Tastbaar verleden
Arbeid en schoonheid vereend. De kunstenaar Richard Nicolaüs Roland Holst (1868-1938) De titel van de tentoonstelling 'Arbeid en schoonspreuken bij de cyclus. Het taalgebruik van deze heid vereend' in het Nationaal Vakbondsmuseum regels doet sterk denken aan dat van William Morte Amsterdam is ontleend aan de spreuk onder ris (1834-1896), de Engelse dichter en schrijver een van de wandschilderingen die Richard Nicodie waarschijnlijk ook R.N. Roland Holst heeft laüs Roland Holst in 1907 voltooide in het ge- geïnspireerd bij het ontwerpen van zijn toekomstbouw van de Algemeene Nederlandsche Diamantvisie. Heel beeldend had Morris die visie verbewerkersbond (A.N.D.B.), tegenwoordig het woord in zijn utopische roman News from Nowhere onderkomen van het Vakbondsmuseum. Deze uit 1891, die in het Nederlands werd vertaald als spreuk drukt kernachtig uit wat Roland Holst, zo- Nieuws uit Nergensoord. 'Nergensoord' werd door wel in zijn praktijk als kunstenaar als in zijn maatMorris beschreven als een land vol ruisende boschappelijke idealen, wilde bereiken. men en geurende bloemen, heldere rivieren en De wandschilderingen waren vroeger te zien in landelijke woningen die harmonieus in het landde grote vergaderzaal van het gebouw. Ze bestaan schap ingebed waren. De geldeconomie was afgeniet meer in de oorspronkelijke toestand, want al schaft in deze maatschappij. Alles werd naar eigen snel na voltooiing van de cyclus begon het werk te behoefte of inzicht geruild of' eenvoudigweg ten bladderen. Ondanks pogingen tot reparatie zette geschenke gegeven. De productie uit winstprincihet verval door, zodat de schilderingen tenslotte pe van nutteloze, overtollige prullaria en overdrebedekt moesten worden met een betimmering. In ven luxeproducten was stopgezet. Er werden nu 1937 maakte Roland Holst een nieuwe serie, die alleen degelijk afgewerkte, duurzame goederen er nu nog steeds is maar er heel anders uitziet dan vervaardigd die men echt nodig had. Wat er gehet oorspronkelijke werk. Dankzij een gidsje uit maakt werd was mooi en met liefde vervaardigd. 1907 dat Roland Holst zelf bij de eerste schildeIndustriële productie was hierdoor overbodig geringen schreef, beschikken we over foto's van een worden, behalve voor zeer zwaar en eentonig deel van de oorspronkelijke cyclus. Van die cyclus werk. Handarbeid was als manier van produceren is thans nog een fragment te zien in het Vakin ere hersteld en werd niet als minderwaardiger bondsmuseum. dan hoofdarbeid beschouwd. Door dit alles was het ook niet meer mogelijk dat één groep mensen De volledige cyclus stelde de strijd voor die de een andere groep onderdrukte: de klassenmaatarbeidersklasse moest voeren en de gevoelens van schappij was verdwenen, alle mensen stonden in hoop, enthousiasme, offervaardigheid, standvasvrijheid tegenover elkaar. tigheid en onderlinge solidariteit waardoor deze strijd gedragen werd. Over het gedeelte dat de beMet de industrie waren ook de voor de natuur kroning vormde van de serie - het resultaat van schadelijke en het landschap bedervende machide strijd - en daarom boven de oorspronkelijke nes, fabrieken en industriesteden verdwenen. uitgang van de zaal geplaatst was (afb. 2), schreef Morris' beschrijving van de uiterlijke vormgeving Roland Holst in het gidsje: van zijn toekomstmaatschappij doet denken aan de Middeleeuwen: hij schetst gebouwen van verBoven de spreuk 'Eens zal de dag opgaand vinweerde steen met torentjes, kantelen, muurschilden arbeid en schoonheid vereend' is voorgederingen in het interieur, kleding die aan de 14esteld de vereeniging van arbeid en schoonheid eeuwse mode van fijne en soms rijk geborduurde na den volstreden strijd, de vermoeide toortsstoffen doet denken, gastvrij gedekte tafels met drager wegwerpend de toorts welker laatste fijn linnen, eenvoudig maar goedgevormd aardevlammen lichten boven het in vlammen opwerk en natuurlijk en goed voedsel. Arbeidsvreuggaand verleden, terwijl tusschen de goudkleude uitte zich in schoonheid van alles wat men rige kolommen de schoonheid tot hem komt maakte, van de hele omgeving. gesneld als een jonge vrouw. R.N. Roland Holst maakte in de jaren negentig van de 19e eeuw kennis met de ideeën van Morris De spreuk 'Eens zal de dag opgaand vinden aren zijn medestanders en met de kunst die zij verbeid en schoonheid vereend' had de vrouw van vaardigden. William Morris werd, behalve als de schilder, de dichteres Henriëtte Roland Holst schrijver van News from Nowhere en andere literaire (1869-1952), vervaardigd, evenals de andere werken, in zijn tijd bekend en bewonderd als 178
Tastbaar verleden
Afb. 1. Richard en Henriëtte Roland Holst bij hun verloving, 1893. Collectie Letterkundig Museum, Den Haag.
