b:ton april 2007
P l a t f o r m v o o r h e t o n t w e r p e n , f a b r i c e r e n , b o u w e n e n g e b r u i k e n v a n P REFAB b e t o n p r o d u C t e n
De aannemer als uitvoeringsdeskundige
“Bouw staat voor fundamentele keuze” Nieuw vloer- en installatieconcept biedt voordelen
#5
april 2007
b:ton april 2007
Onze visie op de techniek:
Een continue investering in kennis en scholing Economische
ontwikkelingen
houden
niet
op
bij
onze
landsgrenzen. De wereld is ons afzetgebied, al decennia lang. Met name de laatste jaren raakt deze globalisering in een stroomversnelling, waarbij vooral de explosieve groei en booming economie van China sterk tot de verbeelding spreken. Nieuwe, interessante afzetmarkten vormen voor ons normaal gesproken een positief signaal. Toch zijn er ook doemscenario’s, waarbij zowel Europa als Amerika worden overvleugeld door deze sterke, opkomende economieën. Verbeterde bedrijfsprocessen Een vergelijking met de jaren tachtig lijkt op zijn plaats. Toen waren het de Aziatische tijgers zoals Japan en Korea die dominant op de wereldmarkt dreigden te worden. Wij behielden echter onze positie via verbeteringen van onze bedrijfsprocessen. Een belangrijk punt van aandacht, ook in de toekomst. Het is vooral de techniek die hierin een grote rol speelt. Wij denken aan I.C.T. en internet. Ook conventionele technieken zoals de werktuigbouw en elektrotechniek dragen ertoe bij dat wij steeds efficiënter kunnen produceren. ‘Optimalisatie door innovatie’ was het credo van de jaren negentig. Een credo dat nog niets aan actualiteit heeft ingeboet en ongetwijfeld steeds belangrijker zal worden. Investeren in technisch onderwijs Overheid en bedrijfsleven zullen samen de innovatieve kwaliteiten van onze technische sector moeten verstevigen. Wat dat betreft voelen wij onszelf ook aangesproken. Wij moeten investeren in noodzakelijke ontwikkelingen in deze sector. In algemeen technisch onderwijs bijvoorbeeld, maar ook in specialistische cursussen en trainingen. Hierbij denken wij niet alleen aan geld, maar ook aan het imago van de techniek, dat best eens opgepoetst mag worden.De structurele aanwezigheid van een hoogwaardig kennis- en arbeidspotentieel is essentieel voor de groei van onze economie. ‘Eigen kweek’ is in dit verband erg belangrijk, omdat import uit het buitenland maar een tijdelijke oplossing betekent. Mens blijft belangrijkste schakel Sinds 1985 detacheren wij middelbaar en hooggeschoolde technici. Specialisten in het ontwerpen, voorbereiden en begeleiden van technische constructies. Wij onderscheiden ons door kwaliteit en door liefde voor de techniek en de technicus. Want hoever de technische ontwikkelingen ook zullen gaan, de mens blijft de belangrijkste schakel in elk innovatief proces. En worden de kracht en duurzaamheid van een constructie niet bepaald door de kwaliteit van deze schakel? Door het verbindende menselijke element? Dosign onderkent dit en specialiseert zich daarom in de toegevoegde waarde van gemotiveerde mensen. Dosign Engineering heeft kantoren in Rotterdam, Amsterdam en Tilburg. Kijk voor meer informatie op onze internetsite.
