Omstreden museum als geschenk aan de stad de totstandkoming van een nieuw Groninger Museum

Omstreden museum als geschenk aan de stad de totstandkoming van een nieuw Groninger Museum Scriptie architectuurgeschiedenis Frans Bochanen, April 2011

Omstreden museum als geschenk aan de stad de totstandkoming van een nieuw Groninger Museum

Gegevens student: Frans Bochanen / 1256734 [email protected] www.fransbochanen.nl

Gegevensscriptie: Supervisie:Dhr.HansvanDijk Vakcode:AR2A010ͲScriptieArchitectuurgeschiedenis Inleverdatum:13april2011

Inhoudsopgave Voorwoord............................................................................................................................... ....................................7 Inleiding............................................................................................................................... .........................................9 1.

Literatuurkritiek............................................................................................................................... ..................10

2.

HetoudeGroningerMuseum............................................................................................................................ 12 Decollectie............................................................................................................................... ..............................12 Hetgebouw............................................................................................................................... .............................13

3.

HetnieuweGroningerMuseum........................................................................................................................ 16 Deeersteplannen............................................................................................................................... ...................16 Definanciering............................................................................................................................... ........................16 Deactoren............................................................................................................................... ...............................17 GroningerMuseum............................................................................................................................... .............17 DeGasunie............................................................................................................................... ..........................18 Overheid............................................................................................................................... ..............................19 Architecten,kunstenaarsenadviseurs..............................................................................................................21 Groningsebevolking............................................................................................................................... ...........22

4

ProgrammavanEisen............................................................................................................................... ..............24 Keuzevandelocatie............................................................................................................................... ................27 Keuzevoordearchitecten............................................................................................................................... .......31 Hetontwerpproces.................................................................................................................................................33 Hetbouwproces............................................................................................................................... ......................40 4.

Hetmuseumalsonderwerpvanfellediscussie.................................................................................................42

5.

RevitaliseringvanhetGroningerMuseum.........................................................................................................46

Nawoord............................................................................................................................... ......................................51 Literatuurlijst............................................................................................................................... ...............................52

5

6

Voorwoord 1 Nelleke van der Krogt, Het Groninger Museum, Tussen Kunst & Kitsch, AVRO, uitgezonden op 11-11-2009

“Het Groninger Museum moet u toch echt minstens één keer in uw leven gezien hebben. En het valt ook niet te missen,wanttegenoverhetNSͲstationzietuhetprachtigegebouwalmeteenliggen.Hetligtalseenschipechtinhet water van de Zwaaikom. En het is een feest van opvallende kleuren, vormen en materialen. Met in het midden natuurlijkdiegrote,goudendepottoren.”1 ZoopendeNellekevanderKrogtdeTVͲuitzendingvanTussenKunst&Kitschinnovember2009.Deeerstekeerdatik merealiseerdedathetGroningerMuseumeenbijzondergebouwis,wasin2003.Ikzatinde5eklasenvolgdehetvak beeldendevorming.SamenmetdocentJanVerheijenzatikinhetdocentenhokjenaasthetleslokaal,waarhijmeiets lietzienopzijniMac.Terwijlwebezigwarenkwamereenmeisjebinnen,datnaenigaarzelenaandedocentvroegof hijhaarCA(CultureleActiviteit)kongoedkeuren.Inde4eklaswashetverslagdoenvantoneel,film,muziek,kunst, architectuure.d.eenonderdeelvanhetvakCultureleenKunstzinnigeVorming.ZeverteldedatzenaarhetGroninger Museumwasgeweestenwildehierovereenverslagschrijven.HeteerstewatVerheijenaanhaarvroegwasofhaar ietswasopgevallenaanhetgebouw.Zekeekhemvragendaan.IkwasnognietvaakinGroningengeweest,maarwist wel dat er een vreemd, gekleurd gebouw naast het station stond dat dienst deed als museum: het Groninger Museum. Verheijen vroeg aan haar of het gebouw eruit zag als een normaal museum. Na enig aarzelen zei ze ‘ja’, waarmeeduidelijkwerddatzeernooitwasgeweest.Verheijenverteldevervolgensvolenthousiasmewatvooreen bijzondergebouwhetGroningerMuseumwas.Mijninteressevoorhetgebouwwasgewekt. In september 2010 werd ik door een kennis uitgenodigd om te komen kijken naar de renovatie van het Groninger Museum.HijwerktindeafbouwenneemtmemetregelmaatmeenaarbijzonderebouwprojecteninNederlanden België. Ter voorbereiding zocht ik enkele tijdschriftartikelen op, waaruit al snel bleek dat het een controversieel projectisgeweest.Tijdenshetbezoekdrongenzichsteedsmeervragenopoverdevormgevingvanhetgebouwende bijzondereligging.

7

0.1 Het Groninger Museum

8

Inleiding VrijweliedereendielangshetGroningerMuseumkomtheeftereenmeningover,positiefofnegatief.Alvoordathet gebouwerstond,heefthetnieuweGroningerMuseumveelstofdoenopwaaien,zelfsvoordatbekendwaswiehet gebouwzougaanontwerpen.Hetbegonallemaalmeteengullegift,eengeschenkvandeGasunie.Hoevervolgens hetontwerpͲenbouwprocesvanhetmuseumverliep,ishetonderwerpvandezescriptie. Het eerste hoofdstuk plaatst het onderzoek in zijn context door het samenvatten van de literatuurstudie. In het tweede hoofdstuk staat de geschiedenis van het Groninger Museum centraal: de periode voordat er concrete plannenwarenvoorhetnieuweGroningerMuseum.Kennisvanzoweldegeschiedenisvandecollectiealsvanhet onderkomenervanisvanbelangomdeontwikkelingenrondomdenieuwbouwtekunnenbegrijpen. In het derde hoofdstuk wordt het proces vanaf de eerste plannen tot en met de bouw van het nieuwe Groninger Museumuitvoerigbeschrevenengeanalyseerd.Deverschillendeactorendieeenrolhebbengespeeldinditproces worden belicht. Het Programma van Eisen, de keuze van de locatie en de keuze voor de architecten komen afzonderlijk aan bod. Vervolgens wordt het ontwerpproces van het museum beschreven, waar zijdelings ook het ontwerpzelfaanbodkomt.Hoofdstukdriewordtafgeslotenmeteenbeschrijvingvanhetbouwproces. In hoofdstuk vier wordt getracht om de vele discussies waarvan het Groninger Museum onderwerp is geweest, te duiden.Deoorzaakvandediscussieskanliggenbijdelocatieenhetgebouwzelf,maarookbijdecritici–waarmee ookdeGroningsebevolkingwordtbedoeld–ofbijdewijzevanoverbrengenvandeverschillendeplannennaarhet publiek. Tot slot zal in hoofdstuk vijf worden ingegaan op de periode vanaf de opening van het museum tot heden. Het museumheeftgedurendedezeperiodeverschillendeproblemengehad,maarooksuccessengekend.In2010ishet gebouweenhalfjaargeslotengeweestvanwegeeengrootschaligerenovatie,watopmerkelijkmaghetenvooreen gebouwdateramper15jaarstaat.

9

1. Literatuurkritiek Om de scriptie in haar context te kunnen plaatsen, wordt hieronder een overzicht gegeven van de belangrijkste publicatiesdiebetrekkinghebbenophetprocesvandetotstandkomingvanhetGroningerMuseum. Het boek dat over dit onderwerp het meest uitgebreid en onderbouwd verslag doet is Mendini! Starck! De Lucchi! Coop Himmelb(l)au! in Groningen! uit 1996 (redactie: Marijke Martin, Cor Wagenaar en Annette Welkamp). De AmerikaansearchitectuurhistoricusCharlesJencksbenadertinditboekhetonderwerpopeentheoretischewijzeen steltonderanderedevraagofde“kathedralenvanesthetiek”hetverledenmoetengedenkenofplaatsenmoetenzijn van “educatie, spektakel en…winkelen.”2Vervolgens wordt in het boek de ontwikkeling van het Europese museum tussen 1750 en 1980 beschreven, vanwaar een koppeling wordt gemaakt naar het nieuwe Groninger Museum. Dit hoofdstuk wordt gevolgd door een hoofdstuk dat geheel is gewijd aan Mendini als publicist, redacteur en als ontwerper en vormgever. Daarna beschrijft Frans Haks bondig zijn kijk op de totstandkoming van het nieuwe museum,gevolgddooreenanalysevandepotentiëlemuseumlocaties(WijnandGalema)eneenbeschrijvingvanhet ontwerpproces en het ontwerp (Martin en Wagenaar). Het boek sluit af met een lijst van namen van de vele organisaties,bedrijvenenindividuendiegoederenen/ofdienstenhebbengeleverdvoordebouwendeinrichtingvan hetmuseum. AangezienertijdenshetprocesveelkritiekisgeweestopmuseumdirecteurFransHaks,isheterginteressantomte lezen hoe Haks zelf in het proces stond. Er zijn immers altijd (minstens) twee kanten van een verhaal. Een Calculerende Terriër – logboek van het Groninger Museum (1997) van Frans Haks bevat uiterst persoonlijke aantekeningenuitdeperiodewaarindenieuwbouwvanhetmuseumspeelde:vandeeersteideeënin1986toten met zijn vertrek op oudejaarsavond 1995. Hij beschrijft hierin niet alleen het bouwproces; ook veel van zijn persoonlijke voorͲ en afkeuren op tal van gebieden komen aan bod. In veel gevallen zijn deze teksten niet direct relevantvoordezescriptie,maarzegevenweleengoedbeeldvandepersoonFransHaks.InhetboekEenpissende poesinmuseumlanduit1999verantwoordtHakszijnaankoopbeleid3,wateeninteressanteachtergrondschetstvoor derolvanHaksinhetbouwproceseninhetbijzondervoorzijnkeuzevoordearchitecten.

10

2 Charles Jencks, Het plezier van de architext IN: M. Martin, C. Wagenaar, A. Wehlkamp (red), Alessandro & Francesco Mendini! Philippe Starck! Michele de Lucchi! Coop Himmelb(l)au! in Groningen! (Groningen, 1996), p. 8 3 “De behoefte om het aankoopbeleid in een andere publicatie te verantwoorden werd steeds sterker door de veel voorkomende reactie dat het gebouw wel aardig was geworden, maar dat de collectie niet veel voorstelde. Ik hoor of zie nooit waarom dat zo zou zijn en al helemaal niet waarom schrijver of spreker dat vindt.” Bron: Frans Haks, Een pissende poes in museumland (Amsterdam, 1999), p. 39

4 Op 31 augustus 1993 staat er een klein berichtje in het Nieuwsblad van het Noorden met de strekking dat Haks de persoon is die het voorafgaande jaar het meest in het nieuws is geweest.

PublicistJohanvanGeldergafsamenmetillustratorErikWielaertinjanuari1994(negenmaandenvoordeopening van het museum) het boekje De Natte Droom; Museumkolder in Groningen uit. Volgens Van Gelder had ‘natte’ te makenmethetwaterwaarinhetmuseumlagen‘droom’metdedroomvanHaksdiewasuitgekomen.Hetismet dezetitelgeenverrassingdathetboekeencynischetoonheeft.Eenduidelijkestructuurontbreektinhetboekjeen de teksten lopen zonder titels of categorieën door. Er komen echter wel veel onderwerpen aan bod die typerend warenvoorhetgeheleproces.Verschillendeactorenkomenuitgebreidaanhetwoordenhunuitsprakenzijnletterlijk opgeschreven, inclusief ‘uhh’ en ‘ahh’. Elke vorm van bronvermelding ontbreekt echter in deze uitgave, dus de uitsprakenenbeweringenmoetenmetenigevoorzichtigheidwordengehanteerd. OokinderegionaleenlokalekrantenwashetGroningerMuseumgedurendehetgeheleproceseenveelbesproken onderwerpenFransHakswasdatinhetbijzonder.4Bijdezeartikelendientgoedbekekentewordenwatvooreen soort artikel het is: of het een feitelijk verslag is of een opiniërend stuk. Daarnaast kan er nog een onderscheid wordengemaakttussenhetNieuwsbladvanhetNoordendatgematigdpositieftotenthousiasttegenoverdebouw vanhetmuseumstond endeGroningerGezinsbodedatalspodiumfungeerdevoortegenstandersvanhetnieuwe museum. Waardekrantenhetbouwprocesvolgdenenbekriseerden,werdenhetontwerpvanhetgebouwendearchitecten uitgebreid onder de loep genomen in diverse vaktijdschriften (bijvoorbeeld Archis, de Architect, Kunstbeeld, Bouwwereld en Architectural Design). Een veelbesproken onderwerp hierin was de vraag of het gebouw als architectuurkanwordengekenmerktofeerderalsdesign. In 2008 schreef bouwkundestudent Niels Feddema (onder supervisie van Otakar Máēel) ook een scriptie met het GroningerMuseumalsonderwerp:OpschuddingindeZwaaikom.OokFeddemabeschrijftinzijnscriptiehetproces, maarhijlegtdenadrukopdearchitectenenhunovertuigingen. Descriptiedienuvooruligtrichtzichmeerdanallehierbovengenoemdetekstenophetontrafelenvanhetgehele proces.Deverschillendeactoreninhetproceshebbenallemaaleenachtergrondenwerkenineenkrachtenveldvan verschillende belangen. Deze scriptie poogt dit krachtenveld in kaart te brengen. Het ontwerp en de architecten wordenwelbesproken,maarvanuithetoogpuntvandebeslissingendiegenomenzijn.Overhetontwerpansichis namelijkalveelgepubliceerd.

11

2. HetoudeGroningerMuseum Decollectie Decollectieisdebasisvaneenkunstmuseum.InhetboekTowardsanewmuseumschrijftVictoriaNewhousedatde termmuseumzijnoorsprongvindtindeRenaissance,toenereenprivécollectiemeewerdbedoeld.Hetdoelvandeze collectieswasombezoekersteverbazenentevermaken.5HetopenbaremuseumkwamvoortuitdeVerlichting,toen het museum werd gebruikt om het volk kennis bij te brengen. De rol van het museum is in de loop der tijd erg veranderd.6Hans Ibelings spreekt over een transformatie “van een plaats voor cultuurbehoud en contemplatie tot een toeristische bestemming waar het consumeren de voornaamste vorm van gedrag is.”7Deze transformatie kan wordenbekekenvanuithetmuseumgebouwofvanuitdemuseumcollectie,dieelkaarlogischerwijsbeïnvloeden.De transformatievanhetoudenaarhetnieuwemuseumgebouwinGroningenwordtverderopindezescriptieuitgebreid besproken.Omdeinvloedvandecollectiehieroptekunnenbegrijpen,zaldeontwikkelingvandecollectievanhet GroningerMuseumkortwordentoegelicht. IndenegentiendeeeuwwerdenerinhetnoordenvanNederlandveelwierden8afgegraven,omdatmenontdektedat ditvruchtbare–enduswaardevolle–grondwas.Bijdezeafgravingenkwamenveelvoorwerpentevoorschijn,watin 1874 leidde tot de oprichting van het Provinciaal Kabinet van Oudheden. Deze collectie bleef gestaag groeien en leiddetotdebouwvanhetMuseumvoorstadenlandein1894.9Metdearcheologischevondstenalsbasiswerdde collectieuitgebreidmetportretschilderijenvanvooraanstaandeGroningersuitafgelopeneeuwenenmetregionale kunstnijverheid,zoalsGroningszilver.Hetmuseumgroeideuittoteenprovinciaalmuseum. Vanaf1978verschoofhetaccentondermuseumdirecteurFransHaksnaarhedendaagsekunst.Haksschrijftoverzijn eigenambitiehetvolgende:“ToenikinGroningenbegonhadikdeambitieomdenieuwsteontwikkelingendiezich tijdensmijndirectoraataandiendentetonenenindecollectievasttehouden.”10Dezekoerswijzigingvanoude(en geaccepteerde) kunst naar eigentijdse kunst – waarvan niet altijd vaststaat of het kunst is – zorgde ervoor dat het museumuitgroeidetoteenlandelijktoonaangevendmuseum.NaasteigentijdsekunstbesteeddeHaksoverigensook veel aandacht aan de expressionistische schilderkunst van de Groningse kunstenaarsvereniging De Ploeg: moderne kunstuitdejaren1920Ͳ1930.

12

5 Victoria Newhouse, Towards a new museum (New York, 1998), p.9 6 Het is hier niet de plaats om verder in te gaan op deze ontwikkelingen. De in dit document beschreven ontwikkelingen hebben slechts als doel het begrip collectie in een context te plaatsen. 7 Hans Ibelings, Architectuur zonder spektakel. Uitbreidingen van het Rijksmuseum, het Van Gogh Museum en het Stedelijk Museum, Jong Holland, 1999, 15e jrg, nr. 2, pp. 47-51 8 Een wierde is het Groningse woord voor een kunstmatige heuvel die wordt gemaakt om bij hoogwater een droge plek te hebben. Het betekent nagenoeg hetzelfde als het Friese woord ‘terp’ 9 http://www.hetverhaalvan groningen.nl/object/12 (2010-12-21) 10

Frans Haks, 1999, Idem, p. 41

11 http://www.groninger museum.nl/collectie-groninger-museum (2010-12-21) 12 http://nl.wikipedia.org/wiki/ Cornelis_Peters (2010-12-19) 13 Romanogotiek wordt in de encyclopedie op www.architectenweb. nl (2010-12-19) omschreven als een overgangsstijl tussen romaans en gotiek die in Nederland veel voorkomt. 14 David Watkin, De Westerse Architectuur – Een geschiedenis (Londen, 2000), p. 478 15 http://www.kich.nl (2010-1219) KICH staat voor KennisInfrastructuur CultuurHistorie. Het oude Groninger Museum is te vinden onder rijksmonumentnummer 486286.