leidsman van de socialistische beweging en als beoefenaar van diverse kunstambachten. In zijn optiek was het beoefenen van de 'Vrije Kunsten' (schilder- en beeldhouwkunst) een typisch gevolg van de arbeidsdeling en individualisering die vanaf het begin van de Renaissance het hele arbeidsleven, ook dat binnen de kunstensector, steeds verder hadden verschraald en uiteindelijk geestdodend hadden gemaakt. De 'Vrije Schilderkunst' was een oververfijnde, parasitaire luxebezigheid geworden van kunstenaars die uitsluitend nog voor de elite werkten. De toegepaste kunst, het kunstambacht, was door dit soort kunstenaars aan haar lot overgelaten en was hoe langer hoe meer verworden tot een geesteloze bezigheid. Industrialisering en mechanisering hadden de ambachtsman het laatste restje initiatief en fantasie dat hij aan zijn werk kon spenderen óók nog ontnomen. De machine overspoelde de markt met smakeloos vormgegeven produkten. Morris wilde met zijn eigen activiteiten op dit gebied de kunstambachten nieuw leven inblazen en het plezier dat men in het werk kon hebben, herstellen. Hij hoopte de ontwikkeling naar een steeds sterkere
mechanisering en fragmentarisering van arbeid te keren, en tevens zijn politieke ideaal van een socialistische maatschappij, zonder arbeidsdeling en uitbuiting, dichterbij te brengen. Voor hem hielden verbetering van de kunst en van de maatschappij nauw verband met elkaar. Roland Holst liet zich zeer inspireren door deze ideeën. Allereerst omdat hij en zijn generatiegenoten behoefte hadden aan zowel een andere kunstuiting dan het realisme en het impressionisme van de oudere generatie kunstenaars als aan een andere vorm van kunstenaarschap dan het individualisme van de 19e-eeuwse l'art puur fart-kunstenaar. Maar ook omdat de theorie van Morris strookte met zijn eigen politieke idealen. In 1897 sloten hij en zijn vrouw zich aan bij de S.D.A.R. Aanvankelijk vervaardigde Roland Holst illustratie-grafiek voor publicaties van de S.D.A.R, onder andere voor het blad De Sociaal-Democraat. Deze prenten zijn op de tentoonstelling 'Arbeid en schoonheid vereend' te zien. Maar na enkele jaren stopte hij met het vervaardigen van politieke propagandakunst en kritische cartoons. Een kunst die vooruitwees naar een nieuwe maat179
Tastbaar verleden
A f b . 2. O o r s p r o n k e l i j k e u i t g a n g s w a n d v a n de grote v e r g a d e r z a a l v a n het g e b o u w v a n de A . N . D . B . F o t o uit: Vijftien afbeeldingen in boekdruk naar de wandschilderingen van RN. Roland Holst in het gebouw van den Algemeenen Nede.Handschen Diamantbewerkersbond te A mslerdam ( R o t t e r d a m 1907). ISO
Tastbaar verleden
Afb. 3. R.N. Roland Holst, Omslag van de bibliotheekcatalogus van de A.N.D.B., 1902. Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam. 181
Tastbaar verleden
s c h a p p i j m e t d a a r i n e e n n i e u w e plaats v o o r de
e e n n i e u w e cyclus van zijn h a n d , d i e h e e l t y p e r e n d
k u n s t z e l f l e e k h e m u i t e i n d e l i j k het socialistische
is v o o r zijn late stijl. A l m e t al is e e n t e n t o o n s t e l l i n g
i d e a a l b e t e r te d i e n e n .
o v e r R . N . R o l a n d H o l s t zeer o p z ' n plaats i n e e n
B i n n e n de S . D . A . R richtte m e n z i c h r o n d 1900
g e b o u w waar hij zoveel s p o r e n heeft n a g e l a t e n .
m e e r o p de D u i t s e zusterpartij d a n o p M o r r i s e n andere Engelse 'utopisten'. V o o r zover m e n in
Monumentale kunst en gebruiksgrafiek
p a r t i j k r i n g e n g e ï n t e r e s s e e r d was i n b e e l d e n d e
H o e z e e r hij o o k d o o r W i l l i a m M o r r i s b e ï n v l o e d
k u n s t b e t r o f dat d o o r g a a n s realistische k u n s t d i e
was, R o l a n d H o l s t heeft z i c h n i e t n a a r d i e n s v o o r -
de w e r k e n d e m e n s u i t b e e l d d e o f e e n u i t i n g was
b e e l d b e z i g g e h o u d e n m e t het o n t w e r p e n v a n
van
meubels,
k r i t i e k o p h e e r s e n d e m a a t s c h a p p e l i j k e toe-
stoffen
en
behangsels.
