De wandeling Dieze West De route begint op de Diezerkade, met zicht op de Albert Heijn. Recht voor je ( een beetje naar rechts) ligt het deel waar de eerste uitbreidingen plaats vonden in de 19e eeuw. Maar hierover straks meer, laten we bij het begin beginnen.
Dieze West Dieze was in de vroege middeleeuwen een zelfstandige marke ten noorden van Zwolle. Een marke was een gebied in het bezit van een vereniging van landeigenaren, een constructie die vooral in het oosten van Nederland voorkwam. Intussen maakte Zwolle een snelle groei door en al snel had zij meer gebied nodig om uit te breiden; in 1384 werd de marke Dieze aan Zwolle toegevoegd. Op deze locatie ontstond al voor de 17e eeuw een belangrijke voorstad, de Nieuwstad of Nijstad. Veel mensen die vanuit de buurtschappen in het vroegere Zwollerkerspel naar Zwolle trokken, kwamen via deze voorstad de stad Zwolle in om daar bijvoorbeeld hun goederen op de markt te verkopen. Verschillende namen in dit gebied herinneren nog aan dit verleden: Langenholterweg, Gennestraat, Berkumstraat en Westerveldstraat; zij zijn vernoemd naar deze oude buurtschappen. Door deze functie ontwikkelden bepaalde wegen, zoals de latere Thomas a Kempisstraat, zich tot drukke, bebouwde straten. Echter het grootste deel van dit gebied bestond nog uit ontgonnen grond en tuindergebied. Ook hieraan herinneren verschillende straatnamen, denk bijvoorbeeld aan de Warmoesstraat; warmoes is een oude naam voor kool of, algemener, groente. Tot slot waren in dit gebied de gemeentelijke vuilstortplaatsen en de Algemene Begraafplaats gevestigd. Gedurende twee eeuwen groeit dit gebied gestaag door, tot de 2e helft van de 19e eeuw, wanneer men besluit tot een grotere uitbreiding. Bestaande straten worden verlengd, nieuwe straten worden aangelegd en er worden arbeiderswoningen neergezet in de straten en stegen die uitkomen op de hoofdstraten. Hoewel deze arbeiderswoningen van zeer slechte kwaliteit zijn, blijven zij toch vele jaren in gebruik en duurt het tot het begin van de 20e eeuw voor woningbouwverenigingen hier verandering in brengen. Deze verenigingen doen onderzoek naar de staat van de huisjes en bouwen nieuwe huizen; de woningbouwvereniging AZCW bouwt tijdens de Eerste Wereldoorlog haar eerste 41 woningen aan de Warmoesstraat. De woninghoeveelheid wordt echter vooral uitgebreid in de vorm van verschillende buurten: de Indische Buurt (jaren ’10), de Schilderbuurt (jaren ’20) en de Bomenbuurt of “Bollebieste” (jaren ’30). Hoewel men in de jaren erna plannen blijft maken voor uitbreiding van de woningvoorraad, komt hier door de Tweede Wereldoorlog een tijd lang niets van terecht. Na de Tweede Wereldoorlog wordt Dieze echter alsnog uitgebreid, in het gebied wat later in 1962 is vastgesteld als bestemmingsgebied Dieze Oost. Hierover straks meer bij het bespreken van de route door Dieze Oost. Overigens heeft het bestemmingsplan uit 1962 ook gevolgen gehad voor het eerste deel van Dieze, Dieze West. Zo is de Van Wevelinkhovenstraat toen aangelegd om een goede ontsluiting van Dieze Oost met het centrum van de stad mogelijk te maken. In Dieze West vindt ook een vernieuwing plaats in de jaren ’60. Het gebied met 19e eeuwse bebouwing had niet alleen schade
geleden in de oorlog, de woningen waren daar volgens huidige standaarden zo klein, verouderd en daardoor onbewoonbaar, dat men besloot tot een sanering van het gebied in de jaren ’60. Veel woningen werden gesloopt en een nieuw gebied werd aangelegd, met als belangrijke weg de huidige Burgemeester Drijbersingel. Aan deze singel streefde men naar vrijstaande gebouwen in een groene omgeving, vergelijkbaar met de Van Roijensingel aan de zuidkant van de stad. De laatste grote verandering in dit deel van de wijk kwam met bestemmingsplan Diezerpoort, vastgesteld in 1982. Eind jaren ’70 concludeerde men dat in een deel van het bestemmingsplangebied Dieze West (het gebied ten oosten van de Van Wevelinkhovenstraat) en een aansluitend deel van het bestemmingsplangebied Wipstrik (het gebied ten westen van de Nieuwe Vecht) zich een ouder woongebied met een vervallen karakter bevond. Niet alleen was de bebouwing in deze gebieden in dezelfde verouderde staat, er was ook een gemeenschappelijke problematiek ten aanzien van de verkeers- en winkelfunctie van dit gebied. Men besloot dan ook dit gebied samen te voegen en hiervoor een nieuw bestemmingsplan te schrijven: bestemmingplan Diezerpoort. Dit plangebied werd vernoemd naar de gelijknamige vroegere wijk, die buiten de vestigingsgordel langs de toenmalige uitvalswegen van de stad gelegen was en genoemd was naar de poort waardoor zij bereikbaar was, in dit geval “voor de Diezerpoort”. Het bestemmingplangebied Diezerpoort werd begrensd door de Van Wevelinkhovenstraat, Hogenkampsweg, Meppelerstraatweg, Bankastraat, Nieuwe Vecht, Almelose kanaal en de stadsgracht. Onderdeel van dit plan waren onder andere de nieuwbouw in de omgeving Langenholterweg-Hofstraat (achtentachtig woningen), nieuwbouw van zeventig woningen in de Indische Buurt en het nieuwbouwproject in het gebied Westerveldstraat en omgeving (het gebied rechts voor ons). Tot slot werd in dit gebied in 1992 winkelcentrum Diezerpoort aangelegd. Je staat nu op de Diezerkade:
1
Diezerkade
Diezerkade
2
De Diezerkade, tot aan het eind van de 19e eeuw Nijstad geheten, was vroeger een echte kade. Veel turfschepen losten en laadden hier hun vracht. Verder was het een tijdlang de eindhalte voor de goederenwagons van de Dedemvaartse Stoomtram en liep hier tot 1939 een spoor naar de Thorbeckegracht. Op deze kade stonden zogeheten Baliekluivers: kleine muurtjes die de Nijstad moesten beschermen tegen wassend water uit de Zuiderzee. Deze baliekluivers zijn echter in de jaren ’30 gesloopt, toen door de bouw van de afsluitdijk in 1932 de dreiging van overstromingen minimaal werd.
Deze voormalige villa van Baron van Pallandt dateert uit 1880 en is ontworpen door de architecten W. en F.C. Koch. Hoewel dit pand tegenwoordig de kop vormt van de gesloten gevelwand langs de Diezerkade, was zij oorspronkelijk een vrijstaande villa gelegen in een ruime tuin. Dit bakstenen pand heeft een asymmetrische voorgevel en aan de linkerkant zien we een driezijdige uitbouw over beide bouwlagen. Verder zien we een sterke horizontale geleding door plint, doorlopende onderdorpels en kroonlijst met guirlandemotieven. Verder zijn de openingen boogvormig aan de bovenkant.
Schuin rechts voor je, naast winkelcentrum Diezerpoort, zie je een villa:
Ga nu naar rechts en loop door tot je bij de rotonde komt. Blijf vervolgens rechtdoor gaan: je loopt nu op de Brink. Steek vervolgens de weg over en blijf rechtdoor lopen; je loopt nu op de
Rhijnvis Feithlaan. Deze laan is genoemd naar de jurist, dichter en burgemeester van Zwolle Rhijnvis Feith ( 1753-1824) uit Zwollerkerspel. Vroeger heette deze straat Platte Allee. Aan de linkerkant zie je nu een hele rij huisjes:
3
Rhijnvis Feithlaan 1-21 Deze éénentwintig woningen vormen de noordelijke gevelwand van de Rhijnvis Feithlaan. Zij zijn kort na elkaar, in de periode 1878-1892 gebouwd. De rij woningen bestaat uit twee bouwlagen op een souterrain, onder schilddaken of afgeknotte schilddaken, waarbij de bakstenen gevels op sommige plekken zijn witgepleisterd. Verder zien we bij de meeste panden dakkapellen en verder een aantal balkons. Alle panden hebben een ingang en portiek met stoepje. De 19e eeuwse gevelwand is bijna geheel ononderbroken; alleen tussen nr. 14 en 15 wordt zij even onderbroken door een terugspringende aanbouw. Deze woningen zijn gemeentelijke monumenten. Loop nu langs deze huisjes; je ziet aan de rechterkant het voormalig Sophia Ziekenhuis:
Rhijnvis Feithlaan 80-96 Het Voormalig Sophia Ziekenhuis
4
Het voormalig Sophia Ziekenhuis zoals wij haar nu zien is in verschillende fasen in een periode van ruim 50 jaar gebouwd. Het oudste gedeelte dateert uit 1882-1884, destijds het eerste als zodanig gebouwde ziekenhuis te Zwolle. Het gebouw was in neorenaissancestijl naar een ontwerp van stadsarchitect J.L. van Essen. Na verschillende uitbreidingen in de jaren ’10 en ’20 van de volgende eeuw, kwam het tot een belangrijke uitbreiding in de jaren ’30. In 1931 kreeg stadsarchitect J.G. Wiebenga de opdracht de uitbreiding te ontwerpen, waarbij hij het als zijn taak zag het versnipperde complex tot één geheel te smeden. Wiebenga’s eerste plan werd afgekeurd en tegen zijn zin moest hij op last van de gemeente gaan samenwerken met de in ziekenhuizen gespecialiseerde architect Van der Linden. Hun gezamenlijke plan is uitgevoerd. Hierin is het principe van Wiebenga’s oorspronkelijk ontwerp bewaard gebleven, de constructie is echter zwaarder uitgevoerd. Zo is veel glas in de gevels vervangen door baksteen, zeer tegen de zin van Wiebenga. De uitbreiding is in een functionalistische bouwstijl, hetgeen hier wil zeggen dat men in haar vormgeving al haar functie
heeft willen laten zien. Het bestaat uit een betonnen skeletconstructie met gevels van rode en voornamelijk gele baksteen, brede grote vensters met stalen kozijnen, afgedekt door een plat dak. De uitbreiding heeft een V-plattegrond met vleugels van ongelijke lengte. Aan de Nieuwe Vecht is de kortste vleugel geplaatst, langs de Rhijnvis Feithlaan de langste, welke deels voor het bestaande gebouw is geplaatst. Op de kop van het gebouw worden de vleugels met elkaar verbonden. Hier zien we een tweezijdige erker met een in baksteen opgetrokken toren waaronder de oorspronkelijke hoofdingang is geplaatst. Tegenwoordig is deze ingang echter begroeid en de huidige ingang bevind zich iets rechts van het midden van de vleugel langs de Rhijnvis Feithlaan. De uitbreiding was in 1935 voltooid. Het is in de jaren ‘90 aangewezen als rijksmonument. Het gebouw is tegenwoordig niet meer als ziekenhuis in gebruik, maar wordt verbouwd tot Hogeschool voor de Beeldende Kunsten, naar ontwerp van architect Hubert-Jan Henket.
Loop nu rechtdoor en volg de bocht mee naar links. Bij de straat aangekomen zie je aan de overkant een groot herenhuis liggen. Steek de straat over en loop het hek door. Rechts voor je zie je nu het herenhuis “Molenzicht”.
Binnengasthuisstraat 1 Herenhuis Molenzicht
5
Dit herenhuis is in 1877 gebouwd in opdracht van wijnhandelaar W.A. van Laer. Ten tijde van de bouw stond het huis in het buitengebied van Zwolle. Tegenwoordig is het huis in gebruik als kantoor van woningstichting Openbaar Belang. Het gebouw is afgeschermd van de weg door een smeedijzeren hek. Ondanks dat de functie van het pand is veranderd, zijn veel oorspronkelijke delen bewaard gebleven; de dienstwoning die naast het huis stond is inmiddels echter wel gesloopt. Het huis bestaat uit twee bouwlagen onder een afgeknot schilddak met antraciet geglazuurde dakpannen met op iedere hoek een schoorsteen. Zowel de voorgevel als de achtergevel zijn symmetrisch en witgepleisterd. Verder zien we aan de voorkant een hardstenen trap met daarboven de houten toegangsdeur met bovenlicht, onder een balkon met een smeedijzeren balkonhekje op grote consoles. De villa heeft aan de rechterzijde een fraai bewerkte gietijzeren open waranda met gietijzer trappetje. Dit gebouw is tegenwoordig een rijksmonument.
