Museum nieuws
Afb.
1.
D e K o m p a s z a a l v a n de p a s s a g i e r s t e r m i n a l v a n d e K N S M v l a k n a de v o l t o o i i n g i n 1956. O p
de a c h t e r g r o n d een a a n de k a d e a f g e m e e r d
Een nieuw museum in
zeeschip.
Amsterdam.
v a n b e i d e i n s t e l l i n g e n p l a a t s . H e t IISG is s i n d s m e i 1989 gehuisvest
Het
Open Haven Museum,
i n het
speciaal v o o r dat
doel
schitterend v e r b o u w d e p a k h u i s W i l l e m i a a n de
S u r i n a m e k a d e 3, 1019 B H A m s t e r d a m ,
C r u q u i u s w e g . H e t O p e n H a v e n M u s e u m daar-
tel:
e n t e g e n b e v i n d t z i c h i n een h i s t o r i s c h o n v e r a n -
020-205522.
O p e n i n g s t i j d e n : w o t / m z o 13-17 u u r (even b e l l e n ) .
d e r d e l o k a t i e : de p a s s a g i e r s t e r m i n a l v a n de K o -
Wisselende tentoonstellingen.
ninklijke
Nederlandsche
Stoomvaart
Maat-
s c h a p p i j , m e e s t a l k o r t w e g de K N S M g e n o e m d , a a n In
de a f g e l o p e n z o m e r k w a m het O p e n H a v e n
de S u r i n a m e k a d e . I n 1986 w e r d d e V e r e n i g i n g O p e n H a v e n M u -
M u s e u m ( O H M ) v e e l v u l d i g i n het n i e u w s m e t d e havengebied, het verlaten
s e u m o p g e r i c h t m e t als d o e l s t e l l i n g d e h e r i n n e -
strijdtoneel, o v e r de s o c i a l e g e s c h i e d e n i s v a n d e h a -
r i n g a a n het o u d e h a v e n b e d r i j f v a n A m s t e r d a m
ven
ook
tentoonstelling
Oostelijk
tijdens het h o o g t e p u n t v a n d e e c o n o m i s c h e
i n de n i e u w g e p l a n d e w o o n w i j k l e v e n d i g te
b e d r i j v i g h e i d t u s s e n 1880 e n 1920. D e z e t e n t o o n -
h o u d e n . D a a r t o e o r g a n i s e e r t het O H M r e g e l m a t i g
s t e l l i n g was i n s a m e n w e r k i n g m e t het I n t e r n a t i o -
t e n t o o n s t e l l i n g e n e n c o n f e r e n t i e s o v e r d e geschie-
n a a l I n s t i t u u t v o o r S o c i a l e G e s c h i e d e n i s (IISG)
d e n i s v a n de h a v e n . Z o z i j n b i j v o o r b e e l d b e w o -
g e o r g a n i s e e r d e n v o n d o o k i n de m u s e u m z a l e n
n e r s g r o e p e n u i t de L o n d e n s e D o c k l a n d s m e t e e n
45
Museumnieuws
eigen expositie te gast geweest. De Amsterdamse Bewoners groep Oostelijk Havengebied maakt regelmatig gebruik van de faciliteiten van het museum en ook verzamelaars van materiaal over zeeschepen vinden in het museum gelegenheid tot exposeren. M a a r niet alleen aan het verleden van de haven wil het museum aandacht geven. Ook aan het heden en de toekomst van het gebied. Beeldend kunstenaars die hun visie op het havengebied willen tonen zijn welkome gasten in het museum. O p het ogenblik is het museum het meest betrokken bij de spraakmakende stedebouwkundige uitbreidingen die voor dit deel van de stad in ontwikkeling zijn. De grootse plannen voor de IJ-oevers en voor het Oostelijk havengebied worden kritisch gevolgd. E n ook in dit kader vinden er regelmatig manifestaties plaats. De expositieruimte van het Open Haven M u seum beslaat de ruime, voormalige vertrekhal, vanwaar vroeger de passagiers via loopplanken rechtstreeks op de aan de kade gemeerde oceaanstomers stapten. De passagiersterminal was natuurlijk het visitekaartje van de K N S M op het vasteland. Ook de koningin moest van hieruit, in gepaste omgeving, per schip kunnen vertrekken, van welke mogelijkheid de vorstin ook regelmatig gebruikt heeft gemaakt. De inrichting getuigt daar nog steeds van. Toen de terminal in 1956 naast de bestaande loodsen van de K N S M werd neergezet, werd (scheeps)architect Van Tienhoven belast met de inrichting. Grotendeels is het interieur, dat de sfeer van de jaren '50 ademt, bewaard gebleven: de vloer gelegd in patronen van verschillende tinten groen linoleum, de rotan tafels en stoelen, de beglaasde wand met zicht op de kade. Aan de wand bevinden zich nog de oorspronkelijke reliëfs met voorstellingen van de bedrijvigheid in de haven. Aangezien Van Tienhoven voor de K N S M voornamelijk scheepsinrichtingen heeft verzorgd en aangezien de schepen allang zijn vergaan of op de schroothoop terecht zijn gekomen, is deze terminal met zijn Kompaszaal en het met mozaiek betegelde trappehuis ongetwijfeld het enig overgebleven interieur van deze scheepsarchitect. Een bezoek aan het Open Haven Museum is de moeite meer dan waard alleen al voor het historische interieur en voor de ligging van de voormalige K N S M terminal in dit, nu nog onherbergzame, maar snel veranderende Amsterdamse oostelijk havengebied. E.W.