'Toegepaste
s t a n d e n . R o l a n d H o l s t k r e e g d a n o o k b i n n e n de
k u n s t ' was v o o r h e m a r c h i t e c t u u r g e b o n d e n o f
partij i n artistiek o p z i c h t w e i n i g respons. A n d e r s
m o n u m e n t a l e k u n s t als w a n d s c h i l d e r k u n s t , glas-
l a g dat b i n n e n de A . N . D . B . O o k H e n r i P o l a k
i n - l o o d en m o z a ï e k . Naast het werk van M o r r i s
( 1 8 6 8 - 1 9 4 3 ) , v o o r z i t t e r v a n d e A . N . D . B . , was al
nam
sinds e e n verblijf i n E n g e l a n d i n zijn j o n g e j a r e n
(1819-1900) tot l e i d r a a d . In é é n v a n de meest be-
g e g r e p e n d o o r de i d e e ë n v a n M o r r i s . H i j r e k e n d e
k e n d e w e r k e n v a n R u s k i n , Stones of Venice, w o r d e n
R o l a n d H o l s t de geschriften van J o h n R u s k i n
het tot de taak v a n de d i a m a n t b e w e r k e r s b o n d o m
twee ' l o o p - b a n e n ' , twee tradities i n de k u n s t be-
n i e t a l l e e n de m a t e r i ë l e b e l a n g e n van de l e d e n te
licht, een maatschappelijk gerichte 'middeleeuw-
b e h a r t i g e n m a a r o o k h u n l e v e n i n geestelijk e n
se' e n e e n i n d i v i d u a l i s t i s c h e ' r e n a i s s a n c i s t i s c h e ' .
c u l t u r e e l o p z i c h t te v e r b e t e r e n . H e t bestuursge-
D i t t h e m a is e e n Leilmotiv g e w o r d e n i n de kunst-
b o u w v a n de b o n d m o e s t d i t d u b b e l e i d e a a l sym-
theorie van R o l a n d Holst. 'Renaissancistische'
b o l i s e r e n . H e t gebouw, dat i n 1900 v o l t o o i d w e r d
k u n s t was volgens h e m l o u t e r g e r i c h t o p het uiter-
d o o r a r c h i t e c t H . P . B e r l a g e (1856-1934), z o u i n
lijk aspect o f o p het u i t d r u k k e n van z u i v e r per-
M o r r i s ' ' N e r g e n s o o r d ' k u n n e n f i g u r e r e n : van b u i -
soonlijke emoties van de kunstenaar.
ten robuust e n degelijk, met reminiscenties aan
eeuwse'
Italiaanse m i d d e l e e u w s e b u r c h t g e b o u w e n ; v a n
zowel wat betreft i n h o u d als v o r m . Zij g a f i n h o u -
kunst
daarentegen
was
'Middel-
'dienstbaar',
b i n n e n r u i m , l i c h t , e n v o o r z i e n van tal v a n toepas-
delijk u i t d r u k k i n g aan wat leefde b i n n e n e e n sa-
selijke decoratieve v e r f r a a i i n g e n e n s c h i l d e r i n g e n
m e n l e v i n g e n paste de v o r m g e v i n g aan de functie
d i e de g e z a m e n l i j k e i d e a l e n v a n de g e b r u i k e r s
e n de plaats d i e zij k r e e g a a n .
('de g e m e e n s c h a p ' ) tot u i t d r u k k i n g b r a c h t e n .
k u n s t ' was de t e r m v o o r dit artistieke i d e a a l .
'Gemeenschaps-
D e l o o p b a a n van R o l a n d H o l s t is o p tal v a n ma-
V o o r Ruskin vertegenwoordigde schilder- en
n i e r e n m e t de A . N . D . B . v e r b o n d e n geweest. H i j
beeldhouwkunst die met architectuur v e r b o n d e n
h i e l d l e z i n g e n v o o r de l e d e n , s c h r e e f a r t i k e l e n i n
was het hoogste n i v e a u i n de kunst. H e t e s s e n t i ë l e
het Weekblad van den Algenwenea Nederlandsellen
Dia-
v e r s c h i l tussen vrije e n decoratieve s c h i l d e r k u n s t
w a a r i n hij s p e c i a a l v o o r a r b e i -
was dat de laatste g e m a a k t was v o o r e e n vaste
d e r s de p o s i t i e v a n de k u n s t i n de k a p i t a l i s t i s c h e
plaats, v o o r e e n vastgesteld d o e l . J u i s t d e r g e l i j k e
maatschappij u i t l e g d e , e n o n t w i e r p de kaft van de
niet-verplaatsbare
catalogus v a n de b o n d s b i b l i o t h e e k (afb. 3, even-
m o e s t g o e d zijn u i t g e v o e r d e n m o c h t n i e t o n d e r -
mantbewerkersbond,
en
niet-vervangbare
kunst
eens e e n o p v o e d e n d i n i t i a t i e f v a n H e n r i P o l a k ) .
