Seminar User Experience Design Anne Zeegers 1605635 juni 2014 Hogeschool Utrecht
De ethiek van persuasive design
Tricks & tools voor eetstoornispatiënten
2
Inhoudsopgave Inleiding
4
Onderzoeksvraag
5
Eetstoornissen
6
De ethiek van persuasive design
7
8
Met de beste bedoelingen
Voorbeelden
9
Mijn Eetmeter
9
Gezondheid en Fitness
12
Zo kan het ook
13
Weight Watchers
13
Recovery Record
14
Een ethisch product ontwerpen
15
Antwoord op de hoofdvraag
16
Bronnen
17
Reflectieverslag
18
3
Inleiding Persuasive design heeft mij gedurende de hele specialisatie geïntrigeerd. Het shapen van menselijk gedrag is iets waar een bedrijf heel succesvol door kan worden en veel geld aan kan verdienen. Dit roept bij mij direct vraagtekens op over de ethiek hiervan. Is het bijvoorbeeld oké om mensen aan te zetten tot aankopen, terwijl een deel van de mensen die je aanspreekt al in de schuldsanering zitten? Uiteindelijk heb ik mijn seminar in de richting van eetstoornispatiënten gestuurd, omdat voeding ook een interesse van mij is en het actuele onderwerp anorexia dicht bij veel van ons staat. Met eetstoornispatiënten bedoel ik dan ook eigenlijk: mensen die een eetstoornis hebben waarbij je ongezond veel wilt afvallen. “If it can’t be used for evil, it’s not a superpower”
4
Onderzoeksvraag Hoofdvraag De hoofdvraag van mijn onderzoek is: In hoeverre is persuasive design ethisch verantwoord met betrekking tot eetstoornispatiënten? Deelvragen De deelvragen die ik hierbij stel zijn de volgende: 1. Wat verstaan we onder eetstoornispatiënten? 2. Wanneer is iets ethisch verantwoord? 3. Hoe zouden huidige producten met persuasive design hierin kunnen verbeteren? 4. Waarmee kan een ontwerper rekening houden bij het ontwerpen van een ethisch verantwoord product?
5
Eetstoornissen Hoewel men bij het woord ‘eetstoornis’ al
Tijdens mijn onderzoek richt ik me specifiek
gauw denkt aan een te mager meisje, zijn er
op anorexiapatiënten, omdat deze groep
meer vormen van eetstoornissen bekend. Het
eetstoornispatiënten het meetste bezig is met
niet ‘wegeten’ van verdriet wat resulteert in
afvallen.
zwaarlijvigheid bijvoorbeeld, is een voorbeeld van een eetstoornis. De Nederlandse Academie
Anorexia Nervosa ontstaat in veel gevallen tijdens
voor Eetstoornissen beschrijft de volgende
de puberteit. Dit is een periode waarin vooral veel
eetstoornissen:
meisjes beginnen met lijnen (al komt de ziekte
1
• Psychogeen braken (bij kinderen): braken door psychische spanning of stress.
ook bij jongens voor). De meeste pubers die een dieet beginnen, houden er na een tijdje weer mee
Bijvoorbeeld misselijkheid of braken als
op, maar sommigen kunnen niet meer stoppen
gevolg van spanning voor een examen.
met lijnen en zijn geobsesseerd door hun
2
• Pica (bij kinderen): drang naar het eten van
gewicht. Zij proberen zo veel mogelijk af te vallen,
niet-eetbare dingen. Voorbeelden hiervan
al hebben ze wel degelijk hongergevoelens -wat
zijn het eten van aarde, haar of ongekookt,
de naam anorexia nervosa eigenlijk tegenspreekt.
onbewerkt en rauw voedsel. • Ruminato (bij kinderen): stoornis waarbij
Een groot deel van de anorexiapatiënten heeft
regelmatig voedsel uit de maag wordt
een laag zelfbeeld. Zij denken dat ze niks goed
opgehaald en wordt herkauwd. Dit gebeurt
kunnen doen en zien afvallen dan vaak als het
allemaal zonder dat er een gevoel van
enige dat hen wél lukt.3 Het is begrijpelijk dat zij
misselijkheid ontstaat.
zich aan het gewichtsverlies vastklampen en er
• Eetbuistoornis (Binge Eating Disorder):
veel voor over hebben.
stoornis waarbij patiënten regelmatig eetbuien hebben en daarbij het gevoel
Een ander kenmerk dat veel anorexiapatiënten
hebben de controle over het eten te verliezen.
hebben is de drang naar controle. Juist omdat zij
• Boulimia Nervosa: lijkt op eetbuistoornis,
het idee hebben dat alles mislukt in hun leven,
maar in dit geval wordt het voedsel dat
richten zij zich volledig op de controle die ze
tijdens de eetbui is gegeten daarna weer
wél hebben in hun leven; de controle over hun
uitgebraakt.
gewicht.