Een voorbeeld van de hedendaagse kunst die onder Haks naar het Groninger Museum werd gehaald is de neoͲ expressionistische schilderkunst uit de jaren tachtig en het ‘postmoderne’, voornamelijk Italiaanse, design uit dezelfdeperiode.Opditmoment–ondermuseumdirecteurKeesvanTwist–ligterwatbetrefthedendaagsekeuzes eenaccentopdeovergangsgebiedentussenbeeldendekunst,modeendesign.11

Hetgebouw HetoudeGroningermuseum,MuseumvoorStadenLande,isinfasesgebouwdtussen1894en1907enisontworpen doorrijksbouwmeesterC.H.Peters.Peterswasarchitectenkunsthistoricusenisindeleergeweestbijondermeer P.J.H. Cuypers in Amsterdam die vooral naam heeft gemaakt met zijn ontwerpen voor het Rijksmuseum en het centraalstationinAmsterdam.12Peters’bekendstewerkishethoofdpostkantoorinAmsterdam(1895Ͳ1899)dateen van de ongeveer veertig postkantoren is die hij heeft ontworpen. In de loop van zijn carrière ontgroeide hij de neogotischestijlmetrenaissanceͲinvloedendiehijhadovergenomenvanCuypers.Hijlietzichsteedsmeerinspireren door de Groningse romanogotiek13uit de 13e eeuw die wordt gekenmerkt door een muurindeling in horizontale bandenmetdaarinblindenissenalsversiering. HetmuseumgebouwisvrijstaandgesitueerdaanheteindevandePraediniussingelenheefteenklassiekeindeling: eencentralehalwaaromheendezalengeordendzijn.DitvormteenUͲvormigeplattegrond.Dezeopbouwvindtzijn oorspronginhetAltesMuseumvanSchinkelwaaroverDavidWatkininDeWesterseArchitectuur–Eengeschiedenis schrijft:“DerevolutionairegedachtevaneenopenbaarmuseumvanhetformaatvanhetAltesMuseum,waarvanhet bezitchronologischendidactischgeordendzouzijn,wasvoordeeerstemaalontstaanrond1800(…).Dezegedachte slootnauwaanbijSchinkelsovertuigingdatdearchitectuurhetpubliekmoestopvoedenenverheffendoorhetzich van de eigen identiteit bewust te maken.”14Peters heeft echter enige vrijheid genomen bij de indeling van het gebouw,waardoorditgebouweenmindermonumentaleuitstralingheeft. Tussen 1975 en 1978 vonden uitbreidingen aan het museum plaats naar ontwerp van architect A. Daae. Met uitzonderingvandezeuitbreidingengeniethetgebouwbeschermingalsrijksmonumentvanwege“zijnbetekenisvoor dekunstgeschiedenisalsbelangrijkerepresentantvandehistoriserendemuseumbouwrond1900.”15 NadeingebruiknamevanhetnieuweGroningerMuseumin1994werdhetNatuurmuseumGroningenondergebracht inhetoudegebouw.Ditmuseumliepechterslechtenmoestomdieredenin2007wordengesloten.Infebruari2009

13

stemde een meerderheid van de gemeenteraad van Groningen in met de verkoop van het gebouw aan de Hanzehogeschool. In het museumgebouw wordt een dependance van de kunstacademie Minerva gevestigd, naar ontwerpvanarchitectenbureauSkets.Hetgebouwblijfteenpubliekefunctieuitoefenen:“InhetplanvanSketswordt hetmuseumonderdeelvaneenkunstwandelroute.”16Injuni2011zaldekunstacademiemettentoonstellingsruimte wordengeopend,nadathetvanmeitotenmetdecember2010tijdelijkonderdakheeftgebodenaaneendeelvande collectievanhet(nieuwe)GroningerMuseum,datindieperiodeisgerevitaliseerd.

16 Maaike Trimbach, Minerva trekt in oude museum – Kunstacademie naar pand natuurmuseum, Dagblad van het Noorden, 2009-02-07

2.1 Foto van het gebouw waarin het Groninger Museum tussen 1907 en 1994 was gehuisvest, Praediniussingel 59, Groningen

14

Bovenverdieping A B C D t/m G H J

Hal Aula Prentenkabinet Tentoonstelling Beeldende Kunst Trap en lift Open depot schilderijen

Begane grond A B C t/m G H J K

Hal Ingang Groninger verhaal Ingang Groninger verhaal Trap en lift Tentoonstelling

Benedenverdieping

2.2 Plattegronden van het gebouw waarin het Groninger Museum tussen 1907 en 1994 was gehuisvest

A/B C D E F G

Oosterse keramiek Open depot Zilver Open depot Europese keramiek Open depot Glas Muntschat Feerwerd Munten en penningen Open depot Archeologie H Tentoonstelling J Trap en lift

15

3. HetnieuweGroningerMuseum Deeersteplannen De collectie van het Groninger Museum bleef in de afgelopen eeuw gestaag groeien. Niet alleen door het aankoopbeleid, maar ook dankzij de vele verzamelaars die hun bezittingen aan het museum schonken, zodat veel meermensenervankondengenieten.Vanwegedezegroeiwerdalindejarenvijftiggedroomdvaneengeheelnieuw museumgebouw.Erwarenechtergeenmiddelenomditterealiseren. 17

Nadat hetoude museum tussen1975en1978wasverbouwd, bleekalsneldathetnogsteedsveelte kleinwas. Halverwegedejarentachtigkwamvanuitdegemeentehetvoorstelomhetbestaandemuseumverderuittebreiden. Dit voorstel kwam in de vorm van een ontwerpͲstructuurplan waarin stond dat de uitbreiding van het museum regionalebetekenisprioriteitverdiende.MuseumdirecteurHaksbrachtvervolgensnaarbuitendatuitbreidingaande achterkantvanhetoudemuseumtechnischgezienniethaalbaarwas,omdaterdaarenormekabelslagenvanhetPTT TelecomͲgebouw.18NaenkelemalenoverlegmetarchitectPietBlomtehebbengehadinmaart198619(Blomhadeen schetsontwerp gemaakt), was Haks gesterkt in zijn standpunt dat een uitbreiding van het bestaande gebouw niets konworden.AlsafschrikwekkendvoorbeeldnoemthijdeuitbreidingvanhetKröllerͲMüllerͲmuseumwaardepositie van de nieuwe vleugel ervoor heeft gezorgd, dat men de opeenvolging van zalen nooit meer zo kan bekijken als oorspronkelijkwasbedoeld.20Hakswildeduidelijkaansturenopdebouwvaneennieuwmuseumendoordathijzijn meningnaarbuitenbracht,kregendeplannenvanBlombijdegemeentenauwelijksmeereenkans.21Haksvondin dezeneenbondgenootindegrotefinancier,diestondopeenzelfstandig,nieuwmuseum.22

Definanciering DeambitiesvanHakswarenduidelijkenindegemeenteraadwaserdraagvlakvoordebouwvaneennieuwmuseum. Er was echter nog geen geld beschikbaar. De N.V. Nederlandse Gasunie – gevestigd in Groningen – bracht hier verandering in. De Gasunie bestond in 1988 vijfentwintig jaar en het bedrijf wilde dit jubileum vieren door vijfentwintigmiljoenguldenaandegemeenteGroningenteschenken.Opdevraagaantoenmalighoofddirecteurvan de Gasunie Ton Grotens, hoe de gift bij het museum terecht is gekomen antwoordt hij: “Het is heel simpel zo. De GasuniebestondvijfentwintigjaarenwijwildeneengiftdoenaandebevolkinginhetNoordenvanhetland.Endan

16

17 Frans Haks, De voortschrijdende visie, een nieuw programma voor een museum in beweging IN: M. Martin, C. Wagenaar, A. Wehlkamp (red), Idem, p. 46 18 Auteur onbekend, Buurt, museum en Heemschut hekelen plannen Blom, Nieuwsblad van het Noorden, 1985-03-16, p. 13 19 Haks schrijft in zijn logboek dat hij op 15 maart 1986 een overleg met Piet Blom heeft gehad waarin Blom zijn ontwerp liet zien. Echter, op 16 maart 1985 (een jaar eerder) verschijnt er in het Nieuwsblad van het Noorden een artikel waarin staat dat ondermeer Haks de plannen van Blom hekelt. Om het nog gecompliceerder te maken: uit het archief van het NAi blijkt dat Blom al in 1984 een ontwerp voor de uitbreiding van het Groninger Museum heeft gemaakt en gepresenteerd. Het Nieuwsblad van het Noorden lijkt mij in dezen de beste bron, aangezien er in maart 1985 meerdere artikelen over het plan van Blom zijn gepubliceerd. 20 Frans Haks, Een calculerende terriër, logboek van het Groninger Museum 16 januari 1986/31 december 1995. (Amsterdam, 1997), p. 17 21 Dit blijkt uit de analyse die is gemaakt door Pirker en Ritter: Dietmar M. Steiner, Sasha Pirker, Katharina Ritter, Idem, p. 175 22 Gerlof Leistra, Hollein kandidaat als architect nieuw museum, Nieuwsblad van het Noorden, 13-011988, p. 9

23 Ton Grotens in een interview met Van Gelder: Johan van Gelder, De Natte Droom; Museumkolder in Groningen (Groningen, 1994), p. 8 24 Hendrikse en Haks waren met elkaar in aanraking gekomen door een derde: lijstenmaker en kunsthandelaar Ongering. 25


26

Ibidem

27 Cees Hendrikse in een interview met Van Gelder: Johan van Gelder, Idem, p. 17 28 Steven Kolsteren, “Je zou wel gek zijn om de eenmaal geformuleerde standpunten niet van koers te laten veranderen.” – Het tentoonstellingsbeleid van Frans Haks, GM Magazine, 2007-0411, pp. 46-50 29 Haks over zijn studie begin jaren ’70: Ik doceerde moderne kunst aan het Kunsthistorisch Instituut in Utrecht en ik vond het museumleven vreselijk saai. Toen besloot ik te promoveren op het beleid van Sandberg in het Amsterdamse Stedelijk Museum in de jaren vijftig en zestig. In dat kader heb ik hem een jaar lang iedere week twee of drie uur gesproken.” (Max Arian, Gouden toren, De Groene Amsterdammer, 1994-11-30) Haks promoveerde nooit, maar besloot zijn kennis als museumdirecteur in de praktijk te willen brengen.

gajenadenken.Enietswatuitermateacceptabelis,ookvanuitdepolitiekekant–uiteindelijkisgasinNederlandeen zeerpolitiekezaak–iseenmuseum.Hetenigewatwijwisten,wasdatGroningenaaneennieuwmuseumtoewas.”23 Grotens’uitspraakdathetzosimpelisgelopenbehoeftenigetoelichting.DeGasuniehadhetgeldookergensanders in kunnen steken en het mag geen toeval heten dat het bij het Groninger Museum terecht is gekomen. Een belangrijkerolinhetprocesisweggelegdvoordirectiesecretarisCeesHendrikse.Hendriksewastevensvoorzittervan dekunstencommissievandeGasunieenhadzodoende24contactenmetHaksdiehemsuggestiesaandehanddeed voortentoonstellingen.25HaksschrijftinzijnlogboekdathijHendriksevandenieuwbouwplannenopdehoogtehad gebracht, die in een reactie daarop zei dat het hem niet ondenkbaar leek dat de Gasunie deze zou willen financieren.26Hendrikse wist dat ook Grotens een kunstliefhebber was, wat het idee om iets te markeren op het culturele vlak redelijk voor de handliggend maakte. Hendrikse zegt in gesprek met Van Gelder dat Grotens het meteeneen‘enormeuitdaging’vondendathijhetidee‘zichonmiddellijkeigenheeftgemaakt’.27Grotensheefthet plan vervolgens verder uitgewerkt en de benodigde goedkeuring op verschillende overheidsniveaus weten te bewerkstelligen.Op28september1987maaktedeGasuniehaargiftaandeGroningsebevolkingwereldkundig.De gemeenteGroningenzorgdevooreenaanvullendefinancieringvan5miljoengulden.

Deactoren HetprocesvandeideevormingtotenmetdetotstandkomingvanhetGroningerMuseumiseeningewikkeldproces geweestwaarveelpersonenenpartijeneenrolinhebbengespeeld.Omhetprocestekunnenbegrijpenishetvan belangdebelangrijksteactorenonderelkaartezetten.Zezijninvijfgroepenintedelen:hetGroningerMuseum,de Gasunie,deoverheid,dearchitecten,kunstenaarsenbouwkundigenentotslotdeGroningsebevolking. GroningerMuseum Eendrijfveerachterhetproces,vanhetbegintotheteinde,ismuseumdirecteurFransHaks(1938Ͳ2006)geweest.De titelvanzijneigenlogboekEencalculerendeterriërgeeftalaandathetgeengemakkelijkemanisgeweestommee samentewerken.Hetwaseenrecalcitrantemandie“hetprikkelenvannieuwsgierigheidenhetoproepenvanvragen als belangrijkste taak” zag.28Haks wilde dat de kijker nadacht over wat hij zag en dat niet alles in hapklare brokjes werd gepresenteerd. Hij had (sinds zijn studie naar het beleid van de directeur van het Stedelijk Museum Willem Sandberg29) een aversie tegen kunstgeleerden en over de programma’s van collegaͲmusea schrijft Haks: “Hoe verscheidendekeuzevandecollegaewas,erontbraktochiets:aandachtvoorkunstwaarvannognietvaststaatdat

17

hetkunstis.”30Hakshadeenvoorliefdevoorkunstdiedoordemeestenals‘lowart’werdgezien:design,videoclips, graffiti en reclame. Hij had een naar kitsch neigende smaak. Ondanks het feit dat zijn smaak en zijn verschijning – altijdinhetnieuwsteennauwstedesigngekleed,debrilgroen,geelofroze31–nietaltijdwerdengewaardeerd,was heteengenialemaneneenbegaafdstimulator.Ditbleekookwelnodigtezijnomdebouwvanhetnieuwemuseum tekunnenrealiseren. Haks opereerde niet in zijn eentje namens het Groninger Museum. Hij deed dit samen met zijn bestuursleden. Opmerkelijk is dat Haks in zijn logboek schrijft dat zijn grootste kwelling in Groningen de bemoeienis van zijn museumbestuurwas.“Voormijisdemaatnuvol:hetbestuurdoetveeltelangoverbesluitvormingenondergraaft zodoendemijnpositie.”32Ditongenoegenwaswederzijds:AdrivanHijum,indertijdvoorzittervanhetbestuur,zegtin eeninterviewmetdeVolkskrant33dathijhemeenprimaconservatorvond,maareenslechtedirecteur.Hijzougeen oorhebbenvoorspecialistenenslechtszijneigenplannenwillenverwezenlijken.DitdeedhijechtervolgensMarieͲ HélèneCornips,indertijdconservatoractuelekunst,vanuiteenoprechteovertuiging.Datnietalleconservatorenvan hetGroningerMuseumerzooverdachtenblijktondermeeruiteenartikeluithetNieuwsbladvanhetNoordenvan oktober1991:“Steendesaanstootsishetvoorstelvooreennieuworganisatiemodel.(…)Deconservatorenvanhet museum zijn woedend over dat plan. Zij zijn bang dat zij in het Groninger Museum straks niks meer te vertellen hebben.”34Deconservatorengavenpubliekelijkblijkvanhunonvrededoorin1991bijeenpersconferentieovereen nieuweexpositiewegteblijven.35Haksschreefalinoktober1987inzijnlogboekdat“wijalsmuseumnietzogoed geëquipeerdzijninhetnieuwbouwprocesalsdeanderepartijen:degemeenteendeGasunie.”36PogingenvanHaks omeenexternedeskundigeaantetrekkenomdebelangenvanhetGroningerMuseumbetertekunnenbehartigen leiddentotniets. DeGasunie VanwegedeenormebijdragediedegaswinningaandenationaleeconomieendenationalewelvaartinNederland had geleverd sinds de oprichting van de Gasunie, wilde de Gasunie het vijfentwintig jarig bestaan markeren. Hun motivatieomhetGroningerMuseumtefinancierenisreedsbeschreven.DeGasuniewildenahettoekennenvanhaar gift verder niet te veel bij het proces betrokken worden, om te voorkomen dat het onderdeel zou worden van (politieke) discussies. Ze had echter wel enkele algemene voorwaarden opgesteld om te voorkomen dat het geld verkeerdzouwordengebruikt:erwerdgeëist“dathetindetoekomstgeenandere bestemmingdan museum kan krijgen, dat de gemeente de exploitatie moet garanderen en dat de begroting niet overschreden mag worden, om 18