hevig zijn aan m o d i e u z e s t r o m i n g e n ; d a a r d o o r
O o k h i e l p hij m e t g e l d i n z a m e l e n bij de stakings-
was zij als het ware v a n n a t u r e s u p e r i e u r . D e c o r a -
acties v a n de b o n d i n 1902 e n 1904. T w e e m a a l
tieve s c h i l d e r k u n s t was ver v e r h e v e n b o v e n ' s c h i l -
maakte hij i n o p d r a c h t v a n de b o n d e e n l i t h o ter
derijkunst'.
h e r i n n e r i n g aan de grote s t a k i n g v a n 1904. Naast
H e t v e r p l a a t s b a r e e z e l s c h i l d e r i j - R u s k i n be-
n o g e n k e l e k l e i n e r e o p d r a c h t e n v o e r d e hij v o o r
s c h o u w d e de N e d e r l a n d s e 17e-eeuwse l a n d s c h a p -
de A . N . D . B . twee a n d e r e series
monumentale
e n g e n r e s c h i l d e r k u n s t bij u i t s t e k als e x p o n e n t
s c h i l d e r i n g e n uit. In de bestuurskamer van het
d a a r v a n - was g o e d o m o p a l l e r l e i plekjes i n de sa-
b o n d s g e b o u w v o l t o o i d e hij i n 1912 e e n n i e u w e
l o n te h a n g e n , m a a r reikte t o c h bij l a n g e n a n i e t
reeks s c h i l d e r i n g e n , ter g e l e g e n h e i d v a n de reali-
a a n h e t weidse k a r a k t e r e n de h a r m o n i e m e t de
s e r i n g v a n de a c h t u r i g e a r b e i d s d a g i n de d i a m a n t -
o m g e v i n g van b i j v o o r b e e l d de Italiaanse trecento
n i j v e r h e i d . D e z e s c h i l d e r i n g e n zijn n o g steeds i n
e n quattroeenlo w a n d s c h i l d e r i n g e n . ' P o r t a b l e art is
h e t h u i d i g e V a k b o n d s m u s e u m te b e z i c h t i g e n .
for the m o s t p a r t i g n o b l e art', aldus R u s k i n . V i r -
D a a r n a a s t w e r d e n zoals v e r m e l d de v e r w e e r d e
tuositeit i n s t o f u i t d r u k k i n g , m i n u t i e u z e weergave
s c h i l d e r i n g e n u i t 1907 i n 1937 v e r v a n g e n d o o r
van
i
m
details e n subtiele l i c h t - s c h a d u w w e r k i n g be-
Tastbaar verleden
A f b . 4. R . N . R o l a n d H o l s t , B a n d van a l b u m , a a n g e b o d e n bij h e t 25j a r i g j u b i l e u m v a n de
A.N.D.B.,
1919. U n i v e r s i t e i t s b i b l i o t h e e k A m sterdam.
s c h o u w d e hij als a f d w a l e n van de k e r n d e r d i n -
ezelschilderij h a d voortgebracht. In die burger-
g e n , a f d w a l e n o o k v a n ' h e l I d e e ' dat h e t kunst-
l i j k - k a p i t a l i s t i s c h e m a a t s c h a p p i j paste h e t e z e l -
w e r k w e e r m o e s t geven. H e t d e e d tevens afbreuk
schilderij g o e d , o m d a t m e n dat k o n v e r h a n d e l e n
aan de e e n h e i d i n c o m p o s i t i e , waaraan v o o r h e m
e n v e r k o p e n , e n er dus w i n s t o p k o n m a k e n .
een kunstwerk vooral moest v o l d o e n .
K u n s t d i e a a n e e n g e b o u w v e r b o n d e n was k o n
R o l a n d H o l s t werkte deze g e d a c h t e n van Rus-
niet w o r d e n v e r h a n d e l d e n h o o r d e dus e i g e n l i j k
k i n over g e b o n d e n , decoratieve k u n s t v e r d e r uit.
bij e e n a n d e r e , b e t e r e m a a t s c h a p p i j v o r m . Z o zei
D e i d e e ë n van R u s k i n d i e n d e n h e m waarschijnlijk
hij i n e e n l e z i n g g e t i t e l d ' D e o n t w i k k e l i n g e n ver-
l o t l e g i t i m a t i e bij de k e u z e van de w a n d s c h i l d e r -
wezenlijking der architecturale gedachte i n H o l -
kunst als w e r k t e r r e i n . A l s socialist v e r b o n d hij het
l a n d ' , d i e hij i n 1923 h i e l d :
i d e e v a n de i n f e r i o r i t e i t v a n portable art m e t de b u r g e r l i j k - k a p i t a l i s t i s c h e m a a t s c h a p p i j (de maat-
D e s c h i l d e r i j k u n s t is e e n v o r m van s c h i l d e r -
s c h a p p i j v o r m d i e n a de M i d d e l e e u w e n was ont-
k u n s t d i e v o l m a a k l past i n h e t g r o o t e b l o e i t i j d -
slaan, m e t de k o m s t v a n de Renaissance) d i e het
p e r k van de b u r g e r l i j k e c u l t u u r , het t i j d p e r k 183
Tastbaar verleden
Afb. 5. R.N. Roland Holst, Omslag van Wendingen 1,5 (1918). Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie, Den Haag. dat wij gemakshalve Renaissance noemen en dat approximatief gesproken de XVlIe tot en met de X l X e eeuw omspant [...]. De burgerlijke cultuur had de monumentale schilderkunst niet noodig [...]. Bij de burgerlijke cultuur hoorde een kunstvorm die verplaatsbaar was zoowel als verhandelbaar, en die tevens het bewijs bracht van de welgesteldheid van de burger, die deze kunstschatten bezat.'
