OLDIE. Ouderen Langer thuis door Design van ICT voor Empowerment. Projectvoorstel RAAK-publiek mei 2014 Hogeschool Utrecht

OLDIE Ouderen Langer thuis door Design van ICT voor Empowerment

Projectvoorstel RAAK-publiek mei 2014 Hogeschool Utrecht

Inhoudsopgave 1. Samenvatting  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 2. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 3. Vraagarticulatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4 4. Netwerkvorming  . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5 5. Onderzoeksplan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 6. Projectorganisatie en management . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Literatuur . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15  

Bijlage: CV hoofdonderzoeker . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Bijlage: Prestatie-indicatoren . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 Colofon . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .  20

1. Samenvatting Vanaf 1 januari 2015 wordt de Wet Maatschappelijke  Ondersteuning (WMO) gedecentraliseerd van het  rijk naar gemeenten, waardoor gemeenten verantwoordelijk worden voor ouderen die met begeleiding  nog zelfstandig kunnen wonen. De rijksoverheid  vindt ook dat de zelfredzaamheid van alle burgers  groter moet worden, en ziet hierbij een belangrijke  rol weggelegd voor (informatie- en communicatie-) technologie (ICT). Burgers moeten bijvoorbeeld  uiterlijk in 2017 alle zaken die zij met de overheid doe  n digitaal kunnen afhandelen. Voor ouderen wordt  !!"#$%&&'$#(&&)#$*&+,-&"&#%&+./!0!1,&#!/%2,""&0'3# die hen moet helpen om langer zelfstandig thuis te  blijven wonen en te participeren in de maatschappij. Het bezitten van ICT-vaardigheden wordt voor  ouderen dan wel steeds meer een voorwaarde voor  zelfredzaamheid en empowerment. Van de bevolkingsgroep tussen 65 en 75 jaar heeft 75% hiervoor  echter onvoldoende computer- en internetvaardigheden en 7% zelfs geen. De groep 75-plussers is nog  minder vaardig. Het is dus belangrijk om ICT zó te  ontwikkelen dat ouderen hier goed mee om kunnen 

2 F OLDIE

gaan. Richtlijnen voor het ontwerpen van ICT voor  ouderen en geschikte (co-design) methoden voor het  betrekken van stakeholders, waaronder ouderen, zijn  al beschikbaar in de onderzoekswereld, maar nog  onvoldoende bekend in de praktijk. Er ligt dus een  kans voor het toegankelijk en praktisch toepasbaar  maken van deze kennis voor gemeenten, zorgprofessionals en ICT-ontwikkelaars. Binnen OLDIE wordt  daarvoor een toolbox ontwikkeld en beproefd in drie  regionale proeftuinen, waar verschillende soorten  ICT-ondersteuning voor ouderen ontworpen wordt.  Naast de toolbox levert het project dus ook drie uitgewerkte prototypes op, die volgens de richtlijnen en  methoden van de toolbox ontwikkeld zijn.

2. Inleiding Tussen nu en 2050 zal het aantal ouderen (65-plussers) in  Nederland enorm toenemen (van 2,4 naar 4,6 miljoen) en zullen zij ook een veel groter deel van de bevolking gaan uitmaken  (van 16 naar 25%). Het aantal zelfstandig wonende ouderen zal  ook sterk toenemen (RVZ, 2012). Deze ouderen zullen vaker  een beroep willen doen op ondersteuning voor zorg, wonen en  welzijn. Vanaf 1 januari 2015 wordt de Wet Maatschappelijke  Ondersteuning (WMO) gedecentraliseerd van het rijk naar de  gemeenten, waardoor gemeenten verantwoordelijk worden voor  ouderen die met begeleiding nog zelfstandig kunnen wonen. Het  "45,/&%#6&)24+.%#'4%#1&(&&/%&/#.&/#&7+,8/%&)#&/#'9$#1!&'"!*&)# kunnen helpen, en kondigen tegelijkertijd grote budgetkortingen  aan. Gemeenten geven massaal aan te zullen moeten bezuinigen,  zeker in regio’s waar relatief veel ouderen wonen (Leeuwarder  Courant, 10 maart 2013). De rijksoverheid vindt echter dat de  zelfredzaamheid van alle burgers groter moet worden, en ziet  hierbij een belangrijke rol weggelegd voor (informatie- en communicatie-) technologie (ICT). Zo streeft het kabinet er naar dat  burgers in 2017 alle zaken die zij met de overheid doen digitaal  kunnen afhandelen (Nationale ombudsman, 2013). Voor ouderen  2!)'%#!!"#$%&&'$#(&&)#$*&+,-&"&#%&+./!0!1,&#!/%2,""&0'#',&#.&/# moet helpen om langer zelfstandig thuis te blijven wonen en te  participeren in de maatschappij, bijvoorbeeld ‘applied gaming’  !(#-%#%2,:6&/#&/#;$!+,40&#(&',4<#!(#+!/%4+%&/#%&#!/'&).!9'&/=# De rijksoverheid stelt bijvoorbeeld dat slimme woningen voor  ouderen met complexe problematiek ontwikkeld moeten worden  (domotica en ‘e-health’) (RVZ, 2012). 

voorkeuren en ervaringen, maar ook hun cognitieve en fysieke  mogelijkheden en beperkingen. Uit verschillende hoeken komen initiatieven voor het toepassen en het ontwikkelen van nieuwe technologie voor ouderen,  maar deze hebben nog geen grote vlucht genomen. Gemeenten  willen ICT inzetten om zelfredzaamheid en sociale participatie  van ouderen te bevorderen en ervoor te zorgen dat ze gebruik  maken van allerlei voorzieningen. Zorg- en welzijnsinstellingen  zijn op zoek naar (technologische) innovaties om de kwaliteit  &/#&7+,8/%,@/#.9/#',&/$%6&)0&/,/1#$%)9+%9)&&0#%&)5&%&)&/3# !/'4/"$#6&)(,/'&)'&#-/4/+,80&#(,''&0&/=#>&04/1&/!)14/,$4%,&$# van ouderen zoeken naar mogelijkheden om het perspectief van  '&#!9'&)&#?&0@#$%)9+%9)&&0#,/#%)&/1&/#A+0,8/%&/*4)%,+,*4%,&B=# Ten slotte zien ICT-bedrijven de ouderen als een interessante  groeimarkt, en willen zij zich als maatschappelijke onderneming  *)!-0&)&/=#C&'&)&&/#&)"&/%#'4%#1&?,&/#' )1&/%,&#&/#'&*&)"%&# middelen het essentieel is dat ontwikkelde ICT-innovaties structureel ingebed worden in de praktijk. 

Het bezitten van ICT-vaardigheden wordt voor ouderen dan wel  steeds meer een voorwaarde voor zelfredzaamheid en empowerment. Van de ouderen tussen 65 en 75 jaar heeft echter 75%  hiervoor onvoldoende computer- en internetvaardigheden  en 7% zelfs geen. De groep 75-plussers is nog minder vaardig  (CBS, 2013). De overheid ontwikkelt cursussen, waar burgers  belangrijke vaardigheden kunnen opdoen voor het werken met  de elektronische overheid (www.digisterker.nl). Er is ook al een  training voor ouderen ontwikkeld voor het gebruik van e-health  technologie (PETZ, 2013). Cursussen leveren een belangrijke  bijdrage aan het accepteren, het leren en blijven gebruiken van  nieuwe technologie, maar deze vinden pas plaats nádat de technologie op de markt is gebracht en aangeschaft. Hiermee wordt  een belangrijk kans gemist, namelijk om al in een eerder stadium  het perspectief van de ouderen te betrekken, wat betreft hun 

INLEIDING F3

3. Vraagarticulatie Op 19 maart 2014 is een bijeenkomst gehouden met  geïnteresseerde partijen. Hier is gesproken over de  vraagarticulatie vanuit de publieke professionals  rondom dit thema. Daarnaast is in gesprekken, telefonisch en per email informatie verzameld bij publieke  instellingen. Uit deze informatie is het volgende beeld  naar boven gekomen. Stichting GEEF wil graag weten hoe een ICToplossing optimaal aansluit bij het mentale model dat  ouderen hebben van technologie en bij hun veranderende cognitieve en zintuiglijke waarneming. Ook  willen zij weten op basis waarvan ouderen besluiten  om ICT-oplossingen te gaan gebruiken en te blijven  gebruiken, en hoe ze daarbij een afweging maken  tussen de tijdsinvestering enerzijds en het nut/plezier  anderzijds. Stichting GEEF (waaronder de Gemeente  Smallingerland) is betrokken bij de ontwikkeling van  een digitaal zorgplan voor ouderen in het kader van  de WMO, en wil daar graag ouderen bij betrekken.  Hilverzorg en IVVU en geven aan dat gemeenten  algemene en maatwerkvoorzieningen ten behoeve  van de ondersteuning van ouderen in het leven willen  roepen en ouderen hierbij willen betrekken. De vraag  is hoe ICT ingezet kan worden om deze burgerparticipatie vorm te geven bij het beoordelen van de  kwaliteit van wijkgericht dienstenaanbod. Hilverzorg  en IVVU en zijn betrokken bij de ontwikkeling van  4**0,&'#14(,/1#%!&*4$$,/1&/#6!!)#-%.&,'#5,:#!9'&)&/# en wil graag weten hoe bij de ontwikkeling rekening  gehouden kan worden met de vaardigheden van de  doelgroep. [Publieke partij Brabant] wil graag sociale  media inzetten ter bestrijding van de eenzaamheid bij  ouderen en vraagt zich af hoe je dit moet aanpakken.

