traden de klachten voor het eerst op na de renovatie; bij 4 was er een verergering van de klachten na de renovatie. Van de 44 personen met oog/neusklachten gebruikten er 19 hiervoor geneesmiddelen. Zes personen met oog/neusklachten vermoedden dat PUR de meest waarschijnlijke oorzaak van hun klachten was. Bij vijf personen was een diagnose gesteld van een aandoening zoals (allergische) ontsteking. Klachten van ogen en/of neus zonder luchtwegklachten passen niet bij een ziektebeeld van een aandoening door isocyanaten uit PUR (zie paragraaf 3.2) De oog- en/of neus-klachten zijn daarom verder samen met de luchtwegklachten in beschouwing genomen. Klachten van de luchtwegen en/of longen Van de 47 geïnterviewde bewoners hadden er 37 klachten van de ademhaling. Bij 25 van hen traden de klachten voor het eerst op na de renovatie; bij 10 was er een verergering van de klachten na de renovatie. Van deze 37 personen met luchtwegklachten gebruikten er twaalf hiervoor geneesmiddelen. Vijf personen met luchtwegklachten vermoedden dat PUR de meest waarschijnlijke oorzaak van hun klachten was. Bij twee personen is de diagnose hyperventilatie gesteld, of een andere diagnose die niet past bij isocyanaten. Bij twaalf bewoners was een diagnose gesteld van een aandoening zoals astma of bronchitis. Deze diagnose is bij vijf personen gesteld door een huisarts en bij zeven door een longarts. Een combinatie van typerende en tamelijk ernstige klachten van de luchtwegen die eventueel kunnen passen bij isocyanaat/PUR, komt voor bij 10 van de bewoners. Bij de overige 27 personen met klachten van de luchtwegen of longen passen de klachten niet bij een ziektebeeld van een aandoening door isocyanaten uit PUR. Algemene gezondheidsklachten Geen van de 47 geïnterviewde bewoners had griepachtige klachten. Van de 47 geïnterviewde bewoners hadden er 37 algemene gezondheidsklachten zoals vermoeidheid of gewichtsverlies. Geen van de 37 bewoners met algemene klachten had griepachtige klachten of klachten van de ademhaling. Van de 37 bewoners met algemene klachten vermoedde een bewoner dat PUR de meest waarschijnlijke oorzaak was van de klachten. Algemene gezondheidsklachten zonder bijpassende klachten van de longen of de luchtwegen passen niet bij een ziektebeeld van een aandoening door isocyanaten uit PUR (zie paragraaf 3.2) GGD Fryslân

7

18 september 2013

4. Inventarisatie van woningklachten en bouwkundige inspecties 4.1 Algemeen Tussen 29 juli en 30 augustus zijn de 30 aangemelde woningen bezocht door ervaren bouwfysici van Landstra bureau voor bouwfysica. Een bouwfysicus is iemand die verstand heeft van bouwen én van zaken als binnenklimaat, ventilatie, vocht, behaaglijkheid, isolatie en materialen. Tijdens het bezoek is een gesprek met de bewoners gevoerd over hun klachten en ervaringen met de woningen aan de hand van een vragenlijst. Daarnaast is volgens een standaardmethode de woning uitgebreid visueel geïnspecteerd en zijn enkele proeven gedaan. De vragenlijst en de inspectielijst zijn opgenomen in bijlage E. Het onderzoek heeft een oriënterend karakter en is vooral gericht op de volgende zaken. - De ervaringen van de bewoners met isolatie, tocht, ventilatie, geur en vocht. - Het uiterlijk en de kwaliteit van het PUR-schuim onder vloeren en achter knieschotten op zolder. - De schil van de woning: isolatie, dichtheid, vocht van binnen en van buiten. - De begane grondvloeren en de kruipruimte: dichtheid van de vloeren, ventilatie van de kruipruimte. - Geurklachten, vochtklachten, behaaglijkheid. - Ventilatievoorzieningen, spuivoorzieningen. - eventuele bronnen van verontreiniging zoals verbrandingsgassen, e.d..