bS 1
Roland Holst zelf heeft vanaf 1893 geen vrijstaande schilderijen meer gemaakt, overigens meer op grond van artistieke dan van socialistische principes. Zijn latere politieke opvattingen sterkten hem in zijn artistieke overtuiging. De schilderijen die hij al gemaakt had heeft hij grotendeels laten vernietigen. Alleen uit brieven uit de vroege jaren negentig is bekend wat hij destijds geschilderd moet hebben: landschappen, kinderportretten en visstillevens. Een paar schilderijen die hij daar-
Tastbaar verleden
vóór al verkocht had of cadeau had gegeven ontsnapten aan dit lot. Ook hield hij er enkele achter op zijn atelier, kennelijk als herinnering aan zijn jeugdjaren. De schilderijen die op de tentoonstelling in het Vakbondsmuseum zijn te zien, betreffen werken die de overgang markeren van zijn impressionistische naar een symbolisch-decoratieve kunstopvatting. Tekeningen van Roland Holst waren bedoeld als studies, niet als zelfstandige kunstuitingen. Wel maakte hij veel litho's die echter ook duidelijk het karakter dragen van decoratieve wandversiering. Na het afzweren van de 'Vrije Schilderkunst' duurde het nog enige jaren voordat hij de kans kreeg zich te bewijzen als monumentaal kunstenaar. Pas na 1900, dus na zijn dertigste, maakte hij de wanddecoraties waardoor hij bekendheid kreeg: de schilderingen 'Handel' en 'Industrie' in de Beurs van Berlage, voltooid in 1903, waarvan twee voorstudies in het Vakbondsmuseum worden geëxposeerd; de genoemde cycli in het gebouw van de A.N.D.B. uil 1907 en 1912; en in 1913 een schildering 'Ploegende ossen' voor het gebouw van de Nederlandsche Heidemaatschappij te Arnhem. Maar na de schilderingen voor deHeidemaatschappij kwamen er, waarschijnlijk mede door stagnatie in de bouw wegens de oorlogsomstandigheden, lange tijd geen grote opdrachten meer. In 1917 klaagde hij over het gebrek aan opdrachten: [...] wat wij begeeren is, dat wij als gebruikskunstenaars, gebouwen te versieren krijgen, die architectonisch schoon en geestelijk beteekenisvol zijn. Wat wij zouden wenschen, dat is: weidsche schilderingen te maken die het zedelijk leven van een vrije samenleving verheerlijkten en in beeld brachten op muren die edel van bouw en afmeting waren. Wat wij zouden wenschen zou zijn, om in grootsche gebouwen glasschilderingen te maken, zóó, dat wij het kleurig beeld van het ideaal dichter bij de menschen en verder van de oneindigheid af zouden brengen; wat wij zouden begeeren zou zijn, om mozaïeken te maken, zóó, dat daar waar onze voeten gaan, de schoonheid van bloeiende tuinen te vinden zou zijn, maar tegelijk ook de vastheid van de geschreven wet. 2
Maar hij verklaarde ook, dat het uitblijven van opdrachten voor hem géén reden was om concessies te doen. Hij zou geen vrijstaande schilderijen gaan maken, of voorstellingen schilderen die bij
kapitaalkrachtige opdrachtgevers geliefd waren: gedetailleerde historieschilderingen of pronkerige allegorische voorstellingen. Volgens hem was het beter voor een kunstenaar om 'een nuttig werkje te doen met liefde, dan een driemaal levensgroote onwaarheid te schilderen of te beitelen aan de muren van hel moderne openbare gebouw'. 'Tempels voor het grootkapitaal' wilde hij niet decoreren omdat er geen geestelijke inhoud was die daarin gestalte kon krijgen, behalve het streven naar winst en macht. Met de 'nuttige werkjes' bedoelde hij ongetwijfeld de oorkonden, lijdschriftkaften, boekomslagen en vooral affiches die hij heeft gemaakt. Op de tentoonstelling in het Vakbondsmuseum zijn de resultaten van die liefdevolle nullige werkzaamheid te zien en te vergelijken met het monumentale werk. In stilistisch opzicht evolueerde de lithografische kunst van Roland Holst mee met zijn grotere werk. Zijn vroege affiches vertonen in de gestileerdheid van de figuren en de zeer bewerkte omlijstingen overeenkomst met zijn wandschilderingen, zoals die uit de cyclus voor de A.N.D.B. uit 1907. De affiches voor toneelvoorstellingen en tentoonstellingen uit de jaren 1910-1920 sluiten aan bij de schilderingen uit 1912. Dit bleef zo lot het eind toe. Het laatste affiche van Roland Holst, gemaakt voor de Wagnerherdenking in 1933, lijkt in