Notitie YURPS-lab Dieze Oost Programmaonderdeel van Platform31-partnerbijeenkomst De dag van stad en regio Datum: 17 januari 2013 Tijdstip: 13.30 – 16.30 uur, met wijksafari/worldcafe-onderdeel 14.00- 15.00 uur Locatie: Creatieve cooperatie, Esdoornstraat 3, 8021 WB Zwolle
AanleidingYURPS-lab Om de wijk Dieze Oost in Zwolle leefbaar en vitaal te houden wordt gewerkt volgens het organisch vernieuwen van de wijk met een hoge people-planet-profit ambitie. Het organisch vernieuwen is een stapsgewijze aanpak, waarbij het eindbeeld en de weg er naar toe nog niet tot in de detail zijn uitgewerkt. De wijkvernieuwing van Dieze Oost gaat van start in financieel andere tijden. Het is een testcase om de concrete handvatten voor een ´Stedelijke vernieuwing op uitnodiging´ uit te vinden. Welke partijen zijn bereid om met een propositie voor de wijkvernieuwing te komen? De partijen willen niet meer langer redeneren vanuit een vastgoedopgave, maar vanuit het gebied en haar gebruikers. Om te weten wat het gebied vraagt, welke doelen er gerealiseerd moeten wordt de PPP-methode gebruikt. Duurzaamheid is dan het leidende principe. Waar is de dynamiek om te vinden om die doelen te bereiken? Het vraagt van partijen dat zij goed nadenken hoe een thema/initiatief kan bijdragen aan andere thema's/initiatieven, maar ook hoe ze aan alle P's kunnen bijdragen. Waar liggen de kansen waar bekende en nog onbekende stakeholders aan de slag gaan? Worden er nog partijen en mogelijke co-producten worden over het hoofd gezien? Gaat het thema energie voor het vliegwieleffect zorgen, of zijn er ook nog andere thema’s? De YURPS (netwerk van Young Urban and Regional Professionals) zijn uitgenodigd om mee te denken over organisch vernieuwen met duurzaamheid als leidend principe om tot nieuwe investeringsmogelijkheden en plannen voor de wijk te komen. Vervolgens is dan de vraag welke faciliterende rol pakken de gemeente en-of corporaties op zich en wat mogelijke proposities van stakeholders in de wijk kunnen zijn. In deze notitie is achtergrondinformatie opgenomen over de wijk, de ambities en gemaakte keuzen en staat de vraag uiteengezet. In de bijlagen zijn de ideeën en scenario’s van twee jaar geleden over het duurzame aanpak en de bijbehorende waardecreatie opgenomen.
1
Dieze Oost Dieze-Oost is gelegen in de grotere wijk Diezerpoort, ten noorden van de Zwolse binnenstad. Diezerpoort, dat in totaal zo’n 9.000 inwoners en 5.400 woningen telt, is een ware lappendeken van buurten die in verschillende perioden zijn gebouwd. Dieze-Oost is tussen 1955 en 1970 gebouwd, Dieze-West en de Indische Buurt dateren grotendeels van voor de oorlog. Dieze-Oost biedt met ruim 1900 woningen onderdak aan circa 3500 bewoners. De woningvoorraad is tamelijk divers qua woningtypes: portiekflats en maisonnettes, maar ook eengezinswoningen. Wel zijn de woningen over het algemeen goedkoop. De Zwolse corporaties SWZ en deltaWonen hebben respectievelijk 770 en 670 van de 1900 woningen in beheer (75%). De overige woningen zijn particulier bezit (25%). Het overgrote deel hiervan bevindt zich in de sociale huursector. Dieze-Oost heeft de functie van starterswijk op de Zwolse woningmarkt: het is (in figuurlijke zin althans) de ‘poort’ van Zwolle. In het Zwolse woningaanbod neemt Dieze-Oost qua bevolkingssamenstelling een bijzondere positie in. De relatief kleine en vaak verouderde woningen vormen met hun lage huren een ideaal onderkomen voor starters en mensen met lage inkomens. Dit weerspiegelt zich in de bewoners: bijna 60 procent is alleenstaand, de