Loop nu door, je loopt nu op de Binnengasthuisstraat. Deze straat is in 1983 aangelegd en is genoemd naar de stichting het Nieuwe Binnengasthuis. Aan de linkerkant zien we na een klein stukje doorlopen een lange rij huisjes.
6
Binnengasthuisstraat 14 t/m 52 Deze tegenwoordig negenendertig woningen zijn gebouwd in 1923. Tussen nr. 31 en 32 zien we ook nog een gevelsteen met daarop: “Van deze stichting “het nieuwe binnengasthuis” werd op 11 september 1923 de eerste steen gelegd door Mr. D. van Laer oud voorzitter der gasthuizen”. Maar aan deze stichting gaat een hele geschiedenis vooraf. Het binnengasthuis is rond 1300 in Zwolle ontstaan; zij heette toen nog het Heilige-Geestgasthuis. Haar taak was in eerste instantie om aan zwervers, zieken en pelgrims onderdak te bieden. Later kwam ook de zorg voor ouderen hierbij, al kon men hier alleen aanspraak op maken als men zijn hele leven
gewerkt had; bedelaars werden niet geduld. De functie van ouderenhuis nam in de eeuwen erna en steeds grotere rol in en aan het begin van de 20e eeuw was dit haar enige functie. Oorspronkelijk was het binnengasthuis gevestigd tussen de Diezerstraat en de oude Vismarkt, maar in de loop van de eeuwen had deze straat zich ontwikkeld tot een winkelstraat en was het dus gedaan met de rust. Verder voldeden de woningen al lang niet meer aan de huidige eisen. Het werd dus tijd om op zoek te gaan naar een nieuwe locatie en die werd gevonden in het gebied bij het huis Molenzicht. Hier werden veertig huisjes gebouwd die op 3 mei 1924 geopend werden; het gebouw Molenzicht werd gedurende vele jaren het kantoor van de stichting. De woningen waren zowel toen als nu zeer populair. Dit is niet zo gek gezien hun ligging. Zo zijn zij enerzijds dichtbij de stad gelegen, maar anderzijds heeft men wel de rust, onder andere doordat men uitkijkt op een mooi aangelegd parkje begrensd door de Nieuwe Vecht. Verder zijn de woningen, met in het middengedeelte een verdieping, in goede staat en vormen nog steeds een grote eenheid, onder andere door een renovatie in de jaren ’70 en een grote onderhoudsbeurt in 1988. De rij huisjes wordt maar op één punt onderbroken, namelijk tussen nr. 49 en 50; hier is een doorgang naar de Borneostraat, afgesloten door een hek waarop aan de andere kant “Gasthuis” en “anno 1924” staat. Overigens valt deze hele straat onder de Stichting Binnengasthuis, tegenwoordig Gasthuizen geheten. Zo ook het gebouw op de hoek met de Vechtstraat, Vechtstraat 225 t/m 253. Dit gebouw, wat functioneert als
bejaardentehuis, is nog maar een paar jaar oud, hetgeen te zien is aan de gevelsteen met de tekst: “18-10-1995 Eerste steen namens het bestuur van de stichting Gasthuizen, gelegd door de heer I. van Zanten.” Aan de achterkant van het gebouw is een soos die door haar naam, “Molenzicht”, de connectie laat zien met het herenhuis wat er tegenover staat. De huisjes tussen dit bejaardentehuis en de zojuist besproken woningen, nummer 2 t/m 13, zijn in 1956 gebouwd in opdracht van de Pruimerstichting. De architecten waren H. Mastenbroek en J.H. de Herder. De ‘zaaddragershuisjes’ ontlenen hun naam aan de lijnzaadolie die in een aantal molens langs de Nieuwe Vecht werd geproduceerd. De molens zijn met uitzondering van ‘De Passiebloem’ verdwenen. De molens en de woningen van de zaaddragers dateren uit de 18e eeuw.
Indische Buurt De Indische buurt is één van de oudste buurten in Dieze. Woningbouwvereniging Openbaar Belang bouwde hier rond 1909 haar eerste zesennegentig huizen in het gebied bij de Nieuwe Vecht dat bekend stond onder de naam Vlasakkers.
Er was veel belangstelling voor de woningen. In de jaren erna werden er veel woningen bijgebouwd met onder andere in de jaren ’20 woningen aan de Bilitonstraat, Madurastraat en Sumatrastraat. In 1936 werden voorlopig de laatste vijf woningen gebouwd. Overigens had deze buurt bijna de Molenbuurt geheten. Want hoewel burgemeester en wethouders namen van de eilanden van het toenmalige Nederlands Oost-Indië hadden uitgezocht, waren er ook raadsleden die liever zagen dat de straten vernoemd werden naar de vele windmolens die in
Loop nu langs de huisjes (in het eerste straatje rechts vind je de zaaddragershuisjes) en volg de bocht mee naar links. Loop rechtdoor, door het steegje en je komt uit op de Borneostraat. Dit is de Indische Buurt.
7
deze buurt hadden gestaan.
Borneostraat 12 t/m 50
Loop nu linksaf verder de Borneostraat in. De woningen hier zijn allemaal gebouwd in de jaren ’20 en ’30 in opdracht van woningbouwverenigingen. Enkele van deze projecten zullen besproken worden. Zo zie je aan de linkerkant een rijtje huizen, nummer 6280.
8
Borneostraat 62 t/m 80 We zien hier een rijtje van tien woningen, verdeeld over twee blokjes van vijf woningen met hiertussen een doorgang. Deze doorgang is de vroegere toegangsweg tot de woningen van het nieuwe binnengasthuis, zoals we zojuist gezien hebben. De woningen zijn een ontwerp van de architect J.D.C. Koch en zijn gebouwd in 1924 in opdracht van de Vereeniging tot verbetering der Arbeiderswoningen te Zwolle. De gevels zijn grotendeels nog in oorspronkelijke staat, afgezien van nummer 80 welke wit geverfd is. Loop een stukje door: nr. 12-50, ook aan de linkerkant van de weg.
9
Enkele jaren na de voltooiing van nummer 62-80 gaf dezelfde vereniging, de Vereeniging tot verbetering der Arbeiderswoningen te Zwolle, opdracht tot de bouw van twintig arbeiderswoningen. Zij werden ontworpen door de architect W.A.N. Aberson en gebouwd in 1928. Zij zijn ontworpen als een ononderbroken rij huizen, visueel verdeeld in drie delen. Het meest linkse en rechtse deel zijn identiek. Het dak begint hier direct boven de eerste bouwlaag waardoor de ramen op de eerste verdieping zijn uitgevoerd als dakkapellen. Verder grenzen deze woningen direct aan de smalle stoep. Het middelste deel wijkt iets terug van de stoep en is hiervan gescheiden door een rij aangebouwde plantenbakken en wat groen. Bij dit deel begint het dak pas boven de tweede laag en het geheel komt hierdoor statiger over. Overigens lijkt door dit verschil in daken dit deel hoger, dit is echter niet het geval; alle woningen bestaan uit twee woonlagen en een zolderverdieping. Het complex is opgetrokken in rode baksteen met rode dakpannen en vormt ook tegenwoordig nog een grote eenheid, al is het verfwerk verschillend van kleur en hebben ook de gevels door onder andere reiniging niet altijd meer dezelfde kleur. Loop verder tot het volgende te bespreken huizenblokje, deze keer aan de rechterkant van de weg.
10
Soendastraat 1,3,5 Borneostraat 15
Deze woningen zijn de laatst overgebleven woningen van de oorspronkelijk negentien woningen hier gebouwd in 1936 in opdracht van Stichting Algemeen belang. De woningen zijn vrij grof gemetseld in een lichte kleur steen. Er is een duidelijke scheiding tussen de eerste en tweede bouwlaag door een betonnen horizontale band die op veel plaatsen nog is benadrukt doordat zij wit is geverfd. Opvallend verder is de ingangspartij; de deur ligt iets terug in een nis, aan beide zijden voorzien van een groot raam dat gehoekt doorloopt op de voorgevel. Boven de ingang is een klein gemetseld rond raampje. Ondanks de vele vernieuwingen en aanpassingen in kozijnen, is nog goed zichtbaar hoe het er vroeger uit heeft gezien. Ook kan je bij deze huizen goed zien hoe de Borneostraat lager ligt dan de Soendastraat. Zo zien we bij Borneostraat nr. 15 een vrij hoog opstapje, welke bij Soendastraat 5 al veel lager is en bij nr. 3 en 1 nooit aangelegd is.
Loop verder, de Borneostraat uit; je komt uit op de Vechtstraat. Deze weg heette vroeger de Balistraat. Aan deze weg zie je aan de rechterkant allemaal grote blokken hoogbouw. Deze bouwblokken zijn een soort scheidingswal tussen de drukke Vechtstraat en de Indische buurt. Tussen de bouwblokken in zijn straten die de Indische buurt inleiden. Ga nu rechtsaf en loop langs het eerste bouwblok tot je uitkomt bij twee andere blokken:
Vechtstraat 99 t/m 131 en 133 t/m 167
11
Deze gestapelde woningen met bijbehorende bergingen zijn begin jaren ’90 gebouwd in opdracht van Woningstichting Openbaar Belang. De twee bouwblokken lijken erg veel op elkaar en je zou bijna zeggen dat ze gespiegeld zijn, zij het niet dat het eerste blok net iets anders en groter is. De architect was Henk Klunder Architecten uit Rotterdam. Deze twee bouwblokken bestaan uit drie en vier bouwlagen onder een plat dak, uitgevoerd in witte baksteen met grijze bakstenen accenten, mintgroene kozijnen, witte en grijze platen en blauwe deuren. Hier tegenaan lijkt een kleiner en ondieper deel geplaatst, uitgevoerd in dezelfde stijl, echter nu
in zandkleurige in plaats van witte baksteen. Beide gebouwen zijn aan de kant waarmee ze niet aan elkaar grenzen schuin afgesneden, als waren ze oude winkelpanden. Door deze schuine kant, verschillende hoogten en het gebruik van verschillend gekleurde lichte steen, komt het gebouw minder massief over. Overigens staan de blokken schuin ten opzichte van de rondlopende weg waardoor de afstand van de gebouwen ten opzichte van de weg afneemt. Loop nu iets terug tot de driesprong van wegen, waarbij je aan de overkant een supermarkt ziet. Steek hier de straat over en loop deze straat in: de Vechtstraat. Loop rechtdoor tot je uitkomt op een andere straat: de Thomas a Kempisstraat.
12
Thomas a Kempisstraat Deze straat is vernoemd naar Thomas Hemerken, circa 13801471, geboren te Kempen. Hij was priester te Zwolle, stelde de Navolging van Christus samen en schreef de kroniek van zijn klooster en talrijke vrome traktaten. Deze zeer oude weg (komt al op de oudste kaarten uit de 16e eeuw voor) heette vroeger Nieuwstad; pas aan het eind van de 19e eeuw kreeg zij haar huidige naam. Vroeger lag deze weg net buiten de vestingwallen. Mensen uit het land op weg naar Zwolle, bijvoorbeeld boeren op weg naar de markt, kwamen veelal via deze weg de vesting binnen. Het was één van de eerste straten vol bedrijvigheid waar men niet alleen zelf op adem kwam met een borrel, maar ook zijn paarden liet uitrusten en liet voorzien van nieuwe hoeven. Deze functie is nog steeds goed te zien in verschillende panden. Let bijvoorbeeld op nr 53: je kan nog steeds aan de deur zien dat dit een oude stalhouderij was. Ook tegenwoordig is er nog veel bedrijvigheid in deze straat, echter nu vooral van winkels en restaurants. Het is een ratjetoe van verschillende gebouwen in verschillende bouwstijlen, hetgeen nog eens wordt versterkt door de vele borden en uithangborden. Zij is dan door sommigen ook wel een soort van Chinatown genoemd. Overigens is deze weg niet overal even breed, het gedeelte rechts van waar je nu staat is smaller.