stilistisch opzicht zeer op de cyclus wanddecoraties die hij in 1937 maakte voor de A.N.D.B.. Eén van de weinige 'vrije' litho's die hij maakte - er is althans geen functie of opdrachtgever van bekend - is de grote ronde litho met de spreuk 'j'ai devancé la victoire - maisje vaincrai' uit 1914 (afb. 6). Hiermee wilde Roland Holst de hoop uitdrukken op een goede afloop van de zojuist begonnen Eerste Wereldoorlog, en dan waarschijnlijk vooral voor Frankrijk. De rol van Duitsland tijdens de Eerste Wereldoorlog en de actieve nationalistisch getinte instemming van de Duitse socialistische partij met die rol hebben vermoedelijk Roland Holst doen besluiten zich geheel terug te trekken uit de socialistische beweging. Tot 1910 was hij actief betrokken bij stakings- en inzamelingsacties van de S.D.A.R. Daarna hield hij zich op de achtergrond, maar óf en wanneer hij formeel zijn lidmaatschap heeft opgezegd, is niet duidelijk. In elk geval was hij niet actief betrokken bij de conflicten rond zijn vrouw Henriëtte in de S.D.A.R, noch trad hij tegelijk met haar uit de party m 1911 cf volgde hij haar in haar politieke omzwervingen daarna. Zijn laatste artikel waarin 185
Tastbaar verleden
n o g d u i d e l i j k e e n socialistische s t e l l i n g n a m e is te
H o l s t k r e e g de kans o m deze ideale m e n s e n t y p e n
h e r k e n n e n ( ' M o d e r n e e i s c h e n e n artistieke b e d e n -
weer te geven als statige, soms m e e r d a n levensgro-
k i n g e n ' ) v e r s c h e e n i n 1919; het is e c h t e r e e n her-
te gestalten i n grootschalige composities, want van-
d r u k van e e n r e d e uit 1917. W e l is i n de j a r e n twin-
a f 1920 k w a m e n de grote m o n u m e n t a l e
tig en
ten
d e r t i g de
i n v l o e d van het
ethisch
of
weer
op
gang,
nu
opdrach-
voornamelijk
voor
personalistisch socialisme bij h e m merkbaar. D i t is
g l a s - i n - l o o d r a m e n . Z o m a a k t e hij r a m e n v o o r het
v o o r a l te z i e n i n de t h e m a t i e k van zijn werk. I n het
A m s t e r d a m s e n L y c e u m ( i n 1920, 1922 e n 1927)
personalistisch socialisme w e r d de n a d r u k g e l e g d
(afb. 7), de p o s t k a n t o r e n i n H a a r l e m e n U t r e c h t ( i n
o p p e r s o o n l i j k e inzet e n k a r a k t e r e i g e n s c h a p p e n bij
1923 e n 1931), het N e d e r l a n d s paviljoen o p de Ex-
h e l m o r e e l o v e r w i n n e n v a n de c o r r u m p e r e n d e i n -
position
v l o e d van het k a p i t a l i s m e , i n plaats van o p de klas-
1925, het t r a p p o r t a a l v a n h e t v o o r m a l i g e A m s t e r -
internationale
eles arts décoratifs
te Parijs i n
senstrijd, m a t e r i ë l e v e r b e t e r i n g en p o l i t i e k e macht.
damse stadhuis (in 1930) e n de Utrechtse D o m k e r k
I n het w e r k van R o l a n d H o l s t u i t d i e p e r i o d e wor-
(in 1926 e n 1 9 3 5 / 6 ) . Z i j n laatste w e r k e n i n d e z e
d e n b i j z o n d e r e m e n s e n t y p e n weergegeven d i e v o o r
trant w a r e n de A . N . D . B . - c y c l u s uit 1937 e n e e n mar-
de m e n s h e i d waardevolle e i g e n s c h a p p e n
hebben
m e r e n w a n d b e k l e d i n g v o o r het v o o r m a l i g e g e b o u w
of i d e a l e n nastreven: de h e l d , de zaaier, de ziener,
van de H o g e R a a d i n D e n H a a g i n 1938. V a n deze
de o n t d e k k e r , later o o k personages die de i d e a l e n van de mensheid optimaal beli c h a a m d e n , als bijbelse
figuren
en wetgevers. R o land
w e r k e n zijn o p de t e n t o o n s t e l l i n g i n het V a k b o n d s m u s e u m d i verse v o o r s t u d i e s te zien. O p n o g een andere manier kon Roland H o l s t aan zijn op-
A f b . 6. R . N . R o l a n d H o l s t , J'ai devancé la vieloire - mais je vaincrai. L i t h o ( d o o r s n e d e 750 m m . ) , 1914. Rijksprentenkabinet, Rijksmuseum Amsterdam. 1S6
Tastbaar verleden
vattingen vorm geven: vanaf 1918 als hoogleraar in de compositieleer, en vanaf 1926 als hoogleraar-directeur aan de Rijksacademie te Amsterdam. Zijn beleid was er op gericht om monumentale en decoratieve kunst eenzelfde plaats te geven als de 'Vrije Kunsten'.