ALBERT SCHEFFER (GEMEENTE SMALLINGERLAND)

zogenaamde nulde lijn). Ook vragen ze zich af hoe je  in het ontwerp van ICT tegemoet kan komen aan de  enorme diversiteit binnen de doelgroep ouderen. Ze  wijzen er ten slotte op dat veel zorgprofessionals óók  tot de doelgroep ouderen behoren.  Bedrijven (Mobilea, ConceptCraft, Zuidzeven,  Actorion) herkennen dat er een sterk toenemende  belangstelling is voor ‘active ageing’. Die behoefte zie  je bij gemeenten, maar ook in de zorgsector, de sportwereld, bij kennisinstellingen en andere organisaties.  De vraag is hoe je diensten ontwikkelt die ‘senior6),&/'&0,:"<#?,:/3#5,:6!!)5&&0'#!(#-%#%2,:6&/#!@#$!+,ale contacten te onderhouden. Die diensten worden  samengebracht en ondersteund in een platform.  Een belangrijke eis is om ervoor te zorgen dat  “Hoe bereik je ouderen via een de bediening eenduidig is zodat ouderen  digitaal loket en hoe ondersteun die maar één keer hoeven aan te leren.  je ze bij de selectie van maatwerkvoorzieningen?” De hoofdvraag vanuit de praktijk is:  “Hoe moet ICT ontworpen worden om de zelfredzaamheid, empowerment en participatie van ouderen effectief te ondersteunen?”

KEES WEEVERS (IVVU)

Deze hoofdvraag valt uiteen in drie deelvragen:  (1) “Hoe moeten ICT-toepassingen ontworpen worden, zodat ze optimaal aansluiten bij de vaardigheden van ouderen, rekening houdend met de grote diversiteit in deze doelgroep?”, (2) “Hoe kunnen initiatiefnemers ouderen betrekken bij de ontwikkeling van ICT-toepassingen, zodat deze aansluiten bij de behoeften van ouderen en andere stakeholders en daadwerkelijk landen in de praktijk?”, en (3) “Hoe krijgen we toegang tot deze kennis om er gebruik van te kunnen maken in concrete ontwikkeltrajecten?”.

Belangenverenigingen voor ouderen willen dat deze  innovaties hen echt helpen om hun zelfredzaamheid te ondersteunen en kwaliteit van leven te  verbeteren, en ze willen dat ouderen een  stem krijgen bij deze ontwikkelingen.  “Hoe creëer je een seniorvriendelijk Ze willen bijvoorbeeld weten hoe  ICT-dienstenplatform, zodat ouderen bij ICT kan worden ingezet om ‘zorg  elke nieuwe dienst niet steeds opnieuw in co-productie’ vorm te geven (de  hoeven uit te vinden hoe het werkt?” RUUD BLEEKER (MOBILEA)

4 F OLDIE

“De doelgroep ouderen wordt steeds diverser, mensen willen niet aangesproken worden op oud en daardoor kwetsbaar zijn. Welke benadering past bij het implementeren van ICT hulpmiddelen voor ouderen?”

“Hoe sluit een ICT-oplossing optimaal aan bij het mentale model dat ouderen hebben van technologie en bij hun veranderende cognitieve en zintuiglijke vaardigheden?”, en “Op basis waarvan besluiten ouderen om ICT-oplossingen te gaan en blijven gebruiken?” ERIK ZWIERENBERG (STICHTING GEEF)

4. Netwerkvorming Deelnemers Het consortium bestaat uit vier hogescholen, één kennisinstelling, vier publieke/zorginstellingen en vier bedrijven. De  hogescholen zijn: Hogeschool Utrecht (Lectoraat ‘Co-design’,  bijzonder lector ‘Multimodal user interface design’, dr. Anita  Cremers (penvoerder), en het Centre of Expertise Creatieve  Industrie, Fontys Hogeschool (Lectoraat ‘Mens en technologie’, dr. Janienke Sturm), Hogeschool Windesheim (Lectoraat  ‘ICT-innovaties in de zorg’, dr.ir. Marike Hettinga) en NHL  Hogeschool (Lectoraat iHuman Welzijn Zorg Digitaal, dr.  Ate Dijkstra). De kennisinstelling is TNO. De publieke/zorginstellingen zijn: Stichting GEEF (Gezondheid Expertise  en Educatiecentrum Friesland),  gemeente Smallingerland,  HilverZorg, en [Publieke partij Brabant]. De bedrijven zijn:  Mobilea, ConceptCraft, Zuidzeven en T.P. Kamminga Advies.  Overige deelnemers zijn: IVVU (Vereniging van Instellingen  voor Verpleging en Verzorging in Utrecht) en Actorion communicatie (oprichter van het Active Ageing platform (www.activeageing.nu)). 

Aansluiting bij het vakgebied Het consortium sluit aan bij regionale, landelijke en Europese  speerpunten en initiatieven.  Landelijke aansluiting vindt plaats  bij de topsector creatieve industrie. De overheid investeert samen  met bedrijven en kennisinstellingen gericht in de creatieve industrie om de maatschappelijke impact en de economische groei te  vergroten. De Economic Board Utrecht (EBU, 2013) ziet ‘Gezond  leven’ als één van de drie thema’s voor regionale economische  versterking, met onder andere de aandachtsgebieden ‘zelfmanagement’ en ‘langer thuis wonen dankzij technologie’. Zij willen  versterking van de samenwerking tussen de technologie en  ICT-sector en de zorg- en medische sector. In Europa houdt het  Ambient Assisted Living Joint Programme ‘ICT for ageing well’  ?,+.#5&?,1#(&%#.&%#+)&8)&/#64/#5&%&)�&&@!($%4/',1.&'&/#64/# ouderen door het gebruik van ICT en het versterken van mogelijkheden voor het bedrijfsleven (http://www.aal-europe.eu).

Expertise, ambitie, doelstellingen en strategie van het consortium. Binnen het lectoraat Co-design van Hogeschool Utrecht vindt  onderzoek plaats naar user interface ontwerp voor mensen met  beperkte ICT-vaardigheden en nieuwe methoden van co-design,  binnen de domeinen zorg en duurzaamheid. In het RAAK  MKB project ‘Ontwerpen voor zorgverleners’ is al een toolbox  ontwikkeld met co-design methoden voor thuiszorgverleners  (ontwerpenvoorzorgthuis.nl). In het EU AAL-project ‘Happy  Walker’ werkt het lectoraat aan nieuwe user interfaces voor  ouderen, om hen actiever te laten deelnemen aan de maatschappij. Het lectoraat wil de bestaande kennis toepassen in  concrete  co-designtrajecten. OLDIE sluit aan bij het speerpunt Zorg &  Technologie en het Centre of Expertise Creatieve Industrie.  Het Centre of Expertise Creatieve Industrie wil dat creatieve  bedrijven, publieke organisaties, overheden en bedrijven intensiever en strategischer samenwerken op complexe vraagstukken,  aansluitend  op de regionale focusgebieden zorg, duurzaamheid  en diensteninnovatie (CoE CI, 2013). Het lectoraat ´Mens en  Technologie´ van Fontys Hogeschool bestudeert de wederzijdse  beïnvloeding van mens en technologie, met onderwerpen als  acceptatie van technologie, gedragsverandering en gebruikersbeleving , binnen diverse domeinen zoals ouderenzorg, sport  &/#5&2&1&/#&/#&'9+4%,&=#D&%#0&+%!)44%#5)&/1%#$*&+,-&"&#"&//,$#,/#!6&)#(&%.!'&/#64/#+0,8/%&/*4)%,+,*4%,&#A0,'#2&)"1)!&*# E&%.!',&"&/#64/#F0,8/%&/*4)%,+,*4%,@/#.&%#GH*&)%,$&+&/%)9(# Innovatieve Zorg en Technologie; EIZT, 2014), over evaluatie  van producten en diensten en over bestrijding van eenzaamheid bij ouderen. OLDIE sluit aan bij het Fontys speerpunt  ‘Gezondheidszorg en techniek’  en bij hun ambitie om multidisciplinaire praktijkgerichte onderzoeksprogramma’s uit te  voeren. Het hoofdthema van het lectoraat ‘ICT-innovaties in de  zorg’ van de Hogeschool Windesheim is ´Structurele inbedding  van ICT-innovaties in de Zorg´. Zij hebben de eHealth innovatiematrix (eHix) ontwikkeld die de eHealth mkb'er kan helpen  bij het maken van een levensvatbaar business model (www.ehix. nl). Deze zorgt ervoor dat ontwikkelde innovaties structureel  ingebed worden in de zorgpraktijk. In OLDIE zal de eHix worden  ingezet en uitgebreid tijdens het co-design traject. De opgedane  kennis ligt precies op het snijvlak van de twee speerpunten van  de opleiding Verpleegkunde: eHealth en Zorg voor Ouderen. De  NHL Hogeschool is nauw verbonden aan de Stichting GEEF en 