46
Tentoonstelling: Amsterdam: VenetiëvanhetNoorden. 15 februari-27 april 1991. Gemeentearchief van Amsterdam, Amsteldijk 67. Openingstijden: ma t/m za 10.00-16.00 uur. Omstreeks 1541 vestigde de Italiaanse koopman Lodovico Guicciardini (1521-1589) zich in Antwerpen. A l snel moet hij bijzonder geboeid geraakt zijn door zijn nieuwe 'vaderland'. H i j maakte verschillende reizen door de Nederlanden en legde zijn impressies van het leven in de Nederlandse gewesten en steden neer in een in 1567 verschenen boek, getiteld Descrittione di tutti i Paesi Bassi, altrimenti detti Germania Inferiore. In dit werk, waarin ook veel aandacht werd besteed aan de verschillende Hollandse steden, duidde Guicciardini Amsterdam zonder enige aarzeling aan als 'het Venetië van het Noorden'. N u was deze karakterisering in 1567 niet helemaal nieuw. A l voor 1500 had een anonieme Amsterdamse kroniekschrijver zijn stad vergeleken met Venetië. Daarbij doelde hij vooral op de prestatie om een stad 'uut morasschen met grooten costen' op te bouwen. De vergelijking werd echter niet alleen door zelfbewuste Amsterdammers gemaakt. Reeds in 1526 zou de stadhouder van Holland Anthony van Lalaing, graaf van Hoogstraten, de Amstelstad een 'jong venegen [= Venetië] ... van koopmanscappe' hebben genoemd. Omstreeks het midden van de 16e eeuw moet zelfs buiten de Nederlanden de vergelijkingen van Amsterdam met Venetië vrij algemeen zijn geweest. Zo gebruikte bijvoorbeeld de Zwitserse 'wereldbeschrijver' Sebastian M ü n s t e r haar in de tweede druk van zij Cosmographia uit 1554. De eretitel 'Venetië van het Noorden' kwam dus in 1567 niet helemaal uit de lucht vallen, maar Guicciardini was wel de eerste die beweerde dat Amsterdam op vele terreinen - geografisch, strategisch en economisch - 'der stadt van Venegien seer ghelijck is'. Bovendien lijkt zijn gebruik van de eretitel verantwoordelijk te zijn geweest voor een verdere verspreiding. De Descrittione was namelijk bijzonder populair. Het werk kende kort achter elkaar verschillende herdrukken en werd al snel na verschijning in het Frans, Duits en Engels vertaald. Een Nederlandse vertaling volgde pas in 1612* Na Guicciardi werd het vergelijken van A m sterdam met Venetië een geliefd topos in de reisliteratuur en geschiedschrijving. Zelfs nu spreekt deze vergelijking, hoe afgesleten ook, nog dusdanig tot de verbeelding dat eind vorig jaar een grootscheepse manifestatie onder de titel 'Am-
Museumnieuws
A f b . 2.
J a n v a n C a l l , D e B i n n e n - A m s t e l g e z i e n v a n a f de B l a u w b r u g , c a . 1690. P e n t e k e n i n g , G e -
m e e n t e a r c h i e f A m s t e r d a m . O p d e z e t e k e n i n g is de ' V e n e t i a a n s e sfeer' v a n het 17e-eeuwse A m s t e r d a m g o e d getroffen. D e t e k e n i n g is, te z a m e n m e t v e r s c h i l l e n d e a n d e r e t e k e n i n g e n , p r e n t e n , s c h i l d e r i j e n , d o c u m e n t e n e n o b j e c t e n , te z i e n o p de t e n t o o n s t e l l i n g Amsterdam:
s t e r d a m - V e n e t i ë ' v a n start is g e g a a n . I n d e z e c u l t u r e l e u i t w i s s e l i n g , d i e tot 9 s e p t e m b e r
duurt,
z u l l e n z o w e l de o v e r e e n k o m s t e n als de v e r s c h i l l e n
Venetië van het Noorden.