• Anorexia Nervosa: letterlijk ‘gebrek aan eetlust door psychische oorzaken’, maar eigenlijk is dit het beste te omschrijven als een verslaving aan lijnen.
6
1 Nederlandse Academie voor Eetstoornissen (2014) 2 Dietcetera (2014)
3 De Rossi, P. (2010), blz. 33-34
De ethiek van persuasive design Hoewel het lastig is om een ander product te
Nir Eyal, schrijver van het book Hooked - how to
beoordelen op zijn ethische waarde, zijn er
build habit-forming products heeft een model
verschillende modellen opgesteld om je hierbij
bedacht waarbij je rekening houdt met twee
te helpen. Natuurlijk heeft iedereen zijn eigen
aspecten: zou de maker van dit product het
normen en waarden, dus de grens van wel- en
product zelf bedenken? En helpt het product
niet ethisch zal per persoon verschillen. Dit
de levens van gebruikers te verbeteren? Met
heeft onder andere te maken met je opvoeding,
het antwoorden van die twee vragen zijn er vier
omgeving en cultuur.
groepen waar het product kan worden ingedeeld.4
In sommige situaties kun je ook begrip krijgen
Wanneer de maker van het product het product
voor een persoon of product terwijl zij feitelijk
niet zelf zou gebruiken en het ook niets toevoegt
gezien niet ethisch verantwoord zijn. Veel
voor de gebruiker, bevindt het product zich in
mensen zullen een moordenaar zien als iemand
de ‘Dealer’ groep. De kans is groot dat de maker
die ethisch onverantwoord heeft gehandeld.
van het product zich alleen zorgen maakt om de
Wanneer de context verandert en degene
hoeveelheid geld die hij ermee kan verdienen.
bijvoorbeeld een inbreker neerstak om zijn
Onethische producten en diensten zitten al gauw
geliefde te beschermen, kunnen we tóch vinden
in deze groep.
dat dit ethisch gezien een prima daad was. Dit is een gut feeling die moeilijk te defineren is en
Het faciliterende product houdt wel rekening met
daarom zal ik me dan ook vooral richten op een
het verbeteren van het leven van de gebruiker en
model om preciezer te kunnen kijken naar de
de maker gebruikt het product zelf ook (of zou
ethiek van persuasive products.
het gebruiken als hij tot de doelgroep zou horen).
4 Eyal, N. (2014), blz. 113
7
De andere twee groepen hebben in ieder geval
Met de beste bedoelingen
één van de twee positieve elementen in hun
Nog niet zo lang geleden zijn twee onderdelen
product zitten, maar de insteek van het product
van de ontwikkeling van de westerse cultuur
kan alsnog kwade bedoelingen hebben.
bij elkaar gekomen: de technologie, meer in bloei dan ooit en obesitas, een naar gevolg
8
In het boek Evil by Design wordt het volgende
van de hedendaagse consumptiemaatschappij.
gesteld: “Evil design is that which creates
Logischerwijs vonden zij elkaar in een hulpmiddel
purposefully designed interfaces that make
tegen deze ziekte: applicaties die patiënten
users emotionally involved in doing something
helpen een gezond gewicht te bereiken.
that benefits the designer more than them.”.
Voor ongeveer de helft van de mensen in
5
Je zou kunnen zeggen dat producten die in de
Nederland houdt “een gezond gewicht” in dat zij
‘Dealer’ groep van de manipulation matrix vallen
minder moeten gaan wegen dan ze nu doen.
hier mee te maken hebben en dat producten
Een groot ander deel van de Nederlanders
die thuishoren in de ‘Facilitator’ groep veel
behoeft geen gewichtsverandering om op
meer ethisch verantwoord zijn. Dit is waar
gezond gewicht te blijven. De resterende 2%
mijn interesse werd gewekt en er een andere
zou juist moeten aankomen om op een gezond
invalshoek bij komt kijken: producten in de
gewicht te komen, zelfs al willen ze zelf liever nóg
facilitatorgroep die volgens mij tóch niet ethisch
meer afvallen. En daar komt de overvloed aan
verantwoord bezig zijn.
weight loss apps hen goed van pas.