NETWERKVORMING F5

participeert actief in het Centre of Expertise Healthy Ageing  waarvan de Hanzehogeschool de penvoerder is. Zij brengen  tevens expertise in op het gebied van het digitale zorgplan.  OLDIE sluit aan bij de expliciete focus op Healthy Ageing en  Enabling Technology van het NHL strategisch plan 2012-2016.  TNO heeft uitgebreide kennis en ervaring op het gebied van  mens-computer interactie voor speciale doelgroepen, waaron'&)#!9'&)&/=#I,:#.&55&/#$*&+,-&"&#"&//,$#!6&)#),+.%0,:/&/#6!!)# user interfaces voor ouderen, en hebben een prototype van de  ‘Include’ toolbox ontwikkeld, met methoden voor co-design met  ouderen.  Vier publieke organisaties bieden het perspectief van gemeenten,  zorginstellingen en ouderen. Stichting GEEF is een Fries samenwerkingsverband van 14 participanten, waaronder organisaties  op het gebied van zorg, wonen, de drie grote Friese gemeenten  (waaronder Gemeente Smallingerland) en vervolgonderwijs.  De organisaties hebben oog voor de wensen van hun klanten en  de mogelijkheden van woonzorgtechnologie. HilverZorg is een  zorgorganisatie gericht op ouderenzorg in de regio Hilversum.  Ze versterken hun inzet in de wijk, met een goede thuiszorg maar  ook door te luisteren naar behoeften. Publieke partij Brabant  biedt […….]. 

6 F OLDIE

De bedrijven Mobilea, Zuidzeven en ConceptCraft, hebben  expertise op het gebied van ICT- en user interface ontwikkeling.  Zij willen meer  kennis over hoe te ontwerpen voor ouderen. T.P.  Kamminga Advies brengt een uitgebreid netwerk van gemeenten  en zorginstellingen in en verkent de mogelijkheden voor valorisatie van de projectopbrengsten.

Borging De opgedane kennis wordt geborgd in een toolbox, die via een  website publiek beschikbaar wordt gesteld. Daarnaast worden  drie prototypes van ICT-toepassingen voor ouderen ontwikkeld,  die door stakeholders verder doorontwikkeld kunnen worden.  Ook worden rapporten en publicaties opgeleverd en presentaties gegeven. Ontwikkelde kennis en onderzoeksinstrumenten  worden door studenten toegepast in opdrachten of afstudeertrajecten. Het door dit project opgebouwde netwerk zal worden  ingezet voor acquisitie van nieuwe opdrachten. Ten slotte biedt  het project een basis voor interne opleidingstrajecten voor de  publieke organisaties over de inzet van technologie bij langer  thuis wonen van ouderen. 

5. Onderzoeksplan State of the art Wie zijn de ouderen? Nederland telt nu 2,5 miljoen 65-plussers, een zesde van de bevolking. Tussen de 500.000 en 600.000 65-plussers wonen zelfstandig, dus ongeveer twee van de tien. In 2030 zijn er ongeveer  4,1 miljoen 65-plussers, en is hun aandeel gegroeid tot een kwart  van de bevolking. Vanaf 2025 zien we een sterke stijging van het  aantal 80-plussers. In 2050 zijn vier van de tien 65-plussers ouder  dan 80 jaar (SCP, 2011). Maar de ene oudere is uiteraard de andere  niet. De complexiteit en heterogeniteit van de groep ouderen  maakt het haast onmogelijk om deze groep als een geheel te  beschouwen.  De fysieke en mentale kenmerken van ouderen, samen met  '&(!1)4-$+.$*&+%&/#&/#'!!/!(1&6,/1#6&)$+.4J&/# '6$,$#6!!)#.&%#+09$%&)&/#&/#!/%2,""&0&/#64/#*)!-&0&/#64/# ouderen (GOAL, 2012). De belangrijkste fysieke factoren zijn de  vaardigheden om te zien, horen en lopen en de algemene gezondheid (afwezigheid van chronische ziekten, zoals Parkinson,  Alzheimer, hart- en vaatziekten). Mentale beperkingen zijn  emotionele aspecten (bv. angst voor ongelukken, criminaliteit),  depressie of gebrek aan hoop voor de toekomst, en cognitieve  vaardigheden (bv. begrijpen van symbolen, geheugen, gebruik 

64/#%&+./!0!1,&B=#K!+,!L'&(!1)4-$+.$*&+%&/#?,:/#1&$04+.%3# leeftijd, inkomen, opleiding, werk, gezinssamenstelling en transities (levensveranderende gebeurtenissen). De woonomgeving  bevat aspecten als buurtkenmerken, kwaliteit  van de infrastructuur (toiletten, trottoirs, zebrapaden), toegankelijkheid van de  openbare ruimte, aanwezigheid van faciliteiten op loopafstand  (winkels, gezondheidszorg, recreatie, ontmoeting), subjectieve  veiligheid en openbaar vervoer. Ouderen kunnen op basis van deze kenmerken ingedeeld wor'&/#,/#6,:@#*)!-&0&/3#', !5440#,/#%2&$$&/#"9//&/#2!)'&/# geplaatst: leeftijd (50-100) en activiteitsniveau (heel hoog-heel  0441B=#M),&#*)!-&0&/#5&$+.),:6&/#'&#)&04%,&@#:!/1
)!&*&/3#&/# twee de relatief oude groepen. De groep ‘Fit as a Fiddle’ (37%)  is de jongste (50-75) en meest actieve groep. De groep ‘Happily  F!//&+%&'<#ANOPB#,$#!!"#)&04%,&@#:!/1#AQRLSRB3#24%#(,/'&)#-%#&/# actief maar met een hoge levenstevredenheid en een uitgebreid  sociaal netwerk. De derde relatief jonge (50-80) groep, ‘Hole  in the Heart’ (13%), is weinig actief vanwege mentale of fysieke  problemen.  De groep  ‘An Oldie but a Goodie’ (13%) is relatief oud  (80-90), maar behoorlijk mobiel en zelfstandig. De groep ‘Carefull’ (5%) is de oudste (80-100), kleinste en minst actieve groep  (kwetsbare, immobiele ouderen met beperkingen).      

high fit as a fiddle

/ HEALTH

13%

fit as a fiddle 37%

ACTIVITY LEVEL

13% happily connected

50

happily connected an oldie but a goodie hole in the heart

an oldie but a goodie

hole in the heart low

5%

the care-full 32%

the care-full AGE

100

ONDERZOEKSPLAN F7

ICT-gebruik bij ouderen Van de ouderen tussen 65 en 75 jaar heeft 75%  onvoldoende computer- en internetvaardigheden om zelfredzaam te zijn en 7% zelfs geen.  De groep 75-plussers is nog minder vaardig  (CBS, 2013). Een oudere man laat in een reactie  op de digitale overheid weten dat hij het  digitaal maken van diensten verschrikkelijk  vindt en een hoe langer hoe grotere hekel aan  computers, smart- en andere phones krijgt  (Nationale ombudsman, 2013).  Toch behoort Nederland wel tot de landen  in de EU waarbij het ICT- en internetgebruik onder 65-plussers zeer hoog is. In 2012  maakten 75% van de 65- tot 75-jarigen wel  gebruik van internet. Dat was meer dan een  verdubbeling ten opzichte van 2005 toen dat  ruim 30% was. Bij mensen ouder dan 75 jaar  is dit percentage 34%. Met deze stijging is de  achterstand op jongere internetters duidelijk  verkleind (CBS, 2013). Ouderen gebruiken  internet vooral om te e-mailen; chat en sociale  media worden zeer weinig gebruikt. Daarnaast  gebruiken ze internet om te bankieren en om  informatie over goederen en diensten op te  zoeken. Deze cijfers bieden kansen om ICT  centraler te stellen bij het bevorderen van  zelfredzaamheid. 

User interfaces voor ouderen Om een product, dienst of technologie een  succes te laten zijn is het belangrijk is dat deze ‘useful’ (nuttig/functioneel), ‘usable’ (bruikbaar), ‘desirable’ (begeerlijk)  (Kreitzberg & Little, 2009) en ‘persuasive’ (overtuigend) (Fogg,  2003) is. Deze aspecten hebben alle betrekking op de te stellen  eisen aan producten of diensten op het gebied van uit te voeren  taken, betrokken personen en de omgeving waarbinnen de taken  worden uitgevoerd, die alle meegenomen moeten worden in het  ontwerp van de user interface. Persoonskenmerken kunnen van  fysieke of cognitieve aard zijn, waarbij de cognitieve kenmerken  vooral van belang zijn bij het ontwerpen van user interfaces.  Hierbij moet je, naast algemene vaardigheden zoals intelligentie  en kennis , denken aan taal, redeneren, geheugen en leren, visuele  en auditieve perceptie, ideeproductie (creativiteit), cognitieve  snelheid, sociaal-emotionele en motivationele factoren (Carroll,  1993; Jurado & Roselli, 2007; Huizinga & Smidts, 2011; Van  Gameren-Oosterom, 2013; Gray, 2010).