leeftijdsgroep 18-39 is sterker vertegenwoordigd dan elders in Zwolle, en 40 procent van de bewoners valt in een lage inkomenscategorie. Door het beperkt aantal eengezinswoningen is het percentage gezinnen met kinderen slechts 10 procent. Tot slot is met 27 procent het aantal bewoners dat aangeeft te willen verhuizen, zodra de kans zich voordoet, driemaal hoger dan in de rest van Zwolle. De wijkbewoners ‘Diezerpoorters houden van hun wijk’. Ze prijzen de ruimte, het groen, het gevarieerde karakter, zijn tevreden over buurt en buren. Maar wijkbewoners zijn ook bezorgd. De leefbaarheid in de wijk brokkelt af. De sociaal-maatschappelijke situatie is uitermate kwetsbaar. Er wonen relatief veel mensen met een zwakke inkomenspositie en de doorstroming is groot. Een groot aantal ouderen hebben in toenemende mate zorg nodig. Buurtverbanden, zoals die bestonden, zijn verzwakt. Bewoners hebben last van elkaar, de wrijvingen tussen buurtbewoners nemen toe en de politie moet steeds vaker uitrukken bij overlast. De hulpverleners in de wijk constateren een toename van problemen bij gezinnen. Vaak stapelen deze zich op: werkloosheid, voortijdig schoolverlaten, verslavingsproblemen, schulden, criminaliteit en huiselijk geweld. De wijk komt deze situatie niet te boven op eigen kracht.’ Na een aanvankelijke insteek via de stedenbouwkundige/fysieke kant is met de ontwikkelingsvisie ‘Diezerpoort ben ik’ in 2009 veel meer ingezet op een sociaal- maatschappelijke benadering. Voor alle partijen – waaronder de corporaties die hun plannen voor de wijk al klaar hadden liggen –
2
betekende dit een omslag in het denken. Vijf centrale ambities werden benoemd, op basis van gesprekken met de bewoners: -
sociaal krachtig, levensfase-proof, gezonde leefomgeving, stedelijke pionier: welkom! authentieke wijk.
Het buurtperspectief op hoofdlijnen: Het buurtperspectief is opgesteld vanuit hoofdzakelijk een vastgoedperspectief. Het is de wens deze te verbreden. Sociaal Sturen op bewonersmix:
starters maximeren op 55% faciliteren van een nieuwe generatie gewortelden: gezinnen verminderen van immobielen door te investeren in de individuele bewoner betere afstemming over verantwoordelijkheden bij aanpak probleemgevallen Dit mag maximaal voor 10% ten koste gaan van de sociale huurwoningen.
Fysiek
Behoud van het karakter van de buurt: o stedenbouwkundige structuur; o beeldkwaliteit architectuur; inzetten op duurzaamheid door te investeren in levensloopbestendige woonvormen én het gebruik van duurzame energiebronnen, materialen en huidige woningen.
Economisch Hart voor de buurt – de strategische zone versterken door daar de bedrijvigheid te concentreren en te laten aansluiten op Simon van Slingelandtplein.
Duurzaamheidsvisie Duurzaamheid is het leidende principe achter de aanpak van de fysieke, economische en sociale opgave voor Dieze Oost. De duurzaamheidsvisie uit oktober 2009 is de onderlegger voor de aanpak. Drie essenties uit deze duurzaamheidsvisie zijn van belang voor de wijkvernieuwing: 1. Duurzaamheid is het leidend principe. Hiermee wordt bedoeld dat alle inspanningen die in de wijk worden verricht er op zijn gericht bij te dragen aan de langdurige balans tussen people, planet en profit in de wijk, maar ook voor de omgeving. In feite dus meervoudige waardecreatie, waarbij waarde uitgedrukt kan worden in geld, bijvoorbeeld de waarde van een woning, of woonlasten. Maar tegelijk willen we waarde realiseren in termen van veiligheid, ecologische en natuurwaarde, zorgen voor elkaar, sociale waarden. People, Planet en Profit dus.