Blijf aan deze kant van de weg (even kant) en ga linksaf. Je komt nu uit bij nr. 38, aan de linkerkant:
Thomas a Kempisstraat 38
13
Dit pand met gepleisterde gevel, lage zolderverdiepingramen en voorgebouwde hoefstallijstgevel was een stalhouderij. Men stalde zijn paarden tussen de staanders van de houten voorbouw, alwaar zij voorzien werden van nieuwe hoefijzers. De functie van het gebouw is nog in de gevelsteen terug te zien: we zien een hamer, nijptang, hoefijzer en het jaartal 1885. Overigens is dit jaartal naar alle waarschijnlijkheid niet de datum van het gebouw, het pand is veel ouder. Verder een gevelsteen met hierop “Hessen Waagen”; dit is een gevelsteen daterend uit de 17e eeuw afkomstig van elders uit de binnenstad en hier herplaatst in 1986. Dit pand is een rijksmonument; helaas is zij wel erg in verval. Steek vervolgens de straat over en ga de eerste straat rechts; dit is de Schoolstraat. Je loop nu als het ware tegen een gebouw aan met daarop “Augustijn” en daaronder een ingang. Dit gebouw is onderdeel van een relatief nieuw woningbouwproject.
en om zien we een bakstenen strook en een strook bestaande uit kozijnen en deuren; in deze laatste bevind zich niet alleen de ingang, maar op de verdiepingen erboven zien wij ook deuren met balkons, al dan niet blinde balkons. Verder zien wij kleine verspringen bij de ramen en in de bakstenen gevels; hierdoor doet het geheel wat speelser aan. Het geheel komt vrij licht over; zij is opgetrokken in lichtbruine baksteen met wit en donkerblauw houtwerk en blauwe balkonhekjes. Ga vervolgens door de ingang onder de tekst “Augustijn”. Je komt nu op de parkeerplaats behorende bij de hoogbouw daar. Je staat nu met je rug naar een hoogbouwcomplex:
Schoolstraat 12 t/m 52 + 52a (even)
14
Schoolstraat 12 t/m 52 + 52a
(evenzijde)
Berkumstraat 2 t/m 88 (evenzijde) Berkumstraat 1 t/m 29 (onevenzijde) In 1980 werd er door SAVO een aanvraag gedaan bij de gemeente voor een vergunning voor het bouwen van eenentachtig wooneenheden op deze percelen. Het zou hier gaan om woningen voor één en twee persoonshuishoudens. Echter volgens het oude bestemmingsplan was dit gebied niet alleen bedoeld voor woningen, maar ook voor bedrijven en bijzondere doeleinden. De gemeente verleent hen echter een vrijstelling en in het nieuwe bestemmingsplan Diezerpoort wordt het hele gebied aangeduid als gebied voor woondoeleinden. Oorspronkelijk stond op deze plek de Vecolac melkfabriek en de Berkumschool. Laten we nu naar wat verschillende woningen van dit project gaan kijken. Allereerst naar de woningen rechts van de ingang:
Berkumstraat 1 t/ 7 (oneven) We zien hier vier woningen, elk verdeeld over drie bouwlagen. Het geheel lijkt in verticale stroken te zijn verdeeld: om
Dit hoogbouwcomplex, bestaande uit drie bouwlagen onder een plat dak, is aan deze zijde vormgegeven als een galerijflat. Hoewel het geheel in eerste instantie vrij open aandoet doordat elke ingang grenst aan de buitenlucht, heeft men het geheel toch iets beslotens willen geven. Zo zien we dat de balkons slechts op enkele plaatsen open zijn, de ingangen op de grond afgeschermd zijn door een laag muurtje en de ingangen op de tweede verdieping een beetje zijn afgeschermd door een donkerrood rechthoekig afdakje.
Tegenover deze hoogbouw aan de Schoolstraat staat een ander complex: Warmoesstraat 2 t/m 42. Deze woningen zijn onderdeel van een ander project:
15
Warmoesstraat 2 t/m 42 Ook deze woningen zijn gebouwd in opdracht van SAVO. In december 1992 vroegen zij een vergunning voor het oprichten van eenentwintig ouderen woningen op deze locatie. Het gebied was in het bestemmingsplan Diezerpoort echter aangewezen voor groenvoorzieningen (en dus niet voor wonen). Ook nu krijgen zij een vrijstelling omdat men geen planologische bezwaren ziet. De woningen zijn ontworpen door Sacon stad & landschap BV. Net als het zojuist besproken gebouw zien we hier hoogbouw bestaande uit drie bouwlagen onder een plat dak vormgegeven als een galerijflat. Toch heeft het gebouw een heel ander voorkomen. Allereerst is hier aan de voorkant een lichte zandkleurige baksteen gebruikt, met uitzondering van de donkerrode, verticale, iets naar voren komende bouwvolumes aan weerszijden van de woningen. Het houtwerk is wit en de balkons zijn open spijlenbalkons, behalve bij de ingangen, hier zijn de balkons gesloten en is het houtwerk geel en grijs; de ingangen krijgen hierdoor een grote nadruk. Links en rechts lijkt het gebouw begrensd door de zojuist genoemde donkerrode bouwvolumes, waarin zich in de rechter de centrale ingang bevindt. Hoewel het rechter bouwvolume wat groter is dan de linker komt zij niet log over, onder andere door een sterke verticale nadruk verkregen door een verspringing in de gevel, een doorlopende lichtgekleurde regenpijp en een lange verticale rij raampjes. Het bouwvolume links is smaller en halfrond (doet wat denken aan een zuil), een vorm die bij de ingang herhaald wordt in het halfronde dakje en opstapje en in het halfronde muurtje langs de fietsenkelder rechts. Wanneer we kijken naar de achterkant van het gebouw zien we veel verspringingen in de gevelwand en een om en om gebruik van zandkleurige en rode baksteen.
Tot slot: let op de manier waarop het complex in het groen is geplaatst, men heeft de oorspronkelijke bestemming van het gebied niet vergeten! Zo zien we aan de voorkant van het gebouw een grasveld en aan de achterkant een parkje met bankjes en speeltoestellen. Loop nu terug door de ingang en ga linksaf, loop de Berkumstraat verder af. Rechts van je zie je weer een onderdeel van het project Berkumstraat-Schoolstraat: Berkumstraat 2 t/m 20 “Eendracht”. Loop echter door tot je aan de linkerkant uitkomt bij nr. 35 t/m 65:
Berkumstraat 35 t/m 65 (oneven) Westerveldstraat 1 t/m 29 (oneven) Westerveldstraat 2 t/m 26 (even) Warmoesstraat 44 t/m 66 (even)
16
We zijn nu aangekomen bij toch wel zeer opvallende nieuwbouw, daterend uit begin jaren ’80. De woningen die hiervoor op deze plek stonden waren zeer oud en vaak in slechte staat; daarbij voldeden ze vaak niet meer aan huidige wooneisen. Het gebied werd derhalve in bestemmingsplan Diezerpoort opgenomen als saneringsgebied. De woningen zouden worden gesloopt en in hun plaats zouden er zesenvijftig “vervangende nieuwbouw” woningen komen.
De woningen zijn een ontwerp van architect G. van der Belt, waarbij hij rekening moest houden met de al bestaande structuur van de wijk. De woningen vormen een grote eenheid, al worden zij wel visueel gescheiden door een doorlopende regenpijp, waarvan het bovenste deel wit geverfd is. De woningen zijn uitgevoerd in donkerbruine baksteen met wit houtwerk en, misschien nog wel het opvallendste element, een halfrond dak van golfplaten. De ronding van deze daken wordt herhaald in de balkons waardoor de gevels wat speelser aandoen. Verder wordt deze halfronde vorm herhaald in het stenen opstapje voor de ingang en in het ronde raampje in de deur. De huizen zijn steeds met ofwel de voorkant of met de achterkant naar elkaar gericht. Verder is er in het plan ook rekening gehouden met parkeerplaatsen en is er speelgelegenheid voor kinderen. Loop rechtdoor; je komt nu uit op de Bisschop Willebrandlaan. Steek deze weg over en ga linksaf; aan de rechterkant zie je een kerk:
17
Bisschop Willebrandlaan 32 St.-Michaëlskerk Deze kerk is gebouwd in 1963-1964 en is de derde St.Michaëlskerk in Zwolle. De tweede St.-Michaëlskerk was een neogotische kerk die aan het eind van de 19e eeuw in de binnenstad was gebouwd. Echter vanwege de vermeende slechte staat waarin zij verkeerde, het feit dat de meeste parochianen niet meer in de binnenstad woonden en de grootse plannen die de gemeente Zwolle voor haar binnenstad had, werd aan het begin van de jaren ’60 besloten tot de bouw van een nieuwe kerk buiten de binnenstad. Deze locatie werd gevonden aan de toenmalige Middelweg (nu Bisschop Willebrandlaan) en als architect werd C. Pouderoyen uit Nijmegen gevraagd. Op 2 september 1962 was de eerste steenlegging en twee jaar later was de kerk voltooid. De oude St.-Michaëls-kerk werd in 1965 gesloopt en op de plek waar zij vroeger stond staat nu de V&D. De huidige St.-Michaëlskerk is een groot contrast met de eerdere neogotische kerk.
De bouw van de kerk verliep overigens niet altijd even soepel. Er was vrij weinig geld beschikbaar, waardoor verschillende wensen van de architect niet ingewilligd werden. Zo kwamen zowel het gebrandschilderde raam naast het altaar en de reliëfs boven dat raam en boven de deur van de sacristie er niet. Echter andere eisen kreeg de architect wel voor elkaar. Zo wilde deze aan de voorkant op de rand van het priesterkoor aan beide zijden een pilaar laten metselen, niet vanwege de functie maar om de symmetrie met de achterkant van de kerk te bewaren. Hoewel men hier tegen stemde in verband met geldgebrek, zijn deze er toch gekomen. Het gebouw lijkt te bestaan uit verschillende geïntegreerde bouwvolumes, met uitzondering van de klokkentoren: deze is losstaand. Het geheel is opgetrokken in donkerbruine baksteen met wit en grijs houtwerk en komt vrij gesloten en sober over. De kerkhal zelf heeft een ander voorkomen. We zien hier aan één zijde grote, houten, donkerrode dubbele deuren. Verder zien we dat de gevel bij de ingang iets naar voren lijkt te komen, bekroond door een gekarteld bakstenen randje. Dit gekartelde randje zien we ook herhaald tussen de ramen waardoor deze gevel, ook vanwege de houten deuren, bijna iets middeleeuws lijkt te krijgen; een effect dat grotendeels weer teniet wordt gedaan door de lange verticale ramen die iets terugliggen in de gevel rondom het gebouw. Bovenaan zien we tenslotte een brede horizontale band. Ook de klokkentoren lijkt vrij sober en gesloten over te komen. Wanneer je echter beter kijkt zie je vier horizontale banden met siermetselwerk. Verder is de toren bovenaan opmerkelijk: we zien een wat kleiner, grotendeels open bouwvolume met een schuin aflopend dak op de wat logge toren geplaatst. Loop de weg verder af, langs de kerk, waarbij je ook enkele bijbehorende woningen passeert. Al snel zie je rechts van je een eenvoudig hek, waarachter het Rooms Katholiek Kerkhof ligt. Ga nu door deze eenvoudige ingang waardoor je op een kleine parkeerplaats komt. Steek deze parkeerplaats over waardoor je bij echte ingang van de begraafplaats komt, voorzien van een indrukwekkend hek.