Een vaste compositie
Het ontwerpen van voorstellingen voor grote wandoppervlakken stelt speciale eisen aan de verdeling van het vlak. Ook hier had Roland Holst vastomlijnde ideeën over, die te maken hebben met zijn bezwaren tegen de 'renaissancistische' kunst187
Tastbaar verleden
traditie. De middeleeuwse kunstenaar, aldus Ro-
ren met sprekende gebaren en duidelijke contou-
l a n d H o l s t , s p r o n g n i e t w i l l e k e u r i g o f l o u t e r na-
ren voegen, eenvoudige kleurstellingen en duide-
bootsend o m met n a t u u r v o r m e n . H i j g i n g niet uit
lijke o m l i j s t i n g e n , soms m e t tekstregels.
van wat hij i n de n a t u u r zag, m a a r v a n e e n 'alge-
De opvattingen van R o l a n d Holst voerden h e m
m e e n e abstracte l e v e n s e r k e n n i n g ' : expressieve
tot de v e r o o r d e l i n g van wat z i c h i n zijn l a t e r e j a r e n
v o r m e n w e r d e n o n d e r g e s c h i k t g e m a a k t aan geo-
als avant-garde-kunst
m e t r i s c h e g r o n d v o r m e n . D e g e o m e t r i e bepaalt de
d e z e k u n s t v o l g e n s h e m z ó v e r v a n de
wet, w a a r b i n n e n de v e r s i e r e n d e v o r m e n z i c h ver-
schappij afgeraakt dat zij, o m d a t zij g e e n algeme-
d e r vrij m o g e n o n t p l o o i e n , zij zorgt v o o r e e n ' m o -
ne e r k e n n i n g k o n v i n d e n , steeds m e e r was g a a n
reel
D e z e h a r m o n i s c h e o r d e n i n g i n de
s t e u n e n o p de p e r s o o n l i j k e visie v a n d e k u n s t e -
k u n s t zag R o l a n d H o l s t n i e t a l l e e n o p t r e d e n i n de
n a a r e n steeds e x c e n t r i e k e r was g e w o r d e n . D e z e
M i d d e l e e u w e n , m a a r i n alle t i j d p e r k e n e n c u l t u -
k u n s t verzette z i c h t e g e n d i e p e , a l g e m e n e waarhe-
ritme'.
p r e s e n t e e r d e . T e n eerste was
r e n w a a r i n het i n d i v i d u e l e l e v e n z i c h h a r m o n i s c h
d e n e n vaste s t r u c t u u r . Z i j z o c h t h e t
de m a a t -
tijdelijke,
k o n v o e g e n n a a r de g e m e e n s c h a p . M a a r deze vrij-
v o o r b i j g a a n d e , het toevallige, o p v a l l e n d e e n p r i k -
willige beperking, dit zich ondergeschikt m a k e n
k e l e n d e . D e j a c h t n a a r steeds n i e u w e sensaties
a a n e e n g e m e e n s c h a p p e l i j k d o e l , was a l l e e n m o -
w e r d het e n i g e d o e l . D e k u n s t e n a a r m o e s t steeds
gelijk als i e d e r e e n d i e b e t r o k k e n was bij e e n bouw-
m e t iets n i e u w s k o m e n , o r i g i n e e l z i j n , m e d e i n
werk o f een ander kunstproduct d o o r eenzelfde
o v e r e e n s t e m m i n g m e t de c o n c u r r e n t i e p r i n c i p e s
i d e e w e r d b e z i e l d . H i e r d o o r k o m t het, volgens R o -
d i e i n de v e r c o m m e r c i a l i s e e r d e
l a n d H o l s t , dat wij aan e e n s c h o o n b o u w w e r k u i t
heersten. K u b i s m e en futurisme met name, die
maatschappij
h e t v e r l e d e n n i e t k u n n e n z i e n waar het w e r k v a n
R o l a n d Holst kennelijk over é é n k a m schoor,
de a m b a c h t s m a n e i n d i g t e n dat van de k u n s t e n a a r
n o e m d e hij als a f s c h r i k w e k k e n d e v o o r b e e l d e n .