8 F OLDIE

Deze kenmerken moeten ondergebracht worden in een per$!!/0,:"#1&5)9,"&)$*)!-&03#!*#54$,$#244)64/#4$*&+%&/#64/#'&# user interface kunnen worden ingesteld. Bekende aspecten zijn  bijvoorbeeld: consistentie, zichtbaarheid en duidelijkheid van  functionaliteit en systeemstatus, duidelijke relatie tussen een  @9/+%,&#&/#.&%#&J&+%3#'9,'&0,:"&#@&&'54+"#!6&)#1&5)9,"&)$4+%,&$3# fouten voorkomen, duidelijke foutmeldingen en herstellen moge0,:"#(4"&/3#+!/%)!0,:#1&5)9,"&)#6&)$9$#.&%#$T$%&&(3#U&H,5,0,%&,%# van gebruik, taalgebruik, minimalisme van informatie en te  nemen stappen, hulpfunctie (Norman (1998), Nielsen (1994), 

Shneiderman & Plaisant (2004), W3C richtlijnen (World Wide  Web Consortium) en NEN-ISO normen (2006, 2008, 2010)). Er  ?,:/#!!"#$*&+,-&"&#!/%2&)**),/+,*&$#6!!)#!9'&)&/#!*1&$%&0'# (o.a. Fisk et al., 2009, Nielsen, 2013). Deze richtlijnen kun je relateren aan hun cognitieve (geheugen), fysieke (zicht, gehoor, handigheid), sociaal-emotionele en motivationele kenmerken. Voor  ouderen zijn bijvoorbeeld goede leesbaarheid van tekst, simpele  navigatie en duidelijke foutafhandeling belangrijke aspecten.  Verder geldt dat ze niet graag nieuwe dingen uitproberen en  snel opgeven als het niet meteen lukt. Hoe de koppeling tussen  persoonskenmerken van ouderen en user interface-aspecten het  beste uitgewerkt kan worden is nog onderwerp van onderzoek,  maar hier ligt wel de sleutel tot personalisatie van diensten. Ook  is er behoefte aan een toegankelijke verzameling van richtlijnen  die direct in de praktijk toepasbaar zijn. 

Co-design met ouderen Productontwikkeling wordt steeds complexer door de gebruikte  technologie, de mondiale competitie en de verwevenheid van  producten, diensten en infrastructuur. Succesvolle innovatie van  producten gaat niet puur over het slim toepassen van techniek.  Het gaat erom aansluiting te vinden tussen de technische productenwereld en de sociale mensenwereld. Enerzijds betekent dit  dat nieuwe producten aansluiting moeten vinden op de omgeving  van de gebruiker: een context van mensen, dingen, gedachten en  ervaringen. Anderzijds moet soms de mensenwereld innoveren  om een nieuw product of dienst te laten slagen. Er vindt een coevolutie plaats binnen zowel de technische als sociale omgeving (Latour, 1987). Succesvolle innovatie komt tot stand door  vertalingen en onderhandelingen van en tussen de sociale en de  technische omgeving (Jacobs, 2007). Een benadering die handvatten biedt om de benodigde dialoog  tussen de technische en sociale omgeving te realiseren, is codesign: “het bijeenbrengen van verschillende gezichtspunten,  input en competenties van mensen met een verscheidenheid  44/#*&)$*&+%,&6&/#!(#&&/#$*&+,-&"#*)!50&&(#44/#%&#*4""&/V# (Bradwell & Marr, 2008). De ‘co-‘ in co-design staat voor ‘collaborative’, wat aangeeft dat de samenwerking tussen stakeholders centraal staat. De uitdaging is om manieren te vinden  om deze samenwerking zo succesvol mogelijk te laten verlopen  door de verschillende stakeholders op te werken in hun rol in het  innovatieproces: de gebruiker als expert van zijn ervaringswereld  en de ontwerper als inhoudelijk expert. Co-design biedt diverse  technieken waarmee alle stakeholders in het innovatieproces  kunnen communiceren over de gebruikswaarde voor de eindgebruikers, niet gehinderd door barrières voortkomend uit jargon  of vakgebied (Wakeford, 2004). Om een goede co-design methode te kiezen die geschikt is voor 

ouderen, moet er rekening mee gehouden worden of de methode  toegepast kan worden met ouderen als gebruikers. Daarnaast  moet de methode het co-designproces met de andere stakeholders ondersteunen. Daarom moet de methode relevante  domeinen bestrijken om het interdisciplinaire karakter van  co-design te ondersteunen. De methoden moeten gegevens  kunnen verzamelen die belangrijk zijn om verschillende vragen  %&4/%2!!)'&/3#5,:6!!)5&&0'#.&%#"!(&/#%!%#/,&92&#,'&&8/3# het doorlopen van een ontwerpproces of het evalueren van een  bestaande ICT-toepassing (Nedopil et al., 2003). 

Cliëntenparticipatie Het betrekken van ouderen bij het ontwerpproces van ICT,//!64%,&$#,/#'&#?!)1#,$#&&/#6!)(#64/#+0,8/%&/*4)%,+,*4%,&=# F0,8/%&/*4)%,+,*4%,!)'%#1&'&-/,&&)'#40$#.&%#6)!&1%,:',1# 5&%)&""&/#64/#+0,8/%&/#5,:#5&$0,$*)!+&$$&/W#+0,8/%&/#&&/#4+%,&6&# rol laten spelen in activiteiten of beslisprocessen met voor hen  5&%&"&/,$6!00&#+!/$&X9&/%,&$=#D&%#5&04/1),:"$%&#'!&0#64/#+0,8/tenparticipatie is inzicht te krijgen in de wensen, behoeften en  &)64),/1&/#64/#+0,8/%&/3#$4(&/#(&%#+0,8/%&/#/,&92&#,'&&8/#%&# genereren of te toetsen.  Steeds meer organisaties en bedrijven die zich bezighouden met  6&)/,&92,/1&/#,/#'&#?!)1#?,&/#.&%#5&04/1#64/#+0,8/%&/*4)%,+,*4tie, er is sprake van een wens en een noodzaak. Allereerst is het de  2&/$#64/#6&&0#*)!@&$$,!/40$#,/#'&#?!)1#!(#+0,8/%1&),+.%#%&)"&/# en zoveel mogelijk aan te sluiten bij de wensen en behoeften  van zorgvragers (Vilans). De noodzaak ligt in het gegeven dat  ?!)1,/$%&00,/1&/#',&#+0,8/%1&),+.%#2&)"&/3#!6&)#.&%#401&(&&/# ?&&)#%&6)&'&/#+0,8/%&/3#1&(!%,6&&)'&#(&'&2&)"&)$3#$!&*&0# lopende processen en een goede reputatie hebben (CBO, 2014).  M!!)#+0,8/%&/#5,:#.9/#,//!64%,&$#%&%)&""&/#6!!)"!(&/#CFYL bedrijven dat er sprake is van een zogenaamde ‘technology push’,  het opdringen van techniek aan mensen (NICTIZ, 2013). Voor de  +0,8/%&/#?&0@#?!)1%#+0,8/%&/*4)%,+,*4%,!!)#(&&)#?&11&/$+.4*=# Dit vergroot de betrokkenheid van eindgebruikers bij innovaties,  en zorgt daarmee voor een positievere ervaring hetgeen de kans  op bruikbaarheid en acceptatie vergroot.  Z&&0#*)!@&$$,!/40$#?,&/#2&0#.&%#5&04/1#64/#+0,8/%&/*4)%,+,*4%,&# &/#1&6&/#44/#.&%#%,00&/3#(44)#,/#'&#*)4"%,:"#2!)'&/#+0,8/%&/# maar mondjesmaat bij de besluitvorming betrokken. Huidige  (&%.!'&/#64/#+0,8/%&/*4)%,+,*4%,&#?,:/#%&#,/#%&#'&0&/#!*#%2&&# assen, naar de mate van participatie (geïnformeerd worden,  geraadpleegd worden, adviseren, coproduceren, en (mee)beslissen) (Zorgbelang Noord-Holland, 2011), en naar de fase in het  ,//!64%,&*)!+&$#A,/,%,4%,&3#'&-/,%,&3#!/%2&)*[$&0&+%,&3#%&$%#&/# acceptatie, pilot, voorbereiding, implementatie, nazorg en optimalisatie) (NICTIZ, 2012). Om goed aan zorginnovatie te doen, 

ONDERZOEKSPLAN F9

(!&%#&)#$%)9+%9)&&0##/44)#*4%,8/%&/#1&09,$%&)'#2!)'&/3#(44)# hiervoor ontbreken op dit moment de instrumenten (Vilans).  We zien echter wel kansen voor structurele vormgeving door  (&%.!'&/#64/#+0,8/%&/*4)%,+,*4%,&#!/'&)'&&0#%%&/#9,%(4"&/# van het co-design proces, en ervoor te zorgen dat ze aansluiten  bij de voorkeuren, kennis en vaardigheden van ouderen en andere  stakeholders.   