30


31 http://www.gaynews.nl/ article04.php?sid=1757 (2010-12-23) 32 Frans Haks, 1997, Idem, p. 192 33 Wilma Suto, Frans Haks, De Volkskrant, 1997-12-12 34 Eddy Schaafsma en Gertjan van Schoonhoven, Woedende reacties conservatoren ‘ Het Groninger Museum gaat naar de knoppen’, Nieuwsblad van het Noorden, 08-10-1991, p. 23 35

Johan van Gelder, Idem, p. 40

36


37


38 Dietmar M. Steiner, Sasha Pirker, Katharina Ritter, Idem, p. 175 39 Haks schrijft in zijn logboek: “Omdat ik adviseur van alle partijen ben, zie ik het als mijn taak dat gekozen wordt voor de beste locatie, voor Mendini als hoofdarchitect en voor uitvoering van het volledige programma van eisen. Dat alles binnen het budget.” Bron: Frans Haks, 1997, Idem, pp. 99-100 40


41 Arthur Wortmann, Visie op museum – Mendini, Rossi en de aanhoudende museumgroei, Archis, 1991-06, p. 35 42 Arthur Wortmann, Idem, p. 38

eenStoperaͲeffecttevermijden.”37HaksdrongervervolgensbijHendrikseopaanomaanhunvoorwaardentoete voegen dat het een gebouw van internationaal belang moest worden. Haks zat op dat moment namelijk al met Mendinialsarchitectinzijnhoofdenwildeeropdezemaniervoorzorgendaterdraagvlakvooreeninternationale naamwerdgecreëerdendaterdoordegemeentegeenlokalearchitectnaarvorenzouwordengeschoven. De inspraak van de Gasunie hield echter niet op na haar gift en het stellen van de voorwaarden. Onder voorzitterschapvanoudͲGasunieͲdirecteurSiepRissikwerdereenvoorbereidingscommissieopgericht.Detaakvan dezecommissiewaseenplanningtemaken,eenlocatietebepaleneneenarchitecttekiezen.38NamensdeGasunie namnaastRissikookHendrikseplaatsindecommissie.NamenshetGroningerMuseumnamenAdrivanHijumenA. F.MohrplaatsennamensdegemeenteGroningenwarendatArieWinkenSimonTichelaar(beidenvandeafdeling Ruimtelijke Ordening). Zodoende waren de drie partijen op een evenwichtige manier bij het proces betrokken. In deze voorbereidingsfase was de formele rol van museumdirecteur Haks beperkt. Als “adviseur van alle partijen”39, zoals Haks zijn eigen functie in zijn logboek beschrijft, kon hij echter wel invloed uitoefenen. GasunieͲdirecteur GrotenshadalvoordatdevoorbereidingscommissieactiefwerdlatenblijkendathijHaksnietopdebouwplaatswilde zien,watviaRissikbijdevoorbereidingscommissietertafelkwam.OokwildendeafgevaardigdenvandeGasuniedat devoorbereidingsfasevandeuitvoeringsfaselosgekoppeldzouzijn,wattegenhetzerebeenvanMohrenHakswas. Een compromis werd gevonden: de voorbereiding zou gezamenlijk worden afgesloten en vervolgens zou er een nieuweovereenkomstkomentussendegemeenteenHaks.40 Overheid Eenvanderedenenomeenmuseumtewillenbouwenisomwillevanprestige.Hetideebestaatdatdevestigingvan eennieuwmuseumgunstigegevolgenheeftvoordestadenregio.Vanwegeditbelangvoordesamenlevingishet vaak de overheid die dit soort plannen initieert. Arthur Wortmann schreef hierover in 1991 in Archis: “Een aantrekkelijk kunstklimaat wordt nog steeds geacht ook de economische belangen van een regio ten goede te komen.”41HijmerktvervolgensopdaterinGroningensprakeisvaneenmerkwaardigeomkering:“Hierishetnietde plaatselijkeoverheiddiehetvestigingsklimaatinstadofregiowil(ofkan)stimuleren,maarblijkthetbedrijfslevenzelf de verantwoordelijkheid te nemen om die prestatie te leveren.”42Ondanks het feit dat het grootste kapitaal in GroningenvandeGasuniekwam,hebbenoverhedenopalleniveauseenrolgespeeldindetotstandkomingvanhet nieuwemuseum.

19

InhetstructuurplanvandegemeenteGroningenvan1986staatvermelddathetdebedoelingwasdathetcentrum vandestadGroningeneenmultifunctioneelkarakterzoukrijgenwaarindevoorzieningenafgestemdzoudenworden op de stad en de regio, waar de stad Groningen van grote betekenis is.43Het structuurplan meldde ook al dat nieuwbouw een oplossing moest bieden voor het te kleine museumgebouw. Haks schreef op 7 maart 1986 in zijn logboek:“Deburgemeesterzeitotmijngrotevoldoeninginzijnopeningswoorddathetmuseummoetuitbreidenen datdatdertigmiljoenzalgaankosten.DeministeriëleinleiderzeizelfsdatalseenregioietsdoetvoorhetRijk,het Rijkietsvoordieregiodoet.”44GezienhetenthousiasmevandetopvanhetministerievanWelzijn,Volksgezondheid en Cultuur mag het geen verrassing heten dat de gift van de Gasunie aan het Groninger Museum op ministerraadniveaugefiatteerdwerd.“HetgeschenkisvoordeGasunieeenaftrekpostenleidttoteenlagereafdracht vandevennootschapsbelastingvanongeveerf7miljoen.”45Zevenmiljoenguldenwerddusdoordebelastingbetaler betaald. OphetniveauvandeprovincieGroningenvervuldeCommissarisvandeKoninginHenkVonhoffeenbelangrijkerol. OmmetHaks’woordentespreken:Vonhoffregeerdeoverdeprovincieendefondsenwatbetrefthunbijdragenaan het museum.46Hakswist dathetbelangrijkwasomiemandalsVonhoffachter jete hebbenstaan,dus nodigde hij Vonhoffalinjanuari1986bijhemthuisuitvooreendiner.WaarschijnlijkisditbijVonhoffingoedeaardegevallen;hij heeftinelkgevalopverschillendemomentengelobbydvoorhetmuseumenbovendienontvingHaksdeNieuwsbladͲ vanͲhetͲNoordenͲprijs1994,waarbijVonhoffvoorzittervandejurywas.47 De meeste invloed had echter de lokale overheid. In het bijzonder was Ypke Gietema als wethouder Ruimtelijke Ordening een belangrijke actor in het gehele proces van de bouw van het Groninger museum. Hij had een machtspositiediewordtverklaarddoordepositiediehijmetdePartijvandeArbeidhadindegemeenteraad:in1986 kreeg de PvdA 18 van de 39 zetels, waarmee ze bijna de absolute macht in handen had.48De PvdA vormde een coalitiemethetCDA,datslechtsoverzeszetelsbeschikte.DeafdelingRuimtelijkeOrdeningwasnagenoeginhanden van de PvdA, waar Gietema het voortouw nam. Namens deze afdeling zaten, zoals eerder vermeld, Arie Wink en SimonTichelaarindevoorbereidingscommissievoordebouwvanhetmuseum. GietemawaseenvandeweinigepoliticimetwieHakskonopschieten.Gietemabeschrijfthunrelatiealsvolgt:“Onze humeurenverstondenelkaar.Wekondenhartstochtelijkruziemaken,endaarnadansendoordenacht.”49Hetisdan ook niet verwonderlijk dat Gietema – net als Haks – regelmatig kritiek kreeg vanwege zijn excentrieke manier van

20

43 Bos, C., Dragt, G., Munneke, C., Vries, J. de, & Schoonhoven, M. van, Verkleuren en verschieten - functieverandering in Groningen. Groningen: Rijksuniversiteit Groningen, 2007, p. 21 44


45 Bart Tammeling, ‘Cadeau’ jarige Gasunie voor Groningen roept vragen op, Leeuwarder Courant, 198710-08, p. 13 46 Frans Haks, 1997, Idem, p. 255 47 Frans Haks, 1997, Idem, p. 365 48

Gemeente Groningen, 1986

49 Wilma Suto, Frans Haks, De Volkskrant, 1997-12-12

50 Het Nieuwsblad van het Noorden wordt geciteerd door Van Gelder: Johan van Gelder, Idem, p. 84 51 Marijke Martin en Cor Wagenaar, Een ontwerp voor een nieuw Groninger Museum IN: M. Martin, C. Wagenaar, A. Wehlkamp (red), Idem, pp. 70-72 52


53 Haks beschrijft bijvoorbeeld in het logboek (p. 97) dat Weulink met meerdere architecten over het honorarium had gepraat, met als resultaat dat ze zoveel van hun honorarium hebben laten vallen dat ze betaalbaar werden. 54 Marijke Martin en Cor Wagenaar, Idem, p. 72

werken,maarvanwegezijnstevigepositiehoefdehijweinigrekeningtehoudenmetdeoppositie.HetNieuwsblad van het Noorden omschreef hem als een “enfant terrible”en “gewild als doelwit van harde opposanten en als verpersoonlijkingvaneenvitaalstedelijksociaalͲdemocratischbeleid.”50Gietemawerdin1992opgevolgddoorKlaas Swaak. Swaak was sinds 1986 fractievoorzitter van de PvdA en vanuit die positie al enkele jaren betrokken bij de ontwikkelingenrondhetmuseum. Architecten,kunstenaarsenadviseurs Hetontwerpprocesvanhetmuseumvandehoofdarchitectenenkunstenaarskangrotendeelsloswordengezienvan het officiële planproces binnen de bestuurlijke kaders. Zij werden vanuit de voorbereidingscommissie en het ontwerpteam (wordt verderop besproken) aangestuurd en hadden in tegenstelling tot de Gasunie, het Groninger MuseumendegemeenteGroningenweiniginvloedophetplanproces.Verderopzaldieperwordeningegaanopde keuzevandearchitectenenderoldiezehebbengespeeld. Ineenvroegstadiumwasalduidelijkdatheteeningewikkeldproceszouwordenmetvelepartijenendatdebouw vanhetmuseumeengevoeligonderwerpwasindestadGroningen.Omallesingoedebanenteleidenwerdvoorde projectleidingendebudgetbewakinghetorganisatieadviesbureauTwynstraGuddeindehandgenomenonderleiding van Henk Weulink. Weulink had ervaring met het begeleiden van grote projecten, zoals de verbouwing van het AmsterdamseconcertgebouwendeuitbreidingvanhetBrabantsMuseuminDenBosch.51Haksschrijftinzijnlogboek dat Weulink het belangrijkste in het proces vond dat er in een goede sfeer gewerkt wordt. Waarop Haks vervolgt: “Datwasevenslikkenvoorme.Ikvondhetrealiserenvaneenhogeambitieveelbelangrijker,maarmerktealsneldat zijn ‘goede sfeer’ zo niet onmisbaar, dan in ieder geval goed bruikbaar was.”52Uit het logboek blijkt op meerdere momenten53dat Weulink onmisbaar was in het ontwerpproces: hij kon goed bemiddelen tussen de verschillende partijenenbegreepdeambitiesdieHaksvoorogenhad.VolgensMartinenWagenaarontwikkeldeWeulinkzichtot despilvanhetontwerpproces.54 De buitenlandse ontwerpers hadden weinig kennis en ervaring met het bouwen in Nederland en voor een aantal ontwerpersgoldzelfsdatzeüberhauptweinighaddengebouwd.DehoofdarchitectMendiniwerdmeerbeschouwd alskunstenaardanalsarchitectenookStellahadnognooiteengebouwontwerptotuitvoeringzienkomen.Hetwas dus noodzakelijk om een Nederlands architectenbureau te koppelen aan de buitenlandse ontwerpers, zodat het gebouwnaarNederlandsemaatstavenuitgevoerdkonworden.HetGroningsebureauTeam4heeftdezetaakopzich

21

genomen,onderleidingvanGerardSchijf.Hetbureauwas“belastmetdetechnischeuitwerkingvandetekeningen, deaanvraagvandevergunningen,detoepassingvandebouwkundigevoorschriftenenbijdebouwzelfbelastmetde bewakingvandebouwkundigekwaliteit.”55AlsprojectarchitecthadTeam4duseenbelangrijkerol,alkomtdezein demeestepublicatiesoverhetGroningerMuseumnietofnauwelijksnaarvoren. Voor de constructieve uitwerking werd het ingenieursbureau Wassenaar bv uit Haren in de hand genomen. Naast directeurOttoWassenaarwerkteRoeldeJongalsprojectleideraanhetGroningerMuseum.56DeJonghadzichaande Technische Hogeschool in Delft gespecialiseerd in de eindige elementenmethode, wat voor velen in die tijd nog onbekendterreinwas.57DezekenniskongoedwordengebruiktvoorhetGroningerMuseumeninhetbijzondervoor het deconstructivistische ontwerp van het oostelijk paviljoen. Zelf schreef De Jong hierover: “Voor de constructeur betekenteendergelijkontwerpeenverplichtherzienvanhetdenkenoverconstructievevormgeving:‘formfollows function’enanderetriviauitdedagelijksepraktijkmoetenwordenvergeten.Vanbelangishoedeconstructielijktop hetontwerp.(…)Vanzelfsprekendmoethetpaviljoenstabielzijn,maarbijvoorkeurmoethetdatnietlijken!”58Het ontwerpen van de constructie van dit paviljoen was op zichzelf al geen gemakkelijke taak, maar het was nog extra gecompliceerddoordatdeonderbouwvanhetpaviljoenalgereedwas.Bijdebouwvandezebetonconstructiewas menervanuitgegaandatdeopbouwzoubestaanuiteentraditionelestaalconstructie.Aandeingenieursdetaakom ditoptelossen. Weulink,SchijfenWassenaarvormdensamenmetHaks,Cornips59enJanDoes(projectleiderVerbindingskanaalzone, stedenbouwkundigevandegemeenteGroningen)hetOntwerpteam.Vanuitditorgaanwerdhetprocesaangestuurd enwerdendebelangrijkebeslissingengenomen.Hakskonviaditorgaanzijnstempeldrukkenophetontwerp,terwijl de andere vier ervoor zorgden dat alles in goede banen werd geleid. Waar de voorbereidingscommissie als de opdrachtgevervanhetGroningerMuseumkanwordenbeschouwd,kanhetontwerpteamalsdeuitvoerendepartij gezienworden. Groningsebevolking Formeel worden de belangen van de Groningse bevolking in het proces vertegenwoordigd door de gemeenteraad. DatbetekentechternietdatalleGroningersheteenswarenmetdeplannenvoordenieuwbouwvanhetmuseum: het tegendeel is waar. Er zijn vele protestacties geweest vanuit de bevolking die in sommige gevallen veel invloed hebbengehadophetproces.Vandeveleproceduresdiedebouwmoestenverhinderendanwelvertragen,hader

22

55

Frans Haks, 1997, Idem, p.96

56 Jacques Linssen, De ontwerpende constructeur Roel de Jong, Cement, 2009-03, pp. 50-55 57 De strokenmethode was nog dé manier om vloeren te berekenen. Met de opkomst van de computer heeft de eindige elementenmethode een vlucht genomen. 58 R.J. de Jong en W.O. Wassenaar, Groninger Museum, Groningen - Materialisatie van menselijk brein leidt tot ‘komeetinslag’ van stalen schijven, Bouwen met staal, 1993-11, pp. 29-33 59 M.H. Cornips wordt door Martin en Wagenaar niet genoemd als lid van het ontwerpteam, maar op 24-4-1992 is er een heel artikel in het Nieuwsblad van het Noorden gewijd aan de rol van Cornips in dit ontwerpteam.