Bisschop Willebrandlaan 62 Rooms Katholiek Kerkhof
18
We staan nu voor het toegangshek van het kerkhof. Dit gietijzeren toegangshek is in Neogotische stijl ontworpen. Het hek is niet vreselijk groot, zij heeft een vrij menselijke maat. Wanneer we door het hek gaan komen we op het kerkhof. Het oudste gedeelte van dit kerkhof is aangelegd in 1841. Zij is binnen een ommuring aangelegd in het patroon van een kerkvloer. De oprichting kon plaats vinden omdat Baron van Lamsweerde de benodigde grond (toen nog akkergrond) schonk aan de toenmalige twee Zwolse parochies. Door middel van schenkingen en het uitgeven van aandelen had men
vervolgens al snel het geld bij elkaar voor de aanleg van het kerkhof. Aan de binnenzijde van de kerkhofmuur kunnen we nog een grote gedenksteen zien met daarin het jaartal 1841 en een inscriptie met betrekking tot Baron van Lamsweerde. Op dit kerkhof staat een fraaie neogotische kapel die in 1883 werd gebouwd op kosten van Paulina M.M. Vos de Wael. Deze kapel is een klein zadelkerkje, uitgevoerd in rode baksteen; dit is een ontwerp van de architect A. Tepe, één van de bekendste ontwerpers van neogotische katholieke kerken in de 19e eeuw. Midden op de nok zien we een kleine toren met een hoge smalle spits en klok. Verder zijn de gevels geleed door steunberen en glas-in-lood spitsbogenvensters. Op het dak zijn kleine dakkapellen en gietijzeren kruisbloemen geplaatst. Het interieur van de kapel is voor een groot deel nog in oorspronkelijke staat. Ook staat er een baarhuis op het kerkhof, links van het toegangshek tegen de muur aan. Dit baarhuis, daterend uit 1882, is ook in rode baksteen uitgevoerd, waarbij de voor- en zijgevels trapgevels zijn voorzien van sierankers en bekroond door zandstenen obelisken. Er staat er nog een neogotisch gietijzeren kruisbeeld op een zandstenen sokkel op de begraafplaats. Deze sokkel is aan vier zijden voorzien van inscripties bestaande uit bijbelteksten. Het kerkhof heeft twee grote uitbreidingen gekend: een verdubbeling van het grondgebied in 1924 en verder nog een uitbreiding in 1994. Meer informatie hierover staat op het toegangsbord even voorbij de ingang. Dit kerkhof is een rijksmonument sinds 1998. Loop terug naar de Bisschop Willebrandlaan, ga hier rechts en loop door tot de stoplichten. Steek hier de weg over naar links, zodat je aan de overkant van de weg aan deze zijde van het kruispunt terecht komt. Een beetje links van waar je nu staat zie je een straatje: de Langenholterweg. Loop deze weg in. Deze weg is één van de oudste wegen in Dieze en is vernoemd naar de zo genoemde buurtschap. Zij was een verbindingsweg tussen de vroegere vesting en de buurtschap. Na even doorlopen zie je aan de rechterkant:
Langenholterweg 39-49a 19 We zien hier een rij woningen die in eerste instantie oud aan doet, echter deze woningen dateren uit de jaren ’80. De woningen die hier oorspronkelijk stonden waren wel van voor de oorlog maar in de jaren ’80 zijn zij ingrijpend vernieuwd. In 1980 deed woningstichting Volkswelzijn een aanvraag voor een vergunning om de bestaande zeven eengezinswoningen te herbouwen tot veertien eenpersoonswooneenheden ( zo ontstond de a, dus nu 37, 37a enzovoort). Deze woningen zijn opnieuw gebouwd met steun uit de rijkskas en waren een jaar later gereed. Bij deze verbouwing heeft men geprobeerd de woningen in oude stijl te herbouwen en hoewel dat op het eerste gezicht ook lijkt gelukt, blijkt dit niet het geval te zijn wanneer je beter kijkt. Zo klopt het metselwerk niet, is de kleur steen en voegen niet goed gekozen en zijn de witte steentjes aan weerszijde bovenaan deur niet op de goede plaats; deze zitten namelijk te hoog. Tot slot is het ook goed zichtbaar in de kapvorm: de punt van het dak zit niet in het midden maar helt een beetje naar achter waardoor het dak aan de voorkant minder stijl loopt. Dit is een typische jaren ’80 kapvorm. Let overigens op de opvallende schoorstenen.
Loop nu door, je komt bij het Diezerplein
20
Diezerplein
In eerste instantie komt de naam Diezerplein hier een beetje vreemd over aangezien het meer een straat lijkt. Toch was het vroeger een echt pleintje, dit veranderde echter met de nieuwbouw voor het winkelcentrum en de Albert Heijn. Op dit plein zien we veel verschillende bebouwing. Niet alleen zien we oudere en nieuwere bebouwing door elkaar heen, ook de hoogte van de panden en het voorkomen van de panden (gevels, steensoort, de stijl) verschilt. Vlak voor je uitkomt op het driehoekige pleintje van het Diezerplein zie je aan de rechterkant Diezerplein nr. 37a en 39. Deze woningen zijn onderdeel van een rijtje woningen waarvan de rest om de hoek ligt.
21
Diezerplein 29-39 We zien hier een rij woningen, gebouwd in 1909 naar een ontwerp van de architect G.G. Post. Post was een architect uit Utrecht die zich in 1902 in Zwolle heeft gevestigd en tot zijn dood aan toe vele gebouwen in Zwolle heeft neergezet en hiermee zijn stempel onmiskenbaar op deze stad heeft gedrukt. Hij ontwierp in de Jugendstil zoals we ook in dit gebouw kunnen zien. Het ging hier om de bouw van zes woonhuizen met bovenwo-
ningen in opdracht van de heer H.J. Sluiter. Echter in de decennia erna zijn er vele verbouwingen geweest, waardoor er weinig van de oorspronkelijke gevel over is gebleven. Zo zijn aan het eind van de jaren ’30 verschillende woonhuizen omgebouwd tot winkelhuis, dit geldt in ieder geval voor nr. 31, 33 en 35. Ondanks de verbouwingen en aanpassingen in de loop van de jaren is de stijl van Post nog steeds duidelijk herkenbaar. We zien hier hoge, statige woonhuizen met een vrij vlakke gevel onder een afgeknot zadeldak. Maar net als bij zijn andere gebouwen zien we ook hier veel ornamenten en accenten in en op de gevel: kleine kantelen onder de dakrand, gemetselde segmentbogen boven de ramen en het gebruik van zandsteenkleurige baksteen voor accenten in de verder roodbruine bakstenen gevel, zoals in de gemetselde segmentbogen en voor het metselen van drie dunne horizontale banden over het gebouw. Ook zien we verticale banden, deze zijn wel in roodbruine baksteen en steken iets uit. Verder is er een duidelijke nadruk op het middelste deel, nr. 37; hier lijken de bovenste drie ramen door het metselwerk omlijst te zijn. Loop nu iets verder het Diezerplein af (dus in het verlengde van de Langenholterweg). Aan de rechterkant van de weg:
Bomenbuurt
23
De bomenbuurt, ook wel Bollebieste genoemd, is aangelegd in de jaren ’30. De woningbouwverenigingen AZCW en Samenwerking zetten hier de eerste woningen neer in 1934, aan de Beuken-,
22
Diezerplein 1-7 Kastanje-, Iepen- en Wilgenstraat. Deze woningen werden Dit rijtje is in één keer gebouwd en dateert van rond 1900. Ondanks de verbouwingen die zij heeft ondergaan in de loop van de jaren, is de oorspronkelijke gevel grotendeels nog hetzelfde zoals zij vroeger was. De stijl van de panden is Jugendstil, een bouwstijl die rond de eeuwwisseling zeer populair was. We zien dan ook veel details en veel ronde krullerige vormen; let bijvoorbeeld op de omlijsting van de grote ramen. Ook het fraai vormgegeven balkon met consoles boven het hoekpand nr. 7 verdient extra aandacht. Verder zien we hier nog een kenmerk van Jugendstil terug: het pand is niet symmetrisch, al komt zij in eerste instantie wel zo over. Zo zijn de ramen en de kapellen verschillend van vorm en wisselen de verhoudingen. Toch lijkt het pand een eenheid, dit komt o.a. doordat hetzelfde materiaal is gebruikt. Loop nu terug naar het gebouw van Post en volg de bocht mee naar links en blijf deze weg, de Braillestraat, volgen. Je komt uit op de Van Wevelinkhovenstraat. Steek hier de straat over en ga rechtsaf. Vervolgens neem je de eerste straat links: dit is de Eikenstraat. We zijn nu in de Bomenbuurt aangekomen. (Overigens kan je de route hier eventueel splitsen, je kan vanaf de Van Wevelinkhovenstraat makkelijk teruglopen naar het winkelcentrum voor een pauze of een vervroegd einde van de wandeling. Ga in dat geval hier linksaf.)
bestempeld als “betere arbeiderswoningen” hetgeen terecht was, vooral bij de woningen aan de Kastanjestraat. Hierover straks meer. Aan je linkerhand zie je nu het HCO gebouw:
24
Eikenstraat 20 Historisch Centrum Overijssel (HCO)
We zien hier het archiefgebouw van Zwolle. Oorspronkelijk was dit gebouw alleen als rijksarchief bestemd maar in 2001 is hier ook het gemeentearchief ondergebracht en zijn zij gefuseerd tot Historisch Centrum Overijssel. Overigens zal het gebouw als gevolg van deze fusie binnen enkele jaren weer uitgebreid worden, haar derde uitbreiding. Het gebouw is een ontwerp van de architect P.H. Tauber en was gereed in 1977. Nog niet zo lang geleden, in 1996, heeft dezelfde architect het gebouw uitgebreid. Hoewel het gebouw lijkt te bestaan uit grote, logge bouwvolumes, komt zij iets minder massief over doordat de bouwvolumes zijn afgerond. We zien verder een bijzonder gebruik van baksteen en metselverbanden kenmerkend voor het werk van Tauber, waardoor zij afwijkt van de traditionele betonskeletmet-baksteenvulling gebouwen. Loop langs het gebouw en steek vervolgens de straat over; loop nu de Wilgenstraat in. Vervolgens neem je de tweede straat links waardoor je in de Kastanjestraat komt.
25
Kastanjestraat Toen de Kastanjestraat aangelegd werd, in 1934, was zij niet een straat als alle anderen. Zo was zij ten eerste veel breder dan gebruikelijk was waardoor er genoeg ruimte was voor licht in de straat. De straat bestond oorspronkelijk uit twee rijbanen met in het midden een groenstrook met kastanjebomen, dit was het eerste openbare groen in de wijk! Hoewel je deze indeling helaas niet meer zo goed kan zien, behalve op het punt waar je zojuist de straat in bent gekomen, zijn de kastanjebomen die je hier ziet nog wel uit de beginjaren. Verder liggen in deze straat nog steeds de authentieke betonplaten. Maar niet alleen de straat was ruimer en luxer dan gebruikelijk, de woningen waren dit ook. De huizen hier waren hoger dan normaal en de lange huizenrijen hadden poortjes in de gevel. Verder waren de woningen voor die tijd groot, met drie
slaapkamers, en een stuk minder koud en vochtig dan woningen die voor circa 1925 gebouwd waren. Vanaf die tijd werden namelijk niet alleen de woningscheidende muren met een spouw uitgevoerd maar ook de buitenmuren waren spouwmuren. Deze woningen waren gebouwd in opdracht van AZCW.
Esdoornstraat 25 Loop de Kastanjestraat uit, je komt nu bij het St.-Josephplein. Het volgende stukje is optioneel, je kan er ook voor kiezen meteen door te gaan naar de Noteboomstraat; ga in dat geval hier rechtsaf en loop zo de Noteboomstraat in en lees verder bij nummer 28. Kies je wel voor de extra nummers, loop dan rechts de straat Diezerenk in. Neem vervolgens de eerste straat rechts, de Larixstraat en volg deze met de bocht mee naar links. Je komt nu uit op de Esdoornstraat. Schuin rechts, aan de overkant van de straat ligt een kerk. Loop hier naar toe:
Opstandingskerk/ Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt
26
Deze kerk is gebouwd in opdracht van de kerkenraad van de Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt in 1964 door architect W. Boxman. De plattegrond bestaat uit drie geschakelde rechthoeken: het voorplein, een vleugel met vijf zalen en faciliteiten en het eigenlijke kerkgebouw. Het kerkgebouw komt eenvoudig en vrij gesloten over. Dit
laatste wordt geaccentueerd door horizontale betonnen banden, doorbroken door verticale vensterpartijen en een smal raam met glas appliqué. Dit indelen in vakken en blokken gaat verder op het voorplein in de vorm van een vierkant bestratingpatroon. Verder zien we op dit voorplein een opvallende losstaande opengewerkte klokkentoren. Hoewel de kerk is gebouwd als een functioneel jaren ’60 gebouw in nieuw-zakelijke trant, heeft de architect geprobeerd door middel van eenvoudige abstracte middelen de kerk een zekere monumentaliteit te geven. Vervolgens loop je linksaf de Esdoornstraat af. Neem de tweede straat links: de Elzenstraat.