www.dosign.nl
b:ton april 2007
voorwoord:
Op eigen kracht: ‘Prefab moet bouw redden’. Een even onheilspellende als uitdagende titel boven een artikel in deze uitgave van B:ton. De verwachte arbeidskrapte op de bouwplaats noopt onze sector om naar oplossingen te zoeken. Eén daarvan is een grootschalige toepassing van prefab, zo bepleit het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid bij monde van onderzoek Hans Schellevis. Ik deel die visie. Maar ik wil op deze plek ook stellen dat prefab beton alles in zich heeft om ook op eigen kracht een vooraanstaande positie in te nemen, voor zover wij die al niet hebben ingenomen. Kiezen voor prefab beton en betonproducten niet alleen vanuit bedreigende marktomstandigheden, maar juist vanuit de kansen voor diezelfde markt. Zo kunnen partijen in de bouw nu al vroegtijdig inspelen op de veranderingen die gaan komen. Een businessscan onder 350 bouwbedrijven schetst een helder beeld welke kant de bouw opgaat, zo valt in een bespiegeling van consultant Toni Sfirtsis te lezen. Industrialisatie en prefabricage zijn belangrijke ingrediënten om te anticiperen op de eisen van gebruikers en voor hen waardecreatie te genereren. Die eigen kracht van prefab komt ook in de talloze projecten in deze uitgave naar voren, waarbij blijkt dat prefab beton en betonproducten een passend antwoord geven op vele bouw- en inrichtingvraagstukken. Of het nu gaat om eigentijdse parkeergaranges, duurzame rioleringssystemen, complexe funderingen, hoge snelheid van bouwen of prachtig zichtbeton, prefab beton laat zich van zijn beste kant zien. Ook als het gaat om innovatie, zoals nieuwe vloer- en installatieconcepten. Die eigen kracht van prefab beton zult u bij het lezen van deze uitgave van B:ton telkens ervaren. Die eigen kracht is extra waardevol als prefab beton in de toekomst tevens uit noodzaak moet worden toegepast. Wij staan er namelijk op basis van onze eigen kracht nu al 100% gesteld voor.
Bart van Melick Voorzitter BFBN
03: Voorwoord
inhoud:
b:ton april 2007
10: Uitbreiding hotel Ibis boven station Amsterdam Centraal 15: Column 19: De Hondsbossche Zeewering 20:
6 Grootheid bezitten om verder te kijken in rioleringen
12 Prefab moet bouw redden
16 Esthetiek en innovatie “Randvoorwaarden bepalen gebruik prefab”
“Bouw staat voor fundamentele keuze”
b:ton april 2007
26: Verbinding ongesnelde ribbelpalen en omringende betonvloer onderzocht 32: ‘t Cadeau van de plek
48:
Prefab parkeergarage: van bouwdoos tot beauty
50: Schoorpalen onder Rietwoningen Esonstad
37: Beton als beeldtaal 52: Kort nieuws 38: Klassieke uitstraling, moderne technieken
53:
42: Bouwen zonder estafettestokje
54: Colofon
Publicaties
24 Spel van licht en schaduw Sculpturaal kantoor wekt nieuwsgierigheid
30 Tramhalte Ternoot in Den Haag
46 Bestrating Tussen de Vaart schept landschappelijke sfeer
b:ton april 2007
De toegepaste rioleringssystemen vormen een goede oplossing voor afvalwater. Foolproof, nagenoeg altijd werkend en weinig onderhoud vergend. Dat stelt prof. dr. ir. Francois Clemens. Toch spreekt hij ook over verkeerde discussies, over onbalans tussen beleid en beleidsuitvoering, over een gebrek aan langetermijnvisie en zelfs over chaos doordat overkoepelende afstemming ontbreekt. “Het grootste probleem is dat wij zouden moeten denken in doelen in plaats van in middelen. We zetten middelen in, zonder dat we weten of het allemaal helpt.” Door Paul Engels.
b:ton april 2007
Grootheid bezitten om verder te kijken in rioleringen De consultant van Ingenieursbureau Witteveen + Bos uit Deventer en hoog-
betontegels? Kun je van twee walletjes blijven eten, in casu gezondheid
leraar afvalwater/civiele techniek aan de TU Delft spreekt van een lappende-
en milieu, terwijl zij soms tegenstrijdig zijn? De wetgeving is een bron van
ken aan oplossingen. Oplossingen die doorgaans ad hoc en in gloeiende haast
allerlei kleinschalige oplossingen, maar zijn dit wel goede ideeën? We gunnen
worden aangedragen. “Het is een komen en gaan van thema’s die wij over
ons geen tijd om bewust te worden wat wij allemaal creëren. We laten ons lei-
de riolering uitstorten. Vuiluitworpreductie, nutriënten, veedrenking, ge-
den door de waan van de dag.”
