Tastbaar verleden
Een nieuw museum voor de Zaanstreek
In 1995 schreefJ.W.M. de Jong een artikel voor de toenmalige rubriek Museumnieuws van dit tijdschrift, waarin hij de oprichting van een nieuw historisch museum voor de Zaanstreek aankondigde.' Het Zaans Museum zou de geschiedenis van de Zaanstreek tonen, in het bijzonder de sociaal-economische ontwikkeling van dit gebied. In september 1998 is dit museum, dat zijn collectie op onconventionele wijze presenteert, geopend. Het Zaans Museum is gevestigd op de Zaanse Schans, in een door Cor van Hillo ontworpen gebouw. Het museum is opgetrokken uit ongeschilderd beton, hout en baksteen en heeft een schuin aflopend, koperen dak. Het contrasteert sterk met de pittoreske Zaanse Schans - sommigen noemen het 'het monster van de Kalverpolder'. Wel roept het gebouw reminiscenties op aan de talloze fabriekshallen en silo's in de omgeving. De keuze voor een eigentijds gebouw sluit aan bij de wens van de museumstaf om van hel museum geen oudheidkamer te maken, en het is een gelukkige keuze: valse nostalgie wordt nu vermeden. In het museum zijn voor de bezoekers twee routes uitgezet. De korte route leidt langs een aantal audiovisuele presentaties die tezamen een raamvertelling vormen. Compilaties van films en dia's, begeleid door dichterlijke teksten van een Zaankanter, gaan in op de thema's samenleving, industrie, wind, hout en water. Hier wordt verteld hoe de drassige veengronden van de Zaanstreek de bewoners noopten een andere bron van inkomsten te zoeken dan het boerenbedrijf. Het gebied werd vanaf de 17e eeuw 'een grote fabriek op windenergie'. Molens - in de bloeitijd wel 600 produceerden onder andere meel, olie, mosterd en verf. De introductie van de eerste houtzaagmolen in 1596 gaf een enorme impuls aan de industriële ontwikkeling. Een krukas zette de kracht van de draaiende molenwieken om in een op en neergaande beweging, waardoor boomstammen gezaagd konden worden. Deze bedrijvigheid trok nevenindustrieën aan zoals de scheepsbouw. De rivier de Zaan, uitmondend in het IJ, zorgde voor aan- en afvoer van de producten en was de bindende factor, ook nadat in de 19e eeuw een omschakeling naar moderne industrieën had plaatsgevonden, die grotendeels voortbouwden op bestaande kennis en mankracht. De audiovisuele presentaties geven een sfeervol tijdsbeeld en ma58
ken nieuwsgierig. Ze zijn op inventieve wijze aangewend: zo worden dia's van het water op de muren geprojecteerd door ronddraaiende projectoren, waardoor de beelden voorbij lijken te drijven. De film over de houtzaagmolens wordt geprojecteerd op een wand waaraan allerlei gereedschap is gehangen. De zagen, beitels en hamers worden aldus van een context voorzien. Een gedetailleerder en gevarieerder beeld van de Zaanstreek krijgt de bezoeker door de tweede, langere route te volgen, die loopt door een open depot. De museumstukken zijn uitgestald in metalen magazijnstellingen, die associaties oproepen met het industriële karakter van de Zaanstreek. Het is een bonte verzameling. Zo komt de geloofsovertuiging van de bewoners aan bod. De katholieke religie was dominant, maar vanaf de 16e eeuw bevond zich ook een aanzienlijk aantal doopsgezinden en lutherse immigranten onder de Zaanse bevolking. Een en ander wordt geïllustreerd aan de hand van armenbussen, portretten van predikanten, afbeeldingen van kerken en de brillenkoker die een doopsgezinde predikant in 1864 als afscheidscadeau kreeg aangeboden. Af en toe wordt een markante Zaankanter uitgelicht. Jan Ploeger (1878-1959) bijvoorbeeld was niet alleen postbode in Krommenie, maar schreef ook talloze gedichten, revues en liedjes voor de toneelvereniging, de zwemvereniging en de brandweer. Ook voor oorkonden en menukaarten was men bij hem aan hetjuiste adres. De producten van pelmolens, cacaomolens, specerijenmolens en hennepmolens zijn tentoongesteld in rijen glazen potten. De molens zelf blijken overigens een dankbaar