60 John Geyp, Omtreden museum als cadeau voor de stad, Nieuwsblad van het Noorden (09-121999, p. 17) 61 Frans Haks, 1997, Idem, p. 245 62 http://www.heemschut.nl (2011-02-15) 63 Leo van der Meule, Gebouw concurreert te veel met de collectie, Heemschut, 1995, p. 23 64 Jan Katuin (winkelier Groningen) in gesprek met Paul Bollen IN: Paul Bollen, Brug over zwaaikom: hoge verwachtingen, Nieuwsblad van het Noorden, 12-11-1988, p. 3

één een in het oog springende uitkomst: “Op 31 januari gaf de Raad van State mr. J. van Zaaijen gelijk, dat de gemeente ten onrechte via een versnelde procedure een bouwvergunning had verstrekt. Door de triomf van de stadseadvocaatzoudebouweenjaarwordenvertraagd.”60 EenandervoorbeeldiseenkortgedingdatwasaangespannendoordeomwonendenvandeZwaaikom.Zijeistendat deheipalennietgekloptmaargeschroefdzoudenworden–eenmethodedieminderlawaaientrillingenveroorzaakt. 61 Datzouechteenmiljoenguldenmeerkosten.Deomwonendenhebbenditkortgedingverloren. EenpartijdieingrotematedebezorgdheidenmeningdeeldevanveelGroningers,iséénvandeoudsteparticuliere verenigingenvoorbeschermingvancultuurmonumenten:Heemschut.Dezeverenigingkomtnaareigenzeggenonder meer in actie “wanneer een historisch stadsgezicht aangetast dreigt te worden door disharmoniërende nieuwbouw”62.HetisgezienhunstandpuntooknietverwonderlijkdatHeemschutvanafhetbeginzeerkritischheeft gestaan tegenover de bouw van het nieuwe museum. De bezwaren van Heemschut waren vooral van stedenbouwkundigeaard,maarrichttenzichooktegendearchitectonischevormgeving.63 Er was overigens ook een deel van de Groningse bevolking dat de bouw van het museum prima vond of het zelfs toejuichte. Onder hen een winkelier aan de Folkingestraat (een winkelstraat in het verlengde van de brug van het GroningerMuseum):“Jemoetdeburgersnietvragenjaofneetezeggentegendateilandmuseum.Zezijntochtegen alleswatvernieuwendis.Jehebtdegemeenteraadenjehebteengoeiemuseumdirecteur.DoorFransHaksishet GroningerMuseuminternationaalbekend.Jemoetvertrouweninhemhebben,ookalshijindeZwaaikomvoorhet stationwilbouwen.”64

23

ProgrammavanEisen Het Programma van Eisen (PvE) is een document in het ontwerpproces waarin de verwachtingen van de opdrachtgever worden vastgelegd. Hierin worden randvoorwaarden beschreven voor het project en het is de taak vandeuitvoerendepartijenomtevoldoenaandeeisendieinditdocumentbeschrevenstaan. Vertaald naar de situatie van het Groninger Museum houdt dit in dat de voorbereidingscommissie het Programma van Eisen heeft moeten opstellen en het ontwerpteam dit programma tot uitvoering heeft moeten brengen. De eersteeisenkwamenvandekantvandegulleschenker:deGasunie.Naastdeeerdergenoemdeeisenmetbetrekking tot de bestemming van het gebouw en de beheersing van het budget, wilde de Gasunie een museum dat zou bijdragenaandeuitstralingvandestadenderegio,endateenmarkeringzouzijnvoordebetekenisvanhetaardgas inNederland.65 Het standpunt van het Groninger Museum was minder eenduidig, wat geen verrassing mag heten gezien de verhouding tussen Haks en de conservatoren van het museum. Haks stelde als eis dat het nieuwe museum een “staalkaart van de hedendaagse architectuur”66moest zijn en als belangrijkste uitgangspunt voor het PvE dat “de collectievanhetGroningerMuseumeenheeldiverseis,dielooptvanoudtotnieuw,vanoosttotwest,vanregionaal totinternationaal”67wattotuitdrukkingmoestwordengebrachtinafzonderlijkepaviljoens.Haksspecificeertditdoor testellendaterééncentraleentreemoestkomenvanwaaruitdebezoekerdirectnaarzijndoelzoukunnen,zonder eerstdeandereafdelingentemoetendoorkruisen.Overdezepuntenwerdovereenstemmingbereikt,algingditniet overalvanharte.VanHijumvondbijvoorbeelddathetmuseumniettijdgebonden,maarneutraalmoestworden.68 Het bepalen van het programma voor het nieuwe museum stuitte op meer moeilijkheden. De verschillende conservatoren en Haks hadden op dit terrein ‘flink verschillende opvattingen’, om met de woorden van Haks te spreken.Drievandeviermuseumconservatorenwarenbangdatde“bewaarfunctievanhetmuseumalshoedervan de Groningse cultuur zou verdwijnen.”69Ze vreesden dat de afdelingen voor oude kunst, archeologie, historie en kunstnijverheidverlorenzoudengaan.Degrotemeningverschillenleiddenertoedatverschillendeconservatorenen directieledenzijnopgestaptofeenandererolbinnenhetmuseumzijngaanvervullen.70DatHaksgeenonbeperkte mogelijkhedenhadblijktuitdepassageinzijnlogboek,waarinArieWink(gemeenteGroningen)hemhetvolgende mededeelt:“Voorniemandishetbegrijpelijkwaaromjezoveelruimtenodighebt.Datkunjeaannemelijkmakenals je aangeeft over hoeveel ruimte je nu beschikt, hoeveel erbij moet en hoe zich dat verhoudt tot bijvoorbeeld het

24

65 Frans Haks, De voortschrijdende visie, een nieuw programma voor een museum in beweging IN: M. Martin, C. Wagenaar, A. Wehlkamp (red), Idem, p. 46 66 M. Knoop, Nieuw Groninger Museum, A0, 21-10-1994, p. 9 67


68


69


70 Museumbestuurslid G. Overdiep stapte op (het museum was volgens hem kapot gegaan door de Gasunie-schenking), evenals conservator Jaap Boersma. Conservator Christian Jörg werd ‘Hoofd Collectie’, waardoor hij geen directe betrokkenheid meer had met de exposities.

71


72 Het overleg hierover tussen Haks en Weulink wordt beschreven in: Frans Haks, 1997, Idem, p. 104 73 Zie figuur 3.1 voor een specificatie van het programma 74


75 M. Knoop, Nieuw Groninger Museum, A0, 21-10-1994, p. 9 – Haks onderstreept dit met zijn mening over het museum dat hij met Mendini heeft bezocht in Louisiana: “Hier werd ons ook nog weer eens duidelijk dat het absoluut geen verdienste is in tentoonstellingszalen zicht op de natuur te gunnen. Wie van de natuur wil genieten gaat maar naar buiten.” Bron: Frans Haks, 1997, Idem, p. 63 76 Steven Kolsteren in gesprek met Frans Haks (26-8-2006) IN: Steven Kolsteren, Idem, p. 46

Stedelijk in Amsterdam en de musea in Rotterdam en Eindhoven.”71Haks verzette zich tegen de bezuinigingen volgensde‘kaasschaafmethode’(overalkleinestukjesvanhetprogrammaafhalen)ensteldevooromderuimtevoor oudebeeldendekunstuithetPvEteschrappen,opvoorwaardedatditalseenapartpaviljoenontworpenzouworden in een zogenaamde tweede fase. Het achterliggende idee was dat er hiervoor extra financiering kon worden verkregen.72Zogeschieddehet.Opgrondvandecollectie,deverwachtebezoekersaantallenendepersoneelssterkte werd uiteindelijk gevraagd om een vloeroppervlakte van ongeveer 7300 m² (inclusief het paviljoen voor oude beeldendekunst).73 Naasteenalgemeneuitspraakoverdeuitstralingvanhetgebouwenhetprogrammavoorhetmuseuminvierkante meterswerderooknagedachtover deopbouwendeinrichtingvan hetnieuwemuseumgebouw.Met nameHaks hadopditvlakveleideeën,dieoverigensnietuitdeluchtwarenkomenvallen.Hijheeftuitgebreidonderzoekgedaan naarwathijprecieswilde–enzekerooknaarwathijnietwilde.Ditdeedhijineersteinstantieopeigeninitiatief, maarlaterbetrokhijookMendinihierbij,metwiehijmuseaoverdehelewereldbezochtomduidelijkvoorogente kunnenkrijgenwatzewildenbereiken.OokledenvandevoorbereidingscommissiewerdendoorHaksmeegenomen naarvoorbeeldprojectenomtelatenzienhoehetvolgenshemwelennietmoest. Een museumwaarHaksveeloverschrijftinzijnlogboekishet museumin Mönchengladbachvan HansHollein. Hij reflecteert op basis van dit museum onder meer over zijn ideeën over het entreegebied, de vorm en aaneenschakelingvanexpositiezalenendeverlichting.Hetgebruikvandaglichtinexpositieruimtenisvaakeenpunt vandiscussiebijhetontwerpenvanmusea,zoookbijhetGroningerMuseum.Hakswaservanovertuigddatergeen ramen in de tentoonstellingszalen mochten zitten: “omdat een museum een artificieel soort ruimte moet zijn, die alleen met kunstlicht te veranderen is”74en omdat de buitenwereld de museumbezoekers zou afleiden.75Haks liet deze opvatting overigens los bij het ontwerp van het paviljoen voor oude beeldende kunst, waar daglicht via vele zijden het paviljoen binnendringt. Dit past echter wel in de visie van Haks: “Je zou wel gek zijn om de eenmaal geformuleerdestandpuntennietvankoerstelatenveranderen.”76 OmhetcontrasttussendeverschillendepaviljoenstevergrotenwildeHakstransparantegangentussendepaviljoens plaatsen,waardoordebezoekerzichookzourealiserendathetgebouwzichinhetwaterbevindt.Ondanksdatde verschillende paviljoens door verschillende architecten zouden worden ontworpen en deze paviljoens door middel vangangenvanelkaarzoudenwordengescheiden,wildeHaksdepaviljoensnogmeervanelkaaronderscheidenmet

25

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

. . . . . . . . . . . .

Hal Bibliotheek Educatie Prentenkabinet Hedendaagsebeeldendekunst Oudebeeldendekunst Kunstnijverheid Archeologieengeschiedenis Tijdelijketentoonstellingen Depots Kantoorruimte Dienstruimten Totalenettovloeroppervlakte

569 133 84 133 1100 750 650 940 725 487 340 699 6610

m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2

Inclusiefderuimtedienodigisvoorcirculatie,installatieenmateriaal komtdebrutovloeroppervlakteopzo'n7300m2.

3.1 Programma voor de nieuwbouw van het Groninger Museum te Groningen, Deventer, 1988

3.2 Foto van museum Abteiberg, ontworpen door Hans Hollein, Mönchengladbach, 1982

26

77


78 Marijke Martin en Cor Wagenaar, Idem, p. 72 79


80 Cees Hendrikse, directiesecretaris Gasunie, in gesprek met Van Gelder, in: Johan van Gelder, Idem, p. 22 81 Wijnand Galema, Recreatieplas of cultuurpaleis? De Geschiedenis van een opmerkelijke Museumlokatie IN: M. Martin, C. Wagenaar, A. Wehlkamp (red), Idem, p. 54 82

Zie ook p. 17, financiering

83 In het Logboek van Haks wordt de indruk gewekt dat Haks’ deze locatie zelf heeft bedacht als museumlocatie. Er bestonden echter al in de jaren zestig plannen bij de gemeente om deze locatie als museumlocatie te gebruiken. (Bron: Eric Bos, Gemeente blokkeert plan Museum Paterswoldse Meer, Nieuwsblad van het Noorden, 1810-1986) 84


behulpvankleurgebruik:“Iederecategoriemoetzijneigensfeerhebben;witisnietneutraalmaaragressiefenmoet daaromvermedenworden.”77 Uiteraard was er in het PvE ook ruimte voor criteria die een uitspraak deden over de meer formele kant van het proces.DezelijstwassamengestelddoorWeulink.Daarbijkwamenonderanderedeomvangvanhetontwerpbureau (minimaal 20 medewerkers), de bureauorganisatie, samenwerkingsverbanden en de werklast aan de orde.78Op 19 augustus1988overhandigdeWeulinkaanHaksdedefinitieveversievanhetPvE,waaralleeneenbeschrijvingvande locatieaanontbrak.79

Keuzevandelocatie Toen het geld door de Gasunie beschikbaar werd gesteld, stond de locatie nog niet vast. De Gasunie had – zoals eerderistoegelicht–weleenaantalvoorwaardengesteld,maardezehaddennietdirectbetrekkingopdelocatie.De locatiewasdezaakvandegemeente,zolietdeGasunieweten.Hetmoestechterwel,zoalsHendriksehetverwoordt, eenprominentelocatiezijn.80Hetmuseummoestzichopeenspectaculairemanieraandestadkunnenpresenteren, opeenplekmetvoldoendeuitstralingenalluredierechtzoudoenaandebelangrijkecultureleenopenbarefuncties vanhetgebouw.Hetaantalpotentiëlelocatiesliepinhetvoorjaarvan1988optotdertien.81Drielocatieswordennu besproken. FransHakshadaleenlocatieingedachtenvoordatdeGasunieofficieelhaardonatieaandegemeentebekendhad gemaakt;hijwasimmersalopdehoogtevandeplannenvandeGasunie.82InzijnlogboekschrijftHaksdathijgroot voorstanderwasvannieuwbouwaandeHoornsePlas,eenrecreatieplastenzuidenvandestad.83Hiervoorhadhij eenaantalredenen.Devoornaamsteredenvoorhemwasdemengingvancultuurmetnatuur.WederommaaktHaks in zijn logboek een vergelijking met het KröllerͲMüllerͲmuseum, maar ditmaal in positieve zin: “In het geval van KröllerͲMüllermoetjeeenlangetochtdoorhetbosafleggenomhetmuseumtebereiken.Dietochtisdoormevrouw Kröller bedoeld als een loutering, als een bevrijding van je dagelijkse beslommeringen.”84Haks benoemt slechts de voordelen van deze locatie aan de Hoornse Plas, waar wandelaars, fietsers en andere recreanten tot een museumbezoekzoudenmoetenwordenverleid.DegroteafstandtothetcentrumkomtinHaks’overwegingenniet als kritisch punt naar voren. Een tweede argument dat hij voor deze locatie aandraagt is dat met het museum het gebrekaaneenopenbarevoorzieningindenieuwbouwwijkwordtopgevuld.Hakslaatechterbuitenbeschouwingdat

27

hetGroningerMuseumeenopenbarevoorzieningismeteenregionaalbereik;vooreenwoonwijkiseenvoorziening oplokaalniveauwaarschijnlijkinteressanter. HakshieldgeenrekeningmethetStructuurplanvandegemeenteGroningendateenjaareerderwasverschenen.Dit stond haaks op de ideeën van Haks; hierin stond namelijk dat het museum in de binnenstad moest blijven.85Dit gemeentelijkStructuurplanbegonconcretevormenaantenementoendewethoudersvanRuimtelijkeOrdeningen Cultuur, respectievelijk Gietema en Vondervoort, ervoor kozen om het nieuwe museum te bouwen op de zogenaamdeAegonͲlocatie:hetgebouwvanverzekeraarAegonwerdafgebroken,waardoorereenlogischeplekvoor eenmuseumontstond. Trinus Knoop, destijds museumvoorzitter, zei over de nieuwbouw op de AegonͲlocatie in januari 1988 in het NieuwsbladvanhetNoorden:“Datisdelocatiewaarweonsnuopconcentreren.Diezouzeergeschiktzijn.Dieoptie vanvijfmetelkaarverbondeneilandjesinhetVerbindingskanaalisnooitserieusaandeordegeweest.Wegaanernu vanuitdatdegemeenteGroningenvoordievijfmiljoendiezijheefttoegezegdhetAegonͲpandkooptendegrond bouwrijp maakt.”86Gietema zou hierop in furieuze staat Knoop hebben opgebeld “om hem te zeggen dat hij een grote klootzak is.”87Ook Haks was niet blij met de opmerking van Knoop die de grondprijs waarschijnlijk flink zou doenlatenstijgen.“Jelegtnatuurlijknietjekaartenoptafelalsjenognietweetwelkspeljegaatspelen.”88Gietema gaflateraandatdeonderhandelingenmetAegonendegemeentewarenstukgelopenopdehoogtevandekoopsom. Aegonzouhetpandendegrondnooitvoorminderdan5,3miljoenguldenhebbenaangeboden,terwijldegemeente er3,5miljoenvoorhadgeboden.89DeuitglijdervanKnoopzalhieroverigensweiniginvloedophebbengehad. Toen de AegonͲlocatie afviel, kwam er al snel een andere locatie in beeld: de Zwaaikom. Een verbreding in het Verbindingskanaaltussenhetstationenhetcentrumvandestad.90Gietemawasdedrijvendekrachtachterdekeuze voordezelocatie.HetwasnietdeeerstekeerdatdeZwaaikominbeeldkwamvooreengrootbouwproject.InDe Omslag91schrijftGietemadat,toendeeconomieindejarentachtigverslechterde,denegatievegevolgenvooralinde binnenstadzichtbaarwerden.Alsantwoordhierop,Gietemaparafraserend,kreegdebinnenstadinhetStructuurplan centrale aandacht als intensiveringsgebied.92Maar ook vier andere gebieden, waaronder de Verbindingskanaalzone waar de Zwaaikom een plaatselijke verbreding van is, kregen dezelfde aandacht in dit plan. 93 Omdat de Verbindingskanaalzone vergeleken met de binnenstad een veel minder complexe ondergrond is voor ontwikkelingsplannen,werdervoordezezonealseersteeenstedenbouwkundigplangemaakt.Eenmasterplanvan

28

85 Daarnaast staat in het structuurplan beschreven dat de voorzieningen die in de woonwijken te vinden zijn enkel en alleen afgestemd mochten zijn op het wijkniveau. Dit is dus nogmaals een afwijzing van Haks’ idee. 86

Gerlof Leistra, Idem, p. 9

87


88 Haks wordt door Van Gelder geciteerd: Johan van Gelder, Idem, p. 26 89


90 De naam ‘Zwaaikom’ duidt op de oorspronkelijke functie van de plek als plaats waar schepen konden manoeuvreren en keren. De verbreding van het kanaal bood bovendien voldoende ruimte voor goederenoverslag tussen scheepvaart en spoor. 91 Ypke Gietema et al, De omslag: Ypke Gietema en de stad Groningen, uitgegeven ter gelegenheid van de uitreiking van de RotterdamMaaskantprijs, 1992 92 De nadruk in het structuurplan van de gemeente Groningen van 1987 lag op het verbeteren van de werkgelegenheid in de stad en het verbreden van het voorzieningendraagvlak, met als zwaartepunt het centrum van de stad. (Bos, C., Dragt, G., Munneke, C., Vries, J. de, & Schoonhoven, Idem, p. 21) 93 Ypke Gietema et al, Idem, p. 41