5 Nodder, C (2013), blz. 17 6 Regionaal Kompas Volksgezondheid (2014)
6
Voorbeeld: Mijn Eetmeter Als voorbeeld gebruik ik de Eetmeter van het
De eetmeter kan je precies vertellen hoe veel
Voedingscentrum, een tool die zij zelf als volgt
caloriën je binnen hebt gekregen en welk voedsel
omschrijven:
welke voedingswaarden heeft. Om te beginnen kunnen eetstoornispatiënten dit gebruiken om
“De Eetmeter is een eetdagboek waarin je
te zien welk eten de minste caloriën bevat om zo
dagelijks invult wat je eet en drinkt. De tool laat
veel af te vallen. Er zit echter nog een touch point
zien of je voldoende voedingsstoffen en energie
met anorexiapatiënten aan.
binnenkrijgt.” Het gevaar van de health apps, weight loss apps Dit klinkt best aardig en zelfs vrij bemoedigend
en tracking apps, waar de App Store vól mee
om genoeg te eten, niet? De wrede wereld van
staat, zit hem niet alleen in het goed van pas
anorexia denkt er anders over. Op een enorm
komen voor eetstoornispatiënten. 8
invloedrijke belgische pro-ana site (pro-ana sites
Er zitten ontzettend veel toegepaste patterns
zijn positief over het hebben van anorexia en
in die wellicht goed bedoeld zijn, maar voor
sporen lezers aan om deze ziekte te behouden)
een eetstoornispatiënt grote gevolgen kunnen
staat de eetmeter vermeld als “goede site”.
hebben. Aangezien anorexia al de dodelijkste
7
psychische ziekte is, waarbij 5 tot 10% van de Een goede site om zo min mogelijk voedsel
patiënten aan de ziekte overlijdt, is dit iets dat je
binnen te krijgen welteverstaan.
heel graag wil voorkomen.9
7 Pro-ana.be (z.j.) 8 App store (2014)
9 Nederlandse Academie voor Eetstoornissen (2014)
9
Voor veel anorexiapatiënten is het bijhouden
Door dit model te gebruiken, waarbij je eerst
van een eetdagboek een dagelijkse bezigheid.
gebruikers triggert om een actie uit te voeren, ze
Ze vinden het belangrijk om op te schrijven hoe
dan een beloning geeft en daarna een investering
weinig caloriën ze op een dag hebben binnen
laat doen in je product, creëer je een interne
gekregen en willen ook iedere dag weten wat
drang om je product te gebruiken; een interne
en hoe veel ze hebben gegeten. Ze voelen een
jeuk die gekrabt moet worden.
drang om dit bij te houden en die drang kun je vergelijken met jeuk. Ze hebben een drang om
De eetmeter versterkt de interne drang naar
te krabben (om het eetdagboek in te vullen) en
caloriën tracken door deze cirkel (onbewust?)
voelen zich pas beter als dit is gebeurd.
toe te passen: Een anorexiapatiënt wordt op een pro-ana website getriggerd door een link
Deze drang om iets opnieuw te doen,
die ze ziet staan op de pagina ‘Goede sites’ en
bijvoorbeeld om terug te komen naar de
neemt actie door op de link te klikken. Ze ziet de
eetmeter, is iets wat veel persuasive designed
reward al staan: “Kies een product en zie direct
product graag willen oproepen. Ze proberen de
hoeveel caloriën het bevat” en doet daarom
gebruiker steeds terug te laten komen naar hun
een investering: ze vult in wat ze vandaag heeft
product, zodat ze het blijven gebruiken. Nir Eyal
gegeten. Ze krijgt direct de volgende trigger te
legt in zijn boek ‘Hooked’ uit hoe je dit het beste
zien, ze kan namelijk nog een product invullen.
kunt doen door middel van ‘the hook model’,
Zo gaat de cirkel steeds rond en op den duur zal
een cyclus die de gebruiker doorloopt tijdens het
de trigger vanuit de patiënt zelf komen: de drang
gebruiken van een product.
om de Eetmeter te gebruiken.