object te zijn geweest voor de decoratie van wanden, tegels en koektrommels. Een authentieke keuken van Bruynzeel, de eerste fabriek die houtproducten in standaarduitvoering produceerde, roept nostalgische gevoelens op. Metfilmpjesworden de walvisvaart en de traankokerijen in herinnering gebracht. De walvisvaart kwam tot bloei in de tweede helft van de 17e eeuw. In die periode vertrokken jaarlijks zo'n 30 tot 50 schepen naar de Noordelijke IJszee. De traankokerijen injisp, Zaandam en Oost-Zaandam kookten het buitgemaakte walvisspek tot vloeibare traan, dat werd gebruikt als brandstof voor verlichting, voor de fabricage van zeep, in de leerbewerking en als smeermiddel of grondstof voor verf. Aan het einde van deze route
1
J.M.J. de Jong, 'Een Zaans drieluik: de Zaanse Schans, een nieuw Zaans Museum en per boot naar het Zaans industrieel erfgoed', HoüandTl (1995) 415^21.
Tastbaar verleden
Afb. 1. Het nieuwe Zaans Museum. Fotostudio Henk van 't Loo.
Afb. 2. De Bruynzeelkeuken in het Zaans Museum. Fotostudio Henk van't Loo.
59
Tastbaar verleden
Afb. 3. Het interieur van het Zaans Museum. Fotostudio Henk van't Loo.
is een supermarkt nagebouwd, waarin producten zijn uitgestald van in de Zaanstreek gevestigde fabrieken, die voornamelijk levensmiddelen vervaardigen, zoals Albert Heijn, Honig, Duyvis, Verkade en Lassie. Door het belang dat dergelijke industrieën hechten aan reclame en uit behoefte aan verpakkingen ontstond er ook een Zaanse grafische- en cartonnage-industrie. De meeste voorwerpen in het museum zijn afkomstig uit het al langer bestaande Zaans Historisch Museum, dat nu gesloten is maar binnenkort zijn deuren weer zal openen als Pand Lagendijk 80, ingericht als een Zaans woonhuis uit omstreeks 1830. Ook de bewoners van de Zaanstreek hebben een bijdrage geleverd door voorwerpen te schenken. Hiertoe zijn zij opgeroepen door advertenties in kranten. Enkele vitrines in het museum bevatten een uitnodiging om voorwerpen aan het museum te doneren. Aan deze oproep lijkt gevolg te zijn gegeven: in het museum zijn borduurwerk, houten schooltassen, leesplankjes, brandweerstokken, speelgoed, kledingstukken en aardewerk in ruime mate aanwezig. De grote hoeveelheid voorwerpen geeft een impressionistisch beeld van de geschiedenis van de Zaanstreek. Maar omdat de historie slechts wordt aangestipt, blijft ze vooralsnog ongrijpbaar. Duidelijke informatie ontbreekt vaak. Hoe het land ruimtelijk werd ingevuld, wordt bijvoorbeeld niet CO
helder. Evenmin de wijze waarop het inwonertal van de Zaanstreek zich ontwikkelde of het verband tussen de oude en de huidige industrieën. Met name het ontbreken van chronologie en samenhang tussen de verschillende economische, sociale en culturele aspecten zijn debet aan het onsamenhangende beeld. Het museale groeimodel, dat De Jong in zijn artikel uit 1995 beschreef, moet hier verandering in brengen. Het is de bedoeling dat in de komende jaren onderdelen uit de collectie en de opstelling door thematentoonstellingen nader worden uitgewerkt. De vaste opstelling zal dan worden verrijkt met elementen uit deze thematentoonstellingen en het daarvoor verrichte onderzoek. Een dergelijke werkwijze is eerder met succes toegepast bij de inrichting van het Amsterdams Historisch Museum, toen dat naar het voormalige burgerweeshuis verhuisde. De eerste thematentoonstelling is veelbelovend. Onder de titel 'De dubbele bodem' wordt nader ingegaan op de veranderingen die de bodem heeft ondergaan door natuurlijke omstandigheden, maar vooral door toedoen van de mens. De systematische ontginningen die sinds de 10e eeuw plaatsvonden, zijn in kaart gebracht en archeologische vondsten worden tentoongesteld. En er is meer. Bij de tentoonstelling werden leerlingen van een nabij gelegen school betrokken. Zij interviewden Zaankanters die dagelijks met de
Tastbaar verleden
Afb. 4. Een maquette van de Zaanstreek in het Zaans Museum. Fotostudio Henk van't Loo.