3
2. Het gebied en haar gebruikers staan centraal. Alle inspanningen zijn erop gericht meervoudige waarde (uitgedrukt in PPP) te creëren voor het gebied en haar gebruikers. “Winst” komt ten goede aan het gebied en haar gebruikers. Dat betekent dat de vastgoedopgave (van de woningbouwcorporaties) op zichzelf niet leidend is. Wel is het een veroorzaker van dynamiek in de wijk, en daarmee een kans om bij te dragen aan duurzame ontwikkeling, maar niet de enige. Ook ligt er een energieopgave, net als de wateropgave (klimaatverandering, deltaprogramma) die dynamiek kunnen veroorzaken. Maar ook initiatieven van bewoners om bijvoorbeeld te komen tot een stadslandbouwgebied moet worden gezien als dynamiek die, mits goed georganiseerd, kan bijdragen aan de duurzame ontwikkeling van Dieze-Oost; 3. Deze benadering stelt eisen aan de samenwerking tussen betrokken partijen in het gebied. De stelregel is dat technisch alles mogelijk is, de mate van duurzaamheid wordt bepaald door de mate van samenwerking. Tussen beleidsdisciplines, tussen overheden, tussen gemeente en maatschappelijke organisaties in het gebied, met bewoners. Co-creatie, coöperatief samenwerken in opdracht van en samen met het gebied en haar gebruikers. Van sectoraal naar integraal. De netwerksamenleving doet zijn intrede en die moet worden benut om bij te dragen aan de duurzame ontwikkeling van Dieze-Oost en haar omgeving. Wat betekent dit bijvoorbeeld voor de rol van een overheid? Niet langer centraal programmeren, plannen, ordenen en inrichten. Maar meer naar ontwikkelen, transformeren, condities creëren, organisch, verbinden, organiseren.
Vragen aan de YURPS Minister Blok schreef op 11 december 2012 aan de Tweede Kamer dat leefbare wijken en steden een zaak is van burgers, bedrijven, corporaties en gemeenten. De structurele veranderingen in de maatschappij dwingen tot vernieuwend denken en handelen en het sluiten van nieuwe coalities. De steden in het hele land hebben daarom concrete handvatten nodig om ‘stedelijke vernieuwing op uitnodiging’ te doen slagen. Op de YURPS-competentiedag werd onder de aanwezige jonge professionals de conclusive gedeeld om ook zelf voorbij het goede idee te komen en zelf een professioneel statement te maken. Dit lab kan hiervoor dienen als een volgende stap. De gemeente en corporatie SWZ en deltaWonen vragen de YURPS om vanuit hun expertise hier verder op door te denken en een uitwerking voor te maken voor Dieze Oost. Wat is jullie beeld van organische vernieuwen met duurzaamheid als leidend principe en hoe leidt dit tot nieuwe investeringsmogelijkheden en plannen voor de wijk? Wat zijn levensvatbare proposities en welke faciliterende rol pakken de gemeente en-of corporaties. De vragen die bij de Zwolse partijen bij deze ‘testcase stedeljke vernieuwing op uitnodiging’ spelen zijn:
Waar liggen de kansen om de people-planet-profit ambitie waar te maken in Dieze Oost. Welke P’s zijn er in dit gebied die moeten worden bediend Wat zou voor dit gebied bereikt moeten worden? Wat zijn de gebiedsdoelen Waar is dynamiek te vinden? Hoe kunnen deze bijdragen aan de gebiedsdoelen? Hoe breed kun je denken, hoe kun je proposities bundelen? Wat te denken van co-creatie? Welke stakeholders zijn er (nog meer)? Wat zijn haalbare proposities bij de betrokkenen in de wijk? Welke rol moet de gemeente op zich nemen en op wat voor wijze? Welke rol past bij de corporaties en op wat voor wijze? Wat moet de rol verdeling zijn? Wat is een faciliterende rol?
4
Bijlagen Duurzaamheidsvisie & Duurzaam diensten bedrijf Dieze Oost Adviesbureau TTE heeft in 2010 vijf scenario’s opgesteld om de duurzaamheidsvisie in te richten. De duurzaamheidsvisie Dieze-Oost is opgebouwd in vijf scenario’s, die in oplopend ambitieniveau van samenwerking zijn weergegeven. De vijf belangrijke actoren zijn de gemeente Zwolle, woningbouwcorporaties SWZ en deltaWonen, energiebedrijf en de particuliere woningbezitters. Vanaf het eerste scenario wordt de samenwerking intensiever en structureel van aard. De balans geeft de voordelen voor de drie P's (People, Planet en Profit) weer ten opzichte van het vertrekpunt. Scenario's kunnen daarmee eenvoudig onderling vergeleken worden. Rekening houdend met de factor tijd is een doorkijk van 30 jaar gegeven. Wat is het effect van investeringen op de exploitatie (Profit) en wat is het effect op de CO2 uitstoot (Planet)? Scenario 1 Doorgaan op de ingeslagen weg Er vind afstemming plaats via een gezamenlijke stuurgroep. De wens tot duurzaamheid maakt ruimte voor innovatie in gebouwen (isolatie), op individueel gebouwniveau en in het nu voorzien bouwtempo. De gemeente begeleidt het proces volgens de standaard procedure. De duurzaamheidsbalans laat zien dat er winst geboekt wordt op alle fronten. De maandelijkse woonlasten dalen in 2035 met 200 Euro, de CO2 uitstoot daalt met 50% en het wooncomfort stijgt.