zondheidsrisico’s, medicijnresten, wateroverlast, overstorten en ga zo maar door. En telkens reageren wij daarop met instant beleid en moeten gemeen-
Helikopter: En het uitgangspunt is zo simpel: veilig, gezond en goedkoop
ten daarop inhaken. Zij worstelen met de acute uitvoering, terwijl alle kennis
afvalwater afvoeren zonder milieuschade. “Dat zou ook met helikopters met
van klassieke rioleringssystemen aanwezig is en we precies weten wat zwakke
waterbakken kunnen. Nergens staat beschreven hoe je afvalwater moet
en sterke kanten zijn. Maar in de hectiek van nieuw beleid komt er een plukje
afvoeren. Zelfs zo’n discussie is op zijn plaats. Vergelijk het met Schiphol dat
systeem X en een plukje systeem Y. We veranderen onszelf suf aan steeds wij-
blijft groeien met alle problemen van dien, terwijl je de overstap naar een
zigende rioleringsopgaven. Terwijl wij niet eens monitoren of dergelijke oplos-
locatie in de Noordzee kunt maken. Maar de trein dendert door. Nu moet ik
singen werken.”
meteen zeggen dat uit technisch oogpunt de rioolstelsels die wij nu hebben het meest geëigend zijn. Toch zou er meer flexibele functionaliteit bij moeten
Niets ten nadele van heel veel fantastische rioleringssystemen die de afgelopen
komen kijken. Dat een systeem nog aan te passen is als de eisen veranderen.
jaren op de markt zijn verschenen als succesvol antwoord op nieuwe riole-
Gechargeerd gesteld zou misschien op de ene plaats wel papier-maché als buis
ringsvraagstukken, toch bepleit Clemens meer rode draden. In elk geval een
geschikt zijn omdat na twee jaar totaal andere eisen worden gesteld, en op een
visie op termijn wat men nu eigenlijk wil bereiken. “We hebben vanaf 1995
andere plek betonnen rioleringsbuizen omdat je zeker weet dat de eisen vele
voor 3 miljard euro aan bergbezinkbassins gebouwd, maar had dat ook niet
decennia niet of nauwelijks zullen wijzigen. Misschien kan de betonnen buis
anders gekund? Zijn we onder het motto milieu niet de mooiste stelsels aan het
worden aangepast of geldt die als behuizing voor een andere buis? Riolering
aanleggen, maar pompen wij wel over vele kilometers afvalwater waardoor
is geen kwestie van Haarlemmerolie. Er zijn zoveel vraagstukken dat je steeds
een andere oplossing uiteindelijk duurzamer is zoals water infiltreren met
maatwerk moet leveren. Maar dan niet via een kort cyclisch beleid maar voor
waterdoorlatende betonbuizen of waterpasserende betonstraatstenen en
de langere termijn.”
JDOHULMSODWHQ EDONRQSODWHQ WUDSSHQ ERUGHVVHQ NRORPPHQ EDONHQ EHUJLQJVGDNHQ
Prefab Betonnen Elementen 5LERWRQ %9 ULFKW ]LFK RS RQGHUQHPLQJHQ LQ GH ZRQLQJ HQ XWLOLWHLWVERXZ LQ 1HGHUODQG 'H SURGXFWLH EHVWDDW XLW KHW SURGXFHUHQ YDQ JDOHULMSODWHQ EDONRQ SODWHQ WUDSSHQ ERUGHVVHQ NRORPPHQ EDONHQ GDNHQ HWF LQ JHFRQGLWLRQHHUGH RPVWDQGLJKHGHQ0HWSUHIDEPDWHULDOHQNDQLQHHQNRUWHUHWLMGHHQKRJHNZDOLWHLW EHKDDOGZRUGHQZDWXLWHUDDUGJXQVWLJLVYRRUGHOHQJWHYDQKHWERXZSURFHV
9RRUPHHULQIRUPDWLHEHORINLMNRS ZZZULERWRQQO
ZZZULERWRQQO
3UHIDE%HWRQQHQ(OHPHQWHQ
b:ton april 2007
Het zijn natuurlijk tegenstrijdigheden: maatwerkoplossingen en het voorko-
Zo is er absoluut een goede markt voor prefab betonnen buizen en alle moder-
men van een lappendeken. Inspelen op steeds nieuwe eisen en de langeter-
ne varianten zoals eivormige buizen, waterdoorlatende buizen en noem verder
mijnvisie. Ontzettend robuuste en houdbare oplossingen in beton versus kort
maar op. Ik vind het van groot belang dat fabrikanten boven hun producten uit-
cyclische technieken. “De balans is doorgeslagen in de richting van korte ter-
stijgen. Dat ze nadenken over afvalwateroplossingen in plaats van over buizen.
mijn en ad hoc oplossingen. De langere termijn is prima, mits wij dat kunnen
Vergelijk het met Shell, dat zich als concern van een oliemaatschappij naar een
doorspekken met flexibiliteit. Dan hebben we een betere balans te pakken. We
energiemaatschappij ontwikkelt.”