3.3 Maquette van de voorgestelde ingrepen in de Zwaaikom door Josef Kleihues

3.4 Fotomontage van het eiland vanuit het zuiden. Architect: Giorgio Grassi, 1988

29

Rem Koolhaas en Josef Paul Kleihues lag hieraan ten grondslag, waarin de Zwaaikom behoorde tot het deel dat Kleihueshadontworpen.Hetdoelvanhetmasterplanwasomdeverschillendestadsdelenbeteropelkaartelaten aansluiten.94Ditdoelheefthijgoedvoorogengehouden,wantinzijnontwerpmaaktKleihueseenfysiekeverbinding tussenhettreinstationendehistorischebinnenstad.Ditideewasoverigensnietechtnieuw:H.P.Berlagepleittealin de jaren ’20 voor een brug over de Zwaaikom als een markering van de noordzuidͲas.95Kleihues stelt echter een kunstmatig eiland voor in de Zwaaikom met daarop woontorens, dat met een brug met beide oevers wordt verbonden.DearchitectGiorgioGrassiwordtbijhetprojectbetrokkenenontwerptvijfwoontorensvoorheteiland.96 DeplannenvallenechternietgoedbijdeGroningsebevolkingenookbijdegemeentelijkepolitiekishetdraagvlakte klein: alleen de PvdA met Gietema is enthousiast97, wat dus net geen meerderheid oplevert. Het voornaamste argument van de Groningse bevolking is dat de geplande bebouwing het historische stadsgezicht aantast. In de gemeenteraad was men vooral niet te spreken over het functionele gebruik van het eiland: “Het gebruik van een eiland in het Verbindingskanaal zou niet alleen een privilege voor de bewoners van een handvol appartementen moetenzijn.”98Hetplanvoorheteilandmetwoningenverdwijnthiermeevanhettoneel. HetisnietverwonderlijkdatGietema,alsvoorstandervanheteiland,hetargumentvandegemeenteraadaangreep omvoortestellendatereeneilandmoestkomenmetdaaropeenopenbare,hoogwaardigefunctie.Hetiseenkleine stapomvanditvoorstelnaardenieuwbouwvanhetGroningerMuseumtegaan.Demeerderheidvanderaadstond uiteindelijk achter dit voorstel: in november 1988 werd door een raadsbesluit de weg naar een museumeiland vrijgemaakt. 99 Bijzonder was overigens dat de PvdA in haar coalitiepartner CDA geen bondgenoot vond. Een meerderheid voor het plan ontstond samen met de oppositiepartij VVD.100Ook D’66 stemde voor het plan.101De locatievoorhetnieuwemuseumstondnuvast. OndankshetfeitdatHaksineersteinstantiegrootvoorstanderwasvandelocatieaandeHoornsePlas,konhijook goed leven met de locatie in de Zwaaikom. Dit had onder meer te maken met de deal die hij met Gietema had gesloten:degemeentebepaaldedelocatievanhetmuseumenHaksdearchitect.Indepraktijkbetekendeditdat HaksgeenbezwaarmaaktetegendelocatieendatGietemageenbezwaarmaaktetegendearchitect.102

94 Dietmar M. Steiner, Sasha Pirker, Katharina Ritter, Idem, p. 177 95 Paul Bollen, Architect ir. Piet Reijenga: Zwaaikom mag niet dichtgebouwd worden, Nieuwsblad van het Noorden, 03-11-1988, p. 3 96 Gerard Schijf (Team4), projectarchitect, verklaart in De Natte Droom dat voordat het plan van Grassi er kwam de projectontwikkelaar Plan Consult uit Breda ook een plan heeft laten uitwerken voor een hotel of een woontoren. (Van Gelder, 1994:27) 97 Dit enthousiasme blijkt onder meer uit het volgende citaat uit het logboek van Haks, gedateerd op 5 juni 1988: “Reden om een presentatie te wijden aan de plannen van Grassi in de vorm van een eiland met een paar flats voor het station was de noodkreet van Ypke [Gietema] aan Ed Taverne en mij om een actiegroep te starten om realisering van het plan te bevorderen.” (Bron: Frans Haks, 1997, Idem, p. 88) 98

Wijnand Galema, Idem, p. 62

99

Wijnand Galema, Idem, p. 43

100 Arie Wink (Locogemeentesecretaris en directeur Bestuur) vertelt dit in een interview, afgenomen door Marijke Martin en Cor Wagenaar, in de zomer van 1994 en gepubliceerd in: M. Martin, C. Wagenaar, A. Wehlkamp (red), Idem, p. 120 101

30


102 Ypke Gietema IN: Lotte Veltman en Jasper Huizinga, Ypke (documentaire over voormalig wethouder Ypke Gietema), uitzending van RTVNoord, Stichting Beeldlijn, 2007-01-25, 20:02 min. Er dient overigens bij op te worden gemerkt dat Haks de Zwaaikom ook een ‘schitterende plek’ vond, zo is te lezen in een interview met Haks: Max Arian, Gouden Toren, De Groene Amsterdammer, 1994-11-30 103


104 Alessandro Mendini IN: Emilio Ambasz, Mariapia Bobbioni, Stefano Casciani, Raffaella Poletti, Atelier Mendini: Een visuele utopie (Milaan, 1994), p. 16 105


106 Marijke Martin en Cor Wagenaar, Idem, p. 72 – Ook in het logboek van Haks wordt uitgebreid beschreven wat voor een twijfels Rissik (Gasunie) had bij Mendini, tot ongenoegen van Haks. Zie: Frans Haks, 1997, Idem, pp. 94-96 107 Zie ook pagina 27, Programma van Eisen

Keuzevoordearchitecten Inveelgevallenwordtereenarchitectgezochtophetmomentdathetprogrammavaneisenoptafelligt.Erwordt daneenlijstmetcriteriagemaaktenopbasisdaarvanwordenerarchitectenuitgenodigdofwordtereenprijsvraag uitgeschreven. In het geval van het Groninger Museum had museumdirecteur Haks echter al in een vroeg stadium eenarchitectvoorogen:AlessandroMendini. Mendini was echter meer een kunstenaar dan een architect. Haks is dan ook met Mendini in contact gekomen vanwege diens staat van dienst als kunstenaar. Hij beschouwde Mendini als “de geestelijke vader van de jongste generatiekunstenaars.”103Indecember1986heeftHaksMendiniuitgenodigdomeententoonstellingvanzijnwerkin te richten in het Groninger Museum. Tijdens hun gesprekken hierover hebben ze het ook uitgebreid gehad over Mendini’sideeënoverarchitectuur.Hijwasalsarchitectopgeleid,maarhetwerkbevielhemniet,omdathijzichte veelmoesthoudenaan bestaande conventies.Hij wildeietsandersdoenenistoenhoofdredacteurgewordenvan hettijdschriftCasabellaenlatervanModoenDomus.MendinimaaktedeeluitvaneengroepontwerpersinItaliëuit de beginjaren tachtig, genaamd Memphis. De naam van deze designstroming werd ook de naam van de tentoonstellinginGroningen. UithetlogboekvanHakskomtnaarvorendathij,sindsdegesprekkenmetMendinioverdetentoonstelling,steeds enthousiasterwerdbijhetideedatMendinieengroterolzoukunnenspelenbijhetnieuweGroningerMuseum.Een van de redenen dat Haks zo enthousiast werd, was dat hij voor ogen had dat de verschillende afdelingen van het museum door verschillende architecten zouden worden ontworpen, wat goed aansloot bij de overtuiging van Mendini: “Het ontwerpresultaat van een groep is meer dan de som van de afzonderlijke bijdragen van de groepsleden.Ikhebmealtijdonweerstaanbaaraangetrokkengevoelddoorditmysterieuze,wonderbaarlijkeaspect vanhetwerkenineengroep.”104ToenHaksMendiniinapril1987peildevoorzijnplannen,wasookMendinimeteen enthousiast.105 DitbetekendeechternietdatMendiniookautomatischde(hoofd)architectwerd.“VoordeGasuniewaseenkeuze van ‘één uit één’ principieel onaanvaardbaar.”106Om die reden werd er ook een open selectieprocedure opgezet, waarbij Haks onder meer Fuhomoki Maki, Rem Koolhaas, Joseph Kleihues, Tadao Ando en Frank Gehry tot de mogelijkekandidatenrekende.TerwijldezeprocedurewerdopgezetwerdhetbureauvanMendinionderworpenaan een uitvoerige toets op basis van de criteria die Weulink had opgesteld. 107 Mendini doorstond de toets op

31

voorwaardedathijzijnbroer,dearchitectFrancescoMendini,bijdewerkzaamhedenzoubetrekken.Alessandrohad immers geen duidelijke staat van dienst als architect. Haks overtuigde vervolgens de voorbereidingscommissie dat Mendini de beste optie was door de architect van zijn voorkeur af te zetten tegen de voor hem onaanvaardbare alternatieven.Op4oktober1988gingdecommissieunaniemakkoordmetMendini.108Hetisopmerkelijkomtezien datMendinitoenalbijnatweejaarbijhetprocesbetrokkenwas,zondereenformeleaanstellingtehebben.

108 Marijke Martin en Cor Wagenaar, Idem, p. 72

Deze opmerkelijke situatie geeft aan hoeveel belang Mendini hechtte aan deze opdracht. Dit blijkt ook uit de volgendepassageuithetlogboekvanHaks:“Alshij[Mendini]dehoofdarchitectwordt,danmaakthijzichdirectvrij enlaatderestvanhetwerkaananderenover.Hijzetzohoogmogelijkin,omdathijhetverrewegdebelangrijkste opdrachttotnutoevindt.”109Mendiniwilhetzelfoverigensniethebbenover‘ontwerpen’,maarover‘schilderen’; tweewoordendievolgenshemelkaarstegendeelzijn:“Ikgeloofsteedsmeer,datwemoetenschildereninplaatsvan ontwerpen. Schilderen wil eenvoudig zeggen tekens uitzenden, een stroom van vrij en continu visueel denken. (…) Mijn enige intentie is een poëtische roeping te activeren, die vanuit een eigen systeem van schilderkunstige regels wordtgegenereerd.”110HetishiernietdeplekomdieperintegaanopMendini’sdenkbeelden,maarhetiswelzodat bijMendinicompositieenschoonheidbelangrijkeuitgangspuntenwarenendatdefunctievanhetgebouwvoorhem mindervanbelangwas.

111 Frans Haks, Groninger Museum, Architectural Design, 1997, 67e jrg. nr. 11/12, p. 36

Mendiniheefthetgebouwsamenmeteenaantalgastarchitectenontworpen.SamenmetHaksheefthijcriteriavoor dezearchitectenopgesteldenvervolgenszijnerdiversearchitectenbenaderd.Criteriavoordegastarchitectenwaren datzenognietgewerktmochtenhebbenopeenpostͲmodernistischeoftraditionelemanierendathetontwerpers warenvaneenjongegeneratieuit Azië,AmerikaenEuropa.111In deloopvandetijd hebbenMendini enHakseen uitgebreidelijst112gemaakt,waarvanPhilippeStarckinfebruari1989alseerstewerdbenaderdomhetpaviljoenvoor deafdelingkunstnijverheidvormtegeven.Hijreageerdemeteenenthousiast.OokShiroKuramatawerdbenaderden reageerdepositief,maarhijmoestomgezondheidsredenenafhaken.Innovember1989zegdenMicheledeLucchien FrankStellahunmedewerkingtoe,voorrespectievelijkdeafdelingregionalegeschiedenisenarcheologieenvoorhet paviljoenvoordeoudebeeldendekunst.Zewarenallemaalgeenarchitect,maardesignersenbeeldendkunstenaars. De ontwerpen van De Lucchi en Starck beperkten zich tot het interieur en het bedenken van een tentoonstellingsopzetwaarmeeMendini’salgemenerichtlijnenwerdentoegespitstopdespecifiekecollectie.113Bijde opdracht van de tweede fase, het paviljoen voor de oude beeldende kunst, hoorde ook het ontwerp van het

32

109


110 Alessandro Mendini IN: Emilio Ambasz, Mariapia Bobbioni, Stefano Casciani, Raffaella Poletti, Idem, p. 25

112 Ontwerpers die op de lijst stonden: Bofill, Moneo, Ando, Koolhaas, Stern, Krier, Botta, Ambasz, Siza, Venturi, Peichi, Aida, Nouvel, Tigerman, Libeskind, Wilson, Kleihues, Grassi, Aymonino, Purini, Natalini, Stella, Heyuk, Siepek, Kuramata, Starck, Hadid, Coop Himmelb(l)au, Busquet, Tschumi, Gehry, Sottsass, De Lucchi (bron: Marijke Martin en Cor Wagenaar, Idem, p. 98) 113 Door de locatiekeuze van de Zwaaikom en de noodzaak de paviljoens op elkaar te stapelen, is de invloed van De Lucchi en Starck aan de buitenkant beperkt gebleven tot de keuze van materiaal en kleur. (Bron: Frans Haks, 1997, Idem, p. 273)

114 Frans Haks, 1997, Idem, p. 182 115 Gerard Schijf over het gebruik van teflon: “We constateerden op een gegeven moment dat je het gebouw van binnen uit met een simpel stanleymes zou kunnen opensnijden en dan bij wijze van spreken zo een Vermeer naar buiten zou kunnen gooien. Zijn [Stella’s] enige reactie was: ‘Nou en?’” (Bron: Rob de Kam en Corien Ligtenberg, ‘Ontwerp tweede fase museum spectaculair’, Nieuwsblad van het Noorden, 1993-03-15, p. 9) 116 Stella: “Als jullie een gewoon gebouw willen, moeten jullie een gewone architect nemen, maar als jullie iets van mij willen, dan hebben jullie met mij te maken.” IN: Frans Haks, 1997, Idem, p. 262 117 Ed Melet, Een gecontroleerde explosie, de Architect, 1995, nr.1, p. 34 118 Marijke Martin en Cor Wagenaar, Idem, p. 120 119 Marijke Martin en Cor Wagenaar, Idem, p. 80

exterieur. Stella had nog nooit een gebouw gerealiseerd, maar de reacties van de voorbereidingscommissie en Mendiniopzijnbladvormigeontwerpwarenergpositief,114ondankshetfeitdathetontwerpafweekvanMendini’s concept: daglicht stroomde overal binnen en het was een stralend wit paviljoen. Het ontwerp ontwikkelde zich uiteindelijk tot een sculpturaal object dat in teflon uitgevoerd moest worden, wat veel problemen met zich meebracht.115Hetontwerpwerduiteindelijktecomplexen(binnendegegeventijd)onuitvoerbaar,zodatafmoest worden gezien van het materiaal teflon. Stella wilde het ontwerp echter op geen voorwaarde aanpassen,116wat resulteerdeineenbreuk. EendagnadebreukwerdenWolfD.PrixenHelmutSwiczinskyvanhetbureauCoopHimmelb(l)augevraagdomhet paviljoenteontwerpen.BinnenenkeledagenwashetWeensebureaugecontracteerd.Dezesnelleontwikkelingwas mogelijk,omdatdegemeenteGroningenalcontactenmetditbureauhadinverbandmethetvideopaviljoendathet bureauenigejarendaarvoorhadgerealiseerd.HetwaseengedurfdestapomCoopHimmelb(l)auaantewijzenals vervanger van Stella. Al in 1980 had Prix beweerd “dat architectuur dood was” en dat er naar “manieren gezocht moest worden om de eigenaardige expressies van de energievelden te onthullen.”117Muren, vloeren, stabiele verbindingenmetdeaarde,zwaartekracht,kortomalleswatonseenvalsgevoelvanzekerheidgeeft,moestinzijn optiekoverboordwordengezet.