5
Scenario 2 Verdieping Woningbouwcorporaties gaan zelf contracten aan voor hun energievoorziening (warmte- en koudeopslag – WKO) met energieleverancier(s). De gemeente zet haar kennis over ondergrond in en begeleidt woningbouwcorporaties bij de totstandkoming van hun energieconcepten. De duurzaamheidsbalans laat zien dat extra comfort (koeling) ontstaat door toepassing van WKO. De CO2 uitstoot neemt opnieuw met circa 50% af ten opzichte van scenario 1. De woonlasten blijven gelijk aan scenario 1, in de openbare ruimte zijn geen grote veranderingen waarneembaar.
6
Scenario 3 Energiek Woningbouwcorporaties zoeken samen een energieontwikkelaar/exploitant voor levering van energie. De verantwoordelijkheid voor het energiesysteem, zowel de aanleg als de exploitatie ervan ligt bij het ‘ energiebedrijf’. Flexibiliteit in bouwplannen gaat omlaag door afspraken met de energieleverancier. De openbare ruimte is nodig voor het collectieve energiesysteem. De kwaliteit van de openbare ruimte neemt toe (openbare ruimte corporaties). De duurzaamheidsbalans laat zien dat er wederom winst geboekt wordt ten opzichte van de eerdere scenario’s. De CO2 uitstoot daalt naar 0%, de overige aspecten blijven gelijk aan scenario 2.
7
Scenario 4: Duurzaam eiland De corporaties zetten samen een Duurzaam Diensten Bedrijf (DDB) op. Het DDB investeert in het energiesysteem en in ontwikkeling van de openbare ruimte. De openbare ruimte wordt energieproducerend. De duurzaamheidsbalans laat een CO2 uitstoot van 0% zien. In de wijk wordt zichtbaar (gebouwen, openbare ruimte) dat de gehele energievraag wordt opgewekt in de wijk. Bij een gunstig rentepercentage kan het DDB bovendien geld genereren voor een kwaliteitsimpuls van de openbare ruimte (middenkwaliteit).
8
Scenario 5 Duurzaam verweven met de stad Samenwerken betekent belangen van een gebied voorop zetten. De gemeente participeert ook, waardoor de gebiedsgrenzen vervagen. De corporaties zetten samen met gemeente een DDB op. Het DDB participeert ook in energieprojecten buiten Dieze Oost, om de druk op de openbare ruimte binnen de wijk te verlichten. De duurzaamheidsbalans verbetert ten opzichte van het voorgaande scenario, vooral op het gebied van profit. De openbare ruimte gaat naar een ‘ hoge’ kwaliteit en woonlasten kunnen met circa 150 Euro per huishouden per maand dalen. Dieze Oost is een wijk geworden waar kwalitatief hoogwaardig gewoond kan worden tegen lage woonlasten.
9
Meer lezen over Dieze Oost: -
Gedroomd Diezerpoort, Richtingen en kaders voor natuurlijke wijkvernieuwing, november 2010 Ontwikkelingsvisie Nieuwstad Diezerpoort 2009-2020: Diezerpoort ben ik, 2009 Samenwerking sleutel voor duurzame herstructurering in Dieze Oost, artikel ROMmagazine, jan/febr 2011 Wijkbeschrijving Diezerpoort: http://www.kei-centrum.nl/pages/28616/ZwolleDiezerpoort.html Strategische beleidskeuze Dieze-Oost (postitioneringsstatement), november 2011
Relevante vakliteratuur -
-
-
Terugploegen van maatschappelijke baten, creatieve vormen van stedelijke vernieuwing, Ecorys, juni 2012: http://www.kei-centrum.nl/pages/28783/Terugploegen-vanmaatschappelijke-baten.html Toekomst waarde nu, Duurzaamheid verzilveren in gebiedsontwikkeling, Agentschap NL en Rijksvastgoed- en ontwikkelingsbedrijf, 2011 http://www.keicentrum.nl/pages/26026/Documentatie/Toekomstwaarde-nu.html Essay stedelijke vernieuwing op uitnodiging, http://www.kei-centrum.nl/pages/28628/E1.html Dossier Stedelijke vernieuwing op uitnodiging: http://www.keicentrum.nl/pages/gerelateerdeInformatie?dossier_id=56
Plattegrond Dieze Oost, Zwolle A: locatie van het YURPS-lab
10