Tijdens het onderzoek zijn ook technische problemen geconstateerd. Deze zijn doorgegeven aan WoonFriesland en daar al in behandeling genomen. 4.2 Uitkomsten De woningen De woningen zijn gebouwd in de jaren ’70. Ze lijken in grote lijnen op veel rijtjeswoningen die in deze periode in Nederland gebouwd zijn. In de Kruidenbuurt zijn kleine verschillen in de gevels, materialen en afmetingen van de woningen. Op de begane grond is een woonkamer, een hal en een keuken aanwezig. Op de verdieping zijn 3 slaapkamers en een badkamer. Tenslotte is er de zolderverdieping onder het schuine dak. De meeste woningen hebben een gesloten keuken. Voor de ventilatie is er een afzuigsysteem waarmee lucht uit de keuken, het toilet en de badkamer wordt afgevoerd. Er is één woning zonder mechanische ventilatie aangetroffen; deze woning heeft “ontluchtingskanalen” die naar het dak lopen. Daar wordt lucht uit keuken, toilet en badkamer naar buiten afgevoerd. In de gevel zijn roosters en kiepramen aanwezig voor de luchttoevoer en voor het “spuien”. Spuien gebeurt door grote ramen en/of buitendeuren wijd open te zetten om snel alle lucht in de woning te verversen of om warmte af te voeren. Bijna alle woningen hebben centrale verwarming; de ketel staat op zolder. In één woning zijn gaskachels aanwezig. In de woningen zijn geen bijzondere toestellen aangetroffen die een nadelig effect hebben op het binnenmilieu. De cv-ketels zijn allemaal van een gesloten type, zodat er geen verbrandingsgassen in de woning kunnen komen. In één woning is nog een badgeiser aanwezig in de keuken met een afvoer naar buiten. GGD Fryslân

8

18 september 2013

De renovatie is uitgevoerd in 2011-2012. De woningen hebben allemaal nieuwe kunststof kozijnen gekregen met isolatieglas en nieuwe ventilatieroosters. De begane grondvloeren van de woning zijn van beton. Tijdens de renovatie is bij 18 woningen deze vloer aan de onderkant gepurd. In de andere woningen is geen PUR onder de vloer gespoten, maar is de bodem van de kruipruimte geïsoleerd met piepschuimbolletjes. In 26 woningen is op de zolder PUR-schuim gespoten onder het dak, achter het knieschot. Het andere dakdeel is aan de onderkant geïsoleerd met platen. De meeste spouwmuren van de woningen waren al vóór de renovatie geïsoleerd; bij de renovatie zijn bij 11 woningen de spouwmuren nog geïsoleerd met PUR-schuim. Klachten Volgens veel bewoners van de 30 bezochte woningen zijn na de renovatie klachten ontstaan. In veel van die woningen wordt een muffe geur ervaren, vooral beneden bij de meterkasten, soms is hier ook schimmel geconstateerd. Sommige bewoners klagen over een chemische geur. In enkele woningen is vocht of schimmel aangetroffen op een muur of een vloer, maar in de meeste woningen is dit niet het geval. In ruim de helft van de woningen vinden de bewoners dat het ventilatiesysteem niet goed werkt, ze zijn van mening dat het binnenklimaat in de woningen daardoor na de renovatie slechter is geworden. Klachten over droge lucht komen in enkele woningen voor. De meeste bewoners vinden dat de behaaglijkheid in de woning is verbeterd na de renovatie. Toch klagen veel bewoners over tocht bij de ventilatieroosters als het buiten kouder wordt. Om deze reden worden deze roosters soms dichtgezet. In sommige woningen is nader onderzoek nodig naar vochtproblemen op een buitenmuur of een zoldervloer. De woningschil De “schil” van een gebouw bestaat uit dak, buitenmuren, buitendeuren, ramen, enz. De schil van de woningen in de Kruidenbuurt is vergelijkbaar met andere woningen die in dezelfde bouwperiode zijn gebouwd. In enkele woningen zijn plaatselijke afwijkingen geconstateerd, maar over het algemeen is er weinig aan de hand met de woningschil. PUR-schuim Het PUR-schuim onder de vloeren en onder het dak is in alle woningen bekeken. Ook zijn enkele monsters genomen. Bij de onderzochte woningen ziet het PUR er allemaal goed uit: een goede structuur en uitharding. Er zijn geen aanwijzingen dat er met het PUR zelf iets mis is gegaan met de samenstelling of met het aanbrengen ervan. Kruipruimte Net als in de meeste Nederlandse woningen is de kruipruimte in de bezochte woningen nogal vochtig. Er bestaan aanwijzingen dat verschillende begane grondvloeren niet goed luchtdicht zijn, waardoor deze lucht mogelijk in de woningen kan komen. Dit komt gedeeltelijk door de meterkasten maar soms ook door de afdichting van de kruipluiken en bij enkele leidingdoorvoeren. De kruipruimteventilatie lijkt hier en daar wat minder goed, maar over het algemeen is deze voldoende. Luchtverversing Het mechanische afzuigsysteem in de woningen lijkt op basis van de proefjes goed te werken. Ook de roosters in de gevels, waarmee de verse lucht moet worden toegevoerd, zijn GGD Fryslân