27
een felle kleur, soms okergeel, soms blauw. Alle woningen hebben een voortuintje. De woningen zullen echter naar alle waarschijnlijkheid over vijf tot tien jaar gesloopt worden. Dit hele gebied waar zij deel van zijn zal dan aangepakt worden.
Elzenstraat 2 t/m 16, 33 t/m 47 Diezerenk Larixstraat Van Rossumstraat
35 t/m 49, 74 t/m 76 35 t/m 49 29 t/m 43, 30 t/m 44
Deze woningen zijn in één keer gebouwd in het begin van de jaren ’60. Allereerst zou het gaan om veertig woningen, vijf blokjes van acht woningen, maar al snel kwamen daar nog tien bij. Deze zeven blokjes woningen werden gebouwd voor de Federatie van Zwolse Woningbouwverenigingen te Zwolle en de architect was H.L.O. Buchta. Het ging hier om eengezinswoningen. Hoewel we hier doorlopende blokjes woningen zien, lijkt de reeks toch wat doorbroken omdat de woningen qua gevels verspringen ten opzichte van elkaar. Zo zien wij bij de Elzenstraat dat de woningen aan het begin van de straat dichter op de straat staan dan iets verderop; de woonblokken lopen trapsgewijs van de straat af. De woningen bestaan uit twee bouwlagen met een vlakke gevel onder een plat dak. We zien hier om en om een deel wat hoofdzakelijk uit glas en witte platen bestaat, hierin bevindt zich de ingang en ramen, en een bakstenen deel, welke iets lager is dan het eerstgenoemde deel. De woningen zijn gebouwd in lichtbruine steen en het houtwerk is in wit en
Volg deze straat met de bocht mee naar rechts. Je komt zo uit op de Larixstraat. Blijf deze weg volgen tot je weer op Diezerenk komt. Ga nu links, je komt weer uit op het St. Josephplein. Loop een klein stukje rechtdoor, de Noteboomstraat in.
Noteboomstraat
28
Deze straat heette tot een jaar of tien geleden de Holtenbroekerstraat. Haar naam is echter veranderd in Noteboomstraat omdat in het verlengde van deze weg een weg ligt die Holtenbroekerweg heet; dit zorgde altijd voor veel verwarring. In deze straat zien we nog verschillende woningen uit 1933, hier toen aangelegd ter vervanging van oude boerderijtjes. Een deel van deze woningen werd echter vernietigd door een verdwaalde bom van de Geallieerden in de Tweede Wereldoorlog. Na de oorlog kwamen hier nieuwe woningen voor in de plaats. Deze zijn nog altijd herkenbaar, zij zijn wat lager dan de oorspronkelijke huizen. Loop terug naar het St. Josephplein. De woningen hier zijn vrij nieuw; zij zijn een onderdeel van het vernieuwingsplan van de Schildersbuurt. Nu eerst over deze buurt en dit plan.
29
De Schildersbuurt
gestapelde huurwoningen) waren steeds meer mensen met een laag inkomen naar de wijk getrokken. De werkeloosheid was hier
Deze wijk, die oorspronkelijk uit de jaren ’20 en begin jaren ’30 relatief het grootst, de sociale problematiek was groot en meer dateert, is onlangs ingrijpend vernieuwd. De eerste huizen dan vijftig procent van de bewoners was allochtoon. De situatie dateerden uit 1922, gebouwd door de St.-Joseph Stichting. In de was zelfs dusdanig dat de bewoners zelf vroegen om de herstrucjaren erna werd het gebied verder ontwikkeld met nog een naoorturering van hun wijk te bespoedigen. In plaats van de geplande logse uitbreiding aan de oneven kant van de Rembrandtlaan. sloop in 2003 werd hier uiteindelijk dan ook al in de zomer van Ondanks een grootschalige renovatie in de jaren ’70 en meerdere 1999 mee begonnen, waarbij als eerste het buurthuis gesloopt verbeteringen van de woningen door de toen nieuwe eigenaar werd. Hoewel vooral de sloop van de wijk niet geheel zonder proWoningstichting Openbaar Belang, bleek dit in de jaren ’90 niet blemen verliep, worden uiteindelijk begin 2001 de eerste woninvoldoende te zijn en werd zij in de Nota Stadsvernieuwing van gen opgeleverd; de laatste woningen worden ruim een jaar later 1995 aangewezen als één van de opgeleverd en de woonomte vernieuwen gebieden. De situgeving is nog steeds niet atie in deze oude volkswijk was klaar. volgens velen schrijnend; de Het plan voor de vernieuwwoningen en woonomgeving de schilderbuurt is van waren in zeer slechte staat. Buro Patijn uit Rotterdam. Vanwege de eenzijdige samenDit project was in navolstelling van de woningvoorraad ging van hun zeer geslaag(vrijwel uitsluitend goedkope de nieuwbouw in de
Zeeheldenbuurt van Zwolle. Men heeft ervoor gekozen de oorspronkelijke stratenstructuur zoveel mogelijk te handhaven, waarbij de Rembrandtlaan extra aandacht krijgt: deze zal verbreed worden om nog meer een laan-idee te krijgen. Langs de Rembrandtlaan heeft men wandvorming door een viertal blokken gerealiseerd, met daarin voornamelijk appartementen (o.a deel voor senioren) en maisonnettes. Deze blokken zijn aan één kant open en geven hier toegang tot openbare buitenruimtes. Deze ruimtes zijn onderdeel van het aanbrengen van meer groen in de wijk ( zo ook meer bomen in de wijk). In het binnengebied van het plan zien we vooral eengezinswoningen. In totaal zijn er circa honderdvijftig woningen gerealiseerd, waarvan eenderde sociale huurwoningen, eenderde sociale koopwoningen en eenderde middeldure koopwoningen; men hoopt hiermee verschillende groepen mensen aan te trekken.
Je staat nu met je gezicht naar de woningen aan het St. Josephplein en de daarachter gelegen woningen aan het St. Josephpad en de St. Josephstraat: let op de gevelsteen, op de bovenste foto in het gebouw, nu in het recher pand.
Overigens kregen de zittende bewoners voorrang bij het verkrij-
St. Josephplein gen van een woning. Verder is er ook een wijkcentrum gebouwd
St. Josephpad St. Josephstraat
30
en is er ruimte voor wat bedrijfs- annex winkelruimte. Hier was vroeger een splitsing van wegen, van twee landwegen die de polder ingingen. Later werd het de locatie van het
voormalige wijkcentrum Dieze West. Op deze locatie werd bij de vernieuwing van de Schildersbuurt besloten tot het bouwen van bijzondere woonvormen. Zo zien we voor ons drie stadsvilla’s. Daarachter, aan het St. Josephpad zijn vijf atelierwoningen gebouwd en aan de St. Josephstraat zijn vier eengezinswoningen gekomen. In de rechter stadsvilla, nr. 1, zien we nog de steen uit het voormalige wijkcentrum welke voor de sloop uit het wijkcentrum is gehaald om vervolgens later weer aan te brengen. Overigens was dit wijkcentrum oorspronkelijk het kantoorgebouw voor de RK Woningbouwvereniging St. Joseph. Loop nu links van het St. Josephplein de Holtenbroekerweg in. Rechts van je zie je nu de woningen aan het St. Josephpad en de St. Josephstraat. Ga vervolgens de eerste weg links: de Frans Halsstraat. Je loopt nu verder door de vernieuwde Schildersbuurt. Hoewel je veel verschillende soorten gebouwen ziet, is er duidelijk een grote eenheid. Dit komt door het gebruik van dezelfde soorten baksteen (een lichte en donkerbruine kleur) en dezelfde kleuren houtwerk (voornamelijk licht- en donkergeel). Verder is er een evenwichtige verdeling laag- en hoogbouw en zijn de straten mooi ruim opgezet. Aangezien het te ver voert alle woningbouw hier te bespreken, zal er alleen één laagbouw- en één hoogbouwcomplex aan deze straat besproken worden. Allereerst de laagbouw:
Laagbouw Frans Halsstraat
31
Zodra je de straat inloopt zie je links en rechts van je dezelfde woningen, bestaande uit twee bouwlagen onder een plat dak. Er is een duidelijke scheiding van de beide bouwlagen. Het onderste deel is uitgevoerd in donkere baksteen en de ramen en deur zijn uitgevoerd in gele kleuren; deze laag komt vrij druk en vrolijk over. De bovenste laag, gescheiden van de onderste door een betonnen band, is uitgevoerd in lichtere baksteen met voor elk huis één raampartij en komt vrij sober over. Verder steekt de dakrand iets uit en ligt de ingang juist iets terug in de gevel. Loop langs deze huizen tot ze aan de rechterkant ophouden en je hier een hoogbouwcomplex ziet:
Hoogbouw Frans Halsstraat
32
Je ziet hier een appartementencomplex, waarbij dezelfde kleuren zijn gebruikt als in de laagbouw, zij het dat nu de gevels grotendeels lichtgeel zijn geverfd. Het houtwerk is in donkergeel en blauw en verder zijn er enkele oranje kleuraccenten, onder ander in het toegangshek. De woningen zijn aangelegd in een wat speels gevormde Vvorm, waardoor de woningen aan een soort binnenplein liggen. Ook de rest van het plan is wat speels aangelegd, kijk
bijvoorbeeld naar de ronde vormen waarin het groen is aangelegd, de wenteltrappen tussen de eerste en tweede verdieping en het kruldak boven de entree naar de balustrade rechts. Het geheel is zeker ook niet symmetrisch en er zijn verschillende groottes huizen. Het geheel oogt open en toegankelijk, onder andere door de licht uitgevoerde balkons en het opengewerkte hek. Echter deze toegankelijkheid is slechts schijn: zowel dit hek als de ingang aan de andere kant zijn wel degelijk met een slot gesloten. Loop nu de straat uit, je komt uit op de Rembrandtlaan. Ga hier linksaf en meteen weer de eerste straat links: de Vermeerstraat. Na even lopen zie je links van je houten woningen in verschillende kleuren:
Vermeerstraat 25-33
33
Houten woningen Deze woningen dateren uit 1950. Na de Tweede Wereldoorlog was er hoge woningnood en deze houten woningen waren daar een gedeeltelijk antwoord op. Er werden circa twintig houten Oostenrijkse woningen geïmporteerd en geplaatst in verschillende straten, waaronder de Vermeerstraat. Het zijn houten woningen geplaatst op betonnen funderingen onder een met pannen bedekt zadeldak. De woningen bestaan uit één bouwlaag met een kapverdieping, genaamd “Einfamilienhaus Zuiderzee”. Verder waren ze er in verschillende groottes (enkele, dubbele en driedubbele woonpakketten) en werden er standaardschuurtjes bijgeleverd. Om het geheel niet te statisch over te laten komen werden ze in
wisselende posities geplaatst met een voor-en achtertuin. Deze woningen werden door het Woningbureau van Philips Gloeilampenfabriek ter beschikking gesteld aan de gemeente Zwolle voor de huisvesting van werknemers van Philips. De subsidie werd geregeld via een aparte regeling, de Financieringsregeling Woningbouw 1948, waarvan één van de voorwaarden was dat de woningen verspreid door de stad heen werden gebouwd. De officiële benaming was Oostenrijkse woningen maar in de volksmond werden ze vaak Finse huizen genoemd, waarschijnlijk vanwege de twee houten scholen die in 1949 waren gebouwd waarvan het hout wel uit Finland was geïmporteerd. Loop nu weer terug naar de Rembrandtlaan en ga hier linksaf. Aan de overkant van de weg, rechts van je, zie je een dubbel woon- en winkelhuis:
Rembrandtlaan 7-9
34
Dit dubbele woon- en winkelhuis werd in opdracht van C. Spanhaak in 1922 gebouwd door bouwkundige P. Neefs. De voorgevel is symmetrisch met voor ieder pand een groot zesdelig venster en een voordeur onder een houten luifel. Het centrale trappenhuis lijkt iets naar voren te komen en is voorzien van twee smalle, hoge, tweezijdige erkers met glas-inlood. Deze partij wordt bekroond door twee siertorentjes en een strook decoratief metselwerk. Ook de kap met verbrede goot en diverse dakkapellen steekt ver uit. De bouwstijl van dit pand, welke uitgevoerd is in baksteen, vertoont duidelijke invloeden van de architectuur van de Amsterdamse School. Dit pand is een gemeentelijk monument.