Hetontwerpproces Het ontwerpen van het Groninger Museum is een grillig proces geweest. Dit proces speelde zich af in een spanningsvelddatgrotendeelsdoorMendinienhetontwerpteamwerdbeheerst.WeulinkzegtingesprekmetMartin en Wagenaar dat Mendini in het begin alle vrijheid had: “Weliswaar was er een programma van eisen, maar dat mochthijzelfinvullen.”118Ditleiddeerechtertoedatdeonderdelenvanhetontwerpaanelkaarklonterden,metals gevolgdatjevanafdeeneoeverdeanderenietmeerkonzien. De voornaamste oorzaak waardoor dat dit kon gebeuren was dat er nog geen duidelijke stedenbouwkundige uitgangspuntenwarengeformuleerdophetmomentdatMendinialdrukbezigwasmethetontwerp.Deeisendie uiteindelijk werden gesteld gaven twee oplossingsrichtingen aan om de transparantie te bewerkstelligen: “Transparantie kon verkregen worden door een groter aantal smalle doorkijkjes, of juist een beperkt aantal forse openingen tussen de bouwvolumes te projecteren.”119Daarnaast was de complexiteit van de compositie bepalend voordematevantransparantie:hoecomplexerhetontwerpzouzijn,hoemeeraandachthetgebouwzoutrekken,

33

3.5 Drie alternatieve ontwerpen, Atelier Mendini, 1989

3.6 Eén van de eerste schetsen, op basis van alternatief A, Atelier Mendini, februari 1989

34

120 Marijke Martin en Cor Wagenaar, Idem, p. 82 121 Marijke Martin en Cor Wagenaar, Idem, p. 84

watdetransparantiealsbelevingzoudoenverdwijnen.HetontwerpvanMendiniwerdechtersteedscomplexer.Dit deed de afdeling Ruimtelijke Plannen van de gemeente Groningen in maart 1989 besluiten om het proces te staken.120 IneersteinstantiewildendeMendini’sgeenconcessiesdoen,maareenweeklaterlagertocheennieuwbasisplan waar alle partijen zich goed in konden vinden. De verschillende componenten van het ontwerp waren van elkaar losgetrokken en onderling verbonden met luchtbruggen. Dit conceptontwerp werd samen met het bureau Team 4 uitgewerkt. Een nieuw probleem ontstond toen Twynstra Gudde constateerde dat het bruto vloeroppervlak ten opzichtevanhetProgrammavanEisenmetbijna700vierkantemeterwerdoverschreden,watuiteraardextrakosten metzichmeezoubrengen.Deoplossingwerdgrotendeelsgevondeninhetconcentrerenvanmeerfunctiesinéén bouwdeel.DerolvanMendiniwasindezefasebeperkt:hetpuzzelwerkwerdvooraldoordeNederlandsebureaus verricht. DeverhoudingtussenMendinienhetontwerpteaminapril1989wordtgoedgeïllustreerddoorhetfeitdatWeulink vijf alternatieve oplossingen naar Milaan stuurde, met daarbij een ruwe kostenraming en stedenbouwkundige interpretatie per variant. “De alternatieven namen alle het bestaande concept van Mendini als uitgangspunt, maar verschilden daarvan in het aantal bouwblokken (variërend van drie tot zes) en in de samenvoeging van de verschillende clusters (museumsecties, hal, educatie, bibliotheek, auditorium, depots, kantoorruimten, dienstruimten, expeditie).”121Mendini gaf in eerste instantie aan dat hij voorkeur bleef houden voor zijn eigen oplossingmetvijfvolumes,maarvervolgensnamhijtochdeaanbevelingenvanWeulinkover:drievolumesenhet vervangen van de luchtbruggen door gangen op het water. Ook stelde Weulink voor om de depottoren niet los te laten staan, maar te koppelen aan de andere volumes waardoor een effectiever intern museumtransport zou ontstaan. Er werd overeenstemming bereikt over de compositie van het gebouw, waarna het ontwerp verder kon wordenuitgewerkt. HetpaviljoenvoorregionalegeschiedenisenarcheologievanMicheledeLucchiisaandebuitenkantherkenbaardoor dewandendienaarbovenlichttapstoelopenendedonkerrodebaksteen,watverwijstnaarhetbouwmateriaalvan dehistorischestadendusooknaardeinhoudvanhetpaviljoen.Binnenishetpaviljoeningerichtmetsubpaviljoens dieelkbehorenbijeenperiodeindegeschiedenis.Hoeverderterugdezeperiodeindetijdligt,hoedonkerderrood het subpaviljoen is gekleurd. Het element tijd, dat De Lucchi op de meest concrete manier tastbaar probeert te

35

maken, wordt verder benadrukt door het licht: “De ‘routing’ die wij ons voorstellen vormt een wandeling van het hedendaagselichtnaardeduisternisvandeantieken,”122aldusDeLucchi. BovenophetpaviljoenvanDeLucchiiseencilindergeplaatst,dieisvormgegeveneningerichtdoorPhilippeStarck. Hetideedattengrondslaglagaanzijnontwerp,isdathettentoonstellenvandeachtduizendstukkenkeramiekniet opeenstandaardafdelingvaneenwarenhuismoetgaanlijken:eengevaardatreëelwas,aangeziendestukkenbijna allemaalvanhetzelfdemateriaalwaren,bijnadezelfdemaathaddenendezelfdekleuraccentenbevatten.123Omdit voor elkaar te krijgen bedacht hij een combinatie van vier onderdelen: een wandvitrine, een doolhof, verrassingselementen en speciale vitrines. De Mendini’s en Haks waren erg enthousiast over dit idee, maar conservatorChristianJörgreageerdeandersvolgenshetlogboekvanHaks:“Jörgheeftmegezegddatzijnpubliekniks kooptvoordieflauwekulvanStarck.Hijistegen.”124Ditliepuitopeenkleinerelbinnenhetmuseumbestuur,toen ookVanHijumenMohrzichachterJörgschaarden.ZijhaddeneenbriefgestuurdaanStarckmetdaarbijeenboekje volmetaanwijzingenwaarStarckzichwelennietaantehoudenhadendaarnaastooknoghetadviesaanhemom uitsluitendmetJörgteoverleggen.DuszondertussenkomstvanMendinienHaks.Hetmaggeenverrassinghetendat zowel Mendini als Haks het hier absoluut niet mee eens waren. De uitkomst van deze rel was dat de ontwerpers Starck en Mendini het laatste woord hadden en dat Jörg van functie binnen het museum veranderde.125Het is overigens niet zo dat Starck helemaal geen rekening hield met de collectiebeheerders: hij wilde aanvankelijk gekleurdegordijneninderuimteophangen,maarditwerdenuiteindelijkneutrale,wittegordijnen. HetpaviljoenvoordeoudebeeldendekunstishetenigeonderdeelvanhetgebouwwaarMendinidegastarchitecten allevrijheidgaf.Uiteraardmoesthetfunctioneelaansluitenophetbouwdeeluitdeeerstefaseeninhetbijzonderop het onderliggende paviljoen, maar Coop Himmelb(l)au kon zowel met het exterieur als het interieur doen wat het wilde. Het idee was volgens Prix “om een museum te maken als een hoofd. Met een harde schaal en daarin de hersenen. De schaal is de architectuur, de hersenen de kunst. De vloeistoffen, de elektrische stroompjes, zijn de circulatie, de routing. Het principe van de verschillende standpunten en de metafoor van het hoofd waren uitgangspunten.” 126 Het resultaat was een explosie van glasscherven en staalplaten, waarbij de constructieve elementenaandebinnenzijdezijnaangebracht,zodatdezeinhetzichtbleven.Omhetbekijkenvandekunstvanuit verschillendestandpuntennadrukkelijkmogelijktemaken,werdenerloopbruggendoorderuimtegeïntroduceerd.

36

122 Michele de Lucchi, ‘Een museum is een plek voor plezier’, Nieuwsblad van het Noorden, 1990-0119, p. 25 123 Frans Haks, 1997, Idem, p. 161 124 Frans Haks, 1997, Idem, p. 164 125

Zie voetnoot 70

126 Marijke Martin en Cor Wagenaar, Idem, p. 110

3.7 Geveltekening van de vleugel waar de afdeling geschiedenis (De Lucchi, onder) en de afdeling kunstnijverheid (Starck, boven) worden ondergebracht

3.8 Model (papier) van het bladvormige voorstel voor het paviljoen voor oude beeldende kunst, Frank Stella, 1992 3.9 Model (brons) van het laatste ontwerp voor het paviljoen voor oude beeldende kunst, Frank Stella, 1992

37

3.10 Definitief ontwerp van de staalconstructie van het paviljoen voor oude beeldende kunst, Coop Himmelb(l)au, 1993

3.11 Vogelvluchtperspectief van het gerealiseerde plan

38

Niveau 0

3.12 Plattegronden van het museum, 1995 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18

Ingang Balie Café Expeditie Vergaderruimte Kunstnijverheid Moderne kunst Garderobe Prentenkabinet Werkplaats Bibliotheek Educatie Auditorium Archeologie, geschiedenis Wisselende tentoonstellingen Kantoor Oude beeldende kunst Depot

Niveau 1

Niveau 2

Niveau 3, 4, 5, 6

39

Hetbouwproces Voordat de bouw kon beginnen besliste de Raad van State in januari 1991 dat de bouw geschorst moest worden. Deze beslissing werd genomen, omdat er geen sprake mocht zijn van een versnelde procedure voor het verkrijgen van een bouwvergunning. Pas in februari 1992 werd groen licht gegeven voor de bouw van het museum.127Op 24 april1992werddaadwerkelijkbegonnenmetdebouw.Opdatmomentwasmennogindeveronderstellingdathet paviljoen voor de oude beeldende kunst van Stella zou worden gebouwd. Omdat dit deel van het museum was ondergebrachtindetweedefase,haddewijzigingvanarchitectenontwerpnauwelijksinvloedopdegehelebouwtijd vanhetmuseum. De bevolking van Groningen en omgeving werd vanaf januari 1993 op de hoogte gehouden van de bouw in een tweewekelijks verslag in het Nieuwsblad van het Noorden: ‘Berichten uit de bouwput’.128Uit deze verslagen is te concluderendatdebouwvoorspoedigverliep.Dedrainageomdebouwlocatiedroogtehoudenfunctioneerdegoed en het weer had weinig invloed op de bouw door het gebruik van geprefabriceerde bouwelementen. Hier en daar kwamen kleine problemen aan het licht, zoals een constructiebalk op de plek waar een hemelwaterafvoer zou moetenkomenbijhetpaviljoenvanStarck,129maardezeproblemenkondenvaakterplekkewordenopgelost. Debouwwerdop20april1993plotselingoverschaduwddoordeschorsingvanFransHaks.HetcollegevanB&Whad dit besluit genomen omdat Haks – formeel in dienst van de gemeente Groningen – en zijn partner door justitie in Groningenstrafrechtelijkvervolgdwerdenvanwegesocialeuitkeringsfraude.“WeinigbetrokkenengelovendatHaks terug zal kunnen keren in zijn oude functie.”130Over de gevolgen die de schorsing had op het bouwproject, zegt Weulinkineeninterviewhetvolgende:“Ofdeschorsingvertragingoplevert?Nogniet.Maarbeslissingendiemethet concept temaken hebben,die moetjemetHaksafstemmen.Wijkunnennietallerleigrijzebeslissingen nemenbij eenprojectdatzoduidelijkdooriemandbepaaldis.”131Eenmaandnahetingaanvandeschorsingwerdzedoorde rechter tijdens een kort geding (dat Haks had aangespannen) ingetrokken: Haks had niet automatisch geschorst mogenworden.132 Tijdensdezittingop17junieistedeofficiervanjustitiezevenmaandentegenHaks.133Op1julideedderechtbank uitspraak: “Frans Haks is wegens schuldheling van 1 januari 1988 tot en met 31 maart 1989 veroordeeld.”134Haks werd bestraft met drie maanden voorwaardelijke gevangenisstraf en een boete van vijfentwintigduizend gulden.135 EendaglaterwasHaksweeraanhetwerkomhetplanvoordetweedefasetepresenteren.

40

127 John Geijp, Bouw Museum kan beginnen, Nieuwsblad van het Noorden, 1992-02-14, p. 1 128 Wat uit de krantenartikelen niet blijkt, maar wel in het logboek van Haks naar voren komt, is dat het bestuur van het Groninger Museum elke twee weken mocht bepalen wie er aan het woord zou komen in deze rubriek. Daarnaast werd de vormgeving van de rubriek verzorgd door Swip Stolk, de vaste vormgever van het Groninger Museum. (Bron: Frans Haks, 1997, Idem, p. 283) 129 Rob de Kam en Corien Ligtenberg, Paaltje zit museumbouw dwars, Nieuwsblad van het Noorden, 1993-04-13, p. 13 130 Eddy Schaafsma, Kan het Groninger Museum zijn geestelijk vader nu al missen?, Nieuwsblad van het Noorden, 1993-04-22, p. 15 131 Henk Weulink IN: Rob de Kam en Corien Ligtenberg, ‘Schorsing Haks grijpt heel diep in’, Nieuwsblad van het Noorden, 1993-05-17, p. 8 132 Auteur onbekend, Rechter trekt schorsing museumbaas Haks in, Leeuwarder Courant, 1993-05-19 133 Frans Haks, 1997, Idem, p. 310 (tegen Johan, de levensgezel van Haks, werd tien maanden gevangenisstraf geeist)

134 Auteur onbekend, Rechtbank acht schuldheling Haks na 1989 niet bewezen, Nieuwsblad van het Noorden, 1993-07-02, p. 3 135 Zowel Haks, die had gerekend op vrijspraak, als justitie, die de straf te laag vond, ging in hoger beroep. Op 28 maart 1994 was de uitkomst van dit hoger beroep dat Haks werd vrijgesproken. 136 Auteur onbekend, De roerige voorgeschiedenis, Nieuwsblad van het Noorden, 1994-10-28 137 Frans Haks, 1997, Idem, p. 349 138 Schijf zegt dit in gesprek met Van Gelder: Johan van Gelder, Idem, p. 114 139 Eric Bos, Een bloemetjesjurk en een blozende wethouder, Nieuwsblad van het Noorden, 1994-10-31, p. 8

Debouwvandetweedefasemaakteweerreactieslosbijdeomwonendenvanhetmuseuminaanbouw.Zijeistenin maart1994eenstopzettingvandebouwvanhetpaviljoenvanCoopHimmelb(l)au,omdatdedakconstructieinstrijd zouzijnmethetbestemmingsplan.DezeeiswerdechterverworpendoordeGroningerrechtbank,zodathetpaviljoen alsnogkonwordengebouwd.136Overigensnietexactvolgensdeorigineleplannen,want“vóórdatderechterbesliste hadB&Walaanzelfcensuurgedaanenbevolendatdebalustradeaandestationskantbesnedenmoestworden,”137 aldusHaks.VolgensprojectarchitectSchijfginghetoverigensomeenkostenbesparingvanongeveerhonderdduizend gulden,omeenoverschrijdingvanhetbudgettevoorkomen.138 Op29oktober1994washeteindelijkzover:hetnieuweGroningerMuseumwerdgeopenddoorkoninginBeatrix.Op eenloopbrugvanhetpaviljoenvanCoopHimmelb(l)auwerddekoninginnogbijnanat“doordeallengsomzichheen grijpende lekkages via dak en zijwanden.”139Dit hinderde de koningin echter niet het museum te omschrijven als “heel mysterieus”140– of wellicht hebben de lekkages bijgedragen aan de mysterieuze sfeer. Burgemeester Hans OuwerkerkboodinzijntoespraakzijnverontschuldigingenaanvoorhetfeitdatdegenereuzegiftvandeGasuniezo weinig elegant was ontvangen: “Eerst doordat de gemeenteraad langdurig had gekissebist over de plaats waar het museummoestkomen,envervolgensdoordateenaantalburgers–metsucces–eenbezwaarschriftindiendetegen deversneldeprocedurebijafgiftevandebouwvergunning.”141

140 Een museummedewerker citeert koningin Beatrix IN: Eric Bos, Ibidem 141 Han de Graaf, Grandioze vuurwerkshow bij opening Groninger Museum, Nieuwsblad van het Noorden, 31-10-1994, p. 1

41

4. Hetmuseumalsonderwerpvanfellediscussie Reeds vanaf de eerste plannen voor het nieuwe Groninger Museum heeft het project veel stof doen opwaaien, zo blijktmeerderemalenuithetvorigehoofdstuk.Zoweldelocatievanhetgebouwendebijzonderevormgevingervan, alsdewijzevanhettentoonstellenvankunstwarenonderwerpvandiscussie.Omhetnogmaarniettehebbenover de vele opvattingen die er waren over de werkwijze van vooral Frans Haks, maar ook van Ypke Gietema. Het is interessant om te kijken waarom er zoveel kritische reacties waren. Werden deze uitgelokt door de recalcitrante museumdirecteur en de gedreven wethouder Ruimtelijke Ordening, of waren daadwerkelijk de locatie en het ontwerpzelfonderwerpvandiscussie? Voor verschillende aspecten die onderwerp van discussie waren geldt dat ze ook al in de publieke belangstelling stonden voordat het nieuwe Groninger Museum in zicht kwam. Allereerst geldt dit voor museumdirecteur Haks, wiensmuseumbeleidookvoordenieuwbouwaleigenzinnigwas.Sindszijnaantredenin1978–hijwerdnaareigen zeggenbenoemddoordegemeenteraadvanGroningenondankshetfeitdatdemeerderheidvanstafenbestuurvan hetmuseumtegenwas142–enzijnkoersveranderingrichtingeigentijdsekunst,iserkritiekophemenzijnbeleid.143 HaksstippeldeeeneigenkoersuitdiezichonderscheiddevandekoersvananderemuseainNederland,ondanksde beperkte mogelijkhedeninbudgeten mankracht.Vanwege dezeafwijkendekoersheeft hijzichook bij het college van B&W moeten verantwoorden, ondanks hogere bezoekersaantallen. Zelf schreef Haks over zijn eigenzinnigheid het volgende: “Ik geloof dat je er niet mee geboren wordt maar dat die ontstaat door ambitie gecombineerd met omstandigheden. In mijn geval worden die vooral bepaald door de voorͲ en de tegenstanders. De voorstanders, medewerkersensupportershebikalbedankt–maardetegenstandersfunctionerenook.Ikdankhennietwantik benzenietdankbaar.Zijmoetenzichwelrealiserendatzijhetzijndiemijneigenzinnigheidvoeden:hoeharderze tegenzijn,hoemeerikinmijnovertuiginggestaafdwordopdeingeslagenwegverdertegaan.”144Dateendeelvan de bevolking Haks graag zag vertrekken, blijkt onder meer uit de handtekeningen die tegen hem werden verzameld.145 Behalve voor Haks gold ook voor de locatie dat die al onderwerp van discussie was, voordat de plannen voor het museumconcretevormenbegonnenaantenemen.Kleihueshadimmersalin1986plannengemaaktvooreeneiland indeZwaaikommetwoontorenserop.Ookinditplanzoudendetweeoeversdooreenbrugmetelkaarverbonden