9

18 september 2013

voldoende en werken goed. Het systeem voldoet ook aan de wettelijke eisen voor bestaande woningen. Dit geldt ook voor de spuivoorzieningen (de draairamen). Veel bewoners weten niet goed hoe ze het systeem moeten gebruiken, bijvoorbeeld de stand waarop zij de afzuiging instellen, het gebruik van een wasemkap en het gebruik van de roosters. In sommige gevallen staat het systeem uit of worden de roosters niet voldoende open gezet. In bijna alle woningen wordt het systeem alléén op de laagste stand gebruikt. De afzuiging van kookvocht is niet overal even goed. In 18 woningen is geen wasemkap aanwezig. In de andere woningen zit een wasemkap in de keuken, soms is dit een motorloze kap die is aangesloten op het mechanische systeem, andere woningen hebben een wasemkap met motor en een eigen afvoer naar buiten of een recirculatiekap. Als het ventilatiesysteem niet goed werkt of niet goed wordt gebruikt, neemt de luchtkwaliteit (frisheid en zuiverheid van de lucht) in de woning af. Ook kan er dan ongemerkt kruipruimtelucht in de woning worden gezogen (muffe geuren). Binnenmilieu Doordat de woningen allemaal nieuwe kozijnen hebben gekregen, is in de meeste woningen de luchtdichtheid van de schil verbeterd. Samen met de werking en het gebruik van de ventilatievoorzieningen en de openingen in de begane grondvloeren vormt dit mogelijk een verklaring voor de ervaring van de bewoners dat het binnenklimaat in de woningen na de renovatie slechter zou zijn geworden. Omdat het onderzoek in de zomerperiode is uitgevoerd zijn geen klimaatmetingen gedaan. Voor een beter beeld is dat wel wenselijk.

GGD Fryslân

10

18 september 2013

5. Tussentijdse conclusies en aanbevelingen 5.1 Conclusies betreffende de bewoners In de Kruidenbuurt hebben bewoners van 186 woningen een brief ontvangen met de vraag of zij gezondheidsklachten hebben die zij in verband brengen met het purren van hun woning meer dan een jaar tevoren. Van 30 woningen hebben bewoners zich bij GGD Fryslân gemeld voor onderzoek. Eén bewoner zich teruggetrokken. In de overige 29 woningen wilden 47 bewoners meedoen aan het onderzoek. Van de 47 onderzochte bewoners hebben er 22 huidklachten die zijn begonnen of verergerd na de renovatie. Bij geen van hen pasten de klachten in het patroon van een huidaandoening veroorzaakt door isocyanaten uit PUR. Van de 47 geïnterviewde onderzochte bewoners hebben er 44 klachten van ogen en/of neus die zijn begonnen of verergerd na de renovatie van de woning. Alleen oog-/neusklachten passen niet bij een van de ziektebeelden die veroorzaakt worden door isocyanaten uit PUR. Het is daarom niet te verwachten dat nader medisch onderzoek een verband kan aantonen tussen deze gezondheidsklachten en het aanbrengen van PUR. Van de 47 onderzochte bewoners hebben er 37 klachten van de ademhaling die zijn begonnen of verergerd na de renovatie. Bij 10 van hen is met de vragenlijst niet duidelijk of ze het gevolg zijn van isocyanaten. Zij zijn allen in de buurt geweest tijdens of kort na het purren. Daarbij zijn zij mogelijke blootgesteld aan isocyanaat tijdens de renovatie. Het is daarom niet uit sluiten dat de luchtwegklachten van deze 10 personen kunnen samenhangen met het purren. Voor deze bewoners zal de GGD Fryslân voor nader onderzoek door een longarts organiseren.