zullen goede keuzes moeten maken in nieuwe technologieën. Feit blijft dat er telkens weer iets te doen valt. Venijnige afvalstoffen, intensievere regenbuien,
De hoogleraar heeft daarbij veel vertrouwen in de prefab betonindustrie. Laat
nieuwe technieken, ze leiden tot complexere ontwerpen. Maar steeds is de
ik het zo zeggen: “Ik ken fabrikanten van betonnen buizen die echt op een heel
vraag of de nieuwe oplossing ook de kwaliteit verbetert en of het überhaupt
goede manier innoveren, ideeën bespreken en meedenken over vraagstukken.
wel nodig is. Misschien moeten wij bij de wateroverlast eerst eens afvragen hoe
Dan gaat het niet meer om het product, maar om een doordachte, succesvolle
vaak we water lange tijd op straat willen hebben staan, met overlast tot gevolg.
toepassing en oplossing. Die grootheid om verder te kijken dan alleen het ver-
Schade is natuurlijk iets anders. Of willen wij geen overlast en kiezen wij voor
kopen van buizen is een eigenschap die kansen biedt voor de hele branche. Het
grotere diameters van de betonnen buizen? Die vraag is een goede discussie.
is waarschijnlijk ook iets voor de VPB als fabrikantenvereniging. Creëer je eigen
Dan kijk je naar normen, risico’s en geld en heerst niet het onderbuikgevoel
markt. Een gemeente heeft een probleem en de fabrikant van betonnen buizen
maar het rationeel denken.”
komt met een totaalantwoord. Het zal die kant opgaan. Prima. Maar laat men dan wel bij het formuleren van dat probleem alle aspecten meewegen en kies
Goede markt voor beton: Het zou naar de mening van Francois Clemens
een systeem dat het spanningsveld tussen beleid en beleidsuitvoering over-
goed zijn als er in een brede context naar rioleringsopgaven zou worden
brugt. Want het kost tijd om een systeem te ontwerpen, vergunningen rond te
gekeken. “Dat is nodig om doordachte keuzes te maken, Het blijkt lastig
krijgen, het systeem te bouwen en te monitoren. En als er inmiddels nieuw be-
om dat in brede kaders te bezien. Ten eerste heeft riolering niet de eerste
leid is, moet je maar afwachten of je het juiste systeem hebt gebouwd en of dat
prioriteit bij gemeenten en ten tweede zijn er van overheidswege al verschil-
het systeem flexibel genoeg is voor eventuele aanpassingen. Dat is een enorme
lende ministeries, provincies, waterschappen en gemeentes bij betrokken.
uitdaging voor gemeenten. Ik benijd ze niet. Het enige dat ik ze kan meegeven
Dan is er ook nog het krachtveld van de kant van de toeleverende industrie. De
is dat de huidige technieken en producten an sich van hoge kwaliteit zijn. Daar-
concurrentie tussen materialen is groot. Ik vind het verkeerd om over prijzen,
aan zal het niet liggen.”
LCA’s en duurzaamheid te discussiëren. Elk materiaal heeft zijn sterke kanten.
b:ton april 2007
Bijzondere locatie
Uitbreiding hotel Ibis boven station Amsterdam Centraal Boven de hoofden en onder de voeten van duizenden treinreizigers wordt hotel Ibis Amsterdam Centre bij station Amsterdam Centraal uitgebreid met een nieuwe vleugel van zes verdiepingen. De tien schuine poten van de uitbouw rusten op de perrons. Deze bijzondere locatie vereist een bijzondere bouwmethode. door Mathilde van Hulzen
Slapen boven spoorrails, dat kan naar verwachting tweede helft 2008 in hotel
aangelegd die bestaat uit poeren. Deze poeren worden op beide perrons on-
Ibis Amsterdam Centre. In de nieuwe, zilverkleurige vleugel komen 187 ka-
dergronds met elkaar verbonden door trekankers die onder het spoor worden
mers, waardoor het hotel zijn capaciteit verdubbelt naar ruim 370 kamers. Het
doorgeboord.