42

142


143 Zie bijvoorbeeld de kritiek van de Groninger beeldende kunstenaars IN: Ger van Gelder, Cees Vellekoop, Kees Wiese, Museum I, Nieuwsblad van het Noorden, 1978-10-10, p. 7 144 Frans Haks, 1999, Idem, p. 311

145 Auteur onbekend, 1000 mensen steunen petitie tegen Haks, Groninger Gezinsbode, 1993-04-16, p. 1 146 Er waren destijds twee stichtingen in het leven geroepen die zich verzetten tegen het bouwen in de Zwaaikom, deze stichtingen waren twee jaar later nog steeds actief. 147 Gerard Schijf in gesprek met Van Gelder: Johan van Gelder, Idem, p. 29 148 Auteur onbekend, Gesteggel rond een Gasuniegift, Nieuwsblad van het Noorden, 25-06-1999, p. 9 149 Bart Tammeling, ‘Cadeau’ jarige Gasunie voor Groningen roept vragen op, Leeuwarder Courant, 198710-08, p. 13 150 Auteur onbekend, Enquête in opdracht van NvhN: Zeer weinig Stadjers voor ‘eilandmuseum’, Nieuwsblad van het Noorden, 1988-11-24, p. 1 151 H. Bos, ‘Zwaaikom-13’, Nieuwsblad van het Noorden, 1988-1108, p. 25 152 Henk Vonhoff IN: Johan van Gelder, Idem, p. 61 153 Gerard Schijf IN: Johan van Gelder, Idem, p. 68

worden.Ditplanstuitteopverzet,146dusmenwasinGroningenopdehoogtevandereactiesdiedeZwaaikomkon losmaken. Dit heeft de gemeente – en in het bijzonder de PvdA met Gietema – er niet van weerhouden om deze locatie voor te stellen als locatie voor het museum. Misschien ook wel met het idee in hun achterhoofd dat deze discussie toch wel een keer zou losbarsten, want volgens Schijf (Team4) was er in de Zwaaikom “door de strooptochten van projectontwikkelaars en de gemeente Groningen vrijwel zeker iets anders verrezen”147als het Groninger Museum er niet was gebouwd. En dus kon het museum in de Zwaaikom gebouwd worden. De omwonenden met uitzicht op het Groninger Museum hebben in 1999 wel de erkenning gekregen dat hun appartementen minder waard waren geworden door het museumgebouw: de gemeente Groningen heeft om die reden258duizendguldenvergoedaandeeigenarenvandedesbetreffendeappartementen.148 De discussie rond het museum zelf kwam op gang met de gift van de Gasunie, voordat er een locatie of architect bekend was. Zoals eerder is beschreven had de Gasunie ervoor gekozen om 25 miljoen gulden te doneren aan de gemeenteomereennieuwmuseumvantebouwen,maarnietiedereenwasheteensmetdezebestemming.Inde krantenverscheneningezondenbrievenwaarinwerdgeopperdomhetgeldteverdelenover(sport)verenigingenof om met het geld de gasprijs te verlagen. Vooral gasverbruikers die het moeite kostte hun gasrekening te betalen, begrepenniethoehetbedrijfzoveelgeldkonweggeven.Metanderewoorden:degiftmaakteookduidelijkdater veelwerdverdiendophetgas.Terillustratie:25miljoenguldenwasminderdan0,1procentvandejaaromzetvande Gasunieopdatmoment.149 TerwijlhetdraagvlakvooreennieuwmuseumindeZwaaikomonderdeGroningsebevolkingsteedskleinerwerd–in november1988wees55%vandeondervraagdeGroningsebevolkingdezelocatieaf150–werddekritiekopdepolitiek steedsgroter.Eencitaatuitéénvandeveleingezondenbrievengeeftdestemminggoedaan:“PvdAstaatvoorde arbeiders.Ja,datzalwel,maardanzekeropeenfluwelenstoel.Waaromaldatgedramzondervoldoendeinspraak vandiezelfdearbeiders?”151CommissarisvandeKoninginVonhoffhadhieropeenkortenduidelijkantwoord:“Het referendumisdedoodskistvandedemocratie.”152 Toen eenmaal besloten was dat het museum in de Zwaaikom zou komen te liggen werd de discussie weer aangewakkerdtoendeeersteideeënvanhetontwerpvanMendininaarbuitenkwamen.Daterzoheftigopwerd gereageerd,wasvolgensSchijfdeelstewijtenaandestijlvanGietema,“dietochopeenuiterstonaangenamemanier mensenliet voelenvan:Jekan zeggenwatjewil,hetgebeurttoch zowatik inmijnkop heb.”153Hetzelfdegoldin

43

zekerezinvoorHaks,dieweigerdezichteverdiepenindebezwarenvandetegenstanders,“omdatzeteverschillend vanpluimagewaren.”154NietalleenGroningersuittenkritiek;Haks’collegaWimCrouwel,destijdsdirecteurvanhet museumBoijmansͲVanBeuningeninRotterdam,veegdedevloeraanmethetaankoopbeleidvanHaksenvoorspelde datdenieuwbouwvoorhetmuseum“verschrikkelijk”155zougaanworden. Het museum was uiteraard ook voer voor architectuurcritici. Het begon al met de bekendmaking van Mendini als architect,waaropGrassireageerdemet:“AberHerrKietema,dassistkeinArchitect,dassisteinKünstler.”156Volgens LeenvanDuinstoordeeengrootdeelvandeNederlandsearchitectengemeenschapzichaanhetgebouwomdatde “huidvanhetgebouwnietsvanhetconstructieprincipevanhetgebouwtoont”enhetgebouwop“eigenzinnigeen postmoderne wijze door elk van de ontwerpers is gematerialiseerd.”157Met andere woorden, het werd door veel criticimeergetypeerdalsdesignendusalsietswatniettothetdomeinvandearchitectuurbehoort.OokHansvan Dijk stelt dat het bij het Groninger Museum niet om architectuur gaat, maar om een infiltratie van design binnen architectuur,watnietkanwordenopgepaktdoordearchitectuurwereld.158DeAmerikaansecriticusMichaelSpeaks reageertindeArchitectopVanDijk:“HetGroningerMuseumwordtafgedaanalseeneenmaligelegehuls.Maarzou hetnietveeljuisterzijn(enookmindermoralistisch)omtezeggendathetGroningerMuseumopgeenenkelemanier aansluitingzoektbijbestaandeopvattingenovermuseaofoverarchitectuurinhetalgemeen?Ishetnietjuistdaarom zovernieuwend,omdathetindecontextvandegebruikelijkearchitectonischestandaardennieteensherkendkan worden?”159Speaks stelt verderop in zijn betoog dat het museum ten onrechte vaak wordt gekenschetst als postmodern of deconstructivistisch; volgens hem past het niet binnen een bestaand kader en is het museum “de kroonopdeondergangvandebetekenisgevingindearchitectuur.”160 RoemervanToorn,dietussen1993en2010verantwoordelijkwasvoorhetgeschiedenisͲentheorieprogrammaop hetBerlageinstituut,beschrijfthetmuseumgebouwnietalseenobjectdatopzichzelfstaat,maaralseenonderdeel van de stad: “De binnenstad van Groningen is veranderd in een museum met het Groninger Museum als sublieme ironischepoortwachter.Doorperfectievanplanningenesthetiek,doelmatigheid,functiescheiding,monoculturenen economische belangen wordt het alledaagse omgetoverd in een esthetische hypnose. In Groningen is dit absoluut niet onplezierig. De openbare ruimte is mooi, veilig, comfortabel, gezellig en prettig. Maar het is wel in één groot Madurodamveranderd.(…)VrijweliedereeninGroningenistoeristgeworden.”161

44

154 Frans Haks IN: Johan van Gelder, Idem, p. 63 155 Wim Crouwel wordt geciteerd door het Nieuwsblad van het Noorden: Auteur onbekend, Crouwel schopt het Groninger Museum onderuit, Nieuwsblad van het Noorden, 1989-09-02, p. 1 156


157 Leen van Duin, Vorm en functie (Delft, 1995), p. 21 158 Beschouwing door Hans van Dijk IN: Ruud Brouwers, Hans van Dijk, Hans Ibelings, Ton Verstegen, Architectuur in Nederland Jaarboek 1994-1995 (Rotterdam, 1995), p. 149 159 Michael Speaks, From Groningen with love, de Architect, 1996, nr. 10, p. 39 160

Michael Speaks, Idem, p. 46

161 Roemer van Toorn, Musealisering van de non-place, pp. 18-27 IN: Bart Lootsma, Hélène Damen (red), A star is Born, de stad als podium, Groningen (Bussum, 1996)

162 Seerp Hiddema en Liesbeth Melis, Architectuur zonder ruimte, de Architect, 1991, nr. 2, p. 70 163 Dit zegt Haks in een gesprek met Max Arian IN: Max Arian, Gouden toren, De Groene Amsterdammer, 199411-30. De heftigheid van de reacties geeft ook aan dat de Groningse bevolking erg begaan is met haar stad. Dit blijkt momenteel ook uit de commotie rondom het Groninger Forum. 164


TochwasdeoverheersendemeningvanarchitectuurcriticizoalsdezedoorHiddemaenMeliswordtverwoord:“Het zijnDecoratedSheds(…).Eenbeeldvandezetijd?Alsdatzoisdanisdezetijdwelergarmoedigenoppervlakkig.Het ontwerpvanMendinidruktnietuit,refereertnergensaanenisnietmeerdanhettotaalaantalvormen,waarvande buitenkanteenvrolijkbehangetjeheeftgekregen.”162 Hakskonzichoverigensnietdrukmakenomdezekritiek,alhadhijdeheftigheidvandereactiesvandeGroningse bevolking niet voorzien.163Zijn droom was verwezenlijkt en volgens hem had het gebouw deze “afwisseling van Disneyland”nodigomhetaantrekkelijktemakenvooreenheelbredegroep.Ietswaardemeestemuseazichvolgens Haksnietmeebezighouden.164

4.1 Het locatie van het nieuwe Groninger Museum zorgde voor verdeeldheid in de stad, Nieuwsblad van het Noorden, 24 november 1988

45

5. RevitaliseringvanhetGroningerMuseum GeziendebezoekersaantallenvanhetmuseumisHaks’wensomhetgebouwaantrekkelijktemakenvooreenheel bredegroep gelukt.In heteerstejaartrokhetmuseumruim400.000bezoekers165,meerdantweekeer zoveelals men van tevoren had verwacht.166In oktober 1997, binnen drie jaar na de opening, mocht het museum zijn miljoenste bezoeker verwelkomen. Veel Groningers die tot de oplevering van het gebouw kritisch tegenover het projecthaddengestaan,haddenhetgebouwondertussenomarmt.HethadGroningenopdekaartgezet. De overweldigende belangstelling had echter ook een keerzijde: “smoezelige muren, bobbelend zeil, versleten vloerbedekkingenvettevingersopdevitrine.”167Ennietalleenhetgebouwhadteleidenonderhetgebruik:ookde brugbleekerniettegenbestand.FransHaksschreefhieroverinhetslotwoordvanEenpissendepoesinmuseumland hetvolgende:“DeeigenaarvanhetGroningerMuseum,deGemeenteGroningen,blijktnietinstaatdebestratingvan debrugbehoorlijkteonderhouden.Datiseenschandewaarnietagressiefgenoegtegenopgetredenkanworden.Nu de oplevering in deze staat aanvaard blijkt voelt de Gemeente zich vrij ook het gebouw en de omgeving te verwaarlozen.Deblauwepoortaandestationskantisverkleurd,bekrastenbeklad.Detredenervoorzijnzwartvan demossen.Hethelegebouwiszoviesdatallekleurenhunfrisheidenglansverlorenhebben.Meteeneenvoudige wasbeurtzoalsramendiekrijgenzoudatverholpenzijn,denkik.EenschadeclaimtegendeGemeenteisopzijnplaats omdatdebelabberdestaatvangebouwenomgevingdemensenbelethetmuseumbinnentegaan.”168 Ook de titel Verbleekt rood en himmelblau van een artikel in Detail in architectuur in 2001 zegt genoeg over de onderhoudsstaat van het gebouw. Vele geveldelen waren verkleurd of vervuild. “De verfletste indruk wordt nog versterkt door ernstige algengroei op het glas als gevolg van verkeerde detaillering.” 169 De verschillende onderhoudsperikelenzijnvervelend,maarhetkonnogveelerger. Exact vier jaar nadat het museum was geopend, moest het dicht vanwege de hoge stand van het water in de Zwaaikom.Hetwatersijpeldevianadenenkierenlangsderamenhetgebouwin,waardooruiteindelijkhetDeLucchiͲ paviljoen blank kwam te staan. De waterschade liep op tot meer dan twee miljoen gulden. Een oplossing voor het probleemwasernietecht:“Deonderkantvanhetmuseumiseen‘badkuip’waaropderestvanhetgebouwis

46

165 Auteur onbekend, Ruim 400.000 museumbezoekers in één jaar, Nieuwsblad van het Noorden, 1995-1021, p. 12 166 Het door het museum gestelde doel van 150.000 bezoekers per jaar werd destijds door de media als een hoge inzet beschouwd; het oude Groninger Museum had immers slechts 50.000 bezoekers per jaar. Bron: Auteur onbekend, Nieuw museum wil 150.000 bezoekers per jaar, Nieuwsblad van het Noorden, 1993-01-25, p. 1 167 Auteur onbekend, Gesteggel rond een Gasuniegift, Nieuwsblad van het Noorden, 25-06-1999, p. 9 168 Frans Haks, 1999, Idem, p. 486 169 Nico Hendriks, Verbleekt rood en himmelblau, Detail in architectuur, 2001-12, p. 31

5.1 Terwijl het water tot aan de vensters van het Groninger Museum staat, gaat een schijnbaar onverstoorbare medewerkster door met haar werk, oktober 1998

5.2 De ramen van het museum die niet op permanente waterdruk zijn berekend worden gestut tijdens de hoge waterstand, oktober 1998

47

geplaatst. Die badkuip is absoluut waterdicht. Waar het om gaat is de hoogte van de rand van de kuip. Die zou oorspronkelijk1,30meterworden,maarisdoordeprotestenvanomwonendendieeenmassiefobstakelvreesden verlaagdtot1,20meter.”170Devoegtussendeinhetwerkgestortebetonnenbakendeprefabbetonnenelementen isnietwaterdicht,evenalsdeprefabelementenzelf.Bijdebouwhadmenerrekeningmeegehoudendatereenkeer per300jaarkansophoogwaterwas,maardatbleekniettekloppen,aangezienhetwaterookalin1995bijnatotaan dezerand kwam.In2004beslootde gemeente Groningendat hetgeenmaatregelen zou treffendie wateroverlast voortaantegenzoudengaan.“DegemeenteGroningenreserveert€545.000voorhetgevalhetGroningerMuseum nogmaalsonderwaterloopt.(…)Naarverwachtingzalhetmuseumeensinde56jaarblankkomentestaan.”171

170 Wicher Pattje (wethouder van cultuur en financiën) IN: Rob de Kam, Groninger Museum is nu eenmaal niet waterdicht te maken, Nieuwsblad van het Noorden, 1998-10-31, p. 25

Injuni2009werdbekendgemaaktdathetGroningerMuseumeenuitgebreideopknapbeurtzoukrijgen,omdathet metachterstalligonderhoudkampte.Degrootstekluswasdevervangingvandevloeren:doordewateroverlastvan tien jaar daarvoor had de vloer zich volgezogen met water. “Betonbewapening ging vervolgens roesten, waarna er hobbelsenbobbelsontstonden.”Omdezewerkzaamhedenuittekunnenvoerenishetmuseumgeslotengeweest voorpubliekvan12apriltotenmet17december2010.Nietalleendevloerenwerdenonderhandengenomen:bijna hethelegebouwisopgeknapt.Hetaantaltoilettenendegarderobezijnuitgebreid,wantdiewarennietberekendop het hoge bezoekersaantal dat het museum jaarlijks moest verwerken. Het restaurant is volledig opnieuw vormgegeven door ontwerper Maarten Baas en het nieuwe informatiecentrum door de Spanjaard Jaime Hayon. OverigensisallesuitgevoerdinoverlegmetAlessandroMendini,dieergenthousiastwasoverhetresultaat.172

173 Menno Hoexum, Strop door verbouw museum, Dagblad van het Noorden, 2009-06-16, p. 9

Aandebuitenzijdewerdendegoudkleurigelaminaatplatenvandetorenverwijderd,gereinigdenopnieuwbespoten. De laminaatplaten met het door Alessandro Mendini ontworpen Proustmotief zijn daarentegen vervangen door keramische tegels die beter zijn opgewassen tegen de weersomstandigheden. Verder is het Starck paviljoen schoongemaaktenvoorzienvaneennieuwecoating. Overigens was niet iedereen blij met deze uitgebreide renovatie: de middenstand in de binnenstad van Groningen vreesdevooreenmiljoenenverliesdoordesluitingvanhetmuseum.173VeeltoeristenkomenimmersnaarGroningen voor het museum. Nu het museum weer open is kunnen de toeristen weer in grote getale het museum komen bezoekenengenietenvaneenfrisgebouw,datbovendienisuitgerustmetnieuweontwikkelingenophetgebiedvan deinformatietechnologie:“Iederebezoekerkrijgt bijbinnenkomsteenchip mee,diewe gaanonderbrengeninhet

48

171 Auteur onbekend, Geen drogevoetengarantie museum, Leeuwarder Courant, 2004-04-16, p. 10 172 Jan Schlimbach, ‘Een uitdaging voor de bouwvakkers’, Dagblad van het Noorden, 2010-11-02

174 Harmen Bockma, Groninger Museum ruim half jaar dicht, de Volkskrant, 2009-10-29

toegangskaartje,waarophijofzijtekstenenafbeeldingenkanverzamelen,endieinhetmuseumenookthuiskan bekijken.(…)Dechipisdemoderneansichtkaart.”174

175 http://twitter.com/ groningermuseum (Het Groninger Museum plaatst gemiddeld per dag 4,2 tweets)

Daarnaast is het Groninger Museum actief op Twitter.175Er wordt door medewerkers van het museum zeer actief gereageerd op mensen die een opmerking maken over het museum: ongeacht of dit een positieve of negatieve opmerkingis.Ofiedereenhiervangecharmeerdis,isdevraag.Hetgeeftinelkgevalaandathetmuseumerallesaan doetommetzijntijdmeetegaan.Hetvergrootinveelgevallendebetrokkenheidvande(potentiële)bezoekersbij hetmuseumenmaaktdiscussiërenoverhetgebouwendekunstlaagdrempelig.DatisprecieswatFransHaksvoor ogenhad.