5.3 Conclusies betreffende de woningen In het oriënterende onderzoek is het volgende geconstateerd. - De bewoners hebben klachten over het binnenmilieu. Ook zijn er klachten over muffe lucht en soms over een chemische lucht, vooral op de begane grond. Ook bestaan vochtklachten in de woningen; tijdens de inspecties zijn deze in enkele woningen ook bevestigd. - Het PUR-schuim in de woningen, voor zover aanwezig, ziet er goed uit. Er zijn geen redenen om het materiaal of de verwerking daarvan in twijfel te trekken. - De woningschil en de uitrusting van de woningen is vergelijkbaar met soortgelijke woningen in Nederland. - De voorzieningen om te ventileren en te spuien voldoen aan de wettelijke eisen voor bestaande woningen. De afvoer van kooklucht is in veel woningen niet ideaal. Het ventilatiesysteem wordt niet overal juist gebruikt. - De begane grondvloer is niet overal voldoende luchtdicht. Hierdoor is een negatieve invloed mogelijk vanuit de kruipruimte. - Er zijn grote verschillen tussen woningen onderling. Conclusies betreffende het binnenmilieu Op basis van het oriënterende onderzoek moet worden aangenomen dat het milieu in de woningen na de renovatie inderdaad kan zijn veranderd, maar dit betekent niet dat het binnenmilieu nu slecht is of is verslechterd. De belangrijkste aandachtspunten zijn: het gebruik van het ventilatiesysteem, de afvoer van kooklucht, de luchtdichtheid van de begane grondvloer en de luchtdichtheid van de schil van de woning.

GGD Fryslân

11

18 september 2013

5.4 Aanbevelingen A. De GGD Fryslân adviseert een nader medisch onderzoek aan bewoners met gezondheidsklachten waarvan niet is uitgesloten dat ze het gevolg zijn van PUR. De GGD Fryslân maakt daarvoor afspraken met een longarts in Heerenveen die speciaal deskundig is in longziekten door stoffen zoals isocyanaten. Dit onderzoek zal voor deze bewoners kosteloos zijn. B. De GGD Fryslân raadt aan om bij gezondheidsklachten die vooral in de woning optreden en die niet aan PUR zijn toe te schrijven, het binnenmilieu te laten onderzoeken door een bouwfysicus om problemen en oorzaken op te sporen. Oorzaken kunnen in dergelijke gevallen bestaan uit een combinatie van onderdelen van de woning en het gebruik van de woning. C. De GGD Fryslân raadt WoonFriesland aan om met bewoners te overleggen over het ventileren van hun geïsoleerde woning. Enerzijds gaat het om hoe de bewoners de ventilatiemogelijkheden ervaren. Anderzijds gaat het om de werking van deze voorzieningen en het bedoelde gebruik ervan. D. Bureau Landstra heeft geadviseerd om in een aantal woningen nader onderzoek te doen naar de luchtdichtheid van de woningen en van de begane grondvloeren. Ook het binnenmilieu in de woningen verdient nader onderzoek. WoonFriesland heeft besloten om dit onderzoek te laten uitvoeren in het komende stookseizoen (vanaf ca. half oktober). Ook worden enkele woningen met specifieke vochtklachten nader onderzocht.

GGD Fryslân

12

18 september 2013

Bijlage A: Brief aan bewoners Kruidenbuurt 10 juni 2013

GGD Fryslân

13

18 september 2013

GGD Fryslân

14

18 september 2013

BIJLAGE B: Informatiepunt voor bewoners

Onderzoek Kruidenbuurt Heerenveen Heeft u vragen over het onderzoek? Wilt u extra informatie geven voor het onderzoek? Heeft u klachten over het onderzoek? Komt u dan naar een van de inloopspreekuren met W (Wanda) Reen, onderzoeksconsulent Aanwezig op: Maandag 5 augustus van 16-18 uur Donderdag 8 augustus van 16-18 uur Maandag 12 augustus van 16-18 uur Maandag 19 augustus van 16-18 uur Adres: Wijkcentrum de As, Weegbree 72, Heerenveen. GGD Fryslân, Postbus 612, 8901 BK Leeuwarden, T 088 22 99 222, F 088 22 99 221 E [email protected], I www.ggdfryslan.nl