10 Eyal, N. (2014), blz. 4
10
10
Hoewel bekend is dat anorexiapatiënten een
Hoewel ik vind dat het compleet verkeerd is om
ongezond laag gewicht (willen) hebben, is niet
als tool pro anorexia gebruikt te worden, heeft de
bij iedereen duidelijk dat dit voor veel mensen te
eetmeter nog een paar aspecten die het geheel
maken heeft met controle. Deze groep patiënten
wat verantwoorder maken. Er is namelijk een
heeft een laag zelfbeeld en heeft het idee dat ze
dagelijks overzicht dat duidelijk aangeeft welke
niks goed kunnen doen. Het afvallen wordt een
stoffen je nog tekort komt vandaag en hoe veel
missie en wanneer blijkt dat ze dit wél kunnen,
je er nog van binnen zou moeten krijgen wil je de
dat ze in ieder geval nog controle hebben over
dag helemaal gezond afsluiten.
11
hun gewicht, halen ze er steun uit.
Deze behoefte aan controle kan zó sterk
Zo’n stap richting het verantwoorder maken van
zijn dat elk detail er toe doet. Wanneer zo’n
je product mis ik erg bij het volgende voorbeeld.
eetstoornispatiënt zich weegt en er is 0,01 kilo bij gekomen, dan is dat voor diegene héél erg. Stel je nu voor dat je als controlebehoeftige anorexiapatiënt bij de eetmeter uitkomt. Een website die tot op de gram nauwkeurig uit kan rekenen welke voedingsmiddelen bepaalde stoffen in zich hebben. Waar je van elke calorie kunt zien waar die vandaan komt. Het is een havana voor eetstoornispatiënten.
11 Hemkes, S. (2012)
11
Voorbeeld: Gezondheid en Fitness De Windows 8 “Gezondheid en fitness” app, die
Ronduit belachelijk vind ik dit, niet alleen omdat
standaard op het startscherm van iedere windows
het zó gemakkelijk te vinden is voor degenen
8 gebruiker staat trackt niet alleen het eten zoals
die daar met de verkeerde bedoelingen komen,
de eetmeter, maar ook je beweging van sport en
maar ook omdat een ingebouwde BMI-meter een
eindjes fietsen of wandelen.
functie is die té voor de hand liggend is binnen deze app.
Daarnaast heb je in de app een eigen profiel, waardoor het stellen van doelen gemakkelijk wordt gemaakt. Henk, 48 jaar en 89 kilo, wil graag 10 kilo kwijt. De app vertelt hem hoe. Stephanie, 15 jaar, 1 meter 50 en 38 kilo wil ook graag afvallen. “Gezondheid” en fitness legt zonder enige waarschuwing uit hoe ze dit het beste kan doen.
12
Zo kan het ook: Weight Watchers Weight watchers, een afvalprogramma waarbij
aan een erkende eetstoornis lijdt. Deze kleine
je met punten je voedselinname bijhoudt, laat
vraag laat zien dat ze met dit onderwerp bezig
zien dat het ook anders kan. Zij laten blijken
zijn geweest en dat ze deze ziekte niet willen
dat ze hebben nagedacht over de kwetsbare
ondersteunen. Wanneer je op ‘ja’ klikt zie je dan
eetstoornisgroep; bij het aanmeldingsformulier
ook het onderste scherm verschijnen. Zo laten zij
van Weight Watchers moet je invullen of je
heel simpel zien dat zij deze ziekte niet steuenen.
13
Zo kan het ook: Recovery Record Om te laten zien dat persuasive design en
het tijd is om te eten, je krijgt beloningen
eetstoornissen ook een compleet andere link met
wanneer je alle benodigde maaltijden op
elkaar kunnen hebben wil ik graag de Recovery
een dag hebt ingevuld en er is ruimte om je
Record app kort toelichten.
gevoelens bij het eten op te slaan. Ook kun je je voedseldagboek met je arts, hulpverlener of
Recovery Record omschrijft zichzelf als volgt:
diëtist delen en samen bekijken wat goed ging en
“Recovery Record is the smart companion for
wat minder goed ging.
managing your journey to recovery from eating disorders including anorexia nervosa, bulimia
De notificaties die je alert maken van een
nervosa, obsessive eating disorder, binge eating
eetmoment maken de app al persuasive; de app
disorder and compulsive eating disorder.”
wilt dat je nu iets gaat doen. Maar deze vorm van persuasive design is juist heel erg verantwoord en
14
Ook bij deze app houd de gebruiker bij wat hij
ondersteunt het herstel van eetstoornissen. Op
eet, maar de insteek van de app is anders. Er
deze manier is persuasive design dus júist heel
wordt gebruik gemaakt van notifications wanneer
ethisch verantwoord.