zal daar met b e h u l p v a n kaarten, stadsgezichten, scheepsmodellen,
reisjournalen,
koopcontrac-
t e n , glas e n m u z i e k i n s t r u m e n t e n e e n d u b b e l p o r -
tussen b e i d e steden o p het g e b i e d v a n geschiede-
tret g e t o o n d w o r d e n v a n twee steden d i e n i e t a l -
nis, beeldende kunst, literatuur, m u z i e k , f i l m en
l e e n veel g e m e e n s c h a p p e l i j k s h a d d e n - i n e n a a n
t h e a t e r tot u i t d r u k k i n g k o m e n . N a a s t een a a n t a l
het w a t e r g e b o u w d , d o o r h a n d e l g r o o t e n m a c h t i g
film-
g e w o r d e n , een b l o e i e n d c u l t u r e e l l e v e n k e n n e n d
festival e n e e n ' V e n e t i a a n s W e e k e n d ' , w o r d e n
en bestuurd d o o r zelfbewuste k o o p l i e d e n - , m a a r
verschillende
georganiseerd,
ook op allerlei terreinen intensieve contacten o n -
w a a r i n o n d e r a n d e r e a a n d a c h t besteed z a l w o r -
d e r h i e l d e n . H o e w e l A m s t e r d a m m e r s a l s i n d s de
publieksactiviteiten,
zoals l e z i n g e n , een
tentoonstellingen
d e n a a n 18e-eeuwse V e n e t i a a n s e t o p o g r a f i s c h e
15e e e u w V e n e t i ë i n c i d e n t e e l b e z o c h t e n , k w a m
s c h i l d e r i j e n , het j o o d s e getto v a n V e n e t i ë e n z i j n
pas a a n het e i n d e v a n de 16e eeuw, t o e n de S t r a a t -
b e t e k e n i s v o o r de j o o d s e g e m e e n s c h a p i n A m -
v a a r t g o e d tot o n t w i k k e l i n g k w a m , een w e r k e l i j k e
s t e r d a m , de V e n e t i a a n s e a d e l i n de 18e eeuw, de
uitwisseling v a n personen, goederen en i d e e ë n
C o m m e d i a d e l l ' A r t e e n de a r t i s t i e k e relaties tus-
tot s t a n d . Z o w e r d er o m s t r e e k s 1600 n i e t a l l e e n
sen A m s t e r d a m e n V e n e t i ë i n p r e n t e n t e k e n i n g
h a n d e l g e d r e v e n m e t g o e d e r e n als g r a a n , kaas,
(zie h i e r o n d e r de lijst v a n t e n t o o n s t e l l i n g e n ) .
f l u w e e l , z i j d e e n glas, m a a r v o n d b i j v o o r b e e l d
V o o r g e ï n t e r e s s e e r d e n i n de g e s c h i e d e n i s v a n
o o k de rijke V e n e t i a a n s e m u z i e k c u l t u u r h a a r w e g
A m s t e r d a m l i j k t v o o r a l de t e n t o o n s t e l l i n g i n het
n a a r de A m s t e l s t a d . M e d e d a n k z i j deze u i t w i s s e -
G e m e e n t e a r c h i e f A m s t e r d a m de m o e i t e w a a r d .
l i n g was o r g a n i s t e n c o m p o n i s t J a n
O n d e r de t i t e l Amsterdam:
S w e e l i n c k (1562-1621) zo g o e d o p de h o o g t e v a n
Venetië van het Noorden
Pietersz.
47
Museumnieuws
de muzikale ontwikkelingen in de dogestad dat men lange tijd ten onrechte heeft aangenomen dat hij daar bij de bekende contrapunt-theoreticus Gioseffo Zarlino compositie had gestudeerd. Tegelijkertijd echter maken de tentoonstelling en de tien artikelen in de begeleidende publikatie duidelijk dat er tussen beide steden ook grote verschillen bestonden. In de eerste plaats is er al het verschil in tijd. Venetië kende zijn grootste bloeiperiode tussen de 14e en 16e eeuw, toen nog weinigen in Europa van Amsterdam hadden gehoord. De Gouden Eeuw van de Amstelstad daarentegen viel samen met de neergang van Venetië. Naast dit verschil in chronologie onderscheiden beide steden zich ook op tal van andere terreinen van elkaar. Zo lagen beide steden wel aan het water, maar de daarmee samenhangende problemen — verzanding en vervuiling - werden verschillend opgelost, waarbij de Amsterdammers duidelijk succesvoller waren. Een ander opvallend verschil was de mate van theoretische reflectie over de juiste staatsvorm. Terwijl in Venetië omvangrijke tractaten over de republikeinse staatsvorm verschenen, werd hierover door de Amsterdamse regenten nauwelijks gediscussieerd. Zij hadden over het algemeen groot ontzag voor wat historisch was gegroeid en voelden weinig behoefte daarover te theoretiseren. O p het gebied van het republikanisme was dan ook nauwelijks sprake van enige wisselwerking tussen beide steden. Zelfs de eretitel 'Venetië van het Noorden' boette in de loop van de 17e eeuw, toen Venetië zoals we zagen al over zijn hoogtepunt heen was en Amsterdam aan zijn Gouden Eeuw begon, voor veel Amsterdammers snel aan betekenis in. Steeds vaker werd de Amstelstad door haar bewoners als beter dan Venetië voorgesteld. Dit gold niet alleen voor haar macht en welvaart maar bijvoorbeeld ook voor haar glasproduktie, die aan het einde van de 16e eeuw naar Venetiaans model was opgezet en die al in 1611 door J . I. Pontanus, de eerste stadsgeschiedschrijver van Amsterdam, werd geprezen als van 'soo wonderlicke ende uutnemende geesticheyt, dat se de Veneetsche dewelcke tot noch toe voornamelick ghepresen zijn, in aerdicheyt ende conste gheensins en wijeken'. Amsterdam had in het begin van de 17e eeuw Venetië niet langer nodig als lichtend voorbeeld. De vele contacten tussen beide steden bleven echter, zoals de tentoonstelling duidelijk maakt, bestaan.