Loop nu weer verder tot je uitkomt bij de rotonde; dit is de Burgemeester Drijbersingel. Deze heette nog niet zo lang geleden de Zamenhofsingel; januari 2002 is zij echter van naam veranderd. Ga hier links en loop de singel af. Je ziet verschillende gebouwen naast elkaar aan je rechterhand:
35
Burgemeester Drijbersingel 7 De Branie en Zwols Popfront Op deze locatie lagen vroeger de mestloodsen van de gemeente. Echter sinds geruime tijd was het braakliggend land en toen er gezocht werd naar een locatie voor een nieuw popconcertengebouw in de jaren ’90 werd die hier gevonden. Dit gebouw moest bestaan uit twee zalen en zes oefenruimtes. Naast entree, foyer en kantoorruimte moest men ook rekening houden met bepaalde faciliteiten in en bij een der-
gelijk gebouw, zoals een trafohuisje vanwege de grote hoeveelheid elektriciteit die wordt gebruikt en een grote luchtverversinginstallatie. Echter het belangrijkste aspect was het geluid, niet alleen een goede akoestiek in het gebouw zelf, maar ook een dusdanige constructie dat omwonenden er geen last van hebben. Dit eerste wordt bereikt doordat de verhoudingen van breedte, lengte en hoogste nauwkeurig op een goede akoestiek zijn afgestemd. Het tweede door middel van zwevende vloeren, gelaagde buitenmuren, uitzonderlijk dik dubbel glas, geluidssluizen en zogenaamde buigslappe binnenwanden. Dit gebouw, met een opvallend voorkomen door haar hoekige en ronde bouwvormen en opmerkelijke, uitstekende dakrand, is een ontwerp van de gemeente-architect Ida van den Hoogen en is gerealiseerd in 1995/ 1996. De gebruikte steensoort heeft een vrij lichte kleur, waarbij de gekleurde tegels
van het halfronde bouwvolume en de verschillend gekleurde kozijnen van de ramen er voor zorgen dat het geheel wat vrolijker overkomt. Voor het gebouw staat een beeld van de Zwolse popster Herman Brood.
36
Burgemeester Drijbersingel Schoolgebouw
Dit voormalige schoolgebouw, de Dr. Itardschool voor bijzonder onderwijs, heeft enkele maanden leeggestaan. In 2001 kreeg zij een nieuwe, tijdelijke functie als gedeeltelijk een opvangcentrum voor daklozen en gedeeltelijk als ruimte voor workshops van het Leger des Heils. Het schoolgebouw, bestaande uit één bouwlaag onder een lessenaarsdak, bestaat uit zeven geschakelde leslokalen, welke met een flauwe curve bij elkaar staan. Het gebouw is uitgevoerd in baksteen en is gebouwd in 1958. Het voorkomen van deze school, met haar geschakelde bijna paviljoen aandoende lokalen, is kenmerkend voor schoolbouw in de jaren ’50 en ’60.
37
Burgemeester Drijbersingel 15 De Samenhof Dit opvallende kerkgebouw is begin jaren ’70 gebouwd in
opdracht van de Baptistengemeente. Zij is een ontwerp van architectenbureau Meijerink. Het gebouw bestaat uit twee bouwlagen, hetgeen zeer duidelijk te zien is aan de buitenkant. De onderste laag bestaat uit veel glas en donkerrood houtwerk. De entree, ook bestaande uit glas, komt iets naar voren uit de gevel en is verder benadrukt door een uitstekend houten afdakje. De bovenste laag, gescheiden van de onderste door een dunne betonnen band, bestaat uit witte baksteen in een vrij grof metselverband. De bovenste laag is groter en lijkt zwaarder en meer nadruk te krijgen, passend bij de indeling van het gebouw. De verdieping was namelijk bedoeld als kerkzaal, de begane grond was bedoeld voor verschillende kerkelijke activiteiten. Loop nu iets door tot je uitkomt bij het G.A.K. gebouw:
Burgemeester Drijbersingel 25 Gemeenschappelijk Administratiekantoor (G.A.K.)
38
We staan nu voor een groot, opvallend kantorencomplex, behorend tot de eerste bebouwing die aan de Burgemeester Drijbersingel in de jaren ’50 werd neergezet. Het oudste deel van het gebouw dateert uit 1952-1953 en is ontworpen door H. Hoogewoning van bureau Elling. Het gebouw is uitgevoerd in stralend witte, geglazuurde baksteen, witte kozijnen en veel glas. Door de verdeling van het
bouwwerk in hogere en lagere vleugels en een entree die onder een luifel is geplaatst, hebben de gevels een zekere dieptewerking gekregen. Oorspronkelijk moest het lage bouwvolume met horizontale accenten de schaal van het gebouw verzoenen met de omgeving, hetgeen wel nodig was aangezien dit gebouw toch een groot contrast vormt met de jaren ’30 bebouwing die erachter ligt. Dit effect is later echter verdwenen door verschillende uitbreidingen. Zo is het gebouw eerst aan de rechterzijde uitgebreid met een volume in dezelfde witte steen en vervolgens nog met een toren uitgevoerd in betonblokken; de toren is in gebruik door de SVB. Door de schaalvergroting en de uitbreidingen is het echter nogal een propperig geheel geworden, van de oorspronkelijke elegantie van het gebouw is weinig meer over. Loop nu de singel verder af, steek de weg over en volg de weg mee naar rechts: je bent nu aangekomen bij het winkelcentrum Diezerpoort:
39
Winkelcentrum Diezerpoort
Dit winkelcentrum is geopend in 1992 en is een ontwerp van de architecten T. Tukker en J.M Pieters VOF uit Haarlem. Naast winkelcentrum was er ook aandacht voor kantoor-, woon- en parkeercomplex; deze is gesitueerd aan de achterkant van het gebouw. De opdrachtgever was Provastgoed Ned. BV Den Haag. We zien hier een duidelijk voorbeeld van projectontwikkeling. Zij is ontworpen voor haar functie waarbij er weinig naar haar veel oudere omgeving is gekeken. Laten we eerst kijken naar de bouwstijl. Wanneer we dit gebouw vergelijken met bijvoorbeeld het eerder besproken gebouw op Diezerkade 1 zien we een enorm contrast: er is veel gebruik gemaakt van glas en voor die tijd moderne vormen in tegenstelling tot de oudere architectuur van Diezerkade 1. Verder is er een enorm verschil in schaal tussen het gebouw en haar omgeving. Zo is het een enorm complex, terwijl de huisjes erachter op het Diezerplein juist vrij klein zijn. Ook is
zij zeer hoog in vergelijking met haar omgeving, vooral daar waar het woningen betreft. Er is dan ook totaal geen integratie van het gebouw met haar omgeving, dit gebouw had net zo goed ergens anders kunnen staan; zij lijkt eerder het oorspronkelijke beeld van Dieze wat te verstoren dan te verrijken.
Je bent nu bij het einde gekomen van de wandeling en bent weer terug bij het punt waar de wandeling begonnen is. Eventueel kan je natuurlijk nog iets gaan drinken bij het winkelcentrum om even bij te komen van de lange wandeling!
De Wandeling Dieze Oost De route begint bij het wijkcentrum Dieze Oost aan de Zerboltstraat. Deze straat is vernoemd naar Zerbolt: een Moderne Devoot, overleden 1398. Nu allereerst iets over het ontstaan van Dieze Oost:
Dieze Oost Dieze Oost is een grotendeels naoorlogse wijk begrensd door de A28, Ceintuurbaan, Floresstraat, Bankastraat, Hogenkampsweg, Van Wevelinkhovenstraat en de Middelweg. Dit gebied was voor de Tweede Wereldoorlog nog grotendeels onbebouwd. Echter met de grote woningnood na de oorlog kwam al snel de ontwikkeling van dit gebied op gang. Het uitbreidingsplan Dieze Oost werd vastgesteld op 7 januari 1957, al was men tegen die tijd al druk aan het bouwen zoals we gedurende de wandeling zullen zien. Het plan was een ontwerp van S.J. van Embden en N.P.H.J. Roorda van Eysinga en had een aantal belangrijke speerpunten. Ten eerste was het belangrijk de wijk zoveel mogelijk als een zelfstandige wijk te ontwikkelen. Men besloot daarom tot de aanleg van een doorgaande groenstrook beginnende bij de Algemene Begraafplaats aan de Meppelerstraatweg en doorlopende tot aan de rijksweg A28. Echter een goede ontsluiting van de wijk met het bestaande Dieze, nu Dieze West geheten en het daarachter gelegen centrum was natuurlijk essentieel voor het succes van de wijk. Aangezien er op dat moment maar één bestaande toegangsroute was, de route Meppelerstraatweg - Thomas a Kempisstraat, besloot men tot de aanleg van twee andere routes: de Ruusbroecstraat en de Van Wevelinkhovenstraat. De laatstgenoemde had ook grote invloed op het bestaande Dieze West omdat zij hier recht doorheen sneed. Echter een probleem was dit niet, want dit 19e eeuwse woongebied stond toch op de agenda voor sanering. Het tweede belangrijke speerpunt was om de wijk een centrum te geven, bestaande uit winkels, scholen, een wijkcentrum en een bejaardentehuis. Dit centrum werd gesitueerd in het zuidwesten van de wijk. Ten derde was er de aanleg van woningen. Vanwege de geringe bouwterreinen, de hoge grondkosten en de hoge naoorlogse woningnood werd het overgrote deel van de woningen uitgevoerd als etagewoningen en hoge woongebouwen. Er werd besloten tot de bouw van ruim tweeduizend woningen; hiervan waren er in 1953-1960 al twaalfhonderd gebouwd. Bijna al deze woningen zijn gebouwd in opdracht van woningbouwverenigingen. Ondanks deze snelle ontwikkeling en massale woningbouw heeft de wijk toch een ruimtelijk voorkomen. Dit heeft alles te maken met het laatste speerpunt van het plan: veel aandacht voor het groen in de wijk, een controle op de maximale bouwhoogte en de eis dat elk woningbouwcomplex samenhangend is en iets eigens heeft. Men was in die tijd namelijk algemeen van mening dat deze aspecten, vooral de aanleg van genoeg groen, er voor konden zorgen dat het prettiger wonen werd in een wijk; het zou zo minder overkomen als een betonnen landschap als het ware. Deze kenmerken zien we dan ook landelijk bij veel naoorlogse woningbouw terug. Het geheel komt ook nu nog ruimtelijk en opgeruimd over en is prettig om doorheen te wandelen, precies zoals men het bedoeld had. Voordat we met de wandeling beginnen, is er nog één opvallende gebeurtenis die onder de aandacht gebracht moet worden: in Dieze Oost werd de éénmiljoenste nieuwbouwwoning van Nederland na de oorlog in gebruik genomen; dit was de Hogenkampsweg 139 op 8 november 1962.
Voordat we de bebouwing gaan bekijken ten tijde van het uitbreidingsplan en later, gaan we eerst wat bebouwing zien die er al was voor de Tweede Wereldoorlog. Vanaf het wijkcentrum ga je eerst links (gesteld dat je met je gezicht naar het wijkcentrum staat) en vervolgens loop je rechtdoor tot je bij de rotonde komt: je komt nu uit bij de Hogenkampsweg. Ga hier links en aan je rechterhand zie je opvolgend een kinderboerderij, een pad en iets verder een weg: de Molenkampsweg. Steek de straat over en loop deze weg in. Loop door tot je aan het einde ervan komt: hier zie je links van je de ingang van de Algemene Begraafplaats.
1
Meppelerstraatweg 1 Algemene Begraafplaats Deze begraafplaats dateert uit 1826. Zij is vrij klein en doet een beetje rommelig aan. Toch is zij bijzonder om te zien, niet alleen omdat zij zo oud is, maar ook omdat op deze begraafplaats verschillende beroemde Zwollenaren liggen begraven, waaronder Rhijnvis Feith.