GGD Fryslân

15

18 september 2013

Bijlage C: Brief aan huisartsen

Mevrouw of de heer Xxxxxx Xxxxxx 8448 XX HEERENVEEN

17 juni 2013

Geachte mevrouw, heer Xxxxxx, Een aantal bewoners van de Kruidenbuurt heeft gezondheidsklachten die mogelijk zijn ontstaan of verergerd na isolatie van de woning in 2012. Het gaat hierbij om klachten als irritatie van luchtwegen en/of slijmvliezen. Bewoners vragen zich af of deze klachten een relatie hebben met de isolatiewerkzaamheden in hun woning. In opdracht van de woningbouwvereniging WoonFriesland beoordeelt GGD Fryslân of er vanuit de woning een mogelijke verklaring is te vinden voor de gerapporteerde gezondheidsklachten. Hierbij wordt in het bijzonder aandacht besteed aan bouw- en inrichtingsmateriaal en ventilatie. Bijgevoegd treft u meer informatie over het onderzoek. Meer informatie over binnenmilieu en gezondheid kunt u vinden op de website van GGD Fryslân (www.ggdfryslan.nl). Wij hopen u hiermee voldoende op de hoogte gesteld te hebben. Mocht u vragen hebben, dan kunt u contact opnemen met GGD Fryslân, Milieu & Gezondheid. Met vriendelijke groet, Drs J.T.M (John) Janssen & Dr. G.(Gea) de Meer, Artsen Maatschappij & Gezondheid / medische milieukunde. E [email protected]

GGD Fryslân

16

18 september 2013

Bijlage D: Gezondheidsklachten vragenlijst GGD Semi-gestructureerd interview Kruidenbuurt, Heerenveen Datum interview Interviewer Adres Volgnummer interviewadres Intro U heeft zich n.a.v. de brief van WoonFriesland bij de GGD gemeld met gezondheidsklachten waarvan u zich afvraagt of die een relatie hebben met uw woning. Tijdens dit gesprek wordt een vragenlijst ingevuld over gezondheidsklachten van de bewoners van deze woning en over de isolatiewerkzaamheden. Verder zal uw woning bezocht worden door een ingenieursbureau om het binnenmilieu te beoordelen en de PUR-isolatie. De gegevens worden door een landelijke expertgroep beoordeeld of de gezondheidsklachten in verband kunnen staan met de PUR-isolatie. Als daarvan een vermoeden is, dan wordt u uitgenodigd voor verder onderzoek. 1. Algemeen bewoners Wie hier in huis heeft zich aangemeld en wil onze vragen over gezondheid beantwoorden? Namen geïnterviewde bewoners Sinds wanneer wonen zij op dit adres? 1. … 2. … 3. … 4. … 5. … … Hoeveel niet-geïnterviewde personen wonen er op dit adres? Waarom zijn zij niet geïnterviewd? Voornaam Achternaam Geboortedatum Geslacht

o o

Man Vrouw

De volgende vragen gaan over uw gezondheidsklachten. Beantwoord deze vragen alleen voor uzelf, niet voor andere leden van uw huishouden.

GGD Fryslân

17

18 september 2013

Heeft u sinds de renovatie regelmatig last gehad van de volgende huidklachten? (Meerdere antwoorden mogelijk)

2a. Klachten van de huid o Droge huid en/of verdikt met schilfers en/of kloven o Jeukende, prikkende, brandende of pijnlijke huid o Rode, warme, verdikte huid o Andere huidproblemen, namelijk …………………………….

Indien geen huidproblemen, ga naar 2b Hoe vaak heeft u het afgelopen half jaar huidklachten gehad?

Wanneer zijn de huidklachten begonnen?

Zelden Soms (maandelijks) Vaak (wekelijks) Continu Anders: Voor de renovatie Tijdens de renovatie Na de renovatie Onbekend

o o o o o o o o o

Wat doet uw huidklachten toenemen (+) of afnemen (-)? Verblijf elders? + / - Andere woning + / - Werk + / - Vakantie + / - Anders: …… Bepaalde activiteiten of stoffen? + / - lichamelijke inspanning /sporten + / - zonlicht + / - warmte + / - kou + / - parfum + / - planten + / - huisdieren + / - anders: …. Wat ziet u als meest waarschijnlijke oorzaak van uw huidklachten? Heeft u veel last van uw huidklachten? Bent u voor uw huidklachten onder behandeling van een huisarts of specialist Zo ja, door wie? Adres? Sinds wanneer? Gebruikt u op dit moment medicijnen voor uw huidklachten?

Zo ja, welke? (ook ‘zo nodig’ medicatie en nietreguliere medicatie) Heeft een arts bij u ooit een van de volgende diagnoses gesteld?

o o o o

o o o o

Ja Nee Ja nee

o o o

Ja nee weet niet

o o o o o o

Ja nee weet niet Ja nee weet niet

eczeem dermatitis huidallergie anders:

Zo ja, wie? Waar? Wanneer? Valt een contact-dermatitis uit te sluiten volgens de interviewer?