Business modelling Hoewel de stijgende zorgvraag een geweldige business opportunity voor eHealth-MKB-ers vormt, blijkt de praktijk complex en  onoverzichtelijk. Veelbelovende ICT-innovaties blijken vaak in  de la te verdwijnen. Het valt voor ondernemers niet mee om hun  ICT-innovatie geslaagd te laten landen in de reguliere zorg. Het is  vaak onduidelijk wie zij moeten betrekken bij de uitwerking van  hun idee, welke partijen zij moeten overtuigen van de meerwaarde ervan en hoe zij dit moeten aanpakken (Broens, 2007;  Cooper, 2009; Hettinga, 2009; Haaker, 2010). Dat is spijtig, want  &D&40%.L,//!64%,&$#.&55&/#644"#'&#*!%&/%,&#!(#'&#&7+,8/%,&# en de kwaliteit van de zorg te verbeteren of de sector veel geld te  besparen. De eHealth innovatiematrix (eHix) kan de eHealth MKB-er helpen bij het maken van een levensvatbaar business model (www. ehix.nl). De eHix is gericht op ICT-zorginnovaties in de volle  breedte en op een breed scala aan ontwerpmethodieken. De eHix  onderscheidt daarbij vier domeinen (service, technologie, organi$4%,&3#-/4/+,8/B#&/#6,:@#!/%2,""&0@4$&/#A,/6&/%4),$4%,&3#!/%2&)*3# experimenteel, pilot, implementatie). Om de waarde van de eHix  zo goed mogelijk te benutten, is het van belang deze zo vroeg  mogelijk in een innovatieproces in te zetten. Inbedding van de  eHix in een co-designproces lijkt daarvoor een goede aanpak.  Wel moet de eHix dan geschikt gemaakt worden voor gebruik  binnen een co-designproces, met naast de MKB-er andere  stakeholders (HBO professionals) en de doelgroep ouderen zelf.  Voorzien wordt dat met name de domeinen service en technologie en de ontwikkelfasen inventarisatie, ontwerp en experimenteel hierbij van belang zijn, gezien de focus van het project op user  interface en ontwerpproces. 

Bestaande toolboxen Er zijn al veel toolboxen beschikbaar voor ontwerpers, die  ,/$*,)4%,&%&+./,&"&/#&/#L%!!0$#5,&'&/#6!!)#1)4-$+.#!/%2&)*#!@# *)!'9+%!/%2&)*=#G)#?,:/#/,&%#6&&0#%!!05!H&/#',&#?,+.#$*&+,-&"#!*# ouderen richten. De ‘55plus-toolbox’, in 2010 ontwikkeld door  Saxion Hogeschool, richt zich op MKB-ers die producten ontwerpen voor gebruikers boven de 55 (www.55plustoolbox.nl). De  toolbox bevat informatie over de doelgroep en case studies van 

10 F OLDIE

productontwerp. Daarnaast biedt de toolbox per ontwerpfase  stap-voor-stap beschrijvingen van methoden voor gebruikersgericht ontwerpen voor 55-plussers. Deze methoden zijn echter niet  $*&+,-&"#1&),+.%#!*#+!L'&$,1/#&/#),+.%&/#?,+.#(&&)#!*#*)!'9+%&/# dan op ICT-toepassingen. Daarnaast is recent een prototype van de ‘Include toolbox’ ontwikkeld door TNO (Zoon et al., 2014), waarin ‘inclusive design’methoden voor het ontwikkelen van ICT per ontwerpfase stapvoor-stap worden beschreven, zodat ze direct gebruikt kunnen  worden zonder voorkennis. Inclusive design is het ontwerpen van  reguliere (‘mainstream’) producten of diensten die toegankelijk  zijn voor en gebruikt kunnen worden door zoveel mensen als  redelijkerwijs mogelijk is (Langdon & Thimbleby, 2010). In deze  toolbox worden verschillende kwetsbare doelgroepen onderscheiden, waaronder ouderen. Over de doelgroepen wordt ook  achtergrondinformatie verstrekt. De toolbox is bestemd voor  E\>#CFYL5&'),:6&/#&/#,$#/,&%#$*&+,-&"#1&),+.%#!*#+!L'&$,1/=# Bestaande toolboxen geven nog geen structureel overzicht van  richtlijnen voor user interface design voor ouderen. Juist de  combinatie van richtlijnen en co-designmethoden, inclusief  business modelling, geeft een volledig pakket aan tools om ICTtoepassingen te ontwikkelen die daadwerkelijk in de praktijk  gebruikt worden.

Onderzoeksvraag De partijen zoals genoemd in de vraagarticulatie hebben vaak  ofwel veel verstand van ouderen, van bepaalde domeinen (zorg,  welzijn, wonen) of van ontwerpen van technologie. Om te komen  tot geschikte en succesvolle toepassingen moeten deze partijen  samenwerken. Hierbij moet zowel het belang van de ouderen  maar ook van de andere stakeholders gewaarborgd worden.  Hiervoor zijn al veel methoden beschikbaar, maar die zijn bij  veel organisaties nog onbekend. Er is dus behoefte aan makkelijk toegankelijke en herbruikbare kennis over de behoeften,  mogelijkheden en beperkingen van de doelgroep, en de vertaling  daarvan in bijvoorbeeld richtlijnen, design patterns (templates  6!!)#$*&+,-&"&#!/%2&)*!*0!$$,/1&/B#&/#5&$%#*)4+%,+&$#A6!!)5&&0den van succesvolle toepassingen). Daarnaast is er behoefte aan  in de praktijk toepasbare methoden en instrumenten om ouderen, zorg, welzijn en woonprofessionals en ICT-ontwikkelaars te  betrekken bij het ontwerp- en ontwikkelproces (co-design ). Hier  (!&%&/#!!"#*4)%,:&/#5,:#5&%)!""&/#2!)'&/#',&#/4#4U!!*#64/#.&%# proces de dienst levend houden. Dergelijke kennis en methoden  kunnen ook gebruikt worden bij het selecteren van bestaande  ICT-toepassingen. Het participeren van toekomstige gebruikers  verhoogt de functionaliteit en gebruiksvriendelijkheid van een  dienst, het betrekken van andere stakeholders zoals gemeenten,  zorgaanbieders en ICT-bedrijven verhoogt de kans op structurele  implementatie. 

De onderzoeksvraag is:   “Hoe kunnen professionals in de zorg, samen met ouderen, ICT professionals en andere stakeholders ondersteund worden bij het ontwerpen of selecteren van bruikbare en effectieve ICTinnovaties voor ouderen, en het structureel inbedden van deze innovaties in de praktijk?”

WP1 (TNO) Richtlijnen user interface design voor ouderen

WP3 (HU) Toolbox met richtlijnen voor user interface design, methoden van co-design en best practices van ontwerpen voor ouderen

Methoden

WP4 Proeftuinen (HU)

De volgende methoden worden toegepast: !  Literatuuronderzoek ]# bestaande richtlijnen voor user interface design voor  ouderen  ]  methoden voor co-design met ouderen (ook uit wereld van  +0,8/%&/*4)%,+,*4%,&B ]  business modellen voor ICT voor ouderen; !  Co-design methoden: voor ontwerp en evaluatie van  ICT-toepassingen, in diverse ontwikkelfasen (analyse,  ontwerp, prototyping); !  eHix-methode: voor het maken van een levensvatbaar business model; !  Prototyping van ICT-toepassingen ]  van drie ICT-toepassingen in drie regionale proeftuinen; ]  van de toolbox (website); !  Gebruiksevaluatie van de toolbox door deelnemers aan de  co-designtrajecten.

Digitaal zorgplan (Windesheim)

Fase 1 2

3

4

Fase 2 5

6

7

8

9

10

11

Sociale contacten (Fontys)

ontwerprichtlijnen, design patterns voor user interfaces  voor ouderen ]  business modellen voor ICT-toepassingen voor de doelgroep  ouderen !  WP2: Methoden co-design met ouderen en andere stakeholders (HU)  ]  methoden van co-design met ouderen ]# ,/*4$$&/#64/#(&%.!'&/#64/#+0,8/%&/*4)%,+,*4%,&#,/# co-design ]  inpassen van eHix in co-design !  WP3: Toolbox (HU) ]  informatie over de doelgroep ouderen ]  richtlijnen, design patterns, best practices voor user interfaces voor ouderen ]  keuze-instrument methoden van co-design met ouderen ]  business modellen voor ouderen    De toolbox wordt in twee iteraties ontwikkeld. In de eerste  iteratie wordt de toolbox  gevuld door bestaande kennis en  methoden te inventariseren en voor stakeholders op toegankelijke wijze te presenteren. In de tweede iteratie wordt de  eerste versie van de toolbox toegepast en beproefd in een drietal regionale proeftuinen. De bevindingen vormen input voor  '&#'&-/,%,&6&)$,@/#'&#%!!05!H=#M&#*)!&@%9,/&/#2!)'&/# daarin gepresenteerd als ‘best practices’. 