5.3 Detail van de vloer van het café tijdens de revitalisatie, september 2010

49

6.1 Frans Haks, 2001 Olieverf op doek, 80x80 cm door Eric Bos “Er is niets gruwelijkers dan kunst. Het kunstenaarsvolk is niks, 99 procent van wat er getoond wordt stelt geen bal voor, er is een grote vervuiling van het begrip ontstaan. Het gaat erom dat je op een verkeerd been wordt gezet.”178

50

Nawoord 176 Frans Haks IN: Johan van Gelder, Idem, p. 101 177 Frans Haks is op 23 december 2006 overleden. 178 Frans Haks IN: Eric Bos, ‘Niks gruwelijkers dan kunst’, Nieuwsblad van het Noorden, 1999-11-29, p. 11

Als de Gasunie van tevoren had geweten dat haar geschenk zo omstreden zou zijn, had ze er misschien nog een nachtjeovergeslapen.Haargiftheeftechtereenbijzondergebouwmogelijkgemaakt,datondanks–endankzij–de velekritiekopverschillendevlakkenalssuccesvolkanwordenbeschouwd.HetgebouwheeftGroningenopdekaart gezetentrekteengrootenbreedpubliek. Van enorm belang zijn de grote ambities van Frans Haks en Alessandro Mendini, maar deze ambities hadden geen vormkunnenkrijgenzonderdeinbrengvandeverschillendeNederlandsebureaus.Zijhebbenervoorgezorgddatde ideeënvanHaksenMendiniwerdenvertaaldnaardeNederlandsenormeneneisen,alisdatineersteinstantieniet aftezienaanhetgebouw.Dekeerzijdevandegroteambitieswasdattegenstandersgeenmiddelongebruiktlieten omdebouwplannendwarstezitten.Hierdooriseengrilligprocesontstaan,waarbijhetnieuweGroningerMuseum opverschillendemomentenfiguurlijkinhetwaterleektevallen. Het zal niet gemakkelijk zijn geweest voor Haks om zijn enthousiasme beantwoord te zien worden met woede en onbegripvoorzijnplannen,alzalhetgevoelvanoverwinningdaardoordestegroterzijngeweesttoenhetgebouw werdopgeleverd.OverdetoekomstvanhetgebouwmaakteHakszichdestijdsoverigensnietechtdruk:“Alshetover tienjaarnietmeerindesmaakvalt,datzalmeworstwezenwantikzetdaareentrendygebouwneer.”176Tochzou hetHaksdeugdgedaanhebben,177alshijhadkunnenzienhoehetgebouwin2010geheelwerdgerenoveerd,zodat heterweereenflinketijdtegenaankan. HetuithuwelijkenvandearchitectuuraanhetdoorkitschgedomineerdedesignheeftzoweldeGroningsebevolking alsdearchitectuurcriticiaanhetdenkengezet.Menvoeltzicherdooraangesprokenofmenverafschuwthet,maarin beidegevallenwiljewetenwathetis.Alsjeprobeertjeogenervoortesluiten,kunjehettochnietlatenomsteeds eventegluren.Hetgebouwintrigeertenzetdebezoekeraanhetdenkenoverkunst.Enoverarchitectuur.

51

Literatuurlijst

Boeken E.Ambasz,M.Bobbioni,S.Casciani,R.Poletti,AtelierMendini:Eenvisueleutopie(Milaan,1994) L.vanDuin,Vormenfunctie(Delft,1995) J.vanGelder,DeNatteDroom;MuseumkolderinGroningen(Groningen,1994) Y.Gietemaetal,Deomslag:YpkeGietemaendestadGroningen(Rotterdam,1992 F.Haks,Eencalculerendeterriër,logboekvanhetGroningerMuseum16januari1986/31december1995(Amsterdam,1997) F.Haks,Eenpissendepoesinmuseumland(Amsterdam,1999) R.Brouwers,H.vanDijk,H.Ibelings,T.Verstegen,ArchitectuurinNederlandJaarboek1994Ͳ1995(Rotterdam,1995) B.Lootsma,H.Damen(red),AstarisBorn,destadalspodium,Groningen(Bussum,1996) M.Martin,C.Wagenaar,A.Wehlkamp(red),Alessandro&FrancescoMendini!PhilippeStarck!MicheledeLucchi!Coop Himmelb(l)au!inGroningen!(Groningen,1996) V.Newhouse,Towardsanewmuseum(NewYork,1998) D.M.Steiner,S.Pirker,K.Ritter,StrongerOpponentsWanted(Basel,2001) D.Watkin,DeWesterseArchitectuur–Eengeschiedenis(Londen,2000)

52

Artikelenvakliteratuur F.Haks,GroningerMuseum,ArchitecturalDesign,1997,67ejrg.nr.11/12,pp.34Ͳ41 N.Hendriks,VerbleektroodenHimmelblau,Detailinarchitectuur,2001,3ejrg.dec.pp.30Ͳ31 S.Hiddema,L.Melis,Architectuurzonderruimte,deArchitect,1991,jg.22,nr.2,pp.62Ͳ71 H.Ibelings,Architectuurzonderspektakel.UitbreidingenvanhetRijksmuseum,hetVanGoghMuseumenhetStedelijkMuseum, JongHolland,1999,15ejrg,nr.2,pp.47Ͳ51 R.J.deJong,W.O.Wassenaar,GroningerMuseum,GroningenͲMaterialisatievanmenselijkbreinleidttot'komeetinslag'van stalenschijven,Bouwenmetstaal,1993,nr.11,pp.29Ͳ33 M.Knoop,NieuwGroningerMuseum,A0,1994Ͳ10Ͳ21 S.Kolsteren,“Jezouwelgekzijnomdeeenmaalgeformuleerdestandpuntennietvankoerstelatenveranderen.”–Het tentoonstellingsbeleidvanFransHaks,GMMagazine,2007Ͳ04Ͳ11,pp.46Ͳ50 J.Linssen,DeontwerpendeconstructeurRoeldeJong,Cement,2009Ͳ03,pp.50Ͳ55 E.Melet,Eengecontroleerdeexplosie,deArchitect,1995,jg.26,nr.1,p.34Ͳ41 L.vanderMeule,Gebouwconcurreertteveelmetdecollectie,Heemschut,1995,pp.23Ͳ24 M.Speaks,FromGroningenwithlove,deArchitect,1996,jg.27,nr.10,pp.38Ͳ47 A.Wortmann,Visieopmuseum–Mendini,Rossiendeaanhoudendemuseumgroei,Archis,1991Ͳ06,pp.34Ͳ40

Rapporten Bos,C.,Dragt,G.,Munneke,C.,Vries,J.de,&Schoonhoven,M.van,VerkleurenenverschietenͲfunctieveranderinginGroningen. (Groningen,2007)

53

Krantenartikelen M.Arian,Goudentoren,DeGroeneAmsterdammer,1994Ͳ11Ͳ30 Auteuronbekend,1000mensensteunenpetitietegenHaks,GroningerGezinsbode,1993Ͳ04Ͳ16 Auteuronbekend,Buurt,museumenHeemschuthekelenplannenBlom,NieuwsbladvanhetNoorden,1985Ͳ03Ͳ16 Auteuronbekend,CrouwelschopthetGroningerMuseumonderuit,NieuwsbladvanhetNoorden,1989Ͳ09Ͳ02 Auteuronbekend,Deroerigevoorgeschiedenis,NieuwsbladvanhetNoorden,1994Ͳ10Ͳ28 Auteuronbekend,EnquêteinopdrachtvanNvhN:ZeerweinigStadjersvoor‘eilandmuseum’,NieuwsbladvanhetNoorden, 1988Ͳ11Ͳ24 Auteuronbekend,Geendrogevoetengarantiemuseum,LeeuwarderCourant,2004Ͳ04Ͳ16 Auteuronbekend,GesteggelrondeenGasuniegift,NieuwsbladvanhetNoorden,1999Ͳ06Ͳ25 Auteuronbekend,Nieuwmuseumwil150.000bezoekersperjaar,NieusbladvanhetNoorden,1993Ͳ01Ͳ25 Auteuronbekend,RechtbankachtschuldhelingHaksna1989nietbewezen,NieuwsbladvanhetNoorden,1993Ͳ07Ͳ02 Auteuronbekend,RechtertrektschorsingmuseumbaasHaksin,LeeuwarderCourant,1993Ͳ05Ͳ19 Auteuronbekend,Ruim400.000museumbezoekersinéénjaar,NieuwsbladvanhetNoorden,1995Ͳ10Ͳ21 E.Bos,Eenbloemetjesjurkeneenblozendewethouder,NieuwsbladvanhetNoorden,1994Ͳ10Ͳ31 E.Bos,GemeenteblokkeertplanMuseumPaterswoldseMeer,NieuwsbladvanhetNoorden,1986Ͳ10Ͳ18 H.Bos,‘ZwaaikomͲ13’,NieuwsbladvanhetNoorden,1988Ͳ11Ͳ08 H.Bockma,GroningerMuseumruimhalfjaardicht,deVolkskrant,2009Ͳ10Ͳ29 P.Bollen,Architectir.PietReijenga:Zwaaikommagnietdichtgebouwdworden,NieuwsbladvanhetNoorden,1988Ͳ11Ͳ03 P.Bollen,Brugoverzwaaikom:hogeverwachtingen,NieuwsbladvanhetNoorden,1988Ͳ11Ͳ12 G.vanGelder,CeesVellekoop,KeesWiese,MuseumI,NieuwsbladvanhetNoorden,1978Ͳ10Ͳ10 J.Geijp,BouwMuseumkanbeginnen,NieuwsbladvanhetNoorden,1992Ͳ02Ͳ14 J.Geijp,Omtredenmuseumalscadeauvoordestad,NieuwsbladvanhetNoorden1999Ͳ12Ͳ09 M.Hoexum,Stropdoorverbouwmuseum,DagbladvanhetNoorden,2009Ͳ06Ͳ16 R.deKam,C.Ligtenberg,‘Ontwerptweedefasemuseumspectaculair’,NieuwsbladvanhetNoorden,1993Ͳ03Ͳ15 R.deKam,C.Ligtenberg,‘SchorsingHaksgrijptheeldiepin’,NieuwsbladvanhetNoorden,1993Ͳ05Ͳ17 R.deKam,C.Ligtenberg,Paaltjezitmuseumbouwdwars,NieuwsbladvanhetNoorden,1993Ͳ04Ͳ13 R.deKam,GroningerMuseumisnueenmaalnietwaterdichttemaken,NieuwsbladvanhetNoorden,1998Ͳ10Ͳ31

54

G.Leistra,Holleinkandidaatalsarchitectnieuwmuseum,NieuwsbladvanhetNoorden,1988Ͳ01Ͳ13 M.deLucchi,‘Eenmuseumiseenplekvoorplezier’,NieuwsbladvanhetNoorden,1990Ͳ01Ͳ19 J.Schlimbach,‘Eenuitdagingvoordebouwvakkers’,DagbladvanhetNoorden,2010Ͳ11Ͳ02 E.SchaafsmaenGertjanvanSchoonhoven,Woedendereactiesconservatoren‘HetGroningerMuseumgaatnaardeknoppen’, NieuwsbladvanhetNoorden,1991Ͳ10Ͳ08 E.Schaafsma,KanhetGroningerMuseumzijngeestelijkvadernualmissen?,NieuwsbladvanhetNoorden,1993Ͳ04Ͳ22 W.Suto,FransHaks,DeVolkskrant,1997Ͳ12Ͳ12 B.Tammeling,‘Cadeau’jarigeGasunievoorGroningenroeptvragenop,LeeuwarderCourant,1987Ͳ10Ͳ08 M.Trimbach,Minervatrektinoudemuseum–Kunstacademienaarpandnatuurmuseum,DagbladvanhetNoorden,2009Ͳ02Ͳ07

TelevisieǦuitzendingen N.vanderKrogt,HetGroningerMuseum,TussenKunst&Kitsch,AVRO,uitgezondenop11Ͳ11Ͳ2009 L.Veltman,J.Huizinga,Ypke(documentaireovervoormaligwethouderYpkeGietema),uitzendingvanRTVNoord,Stichting Beeldlijn,2007Ͳ01Ͳ25,20:02min.

Websites http://nl.wikipedia.org http://twitter.com/groningermuseum http://www.gaynews.nl http://www.groningermuseum.nl http://www.heemschut.nl http://www.hetverhaalvangroningen.nl http://www.kich.nl

55

Herkomstafbeeldingen Dedriegekleurdeomslagfoto’s(www.groningermuseum.nl),vanbovennaarbeneden:PaviljoenStarckͲMartendeLeeuw/ OverzichtGroningerMuseumͲRalphRichter/MendinitrapͲPeterTahl 0.1 2.1 2.2 3.1 3.2 3.3 3.4 3.5 3.6 3.7 3.8 3.9 3.10 3.11 3.12 4.1 5.1 5.2 5.3 6.1

56

www.groningermuseum.nl(foto:MartendeLeeuw) http://upload.wikimedia.org/wikipedia/ InformatiekrantGroningerMuseum,1978 TwijnstraGudden.v.,ProgrammavanEisenvoordenieuwbouwvanhetGroningerMuseumteGroningen,Deventer,1988 http://museumͲabteiberg.de(foto:UweRiedel) M.Martin,C.Wagenaar,A.Wehlkamp(red),Alessandro&FrancescoMendini!PhilippeStarck!MicheledeLucchi!Coop Himmelb(l)au!inGroningen!(Groningen,1996),p.58 M.Martin,C.Wagenaar,A.Wehlkamp(red),Idem,p.59 M.Martin,C.Wagenaar,A.Wehlkamp(red),Idem,p.78 M.Martin,C.Wagenaar,A.Wehlkamp(red),Idem,p.79 S.Hiddema,L.Melis,Architectuurzonderruimte,deArchitect,1991,jg.22,nr.2,p.69 V.Newhouse,Towardsanewmuseum(NewYork,1998),p.121 V.Newhouse,Idem,p.121 R.J.deJong,W.O.Wassenaar,GroningerMuseum,GroningenͲMaterialisatievanmenselijkbreinleidttot'komeetinslag'van stalenschijven,Bouwenmetstaal,1993,nr.11,p.33 F.Haks,GroningerMuseum,ArchitecturalDesign,1997,67ejrg.nr.11/12,p.35 R.Brouwers,H.vanDijk,H.Ibelings,ArchitectuurinNederlandJaarboek1994Ͳ1995(Rotterdam,1995),p.70 Auteuronbekend,EnquêteinopdrachtvanNvhN:ZeerweinigStadjersvoor‘eilandmuseum’,NieuwsbladvanhetNoorden, 1988Ͳ11Ͳ24,p.1 R.Zijlstra,Dweilen,emmersenpompeninjarigGroningerMuseum,NieuwsbladvanhetNoorden,1998Ͳ10Ͳ29(foto:Jaap Knigge) R.deKam,1,27+NAP,NieuwsbladvanhetNoorden,1998Ͳ10Ͳ30(foto:JanZeeman) Zelfgefotografeerd,september2010

S.Kolsteren,“Jezouwelgekzijnomdeeenmaalgeformuleerdestandpuntennietvankoerstelatenveranderen.”–Het tentoonstellingsbeleidvanFransHaks,GMMagazine,2007Ͳ04Ͳ11,p.46(schilderijvanEricBos)

Omstreden museum als geschenk aan de stad de totstandkoming van een nieuw Groninger Museum

Recommend Documents