grond werken, van tuinman tot kabellegger. Bovendien wordt ruimschoots aandacht geschonken aan de sporen en, vaak, verontreinigingen die de Zaanse industrie in de bodem heeft achtergelaten. Op plaatsen waar papiermolens stonden kunnen knopen worden gevonden, afkomstig van de lompen die als grondstof voor de papierfabricage werden gebruikt. Deze molens hebben, evenals verf-, olie- en houtzaagmolens, de bodem niet ernstig vervuild. Blauwsel- en loodwitmolens waren daarentegen wel verontreinigend. De blauwselmakerijen vervaardigden de zakjes 'blauw' die bij het wassen helderheid aan witgoed moesten geven. Als grondstof hiervoor werd ultramarijn gebruikt, dat het giftige cyaan bevat. Op de plaats van de voormalige blauwselmakerijen kunnen dus concentraties cyanide in de grond zitten. Daar waar loodwitmolens stonden, bevat de grond zware metalen. Dat de Zaanstreek de meest verontreinigde bodem van Nederland heeft, dankt zij echter veel meer nog aan de opkomst van de moderne industrie, de aanleg van spoorlijnen en autowegen en cle uitbreiding van woonwijken. Het middeleeuwse slotenpatroon vormde hiervoor een belemmering en het dempen ervan gebeurde met materiaal van dubieuze herkomst, zoals sintels en bedrijfsafval. Een pregnant voorbeeld van verontreiniging is het eiland in de Voorzaan. Door het diepe water rondom was het ei-
land uitermate geschikt voor het aanmeren van zeeschepen, met name houtschepen. De firma William Pont die zich hier gevestigd had, gold als de grootste houtimporteur ter wereld. Toen dit bedrijf in 1990 verhuisde, kon het terrein een andere bestemming krijgen. De voormalige houtbassins en insteekhavens waren echter in de loop deijaren gedempt met, naar nu bleek, zwaar chemisch afval. In 1999 zal een thematentoonstelling worden gewijd aan de 'rode Zaanstreek'. Het socialisme kreeg hier al vroeg een grote aanhang en als eerste stad in Nederland kreeg Zaandam in 1914 een communistische burgemeester. In 2000 komt de samenstelling van de bevolking aan bod. Van oudsher oefende de werkgelegenheid in de Zaanstreek aantrekkingskracht uit op buitenlanders. Deze traditie kwam op gang met het aanmonsteren van Basken, de eerste Zaanse 'gastarbeiders', op Zaanse walvisvaartschepen in de 17e eeuw. Vervolgens vestigden zich vele arbeiders uit het Oostzeegebied, Vlaanderen, Duitsland en recenter Italië en Turkije in de Zaanstreek. Hoewel de collectie bestaat uit voorwerpen die niet afwijken van die in andere historische streekmusea, is de wijze waarop zij gepresenteerd wordt zeer opvallend. De museale vormgeving van het Zaans Museum lijkt het voorlopig hoogtepunt te
Tastbaar verleden
zijn van de v o o r k e u r v a n c u l t u u r h i s t o r i s c h e instel-
V e l e , m a a r n o g l a n g n i e t alle a m b i t i e u z e voor-
l i n g e n o m z i c h speels e n i n t e r a c t i e f te presente-
n e m e n s van het Zaans M u s e u m zijn verwezenlijkt.