De volgende activiteiten worden in het project uitgevoerd,  samengebracht in zes werkpakketten. !  WP0: Project management (HU) !  WP1: Richtlijnen user interface design voor ouderen (TNO) ]  beschrijving van de doelgroep ouderen, en andere stakeholders (zorginstellingen, woningbouwverenigingen,  gemeenten, mantelzorgers, ICT-bedrijven)

1

Applied gaming fitheid (HU)

] 

Activiteitenplan

M

WP2 (HU) Methoden co-design met ouderen en andere stakeholders

12

13

Fase 3 14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

WP0 WP1 WP2 WP3 WP4 WP5

  ONDERZOEKSPLAN F11

!  WP4: Proeftuinen (HU)   In de proeftuinen worden werkende prototypes ontwikkeld  van ICT-toepassingen voor ouderen. Hierin worden bestaande  !/%2&)*),+.%0,:/&/#%!&1&*4$%3#&/#+!L'&$,1/3#+0,8/%&/*4)%,+,patie- en business modellingmethoden gebruikt om gezamenlijk het ontwerptraject te doorlopen. Tevens worden de  5&$%44/'&#"&//,$#&/#(&%.!'&/#1&86409&&)'#'!!)#5&%)!""&/&/=# De voorziene ICT-toepassingen zijn divers en garanderen  daarmee een brede kennisopbouw: ]  Applied gaming voor beweegstimulering (Utrecht:  Hogeschool Utrecht (leider), Hilverzorg, ConceptCraft)  ]  Digitaal zorgplan (Friesland: Windesheim (leider), NHL  Hogeschool, GEEF, Gemeente Smallingerland, Mobilea)  ]  Sociale technologie voor bestrijding van eenzaamheid  (Noord-Brabant: Fontys (leider), Schakelring, Zuidzeven) !  WP5: Communicatie en Disseminatie (HU)   In het project wordt erin voorzien dat opgedane kennis breed  wordt verspreid. Er wordt hiervoor aansluiting gezocht bij  bestaande activiteiten van Actorion (Active Ageing platform)  en het Centre of Expertise Creatieve Industrie. Tevens zal  vanuit het project een eindsymposium worden georganiseerd. Over deelresultaten worden presentaties gehouden op  conferenties en (semi-) wetenschappelijke publicaties  geschreven.   Het project bestaat uit drie fasen, die zijn geïllustreerd in het onderstaande overzicht.  Fase 1 duurt 6 maanden, hierin worden  WP1 en WP2 uitgevoerd. Tevens wordt als  onderdeel van WP3 een eerste (low tech)  versie van de toolbox opgeleverd. In Fase  2 (12 maanden) worden middels co-design  de drie regionale proeftuinen uitgevoerd,  &/#2!)'%#'&#%!!05!H#1&86409&&)'#'!!)# deelnemende partijen. Omstreeks het  begin en het einde van deze fase worden  bijeenkomsten voor derden georganiseerd.  In Fase 3 (6 maanden) worden de resultaten van Fase 2 verwerkt in de toolbox, en  2!)'%#'&#'&-/,%,&6&#%!!05!H#!*1&0&6&)'#,/# de vorm van een website. De resultaten van  het project worden aan het eind van Fase 3  gepresenteerd in een eindsymposium.                 

Resultaten

M,%#*)!:&+%#0&6&)%#&&/#1&86409&&)'&#%!!0box op waarin kennis over de doelgroep  ouderen, richtlijnen voor ontwerpen voor 

12 F OLDIE

ouderen, co-design methoden en business modellering op toegankelijke en bruikbare wijze wordt gepresenteerd. De toolbox helpt  enerzijds professionals om haalbare eisen te stellen aan de technologie en bestaande toepassingen beter te beoordelen, en anderzijds ICT-ontwikkelaars om hun toepassingen beter aan te laten  sluiten zowel bij de doelgroep als de betrokken professionals. De  toolbox faciliteert hiermee ook gedeeld begrip en samenwerking  tussen stakeholders. De toolbox wordt als website openbaar  beschikbaar gesteld. Daarnaast levert het project een drietal  prototypen op van ICT-toepassingen voor ouderen die volgens de  richtlijnen en methoden van de toolbox ontwikkeld zijn.

6. Projectorganisatie en management Projectmanagement en overlegstructuur Het project is als volgt georganiseerd. !  De penvoerende hogeschool (HU) heeft een centrale rol  als penvoerder en regievoerder. De penvoerder onderhoudt  contacten met de subsidieverstrekker en is verantwoordelijk  voor externe communicatie. De penvoerder levert ook de  projectleider die verantwoordelijk is voor de aansturing op  uitvoerend niveau.  !  De stuurgroep stuurt de projectgroep op de realisatie van de  uiteindelijke doelstellingen, en bestaat uit de lectoren van de  vier betrokken hogescholen, de projectleider en een secretaris.  De stuurgroep komt 4 keer per jaar bijeen om te bespreken in  hoeverre het project op koers ligt zowel qua inhoud als qua  planning en zorgt voor bijsturing indien noodzakelijk.  !  De expertgroep bestaat uit 5-10 experts uit diverse organi$4%,&$#!*#.&%#1&5,&'#64/#+0,8/%&/*4)%,+,*4%,&3#CFY#,/#'&#?!)13# design, etc. De expertgroep adviseert de stuurgroep gevraagd  en ongevraagd inhoudelijk over het lopende onderzoek. De  expertgroep komt 2 keer per jaar bijeen met de stuurgroep.  Daarnaast kan de expertgroep op ieder moment gevraagd en  ongevraagd advies geven.  !  Elk werkpakket wordt uitgevoerd door relevante partijen  uit het consortium. Voor ieder van de werkpakketten wordt  één van deze partners aangewezen als werkpakketleider  die verantwoordelijk is voor het bewaken van de inhoud en  de voortgang en de rapportage. Elk werkpakket levert zijn  eigen deliverables op. Binnen de werkpakketten vindt eens  per maand, of zoveel vaker als nodig is werkoverleg plaats.  Tweemaandelijks vindt er afstemming plaats tussen de  projectleider en de werkpakketleiders. De projectleider rapporteert aan de stuurgroep. !  In de drie proeftuinen die onderdeel uitmaken van werkpakket 4, wordt samengewerkt door (een vertegenwoordiging van) een publieke organisatie, een ICT bedrijf en een  hogeschool.

Projectbemensing en bestaande structuren/ organisaties Het project wordt geleid door een ervaren projectmanager.  Individuele lectoraten en daarbij betrokken onderzoekers/docenten verdiepen en toetsen hun bestaande kennis. Studenten zullen  meedoen middels deelprojecten binnen de bestaande werkpakketten. OLDIE sluit aan bij lopende promotietrajecten (Fontys  en NHL) en bouwt voort op afgeronde promoties (Hogeschool  Utrecht en Windesheim). Het project draagt op verschillende  manieren bij aan de vakbekwaamheid van docenten. Zij ontwikkelen hun onderzoeksvaardigheden op het gebied van kwalitatief  onderzoek, doordat ze bij de uitvoering van het onderzoek en de  begeleiding van studentenprojecten betrokken worden. Hierdoor  doen de docent/onderzoekers directe vakinhoudelijke kennis en  nieuwe inzichten op, bijvoorbeeld op het gebied van ouderenzorg,  het gebruik van ICT door ouderen, en ontwerpen voor ouderen.  Onderzoekers hebben tevens een rol in het reguliere onderwijs en  kunnen hierin actuele kennis en onderzoeksresultaten verwerken. Binnen het onderzoek zullen docenten en studenten van  verschillende hogescholen en disciplines samenwerken in multidisciplinaire teams, van opleidingen op het gebied van toegepaste  psychologie, ICT, zorg en product- en interaction design. Enkele  van de deliverables zullen direct voor het onderwijs  binnen de  drie hogescholen benut kunnen worden: elektrotechniek, informatica, communicatie & media design, management in de zorg,  minor co-design (Hogeschool Utrecht), opleiding Toegepaste  Psychologie, minor Expertisecentrum Gezondheidszorg en  Technologie, ICT en Toegepaste Gerontechnologie (Fontys),  Toegepaste Gerontologie en Verpleegkunde (Windesheim) en de  afdelingen Zorg en Welzijn (NHL). 

>,:#44/64/1#64/#.&%#*)!:&+%#6,/'%#&)#&&/#",+"L!J#5,:&&/"!($%# plaats voor het hele consortium. Verder komt twee keer per jaar  het consortium bijeen om inzichten te delen en de voortgang en  planning te bespreken.

PROJECTORGANISATIE EN MANAGEMENT F13

Succes- en faalfactoren Het project OLDIE kent de volgende sterktes, zwaktes, kansen en  bedreigingen.

Sterktes

F   ,1*3'2',% '(30%#,2#.0- *#+2'#)+#2 #20#))',%2-2 vergrijzing en WMO. F ,1*3'2',% '( 30-.#1#A*,"#*'()##,0#%'-,*#1.##0.3,2#,@ F #%'-,*#+3*2'"'1!'.*','0#.0-(#!22#+1A%#1!&')24--0 co-design. F ##*!-+.*#+#,2'0#)#,,'1 '(!-,1-02'3+Q.02,#01A"'#', project verzameld en toegankelijk gemaakt wordt.

Zwaktes

F   -,1-02'3+.02,#018'(,4#01.0#'"-4#0*,"A52$0#/3#,2 onderling contact kan bemoeilijken. F #,1*3'2',% '(-,"#05'(1),A%#8'#, multidisciplinaire karakter van het project, lastig zijn. F  #2'1##,3'2"%',%-+"#2--* -6""5#0)#*'() 03') 02# maken voor de diverse stakeholders.