Gaat om een ernstig probleem volgens de interviewer?

GGD Fryslân

18

18 september 2013

2b. Oog- en/of neusklachten Heeft u sinds de renovatie regelmatig last gehad van de volgende oog/ neusklachten? (meerdere antwoorden mogelijk)

o Jeukende, prikkende, brandende of pijnlijke ogen o Irritatie door contactlenzen o Tranende ogen o Ontsteking van de ogen o Ontsteking van bijholten Indien geen van allen, o Neuspoliepen ga naar 2c o Verstopte neus zonder verkoudheid o Loopneus zonder verkoudheid o Niezen o Verlies van reuk en/of smaak o Anders:……… Hoe vaak heeft u het afgelopen half jaar klachten van uw ogen en/of neus? o Zelden o Soms (maandelijks) o Vaak (wekelijks) o Continu o Anders: …… Welk seizoen heeft u oog/- en/of neusklachten? o Voorjaar (meer antwoorden mogelijk) o Zomer o Herfst o Winter Wanneer zijn de oog en/of neusklachten begonnen? o Voor de renovatie o Tijdens de renovatie o Na de renovatie o Onbekend Wat doet uw oog- en/of neusklachten toenemen (+) of afnemen (-)? Overgang naar andere ruimte? + / - Woonkamer ← of → keuken + / - Woonkamer ← of →slaapkamer + / - Binnen ← of →buiten + / - Anders: …. Verblijf elders? + / - Andere woning + / - Werk, e.d. + / - Vakantie + / - Anders: …… Bepaalde activiteiten of stoffen? + / - lichamelijke activiteit / sporten + / - Tabaksrook + / - Stof + / - Stuifmeel of pollen + / - Huisdieren + / - Anders: …. Hoe lang na thuiskomst beginnen de oog en/of neusklachten? o < 1 uur o 1-4 uur o 4-12 uur o >12 uur Hoe lang na uw vertrek uit huis verdwijnen de oog en/of neusklachten? o < 1 uur o 1-4 uur o 4-24 uur o > 24 uur Wat ziet u als meest waarschijnlijke oorzaak van uw oog en/of neusklachten? Heeft u veel last van uw oog en/of neusklachten? Bent u voor uw oog en/of neusklachten onder behandeling van een huisarts of specialist Zo ja, door wie? Adres? Sinds wanneer? Gebruikt u op dit moment medicijnen voor uw oog en/of neusklachten?

o o o o

Ja nee Ja nee

o o o

Ja nee weet niet

Zo ja, welke? (ook ‘zo nodig’ medicatie en nietreguliere medicatie)

GGD Fryslân

19

18 september 2013

Heeft een arts bij u ooit een van de volgende diagnoses gesteld?

o o

Hooikoorts Andere allergie

Zo ja, door wie? Adres? wanneer? Valt een allergische conjunctivitis/rhinitis uit te sluiten volgens de interviewer?

Gaat om ernstige problemen volgens de interviewer?

Heeft u sinds de renovatie regelmatig last gehad van de volgende problemen? (meerdere antwoorden mogelijk) Indien geen van allen, ga naar 2d

o

o o

o o o

o o o o o o

Ja nee weet niet Ja nee weet niet

2c. Klachten van de ademhaling Veel hoesten: o met slijm opgeven (IIA) o Zonder slijm opgeven (IIA, IPH) Piepende ademhaling (IIA) Kortademig of benauwd: o Bij inspanning(IIA, IPH) o in rust (IPH) Aanvallen van kortademigheid of benauwdheid (IIA) Wakker worden door gebrek aan adem (IIA) Anders: ….

Hoe vaak heeft u het afgelopen half jaar klachten van de ademhaling?

Welk dagdeel heeft u vooral last van ademhalingsklachten? (meer antwoorden mogelijk)

Welk seizoen heeft u ademhalingsklachten? (meer antwoorden mogelijk)

Wanneer zijn uw ademhalingsklachten dit begonnen?

o o o o o o o o o o o o o o o o o

Zelden Soms (maandelijks) Vaak (wekelijks) Continu Anders: Ochtend Middag Avond Nacht Voorjaar Zomer Herfst Winter Voor de renovatie Tijdens de renovatie Na de renovatie Onbekend

Wat doet uw ademhalingsklachten toenemen (+) of afnemen (-)? Weersomstandigheden? +/- Regen +/- Mist +/- Kou +/- Warmte +/- Anders, Overgang naar andere ruimte? + / - Woonkamer ← of → keuken + / - Woonkamer ← of →slaapkamer + / - Binnen ← of →buiten + / - Anders: …. Verblijf elders? + / - Andere woning + / - Werk + / - Vakantie + / - Anders: …… Bepaalde activiteiten of stoffen? + / - lichamelijke activiteit / sporten + / - Tabaksrook + / - Stof + / - Stuifmeel of pollen + / - Huisdieren + / - Anders: ….