Loop door naar het graf van Rhijnvis Feith; dit graf ligt iets rechts van het eerste pad, vrij dicht bij de ingang, herkenbaar aan het hoge monument.
Grafmonument van Rhijnvis Feith
2
M. Rhijnvis Feith was een bekende Nederlandse schrijver, geboren te Zwolle. Hij leefde van 1753–1824. Het grafmonument bestaat uit een hardstenen obelisk op een vierkant basement. De vorm van het monument, een obelisk, was een motief dat in de Renaissance weer actueel werd en naast macht de betekenissen standvastigheid en deugd meekreeg. In het basement zijn aan de voor- en achterkant rechthoekige, marmeren plaquettes aangebracht. De plaquette voor bevat een klassiek tafereel met een man en zes vrouwen waarvan één een lauwerkrans boven het hoofd van de man houdt. De plaquette aan de achterkant bevat de inscriptie:”Aan M. Rhijnvis Feith Geboren te Zwolle Den 7 February 1753 en Aldaar overleden Den 8 February 1824”. In de obelisk zijn aan de voor- en achterkant ovale marmeren medaillons met reliëfs aangebracht, waarbij het medaillon aan de achterkant het portret van Rhijnvis Feith afbeeld en het medaillon op de voorkant een ring, slang, mismelk en zuil toont. Dit zijn grafsymbolen. De ring en de slang die zichzelf in de staart bijt zijn beiden symbolen van eeuwigheid, de mismelk is een kenmerk van de christelijke religie en eucharistie en de zuil symboliseert het einde van het aardse leven. Maar dit zijn niet de enige grafsymbolen; in de rand boven het basement zijn in reliëf olielampjes, symbool voor doodslampjes en omgekeerde brandende fakkels aangebracht,
symbool voor (hernieuwd) leven. Tot slot is als bekroning van de obelisk een urn met rouwsluier geplaatst: een motief uit de oudheid toen cremeren gebruikelijk was. Loop nu weer de begraafplaats af, je bent aangekomen op de Meppelerstraatweg;, ga hier linksaf. Na even lopen zie je aan je linkerkant twee mooie gekleurde huizen:
3
Meppelerstraatweg 5-7 Deze twee panden werden in 1904-1905 gebouwd voor de heer J. Dijk. Nummer 7 was zijn woonhuis en is ontworpen door de architect D. de Herder. Nummer 5 was het bijbehorende stalgebouw, ontworpen door De Herder en Hellendoorn. Beide vertonen kenmerken van Jugendstil, een stijl populair rond 1900. Eerst over nummer 5. Dit gebouw is opgetrokken in baksteen, verlevendigd met gele en rode steen in gevelbanden en bogen. De voorgevel is symmetrisch en boven de oorspronkelijke centrale voordeur zien we een brede segmentboog met gepleisterde aanzet- en sluitstenen. Hierboven zien we een mozaïek, ook in gele en rode steen: “J. Dijk”en “luxepaarden”. Hiertussen is een paardenhoofd als ornament geplaatst. Nummer 7 is opgetrokken in rode steen en de achterzijde in baksteen. Hier zien we een asymmetrische voorgevel onder een schilddak. Er is een horizontale geleding door plint, gevelbanden van witte en gele steen en door de gootlijst op gesneden houten consoles. Boven de openingen zien we kleine boogjes van gele steen. Beide panden zijn nu woonhuizen en in goede staat. Zij zijn gemeentelijke monumenten.
Loop nu verder de weg af en blijf ook na de rotonde de weg vervolgen. Na de rotonde zie je aan de rechterkant van de weg verschillende flats staan, schuin geplaatst ten opzichte van de weg:
Meppelerstraatweg bebouwing oostelijk deel (even zuid)
4
De woningen hier dateren uit 1952. Het ging om een project van tweehonderdvierenzestig woningen in opdracht van Woningstichting Volkswelzijn, naar een ontwerp van de architect P.A. Lankhorst. Zij zijn een vroeg voorbeeld van strokenverkaveling zoals we dat bij naoorlogse woningbouw vooral in de jaren ’60 veel tegenkomen. De woonblokken hebben een scheve plaatsing ten opzichte van de straat en worden van elkaar gescheiden door groene buitenruimten. Verder zien we dat zij uit drie bouwlagen bestaan met bergingen op de begane grond. De ingangspartijen vallen direct op; zij zijn geaccentueerd door een betonnen pergola en forse verticale raampartijen ten behoeve van het trappenhuis. Deze raampartijen zijn bij elke flat in een felle kleur geverfd in tegenstelling tot de rest van de witgeverfde kozijnen. Aan de achterzijde zien we doorlopende balkons, in baksteen uitgevoerd. Ook de zuidelijke kopgevels hebben balkons, hier met ruitvormige betonnen borstweringen. Blijf verder rechtdoor lopen tot je aan je linkerhand de Marechausseekazerne ziet: (op de hoek met de Jupiterstraat)
Meppelerstraatweg 19 Marechausseekazerne
5
We zien hier de Marechausseekazerne, gebouwd in de periode 1929-1931 naar een ontwerp van de Bouwkundige afdeling der Genie te Groningen. Ten tijde van haar bouw was dit gebied nog voornamelijk agrarisch en tot in de jaren ’50 hield
deze weg op bij de kazerne. De kazerne is opgetrokken in gele baksteen onder steile zadeldaken met antracietgrijze dakpannen en een overstekende goot. De gevel is horizontaal geleed door middel van een plint met zwarte geglazuurde baksteen en teruggelegen muurvlakken. Opvallend is verder de vierkante toren, welke op het snijpunt staat van de beide vleugels van dit L-vormige gebouw. In deze toren bevindt zich het hoofdtrappenhuis en op begane grond aan de westkant de hoofdingang. De ingang, geaccentueerd door een betonnen luifel, bestaat uit een houten deur met profiellijsten, glas-in-lood en een sierijzer. Verder zien we op de toren een fraai tegeltableau met in gestileerde vorm het wapen van Nederland en een keramisch uurwerk. Deze kleurrijke kazerne wordt vergezeld door een smederij en een koetshuis en het geheel is in 1998 aangewezen als rijksmonument. Tegenwoordig is het gebouw na enkele verbouwingen en aanpassingen in gebruik als kantoorruimte, waaronder de Banenwinkel Koninklijke Landmacht. Loop nu iets terug en ga rechtsaf de Jupiterstraat in. Aan je linkerhand zie je vrij snel pastelkleurige hoogbouw:
6
Jupiterstraat 53 t/m 93 De Voochtstraat Vornkenstraat Zerboltstraat Van Schoonhovenstraat We zien hier in de Jupiterstraat zeer kleurrijke hoogbouw. Deze hoogbouw is onderdeel van een groter project met soortgelijke flats in de hierboven genoemde straten. Dit redelijk recente project betreft een ingrijpende renovatie.. Wanneer we kijken naar de hoogbouw zien we dat het bouwblok zowel horizontaal als verticaal in verschillende delen is ingedeeld. Zo zien we horizontaal meerdere lagen. De onderste laag bestaat uit de entrees (met deur) en garages en schuren.
Hierboven bevinden zich vier woonlagen. Deze woningen worden ontsloten door trappenhuizen, welke zich bevinden boven de entrees. Deze entrees en trappenhuizen zijn van glas waarbij elke entree geaccentueerd wordt door een uitstekend, schuin glazen dakje. Verticaal zijn er drie delen welke ten opzichte van elkaar verspringen en daarnaast zijn er nog kleine verspringingen. Door deze verspringingen komt het gebouw minder als een blok over, het geheel wordt er wat speelser door. Dit wordt nog eens versterkt door het gebruik van de kleuren, namelijk allemaal lichte pasteltinten ( roze, oranje, geel enzovoort). Ook de ramen dragen hier aan bij; je ziet steeds twee ramen naast elkaar waarbij de linker een beetje naar buiten lijkt te komen en hierdoor lijkt op een zeer ondiepe erker. Tot slot heeft het project een vrij ruimtelijke opzet door het aangelegde groen; de flats zijn altijd van elkaar gescheiden door een grote groenstrook, een grasveld en wat parkeerplaatsen. Verder staan zij altijd met voorkant-achterkant naar elkaar toe, waarbij wij aan de voorkant balkons zien. Loop langs deze woningen op en kom weer uit op de Zerboltstraat. Ga hier rechtsaf. Je ziet nu vrij snel aan je linkerhand een oude school, herkenbaar door een groot grasveld wat ervoor ligt. Om ook de ingang en de achterkant te zien kan je de Van Schoonhovenstraat even inlopen, dat is de weg die rechts langs het gebouw loopt.
7
Zerboltstraat 65/ Radewijnstraat 10,12 Voormalig Schoolgebouw We zien hier een voormalig schoolgebouw uit circa 1955 in een traditionalistische stijl passend bij de bebouwing in het uitbreidingsplan Dieze Oost. Het rode bakstenen gebouw bestaat uit twee bouwlagen onder een zadeldak belegd met gesmoorde pannen en is ontworpen op basis van een rechthoekige plattegrond. De lokalen van het gebouw, acht per verdieping, liggen aan een gemeenschappelijke gang aan de zuidkant van het gebouw. Verder zien we, wanneer we voor het gebouw staan, een vrijstaand gymnastieklokaal en aan de andere kant van het gebouw bevindt zich een fietsenstalling. Hoewel het merendeel van het houtwerk in wit- en pasteltinten is geverfd, zien we bij de entree een gebruik van felle kleuren: geel, rood en groen. De entree wordt verder geaccentueerd door een gehoekt dakje steunend op pilaren. Tegenwoordig is het gebouw in gebruik als Turks Trefcentrum. Loop nu door de Zerboltstraat af, steek het water over en blijf
rechtdoor lopen. Je komt nu via het Simon van Slingerlandtplein op de Isaac van Hoornbeekstraat, een straat die vernoemd is naar een raadpensionaris van 1720-1727. De woningen hier zijn onderdeel van één project en ook de woningen waar we op uitkijken (aan de Caspar Fagelstraat) vallen hieronder.
Isaac van Hoornbeekstraat 1-95 oneven en 2-64 even
8 Caspar Fagelstraat 2-64 even Op 9 november 1954 wordt de vergunning verleend tot het bouwen van honderdachtentwintig woningen aan woningbouwvereniging A.Z.C.W. Deze woningen zouden aan de Isaac van Hoornbeekstraat en Caspar Fagelstraat komen, in een gebied wat toen nog bijna onbebouwd was. Hoewel de vergunning uiteindelijk toch verleend werd ging dat in het begin nog niet zo makkelijk. Zo werd er in het begin van het jaar nog melding gedaan van het “wasprobleem”: de schoonheidscommissie twijfelde toch wel erg aan het vóórkomen van het plan als straks alle was buiten zou komen te hangen. Uiteindelijk werd dat probleem samen met nog wat technische eisen naar tevredenheid aangepakt en kwam de goedkeuring alsnog. Binnen twee jaar stonden de woningen er,
naar een ontwerp van Architectenbureau H. en A.H.Klomp uit Enschede. De woningen zijn verdeeld over elf woonblokken, waarbij elk blok tussen de acht en twintig woningen heeft. Alle blokken bestaan uit twee bouwlagen en verder ligt in alle gevallen aan één kant van een blok een groenstrook. De woningblokken zijn verder van elkaar gescheiden door een zeer brede straat. De woningvoorraad is gevarieerd, zo zijn er woningen met twee, drie en vier slaapkamers. Elke woning heeft een balkon, ook de woningen op de begane grond; deze zijn net iets boven de grond geplaatst. Deze blokken zijn uitgevoerd in bruine baksteen met rode daken en groen en blauw houtwerk en traliewerk van de balkons. Ook tegenwoordig is er nog een grote eenheid in het plan; als je door de straat loopt zie je zowel links als rechts als voor je dezelfde soort gebouwen. Loop nu, nadat je de eerste twee woonblokken aan de rechterkant voorbij bent, rechts de Adriaan Pauwstraat in. Je komt nu weer uit bij Meppelerstraatweg. Rechts van je zie je een huizenblokje; dit is één van vijf dergelijke blokjes langs de Meppelerstraatweg:
9
Meppelerstraatweg bebouwing oostelijk deel (oneven noord) Ook hier zien wij een woonbouwproject uit begin jaren ’50, in dit geval uit 1953. Het gaat om een iets minder groot project maar is daardoor niet minder opvallend. Dit ontwerp van de architect M. Meijerink bestaat uit vijf woonblokken met een totaal van vijfentwintig woningen. Zij zijn
gebouwd in opdracht van Woningbouwvereniging Bouwlust. Deze eengezinswoningen bestaan uit twee bouwlagen en een zolderverdieping onder een zadeldak. Op de begane grond zien we stalen ramen met roedenverdeling voor de serres en de eerste verdieping wordt gekenmerkt door een balkon met ijzeren hekwerk in een zig-zag patroon. Opvallend is verder dat de uitstekende serre en balkon met elkaar geïntegreerd zijn, waardoor deze nu niet lijken uit te steken, eerder lijkt het alsof de gevel terug deinst. Verder is er een sterke horizontale geleding, onder andere door de uitstekende balkonen dakrand. Deze woningen hebben zowel aan de voor- als aan de achterkant een tuin. Loop nu rechtsaf de Meppelerstraatweg af, gesteld dat je met je gezicht naar het huizenblokje staat. Schuin rechts voor je zie je een monument in de middenberm. Loop hier naar toe.