Een ethisch product ontwerpen Wanneer je een ethisch verantwoord product wilt
Er zijn dus een paar vragen die je kunnen helpen
ontwerpen heb ik inmiddels geleerd dat er één
bij een ethischer product:
ding is wat in je achterhoofd moet blijven zitten:
• Welke ethische status heeft mijn product? (gebruik bijvoorbeeld de manipulation matrix)
Je doelgroep is niet altijd je gebruikersgroep.
• Welke risicogebruikersgroepen zijn er voor mijn product?
In de eerste voorbeelden waren anorexiapatiënten niet de doelgroep, maar ze behoorden wel tot de gebruikersgroep.
• Met welke doeleinden zouden zij mijn product gebruiken? • Hoe kan mijn product misbruikt worden?
Dit kan natuurlijk op allerlei verschillende manieren gebeuren, denk bijvoorbeeld aan
Ik ga er nu vanuit dat ethiek een belangrijke
slagroompatronen. Deze patronen zijn gemaakt
rol speelt bij een ontwerp. Het zou natuurlijk
om te gebruiken in combinatie met een
kunnen dat je door een product ethischer te
professionele slagroomspuitbus. Hiermee maken
maken, je een risicogebruikersgroep uitsluit. Stel
koks in de horeca heerlijke verse slagroom.
je voor dat je een app hebt gemaakt voor een
De slagroompatronen zijn echter gevuld met
bedrijf en er worden door het ethischer maken
N2O, ook wel bekend als lachgas. Inmiddels
van het product minder apps verkocht dan werd
gaat er geen feestje voorbij zonder dat de
verwacht, vind je dat dan alsnog fijn? Vraag jezelf
‘lachgaspatronen’ er even bij worden gepakt. Ik
dit af. Want hoewel ik hoop dat iedereen het
ken zelf tientallen vrienden die een slagroomspuit
liefste de allerethischte producten maakt, kan
in huis hebben zonder het plan ooit verse
het soms niet goed uitkomen. Ben je bewust van
slagroom te maken.
welke ethische status je wilt hebben.
15
Antwoord op de hoofdvraag De hoofdvraag van mijn onderzoek was:
Het is schandalig hoe de Gezondheid en Fitness
In hoeverre is persuasive design ethisch
app totaal geen aandacht besteedt aan de toch
verantwoord met betrekking tot eetstoornis-
al zo kwetsbare groep anorexiapatiënten. Hoewel
patiënten?
de gut feeling bij deze app misschien wel oké is, ze hebben ten slotte vast geen kwaad in de
Het antwoord op de vraag luidt als volgt:
zin, is de ethische verantwoordelijkheid voor
Persuasive design kan heel ethisch verantwoord
eetstoornispatiënten hier ver te zoeken. Ik heb
en zelfs medisch aan te raden zijn voor
laten zien dat het ook anders kan; neem een
eetstoornispatiënten, kijk maar naar de Recovery
voorbeeld aan die producten!
Record app, die eetstoornispatiënten helpt bij het bestrijden en herstellen van de ziekte.
Ik kan iedere (toekomstige) ontwerper dan ook ten zeerste aanraden het verschil tussen
16
Toch vind ik dat veel health apps nog eens met
gebruikersgroep en doelgroep te allen tijde van
een ander perspectief naar hun product kunnen
waarde te achten en de in het vorige hoofdstuk
kijken.
genoemde vragen toe te passen op het ontwerp.
Bronnen 1 Nederlandse Academie voor Eetstoornissen.