GGD Fryslân

20

18 september 2013

Hoe lang na thuiskomst beginnen de ademhalingsklachten?

Hoe lang na uw vertrek uit huis verdwijnen de ademhalingsklachten?

o o o o o o o o

< 1 uur 1-4 uur 4-12 uur >12 uur < 1 uur 1-4 uur 4-24 uur > 24 uur

Wat ziet u als meest waarschijnlijke oorzaak van uw ademhalingsklachten? Heeft u veel last van uw ademhalingsklachten? Bent u voor uw ademhalingsklachten onder behandeling van een huisarts of specialist Zo ja, door wie? Adres? Sinds wanneer? Gebruikt u op dit moment medicijnen voor uw ademhalingsklachten?

Zo ja, welke? (ook ‘zo nodig’ medicatie en nietreguliere medicatie) Heeft een arts bij u ooit een van de volgende diagnoses gesteld? (meerdere antwoorden mogelijk)

o o o o o o o o o o o

o o o o

Ja nee Ja nee

o o o

Ja nee weet niet

Allergie Allergische longontsteking Astma bronchitis CARA Chronische astmatische bronchitis COPD Emfyseem hyperventilatie Longontsteking Anders:

Zo ja, door wie? Adres? wanneer? Valt een irritant-induced asthma uit te sluiten volgens de interviewer?

Gaat om ernstige problemen volgens de interviewer?

GGD Fryslân

21

o o o o o o

Ja nee weet niet Ja nee weet niet

18 september 2013

Heeft u sinds de renovatie regelmatig last gehad van de volgende gezondheidsklachten? (meerdere antwoorden mogelijk) Indien geen van allen, ga naar 3

2d Algemene gezondheidsklachten o Aanvallen van rillingen of transpiratie (IPH) o Temperatuursverhoging of koorts zonder griep of infectie (IPH) o Spierpijn zonder verklaring (IPH) o Hoofdpijn (IPH) o Misselijkheid (IPH) o Extreme vermoeidheid o Concentratieproblemen o Problemen met slapen zonder verklaring o Onbedoeld gewichtsverlies o Anders: ….

Hoe vaak heeft u het afgelopen half jaar gezondheidsklachten?

Wanneer zijn uw gezondheidsklachten begonnen?

o o o o o o o o o

Zelden Soms (maandelijks) Vaak (wekelijks) Continu Anders: Voor de renovatie Tijdens de renovatie Na de renovatie Onbekend

Wat doet uw gezondheidsklachten toenemen (+) of afnemen (-)? Verblijf elders? + / - Andere woning + / - Werk. + / - Vakantie + / - Anders: …… Bepaalde activiteiten of stoffen? + / - lichamelijke activiteit / sporten + / - Tabaksrook + / - Stof + / - Stuifmeel of pollen + / - Huisdieren + / - Anders: …. Hoe lang na thuiskomst beginnen de gezondheidsklachten?

Hoe lang na uw vertrek uit huis verdwijnen de gezondheidsklachten?

o o o o o o o o

< 1 uur 1-4 uur 4-12 uur >12 uur < 1 uur 1-4 uur 4-24 uur > 24 uur

o o o o

Ja nee Ja nee

o o o

Ja nee weet niet

Wat ziet u als meest waarschijnlijke oorzaak van uw gezondheidsklachten? Heeft u veel last van uw gezondheidsklachten? Bent u voor uw gezondheidsklachten onder behandeling van een huisarts of specialist Zo ja, door wie? Adres? Sinds wanneer? Gebruikt u op dit moment medicijnen voor uw gezondheidsklachten?

Zo ja, welke? (ook ‘zo nodig’ medicatie en nietreguliere medicatie) Valt een hypersensitivity pneumonitis uit te sluiten volgens de interviewer? (combi 2c en 2d) Gaat om ernstige problemen volgens de interviewer?