Het projectmanagement is zodanig opgezet dat risico’s tijdig  worden gesignaleerd. Het grootste risico is dat publieke partijen  afhaken vanwege beslommeringen rondom de invoering van de  WMO. Het consortium heeft echter een groot landelijk netwerk,  zodat de kans groot is dat er vervanging kan worden gevonden.  Door de opzet in drie regionale proeftuinen wordt gezorgd voor  regionale binding en korte reistijden wat de kans op afhaken  verkleint. De regionale opzet voorziet ook in een makkelijke  aansluiting bij docenten en studenten. Het is wel een uitdaging  om dit tussen hogescholen te coördineren. Mocht een proeftuin  onverhoopt toch uitvallen, dan zijn er nog altijd twee over in de  andere regio’s.  

14 F OLDIE

Kansen

F  #2.0-(#!2*#%2##,)#,,'1 1'1"'#2#,%-#"#)-+2, zowel publieke instellingen als ICT-MKB-ers, en leidt tot kennisuitwisseling en gedeeld begrip. F  #2.0-(#!2%##$2##,,8#22-2"0'#),10'()# Q toepassingen voor ouderen. F #012#4'%',%4,1+#,5#0)',%#,2311#,!0#2'#4#',"3120'#A ICT en publieke instellingen.

Bedreigingen

F ,4-#0',%4#0%24##*',1.,,',%4,.3 *'#)#.02'(#,A waardoor er minder aandacht is voor het project. F  05-0"24##*',8#2#,8#*$12,"'%&#'"%#40%"4,"# deelnemende partijen, om een co-designproces te doorlopen. F #.0- *#+2'#)),',%#&*"5-0"#,"--0"#2'("B"# ouderen van later zullen meer ervaring hebben met ICT.

Literatuur !  55+ toolbox, http://www.55plustoolbox.nl/Toolbox.php !  Ambient Assisted Living (AAL) Joint Programme. Happy  walker project. http://www.aal-europe.eu/projects/ happy-walker. !  Bradwell, P. & Marr, S. (2008).  Making the most of collaboration: an international survey of public service co-design. London,  Demos, Demos Report 23. !  Broens, T. (2007). Determinants of successful telemedicine  implementations: a literature study. Journal of Telemedicine and  Telecare, 13: 303–309. !  Carroll, J.B (1993). Human cognitive abilities. A survey of factoranalytic studies. Cambridge: Cambridge University Press.  !  CBO (2014). Patient als partner. Centrum voor http://www.cbo. nl/themas/patient-als-partner. !  CBS (2013). Een derde van de 75-plussers gebruikt internet.  Centraal Bureau voor Statistiek. Juni 2013. http://www.cbs.nl/ nl-NL/menu/ themas/vrije-tijd-cultuur/publicaties/artikelen/ archief/2013/2013-3834-wm.htm.  !  Clark, & Fujimoto. (1989). Reducing the Time to Market: The  Case of the World Auto Industry. Design Management Journal,  volume 1; p49-57. !  CoE CI (2013). Business plan Meerwaarde: talentontwikkeling,  innoveren en verbinden in de creatieve industrie. Hogeschool  Utrecht, Centre of Expertise Creatieve Industrie Utrecht.  !# F!!*&)3#^=#AORR_B=#GJ&+%,6&#^4%,/1`#E4"&#*)!'9+%#,//!64tion more productive by using gates with teeth . Marketing  Management Magazine. !  Digisterker (2014). Digisterker: werken met de e-overheid.  Nieuwsbrief(januari 2014, www.digisterker.nl. !  EBU (2013). Deel 1: Stepping Stones. Strategische agenda 20132020. Economic Board Utrecht. !  eHix. eHealth innovatiematrix. www.ehix.nl !# GCIY#AORabB=#K+4/#E&%.!',&"&/#64/#F0,8/%&/*4)%,+,*4%,&# in onderwijs, innovatieve zorg en technologie. Rapport  Expertisecentrum voor Innovatieve Zorg en technologie, werkgroep MCP. !  Fisk, A.D., Rogers, W.A., Charness, N., Czaja, S. J. &  Sharit, J.  (2009). Designing for older adults: Principles and Creative Human  Factors Approaches, Second Edition. CRC Press. !  Fogg. B.J. (2002). Persuasive technology: using computers to  change what we think and do. San Francisco, Morgan Kaufmann. !  GOAL (2012). Growing Older, staying mobile: Transport needs for  an ageing society. M&0,6&)450&#MO=a#c)!-0&$#!@#d0'&)#c&!*0&=

!  Gray, C. (2010). The new social story book. Arlington, Future  horizons. !  Haaker, T. (2010). Business modellen voor ICT-intensieve zorginnovatie. Nictiz Kennisartikel 10025. !  Hettinga, M. (2009) Telezorg:van Buzz naar Business?,  Lectorale rede, lectoraat ICT-innovaties in de Zorg,  Christelijke Hogeschool Windesheim, Zwolle !  Huizinga, M. & Smidts, D.P. (2011). Age-Related changes in  executive function: A normative study with the Dutch version  of the Behavior Rating Inventory of Executive Function. Child  Neuropsychology 17, 51-66. !  Jacobs, D. (2007). Adding Values: The Cultural Side of Innovation.  Rotterdam, Veenman Publishers/ArtEZPress. !  Jurado, M.B. & Rosselli, M. (2007). The elusive nature of  executive functions: A review of our current understanding.  Neuropsychology Review, 17, 213–233. !  Kreitzberg, C.B., & Little, A. (2009). Useful, usable and desirable:  usability as a core development competence. Online: http://msdn. microsoft.com/en-us/magazine/dd727512.aspx. !  Langdon, P., & Thimbleby, H. (2010). Inclusion and interaction:  Designing interaction for inclusive populations. Interacting  with Computers 22(6),  439-448. !  Latour, B. (1987). Science in Action: How to follow scientists &  engineers through society. Boston, MA: Harvard University  Press !  Leeuwarder Courant: 'Kiezen waar de klappen vallen: meer  WMO-taken voor gemeente', 10 maart 2014 !  De Nationale ombudsman (2013). De burger gaat digitaal.  Rapport 2013/170. !  Nedopil, C., Schauber, C. & Glende, S. (2013). The art and joy of  user integration in AAL projects: White paper on the integration  of users in AAL projects, from idea creation to product testing and  business model development. Brussels, Ambient Assisted Living  Association. !  NEN-ISO (2006). NEN-EN-ISO 9241-110. Ergonomics of  human system interaction – Part 110: Dialogue principles (ISO  9241-110:2006,IDT). !  NEN-ISO (2008). NEN-EN-ISO 9241-171. Ergonomics of  human-system interaction – Part 171: Guidance on software accessibility (ISO 9241-171:2008,IDT). !  NEN-ISO (2010). NEN-ISO 9241-210. Ergonomics of humansystem interaction – Part 210: Human-centred design for interactive systems (ISO 9241-210:2010,IDT)

LITERATUUR F15

!  Nielsen, J. (1994). Heuristic evaluation. In: Nielsen, J., and  Mack, R.L. (Eds.), Usability Inspection Methods. New York: John  Wiley & Sons.  !  Nielsen, J. (2013). Seniors as Web Users. www.nngroup.com/ articles/usability-for-senior-citizens. !  NICTIZ (2012). Hoe betrek ik patiënten bij de ontwikkeling van  ehealth diensten? !  NICTIZ (2013). Co-creatie en mensgerichte innovatie in de  ouderenzorg.  !  Norman, D.A. (1998). The Design of Everyday Things. MIT Press. !  Ontwerpen voor zorg thuis. www.ontwerpenvoorzorgthuis.nl. !  Osterwalder, A., & Pigneur, Y. (2005) Clarifying business models: origins, present, and future of the concept,  Communications of the Association for Information Systems,  Volume 15 !  PETZ (2013). Predictors for the use of e-health by older adults and  care professionals. http://www.hu.nl/projectsites/petz. !  RVZ (2012). Redzaam ouder: Zorg voor niet-redzame  ouderen vraagt om voorzorg door iedereen. Raad voor de  Volksgezondheid en Zorg. !  SCP (2011). Kwetsbare Ouderen. Den Haag, Sociaal Cultureel  Planbureau, februari 2011. !  Shneiderman, B. & Plaisant, C. (2004). Designing the user inter!"#$%&'()"($*+$,&!-)&$.$#(+/$&012"345-261($)&73($)"#(+-3 (4th  ed.). Boston, MA: Addison Wesley. !  Van Gameren-Oosterom, H.B.M.  (2013). Growth, development  and social functioning of individuals with Down syndrome. Thesis  Leiden University. !  Vilans. Handreiking patiëntenparticipatie.  !  Wakeford, T. (2004).  Democratising technology: Reclaiming  science for sustainable development. Practical Action (formerly  the Intermediate Technology Development Group), UK. !  World Wide Web Consortium. Web Content Accessibility  Guidelines 1.0; User Agent Accessibility Guidelines 1.0.   http://www.w3.org. !  Zoon, H., Cremers, A. & Eggen, B. (2014). ‘Include’, a Toolbox of  User Research for Inclusive Design. Chi Sparks, The Hague, April  3, 2014. !  Zorgbelang Noord-Holland (2011). Handleiding  cliëntenparticipatie. 