b e g i n t . D e vroegere w e r k m a n s t o n d het d o e l van
N a het aftreden v a n R o l a n d H o l s t als hoogleraar-
zijn k u n s t k l a a r e n h e l d e r v o o r o g e n , w a a r d o o r hij
d i r e c t e u r aan de Rijksacademie in 1933 o n t w i k k e l -
rustig en vredig k o n arbeiden. H i j hoefde zich niet
de z i c h e e n felle controverse over zijn o p v o l g i n g ,
te s t o r t e n i n o n r u s t i g g e ë x p e r i m e n t e e r , zoals de
waarbij v o o r s t a n d e r s v a n d e V r i j e K u n s t - r i c h t i n g
m o d e r n e avant-garde kunstenaar, want hij m a a k t e
weer voet aan de g r o n d k r e g e n . D a a r k w a m n o g bij
g e b r u i k v a n de r i j k e e r v a r i n g e n de
beproefde
dat R o l a n d H o l s t vanwege zijn h i e r b o v e n weerge-
m i d d e l e n v a n generaties v ó ó r h e m , d i e hetzelfde
geven o p v a t t i n g e n geen a a n s l u i t i n g wist te v i n d e n
d o e l h a d d e n nagestreefd. Juist i n het v e r t r o u w e n
bij v e r n i e u w e n d e k u n s t r i c h t i n g e n . H i e r d o o r is hij
o p traditie e n m e t h o d e k o n de k u n s t e n a a r i n gro-
enigszins o p e e n zijspoor van de o n t w i k k e l i n g e n i n
te v r i j h e i d w e r k e n .
de k u n s t t e r e c h t g e k o m e n . Pas sinds de laatste twin-
H e t b e n a d r u k k e n van g e o m e t r i s c h e o r d e n i n g s -
tig jaar is er sprake van e e n h e r n i e u w d e belangstel-
principes kan R o l a n d H o l s t niet o f nauwelijks
l i n g , als g e v o l g van e e n h e r w a a r d e r i n g v a n de pe-
h e b b e n o n t l e e n d a a n M o r r i s e n R u s k i n , want i n
riode
h u n k u n s t t h e o r i e speelde d i t n i e t z o ' n b e l a n g r i j k e
R o l a n d H o l s t h u n wortels h e b b e n . R o l a n d H o l s t is
waarin het werk en de opvattingen van
r o l . D e i n s p i r a t i e b r o n h i e r v o o r z a l v e e l e e r ge-
i n e l k geval e e n c o n s e q u e n t a a n h a n g e r g e b l e v e n
z o c h t m o e t e n w o r d e n bij zijn iets o u d e r e geest-
v a n e e n aantal i d e e ë n uit de laatste tien j a a r van de
v e r w a n t A n t o o n D e r k i n d e r e n (1859-1925), o f bij
19e eeuw. D e o p v a t t i n g e n van M o r r i s e n R u s k i n , die
de s c h o o l v a n B e t t r o n , e e n g r o e p i n g e m e e n s c h a p
d a a r i n e e n b e l a n g r i j k e r o l s p e e l d e n , heeft hij altijd
w e r k e n d e m o n n i k e n d i e e e n g e h e e l e i g e n stijl van
m i n o f m e e r a a n g e h a n g e n e n o o k i n p r a k t i j k ge-
religieuze wandschilderkunst ontwikkeld
had:
b r a c h t . N o g i n 1938, het j a a r van zijn d o o d , getuig-
monumentale v o r m e n gebaseerd op geometri-
de hij i n e e n r e d e v o e r i n g v a n zijn v e r b o n d e n h e i d
sche p r i n c i p e s , s c h e m a t i s e r i n g e n n a d r u k o p het
m e t de b e w e g i n g waarvan h i j , i n zijn e i g e n w o o r -
v l a k k e k a r a k t e r v a n de w a n d (geen d i e p t e - w e r k i n g
d e n , "... n i e t é é n d e r n a t u u r l i j k s t b e g a a f d e n was,
dus), o n g e b r o k e n kleurvlakken en aanpassing
m a a r w e l é é n van h e n , d i e i n vastheid van overtui-
aan de a r c h i t e c t u u r . D e k u n s t v a n R o l a n d H o l s t is
g i n g althans n i e t heeft gefaald'.
e c h t e r veel m i n d e r star e n a r c h a ï s e r e n d d a n d i e van D e r k i n d e r e n o f de B e u r o n e r s . O n d a n k s stilis-
Lieske Tibbe
tische v e r s c h i l l e n d i e i n de l o o p d e r j a r e n zijn op-
K u n s t h i s t o r i c a aan de K a t h o l i e k e U n i v e r s i t e i t
g e t r e d e n i n zijn w e r k zijn er d u i d e l i j k steeds te-
Nijmegen
r u g k e r e n d e b e s t a n d d e l e n i n te z i e n : g e o m e t r i s c h g e o r d e n d e v l a k k e n waarnaar z i c h gestileerde figu188
Tastbaar verleden
Nationaal Vakbondsmuseum Henri Polaklaan 9 1018 CP Amsterdam tel: 020-6241166 di t/m vr 11-17 uur, zo 13-17 uur 'Arbeid en schoonheid vereend. De kunstenaar Richard Nicolaüs Roland Holst (1868-1938)', 26 maart t / m 29 augustus 1999
1
R.N. Roland Holst, Over kunst en kunstenaars. Beschouwingen en herdenkingen. Nieuwe bundel (Amsterdam 1928) 122. 2 R . N . Roland Holst, Over kunst en kunstenaars. Beschouwingen en herdenkingen (Amsterdam 1923) 126.
189