8 https://itunes.apple.com/nl/genre/ios-
(2014). Eetstoornissen. Verkregen op 12 mei 2014
gezondheid-en-fitness/id6013?mt=8&letter=A
van http://www.eetstoornis.info/clienten/
9 Nederlandse academie voor eetstoornissen.
eetstoornissen
(2014). Anorexia Nervosa. Geraadpleegd op 14 mei 2014 http://www.eetstoornis.info/nae/cms_
2 Dietcetera. (2014). Eetstoornissen. Verkregen
ken3.nsf/viewdoc/
op 19 mei 2014 van https://www.dietcetera.nl/
55A0CAE552DD49DBC1257281004D584A
ziektes-en-aandoeningen/eetstoornissen 10 Eyal, N. (2014). Hooked: how to build habit3 De Rossi, P. (2010). Unbearable lightness - a
forming products, [Place of publication not
story of loss and gain, Atria Books, New York
identified]
4 Eyal, N. (2014). Hooked: how to build habit-
11 Hemkes, S. (2012, 3 mei). Angst en controle.
forming products, [Place of publication not
[Web log post]. Verkregen van http://www.
identified]
proud2bme.nl/Proud2Live/Angst_en_controle_ op 12 mei 2014
5 Nodder, C. (2013). Evil by design, John Wiley & Sons, Indianapolis, blz. 17
Mijn eetmeter: https://mijn.voedingscentrum.nl/ nl/dashboard/eetmeter/
6 Regionaal Kompas Volksgezondheid. (2014). Hoeveel mensen hebben overgewicht of
Gezondheid en fitness: http://www.
ondergewicht in Nederland? Verkregen op 12 mei
windowsphone.com/nl-nl/store/app/gezondheid-
2014 van
en-fitness/cbb8c3bd-99e8-4176-ad8c-
http://www.regionaalkompas.nl/zuid-limburg/
95ec6a3641c2
thema-s/lichaamsgewicht/hoeveel-mensenhebben-overgewicht-of-ondergewicht-in-
Weight watchers: https://signup.weightwatchers.
nederland/
nl/SignupVersions/Online/StepOne.aspx
7 Pro-ana. (z.j.) Goede Sites. Verkregen op 28 april
Recovery record: http://recoveryrecord.com/
2014 van http://www.pro-ana.be/
17
Reflectieverslag Ik vond aan het begin van het seminar vak
De uiteindelijke presentatie ging voor mijn gevoel
het erg lastig in te schatten hoe breed ik mijn
heel goed, ik had van tevoren geoefend en dat
onderzoek kon trekken in combinatie met de tijd
zou ik een volgende keer zeker opnieuw doen.
die we ervoor kregen. Achteraf gezien denk ik dat
Wat ik érg jammer vond, was dat de docent die
ik nog wel acht weken had kunnen onderzoeken
aanwezig was om mij te beoordelen niet de
op allerlei verschillende manieren, maar ben ik
docent was die mij had begeleid en dus mijn
blij met het onderzoek dat ik heb gedaan.
proces had gezien, maar erger nog; dat hij tijdens mijn presentatie op zijn telefoon bezig was en
Door het onderzoeken van mijn seminar-
met een andere leerling aan het praten was. Juist
onderwerp ben ik veel te weten gekomen over
omdat het zo goed ging vond ik dat frustrerend.
persuasive design en kwam er op een gegeven moment achter dat mijn hoofdvraag beter anders
Het onderwerp persuasive design is iets wat me
gesteld had kunnen worden; bijvoorbeeld ‘In
nog steeds erg boeit en waar ik graag later meer
hoeverre zijn health apps ethisch verantwoord
mee zou willen doen. Daar heeft dit seminar
met betrekking tot anorexiapatiënten’.
zeker aan bijgedragen, het heeft me gestimuleerd me hier meer in te gaan verdiepen. Misschien zie
Ik vind dat ik goed werk heb verricht door apps
ik dit onderwerp over een jaar wel weer tegemoet
te analyseren met verschillende voor mij nieuwe
in mijn afstudeerverslag!
modellen en matrixen. Ook ben ik blij met het feit dat er een les in zit voor CMD’ers; dat was de groep mensen die naar mijn verhaal heeft geluisterd tijdens de presentatie. Wat ik de volgende keer anders zou doen zou in ieder geval zijn: een planning maken voor mezelf. Nu ben ik gewoon maar begonnen en toen mijn boeken vertraagd geleverd werden kwam ik opeens in tijdsnood toen het seminar al gauw dichterbij kwam. Ook zou ik graag een deskundige hebben gesproken, maar dit is er door de verandering van de planning om ruim op tijd de boeken door te gaan spitten niet van gekomen.
18
19