16 F OLDIE

AAAAAH

Bijlage: CV hoofdonderzoeker Name + Title: Anita H.M. Cremers, Ph.D Position: senior scientist, professor (‘lector’) ‘Multimodal User Interface  Design’ Utrecht University of Applied Sciences Date of birth: 26-11-1960 Education: 1986-1991:   

  

     1979-1982:    

  

     1973-1979:  

  lgemene Taal- en Literatuurwetenschappen,  A Taal en Informatica  (General Language and Literary Studies,  Language and Computer Science),  Tilburg University, The Netherlands Bibliotheek- en Documentatie Academie,  Bibliothecaris-Documentalist (Library and Documentation Academy,  Librarian-Documentalist),  Tilburg, The Netherlands Anton van Duinkerkencollege (Atheneum-B),  Veldhoven, The Netherlands 

Employment: 2007-now:   Utrecht University of Applied Sciences   (The Netherlands), professor (‘lector’)   multimodal user interface design 2000-now:  TNO (Soesterberg, The Netherlands),       researcher/senior researcher human-computer  interaction 1998-2000:  KPN Research (Leidschendam, The Netherlands),       researcher human-computer interaction 1997:  iMedia (Delft), seconded at KPN Research  (Leidschendam, The Netherlands),      researcher human-computer interaction  1991-1996:  Institute for Perception Research (Technical  University Eindhoven, The Netherlands),       PhD candidate (received PhD in 1996) 1983-1986:   Shell International Petroleum Company (The  Hague, The Netherlands),       librarian and documentalist.

Main contributions & experience: ]  Computational linguistics: design of natural language humancomputer dialogue ]  Human-computer interaction: user interface design and evalu4%,!/#@!)#64),!9$#4**0,+4%,!/$3#(4,/0T#,/#%.&#-&0'#!@#.&40%.#+4)&# and for users with limited ICT skills and/or health literacy ]  User-centered design: developing and evaluating methods  and tools for involving end users in the design process of ICT  services ]  Design for all/universal accessibility/inclusive design: desig/,/1#4/'#&64094%,/1#9$&)#,/%&)@4+&$#@!)#$*&+,-+#%4)1&%#1)!9*$`# people of low literacy, low education, cognitive impairment,  elderly, limited health literacy, etc. Memberships/affiliations: ]  Editor and member of editorial board of the Dutch journal for  ergonomics (Tijdschrift voor Ergonomie). ]  Member of Dutch ergonomics society (Nederlandse  Vereniging voor Egonomie). ]  Member of SigCHI.NL (Special Interest Group on ComputerHuman Interaction in The Netherlands). ]  Member of ETSI Expert Committee on Design for All. ]  Member of NEN committee Software ergonomics. ]  Member of steering committee NWO programme IMIX:  Interactive Multimodal Information Extraction  ]  Member of steering committees of various RAAK projects  (initiated from Utrecht University of Applied Sciences) ]# E&(5&)#!@#M9%+.#e0&+%!)&/V#/&%2!)"#D&40%.#F4)&#f# Technology  Awards / honors ]  Leo van Breda award (internal TNO award) for project “User  ,/%&)@4+&$#@!)#,00,%&)4%&$V= ]  Leo van Breda award (internal TNO award) for project  ec4%,&/%#$4@&%TV= Key publications 1.  Beun, R.J. and Cremers, A.H.M. (1998). Object reference in  a shared domain of conversation. Pragmatics and Cognition  6(1/2), 121-152. 2.  Cremers, A.H.M. (1996). Reference to objects: an empirically  based study of task-oriented dialogues. Dissertation, Eindhoven  University of Technology.

  B      F 17

3.  Cremers, A.H.M. & Neerincx, M.A. (2004). Personalisation  meets accessibility: towards the design of individual user  interfaces for all. 8th ERCIM workshop UI4All, 28-29 June,  Vienna. 4.  Cremers, A.H.M., Jong, J.G.M. de & Balken, J.S. van (2008).  User-centered design with illiterate persons: the case of the  ATM user interface. 11th International Conference on Computers  Helping People with Special Needs, July 9-11, 2008, Linz, Austria. 5.  Cremers, A., Kessens, J., Jong, J. de, Kranenborg, K., Johnson,  G. & Smeulders, R. (2010). Een geldautomaat voor functioneel laaggeletterden: cognitieve, sociale, technologische en  -/4/+,80$*&+%&/#Ag/#49%!(4%&'#%&00&)#(4+.,/&#@!)#@9/+%,!/40T#,00,%&)4%&$`#+!1/,%,6&3#$!+,403#%&+./!0!1,+40#4/'#-/4/+,40# aspects). Tijdschrift voor Ergonomie 35(5), 19-26. 6.  Cremers, A., Montijn, F., Punt, M., Wittink, H. & Zielhuis, M.  (2013). Blijven lopen na een beroerte: feedback op het nachtkastje. Hogeschool Utrecht, Speerpunt Zorg en Technologie. 7.  Cremers, A.H.M., Janssen, Y.J.F.M., Neerincx, M.A., Schouten,  D. & Kayal, A. (2014). Inclusive design and anthropological  methods to create technological support for societal inclusion.  Human Computer Interaction International (HCII), Crete,  25-27 June 2014. 8.  ETSI EG 202 116 V 1.2.1 (2002). Human Factors (HF); Guidelines  for ICT products and services; “Design for all”. Sophia Antipolis,  ETSI. 9.  Kranenborg, K., Cremers, A.H.M. & Pijl, D.J. van der (2007).  Toegankelijke reisinformatie voor personen met verstandelijke 

18 FOLDIE

beperkingen: ontwerptraject van een Mobiele Elektronische  Reispartner (Accessible public transport information for  persons with cognitive disabilities: design process of a mobile  electronic travel partner). Tijdschrift voor Ergonomie 32(6),  20-28.  10. Linden, S. van & Cremers, A.H.M. (2008). Cognitive abilities of functional illiterate persons relevant to ICT use. 11th  International Conference on Computers Helping People with  Special Needs, July 9-11, 2008, Linz, Austria. 11.  Neerincx, M.A., Cremers, A.H.M., Kessens, J.M., Van Leeuwen,  D.A. & Truong, K.P. (2009). Attuning speech-enabled interfaces to user and context for inclusive design: Technology,  methodology and practice. Universal Access in the Information  Society, 8(2), 109-122. 12. Pijl, D.J. van der, Cremers, A. H.M. & Soede, M. (2005).  Personalized PDA accessibility for intellectually disabled  persons: concept guidelines based on the development of an  electronic travel companion. HCI International, Las Vegas, July  22-27, 2005. 13. Puik, E., Cremers, A. & Van der Lugt, R. (2008). Techniek van  Venus (Technology from Venus): Openbare les (public lecture)  april 2008, Lectoraten Microsysteemtechnologie, Product  Design & Engineering. Hogeschool Utrecht, Kenniscentrum  Productontwikkeling. 14. Zoon, H., Cremers, A. & Eggen, B. (2014). ‘Include’, a Toolbox  of User Research for Inclusive Design. Chi Sparks, The Hague,  April 3, 2014.

Bijlage: Prestatie-indicatoren PRESTATIE-INDICATOREN OMSCHRIJVING

BIJ AANVANG

NA AFLOOP

Het aantal publieke organisaties dat actief deelneemt aan het project

4

25

Het aantal overige semi-publieke en private instellingen dat actief deelneemt in het project

6

8

Het aantal professionals werkzaam bij publieke instellingen dat actief deelneemt in het project

8

12

Het aantal docenten dat bij het project betrokken is

7

12

Het aantal studenten dat bij het project betrokken is

12

24

Aantal onderzoeksgroepen van projectpartners (buiten de eigen hogeschool om) met actieve deelname van onderzoekers/medewerkers/studenten in het project

3

3

Aantal betrokken lectoren (binnen de eigen hogeschool)

2

3

Aantal betrokken lectoren (werkend bij een van de projectpartners)

3

5

Aantal betrokken onderzoekers (binnen eigen hogeschool)

4

6

6

8

Bedrag (cash + in kind) dat door hogescholen beschikbaar wordt gesteld voor de uitvoering van het project bovenop de RAAK subsidiebijdrage

225.000

225.000

#"0%H!1&~',)',"J"2"--0#62#0,#.02,#01 #1!&') 05-0"2%#12#*"4--0"#3'24-#0',% van het project bovenop de RAAK subsidiebijdrage

78.000

90.000

#0-#.1.0)2'()H4--0**#0#%#*',%#,JB

,"#05'(1H4--0**#0#%#*',%#,JB

0)2'()%#0'!&2-,"#08-#)H4--0**#0#%#*',%#,JB

Duurzame samenwerking Aantal samenwerkingsrelaties op dit onderwerp (nationaal en internationaal)

Cofinanciering (voor alle regelingen)

  B  Q   F19

Colofon

20 F OLDIE