ren, d o o r het gebruik van multimediale recon-
Z o z u l l e n i n de t o e k o m s t o p e n l a b o r a t o r i a wor-
structies,
d e n g e r e a l i s e e r d , waar het p u b l i e k d e m o n s t r a t i e s
dramatische
evocatie,
audiovisuele
ondersteuning en geluidsdekens.
k a n volgen van het vervaardigen van
In het Zaans M u s e u m krijgt de b e z o e k e r bij b i n -
v o o r w e r p e n zoals maquettes. H e t m u s e u m
nenkomst
re-
o o k p l a n n e n v o o r b u i l e n de m u r e n , zoals e e n
ageert op sensoren. W a n n e e r o p het f i l m d o e k
r o n d v a a r t l a n g s h e t i n d u s t r i e e l e r f g o e d v a n de
m o l e n s d r a a i e n , k l i n k t d o o r de k o p t e l e f o o n h e t
Zaanstreek. H e t v e e l b e l o v e n d e j o n g e Zaans M u -
s u i z e n van w i e k e n e n het k l a p p e r e n v a n m o l e n z e i -
s e u m is e e n b e z o e k zeker w a a r d .
een
koptelefoon
uitgereikt, die
museale heeft
l e n . Bij het passeren van de m u z i e k i n s t r u m e n t e n v a n het fanfarekorps schalt m a r s m u z i e k . O p e e n
D e i r d r e Carasso
g r o o t a a n t a l v o o r w e r p e n is b a r c o d e s b e v e s t i g d . B i n n e n k o r t k a n de b e z o e k e r deze codes s c a n n e n m e t e e n l a s e r p e n . N a a f l o o p betaalt hij v o o r e e n u i t d r a a i v a n de i n g e l e z e n o b j e c t e n , m e t
daarop
e e n a f b e e l d i n g van h e t v o o r w e r p e n e e n t o e l i c h -
L i t e r a t u u r : De dubbele bodem. Verkenningen op en onder hel maaiveld van de Zaanstreek. T e n t o o n s t e l l i n g s catalogus Zaans M u s e u m ( W o r m e r 1998).
t i n g h i e r o p . I n de m u s e u m s u p e r m a r k t is e e n babb e l b o x geplaatst, d i e n i e t a l l e e n i n f o r m a t i e geeft over de c o l l e c t i e , m a a r b e z o e k e r s o o k u i t n o d i g t
Zaans M u s e u m
h i e r a a n iets toe te v o e g e n e n h u n v e r h a l e n te de-
Schansend 7 Zaandam
len met anderen. A a n het e i n d e van de t o c h t d o o r h e l m u s e u m
T e l e f o o n : 075-6162862
b e t r e e d t m e n de Z-watch (de Z staat v o o r Z a a n ) ,
D i t / m za 10-17 u u r ; zo 12-17 u u r
e e n h e d e n d a a g s , m a a r d i t m a a l levensecht, Pano-
Toegangsprijs volwassenen ƒ 10,-; k i n d e r e n tot 12
rama Mesdag. A c h t e r een glazen w a n d ontvouwt
jaar, C J P - h o u d e r s e n 65-plussers./ 6 -
z i c h e e n p r a c h t i g u i t z i c h t o p de K a l v e r p o l d e r met
Betaald parkeren
r i e t k r a g e n , de m o l e n s langs de Z a a n , e e n e n k e l k e r k t o r e n t j e e n i n de verte de g r o o t s c h a l i g e i n d u s t r i e i n W o r m e r v e e r e n K r o m m e n i e . D i t uitzicht van 1 8 0 ° w o r d t d o o r e e n c a m e r a o p het d a k v e r l e n g d tot 3 6 0 ° . D e c a m e r a is a a n g e s l o t e n
op
e e n c o m p u t e r s c h e r m dat tekst e n u i t l e g geeft over h e t g e e n m e n i n het vizier heeft.
(.2