GGD Fryslân

22

o Ja o nee o weet niet o Ja o nee o weet niet 18 september 2013

3. Maatregelen wegens gezondheidsklachten na PUR-isolatie Heeft u maatregelen in uw woning genomen vanwege de klachten? o Ja o Nee Zo ja, welke en wat was het effect (klachten minder of niet)? 4. Medische voorgeschiedenis Bent u onder behandeling van een huisarts of specialist voor andere gezondheidsklachten dan genoemd in het interview? Zo ja, voor welke aandoeningen? (anders dan al genoemd) Zo ja, door wie? Adres? Sinds wanneer? Gebruikt u op dit moment medicijnen voor andere aandoeningen dan genoemd in het interview? Zo ja, welke? (ook ‘zo nodig’ medicatie en nietreguliere medicatie)

o o

Ja nee

o o

Ja nee

o o o o o

Ja nee onbekend Ja nee

o o o

Ja nee onbekend

5. Beroep Wat is uw huidige beroep? Hoeveel dagen per week werkt u in dit beroep? Bij welk type bedrijf werkt u? (bijv. bakkerij, garage, verfspuiterij) Sinds wanneer werkt u in bij dit bedrijf? Hebt u in uw huidige werk te maken met PUR of isocyanaten?

Heeft u de aflopen twee jaar bij een ander bedrijf gewerkt? Zo ja, welk type bedrijf Had u in uw werk te maken met PUR of isocyanaten?

6. PUR-isolatie van de woning o Onder de vloer o In een muur? o Onder het dak? Op hoeveel dagen is er PUR onder tegen de vloer o 1 dag gespoten? o Meer namelijk: … Waar was u tijdens het aanbrengen van PUR onder de vloer o Vooral beneden in de woning ? o Vooral boven in de woning o Vooral buiten bij het kruipluik o Elders, namelijk: Op hoeveel dagen is er PUR in de muur gespoten? o 1 dag o Meer namelijk: … Waar was u tijdens het aanbrengen van PUR in de muur ? o Vooral in de woning o Elders, namelijk: Op hoeveel dagen is er PUR tegen het dak gespoten? o 1 dag o Meer namelijk: … Waar was u tijdens het aanbrengen van PUR onder het dak? o Vooral beneden in de woning o Vooral boven in de woning o Elders, namelijk: Heeft u het PUR aangeraakt na het aanbrengen? o Ja, binnen een kwartier o Ja, binnen een uur Waar is in uw woning PUR gespoten?

GGD Fryslân

23

18 september 2013

Ja, binnen een dag Niet, of na meer dan een dag Hoe lang bent u dichtbij het aanbrengen van het PUR geweest? o o o o Hoe lang hebben ramen of buitendeuren wijd open gestaan na het aanbrengen van PUR? o o o o Was u de avond en nacht na het aanbrengen van PUR in de woning? o o o Zo ja. stond er een raam op een kier in de ruimte waar u verbleef de avond en nacht na het o aanbrengen van PUR in dat uw woning? o o Heeft u tijdens de isolatiewerkzaamheden of dezelfde dag nog de volgende klachten gehad? Huidklachten o Ja o Nee o onbekend Oog- of neusklachten o Ja o Nee o onbekend Ademhalingsklachten o Ja o Nee o onbekend Hinder door stank o Ja o Nee o onbekend Anders, namelijk: Zijn de klachten weg geweest o Ja na afloop van de renovatie? o Nee o onbekend o o

< 1 uur 1-4 uur 4-12 uur >12 uur < 4 uur 4-12 uur 12-24 uur > 24 uur Ja Nee onbekend Ja Nee Onbekend

Hartelijk dank voor de medewerking. De informatie die u gegeven heeft zal worden besproken en beoordeeld met een landelijke expertgroep. Van de uitslag van die bespreking krijgt u bericht. Het streven is dat u voor september bericht krijgt of er verder onderzoek nodig is of uw gezondheidsklachten te maken kunnen hebben met de PUR-isolatie. Misschien is in dit gesprek niet alles aan bod gekomen wat u had willen zeggen. Misschien heeft u na afloop van dit gesprek nog vragen over het onderzoek. De GGD houdt een aantal inloopspreekuren waar u zonder afspraak naar toe kunt voor een gesprek. Op dit briefje kunt u zien wanneer de inloopspreekuren zijn.

GGD Fryslân

24

18 september 2013

Bijlage E : Woninginspectie en woningklachten vragenlijst

GGD Fryslân

25

18 september 2013

GGD Fryslân

26

18 september 2013