Meppelerstraatweg/ Johan de Wittstraat 10 Gedachtenis monument Op de kruising van deze straten staat een oorlogsmonument; dit is een vervanging van een reeds vernield monument. De commissie Openbare Werken beschouwde het oprichten van een nieuw monument als een ereplicht die zo snel mogelijk in daden moest worden omgezet en dit monument werd in 1963 geplaatst. Oorspronkelijk zou er gekozen zijn voor een ontwerp van de beeldhouwer Titus Leeser, maar uiteindelijk koos men toch voor een ontwerp van de gemeentelijke Dienst Openbare Werken Zwolle. Het monument bestaat uit een kruis en vijf afgezaagde zuilen met gleuven, uitgevoerd in kunststeen en geplaatst op een gemetseld afge-
rond rechthoekig voetstuk.Verder is op dit voetstuk een plaat aangebracht met hierop de namen en geboortedata van vijf mensen die op 31 maart 1945 gefusilleerd zijn.
Steek de weg weer over en loop verder de Meppelerstraatweg af tot je aan je linkerhand de Caspar Fagelstraat ziet; loop deze straat in. Je loopt nu langs meer woningen van het eerder besproken woningbouwproject Isaac van Hoornbeekstraat- Caspar Fagelstraat. Aan het einde gekomen van deze straat splitst deze zich in Anthonie Heinsiusstraat en Pieter Steijnstraat. Hier ben je aangekomen bij het volgende project:
Pieter Steijnstraat 1-359
11
Anthonie Heinsiusstraat 1-111 Je ziet hier vier flatgebouwen met in totaal tweehonderdachtendertig woningen uit 1955. Ze werden ontworpen door architectenbureau Cor. Nap en G.J. P van Ede te Arnhem in opdracht van de Algemene Zwolse Coöperatieve Woningbouwvereniging (A.Z.C.W.) Het zijn meergezinshuizen, in overeenstemming met bestemmingsplan Dieze Oost Allereerst over het bouwblok aan de Anthonie Heinsiusstraat. Deze bestaat uit vier bouwlagen onder een plat dak met berging op de begane grond. De gevels zijn opgetrokken in baksteen en het bouwblok lijkt in verticale stroken te zijn verdeeld, onder andere doordat de gevel om en om uit baksteen en wit gepleisterde baksteen bestaat en door verspringingen in de gevel. Het geheel komt vrij strak en sober over, met uitzondering van enkele speelse elementen; let bijvoorbeeld op de rij balkons die zowel deels terugliggen in de gevel als dat ze uitsteken en verder op de lage uitstekende trappen voor de entrees op straatniveau. Wanneer we nu kijken naar de woningen aan de Pieter Steijnstraat, links van ons, zien we dat het om drie zaagtandvormige flats gaat; elk woonblok ligt als het ware als een hoekige halve cirkel om een grasveld met wat parkeerplaatsen heen, waardoor er een soort binnentuin, een soort beslotenheid ontstaat. Naast de opvallende vorm van de bouwblokken vallen verder de trappenhuizen op, welke benadrukt worden door een verticaal betonnen geleding met aan weerszijden verdiept liggende terrassen met overhangende balkons.
Loop langs deze flats de Pieter Steijnstraat af. Aan het einde gekomen maakt deze weg een bocht naar rechts. Volg de weg, je komt nu op de Geert Grootestraat. Je ziet hier meteen een flat voor je en links daarvan een klein blokje laagbouw. Deze woningen maken deel uit van een groot woningbouwproject, gesitueerd links van de Geert Grootestraat. Volg deze weg, je ziet nu meer gelijkvormige woningbouw:.
12
Geert Grootestraat 2-192 even Van Schoonhovenstraat 43-107 oneven Hemerkenstraat 2-82 even, 3-67 oneven Regelandisstraat 2-82 even, 3-67 oneven Van Ummenstraat 2-82 even, 1-47 oneven De woningen aan de Geert Grootestraat die wij hier zien maken deel uit van een groot woningbouwproject van de woningbouwvereniging Beter Wonen. In 1956 beginnen zij hier met de bouw van driehonderdvierendertig woningen, dertig bedrijfsruimten en zesennegentig garages. De architecten zijn H. Mastenbroek en J.H. de Herder. Men heeft er hier voor gezorgd een gevarieerde woningvoorraad te krijgen; zo zijn er flats met twee, drie, vier en vijf slaapkamers (het merendeel is drie slaapkamers) en zijn er eengezinswoningen en maisonnettes. Verder hebben alle woningen een berging en zijn sommige blokken voorzien van fietsenstallingen en autoboxen.
Het geheel vormt een overzichtelijk plan en komt fris en vrolijk over, dit laatste zeker door de vrolijke kleuren die gebruikt zijn. Vanaf de Geert Grootestraat zien we om en om een blok hoogbouw en een blokje laagbouw bestaande uit vier woningen. Deze vormen als het ware samen een L met daarvoor parkeerruimte. Wanneer we kijken naar de hoogbouw, zien we dat deze uit drie bouwlagen en een dakverdieping onder een plat dak bestaat; elke laag bestaat uit twee verdiepingen. Zij is vrij strak uitgevoerd in gele en roodbruine baksteen. Ook het houtwerk is kleurig, vooral aan de als galerijflat vormgegeven zuidelijke gevel; hier zien we dat de deuren en kozijnen niet alleen wit, maar ook in pastelkleuren zijn geverfd. Aan de noordelijke gevel zijn wij kleine uitspringende balkons en hier zijn de balkons, kozijnen en deuren in het wit met donkerrood. Aan beide kanten van elk blok is een entree: aan de zuidkant is een entree naar de onderste laag, aan de noordkant naar de twee lagen erboven. Deze ingang aan de noord-
kant is via een uitwendig geplaatst trappenhuis waarvan de dakpartij getrapt is. De ingang is geaccentueerd door een driehoekig blauw dakje. Overigens is dit trappenhuis aan de andere kant ook benadrukt door een dakje met twee vierkante pilaren in een pastelkleur. De laagbouw is vrij eenvoudig. Zij is gebouwd in een oranjebruine baksteen, heeft een rechte gevel en een zeer vlak grijs zadeldak. Het houtwerk is wit en in steeds dezelfde pastelkleur per blokje geschilderd. Per blokje zijn er vier woningen. Nadat je vier blokken hoogbouw en laagbouw bent gepasseerd kom je uit op de Hogenkampsweg. Ga hier links. Loop hier rechtdoor en ga vervolgens de eerste straat links: de Radewijnstraat. Je ziet nu een zeer kleurig complex aan je rechterhand:
13
Hogenkampspassage Zerboltstraat 1-59 Dit is een winkelcentrum en appartementencomplex ineen. Zij is gebouwd rond 1995 door Architectenbureau Martini uit Groningen. Je staat nu aan de zijkant van het complex. Het gebouw lijkt te bestaan uit verschillende in elkaar geschoven delen, uitgevoerd in rode en gele baksteen. Hoewel de gevel hier zelf vrij vlak en sober is, zijn er verschillende uitstekende, kleurige delen waardoor het geheel speels overkomt. Zo zien we schuin uitstekende balkons, uitgevoerd in beton en knalroze hekwerk. Ook het trappenhuis is zeer opvallend: deze steekt deels uit en is uitgevoerd als glazen gevel, onderverdeeld in veel kleine raampjes door gele kozijnen; de deur hier onderin is weer roze. Verder zijn er nog enkele doorlopende, ondiepe, groene afdakjes aangebracht.
Loop nu iets door naar de achterkant van het gebouw, hier heb je een goed zicht op de ingangen van de woningen. Verder kan je hier goed zien hoe het winkelcentrum en de woningen geïntegreerd zijn. Nu over de woningen: Er zijn twee woonlagen, met in de hoeken achterin drie woonlagen. Het geheel is vormgegeven als een galerijflat in ook hier weer zeer vrolijke kleuren. Het gebruikte baksteen is rood, de balkons zijn beton met roze, het houtwerk is geel met wit en de trappen zijn roze. Links achterin zien we verder een glazen lift in een blauw geraamte, met daarnaast enkele glanzende zilverkleurige buizen. Dit lichtblauw wordt ook herhaald in dunne verticale pilaren die van bovenaan de balkons recht naar onderen lopen. De derde woonlaag is verder witgepleisterd en bekroond door een groene rand. Niet alleen komt het geheel door de kleuren speels over; dit wordt verstekt doordat niets dezelfde hoogte heeft: zo steken de blauwe pilaren net iets uit, is de lift weer hoger dan de pilaren en steken de buizen daar weer boven uit.
Loop vervolgens rechtdoor op de parkeerplaats en zo kom je weer uit bij de Zerboltstraat. Links van je bevindt zich het wijkcentrum en ben je weer terug bij het beginpunt.
Bronnen: Als de dag van Gisteren, Honderd jaar Zwolle en de Zwollenaren, red. W. Huijsmans, M. van der Laan e.a., Waanders Uitgevers in samenwerking met het provinciaal Overijssels Museum en het Gemeentearchief, 1991-1993; verschillende artikelen. Beschrijving gemeentelijke monumenten Beschrijving rijksmonumenten Bestemmingsplan Diezerpoort Bouwtekeningen 350, 451, 452, 561, 623, 665, 669, 672, 1160, 1413, 1447, 1459, 2430, 2437, 2438, 2653, 2907, 4172, collectie bouwvergunningen Zwolle gemeente archief Bouwtekeningen 559, 1160, 6942, 8692, 12740 stadsarchief Buning, J., Vreemdelingen, kostkopers en ouderen. Geschiedenis van het Binnen- en Buitengasthuis te Zwolle, stichting Matrijs, Utrecht 1990 Dossier Schildersbuurt, stadskantoor; met uitleg van Jolanda van Tooren Henk Jansen Hoogstraten, D. van, Architectuurgids van Zwolle in de 20e eeuw, Waanders Uitgevers, Zwolle 1999 Kaartmateriaal Historisch Centrum Overijsel Marcel Overbeek Messchaert, K.Z., Inventarisatie Naoorlogse bouwkunst en stedenbouw Zwolle, Zwolle 2001 Meulen, A.C.W.M. ter, De nieuwe Michiel. Herinneringen aan plannen bouw start, Vaassen 1989 Tjeenk Willink, W.E.J., Zwolsche straatnamen, Zwolle 1947 Zwolle mijn stad. Een stadswandeling van A naar Z, Waanders Uitgevers, diverse delen De foto’s in dit boekje komen van het Historisch Centrum Overijsel (HCO), het ZAP en Buro 1 hoog. Uitzondering daarop vormen de volgende foto’s: pag 23 rechtsonder: het HCO gebouw, fotografie Marcel Malherbe, Waanders Archief; de Opstandingskerk, het gemeente archief en pagina 38 rechts onder: het GAK gebouw, fotografie J. Lensink. Met dank aan Jeanine Otten van het HCO, Bennie van de Vegte, Henk Jansen en Marcel Overbeek.
september 2002