48
* Speciaal ter gelegenheid van de manifestatie 'Amsterdam-Venetië' verschijnt bij de Sdu een moderne vertaling van het gedeelte van de Descrittione di tutti i Paesi Bassi dat aan Noord- en ZuidHolland is gewijd. Tegelijkertijd met de tentoonstelling Amsterdam: Venetië van het Noorden verschijnt een bundel artikelen onder redactie van M . B . de Roever (prijs ƒ49,50). Veel van bovenstaande informatie is aan deze publikatie ontleend. P.K.
Tentoonstellingen in het kader van de manifestatie 'Amsterdam- Venetië': - Schilders van Venetië. Oorsprong en bloei van de Venetiaanse 'vendute', Rijksmuseum Amsterdam (15 december 1990 - 10 maart 1991) - Het getto van Venetië. Ponentini, Levantini e Tedeschi 1516-1797, Joods Historisch Museum (15 december 1990 - 7 april 1991) - D e schatkamer van San Marco, De Nieuwe Kerk (15 februari - 21 april 1991) - Rondom Rembrand en Titiaan. Artistieke relaties tussen Amsterdam en Venetië in prent en tekening (16 februari - 21 april 1991) - De gouden schemer van Venetië. Een portret van de Venetiaanse adel in de 18e eeuw, Amsterdams Historisch Museum (19 februari - 20 mei 1991) -Venetiaanse gondels, Rijksmuseum Nederlands Scheepvaart Museum (15 februari - 9 juni 1991) - De leeuw van Venetië, Koninklijk Paleis (21 februari - 31 maart 1991). —Venetiaans engelengeduld; Venetiaans glas; Venetië behouden; Fototentoonstelling Venetië, De Nieuwe Kerk (6 juli - 1 september 1991)
Museumnieuws
T e n t o o n s t e l l i n g : In nacht verloren, de deportatie van de Amsterdamse joden '40- '45. Clara de Jong,
schilderijen
en tekeningen. 25 f e b r u a r i tot e n m e t 5 m e i 1991. A m s t e r d a m s H i s t o r i s c h M u s e u m , Kalverstraat 92. D a g e l i j k s v a n 11.00 tot 17.00 u u r . I n het v o o r j a a r v a n 1985 stelde het A m s t e r d a m s H i s t o r i s c h M u s e u m een n i e u w e a a n w i n s t
ten
t o o n . D i e b e s t o n d u i t e e n serie v a n 16 s c h i l d e r i j e n e n 19 t e k e n i n g e n , d i e de s c h i l d e r e s C l a r a de J o n g m a a k t e v a n de d e p o r t a t i e v a n de A m s t e r d a m s e j o d e n tijdens de T w e e d e W e r e l d o o r l o g . D i t j a a r , w a a r i n de F e b r u a r i - s t a k i n g een h a l v e e e u w g e l e d e n plaats v o n d , heeft het m u s e u m de expositie nogmaals ingericht. C l a r a de J o n g ( g e b o r e n i n 1928) v o l g t i n h a a r serie s c h i l d e r i j e n e n t e k e n i n g e n het v e r l o o p v a n het d r a m a v a n de d e p o r t a t i e . I n de c o m b i n a t i e v a n beeld en teksten - soms kille ' B e k a n n t m a c h u n g e n ' , soms g e d i c h t e n e n d a g b o e k f r a g m e n t e n - b r e n g t zij w o e d e e n v e r d r i e t tot u i t d r u k k i n g .
49