Ibis-hotel staat aan de westelijke zijde van het Stationseiland en mocht volgens het bestemmingsplan alleen boven het spoor uitbreiden. De uitbouw bestaat uit zes verdiepingen van zo’n 5.500 m2. Het geheel staat op tien poten, die op hun beurt rusten op de perroneilanden 1/2 en 3/4. Een glazen loopbrug verbindt de nieuwbouw op twee verdiepingen met het bestaande hotel. Bouwen boven een bestaand spoorwegnetwerk waar dagelijks duizenden reizigers gebruik van maken, vereist een bijzondere bouwmethode waarbij scherp op de veiligheid moet worden gelet. Boven de reizigers bevindt zich een veilige bouwplaats in de vorm van een werkbordes. Bovendien mag het treinverkeer slechts minimaal hinder ondervinden van de bouw. Ook het krappe bouwterrein stelt hoge eisen aan de juiste aanvoer van materiaal en de planning. Daarom heeft de opdrachtgever geïnvesteerd in een pilot project: een bouwmethode met een werkbordes. Daarvoor wordt allereerst een fundering
10
b:ton april 2007
De poeren rusten op microtunneling palen. Microtunneling is speciaal ontwik-
werkbordes komt een vijzelconstructie. Daarmee kan, na de realisatie
keld voor een stedelijke omgeving zonder ruimte voor een grote bouwput of
van de eerste bouwlaag, het gehele gebouw een stukje omhoog worden
bouwkuip. Zo’n 2,5 meter boven de hoogte van de toekomstige eerste verdie-
gedrukt. De tijdelijke ondersteuning voor het werkbordes en het bordes
ping wordt daarna het werkbordes aangelegd. Dit bordes is iets groter dan de
zelf kunnen dan worden verwijderd. Daarna wordt het bouwwerk
vloer van de nieuwe vleugel en rust op een tijdelijke ondersteuning. Aan de
teruggevijzeld tot op de definitieve fundering. Dit opvijzelen en weer
onderkant van het bordes worden de tien staanders geconstrueerd, bovenop
laten zakken is superspecialistisch werk, dat uiterste precisie vergt. Wanneer
komt de eerste bouwlaag van twee verdiepingen. Op die manier ondervindt
de constructie op haar pootjes terecht is gekomen, kunnen de overige
het treinverkeer geen langdurige hinder van de bouwwerkzaamheden.
verdiepingen aan het gebouw worden toegevoegd.
Gebogen prefab zichtbeton: Op het werkbordes worden de portalen
Uitbreiding hotel Ibis
vervaardigd die uit stalen poten bestaan en worden afgestort met beton.
Amsterdam Centre: zes verdiepingen, totaal circa 5.500 m2
Ook de koppelbalken zijn uit een stalen omhulling met afgestort beton opge-
Opdrachtgever: NS Vastgoed
bouwd. Daarna komen er gebogen prefab betonelementen tussen de porta-
Aannemer:
len, geleverd door Waco Lingen Beton uit Bergen op Zoom. De ronde prefab
Architect: Ruland + Partner Architecten
schaalelementen vormen naderhand de onderkant van het gebouw en
Constructeur: TCE
vormen een duurzame, fraaie afwerking. Ook de vloeren bestaan uit pre-
Microtunneling: CMM
fab kanaalplaten en breedplaten. Tussen de definitieve fundatie en het
Werkbordes: CT De Boer
J.P. van Eesteren
11
b:ton april 2007
Prefab moet bouw redden De toepassing van prefab heeft niet alleen een positieve invloed op de prijsvorming, maar ook op de arbeidsmarkt. Niet alleen prefab beton, maar veel meer materialen. Kant-en-klaar beglaasde kozijnen bijvoorbeeld. Aan de formaten van bouwdelen is een grens, maar er kan veel meer dan nu gebeurt. Door frans bos. Lambert Teunissen
12
b:ton april 2007
Hans Schellevis
Dat is de stellige overtuiging van Hans Schellevis, onderzoeker bij het Econo-
huizen, terwijl er volgens die ambitie tweemaal zoveel nieuwbouwwoningen
misch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB) en Lambert Teunissen, directeur
nodig zijn. Het bouwtempo moet omhoog en dat kan met prefab.”
van prefab betonproducent VBI te Huissen. De EIB-onderzoeker maakt zich zor-
Teunissen benadrukt dat hij niet alleen beton voor ogen heeft. Ook denkt hij
gen over de stijgende prijzen en de verwachte krapte op de arbeidsmarkt: “Nu
aan andere bouwdelen als gemetselde muren, beglaasde kozijnen en derge-
al zijn er dikwijls geen goede vaklieden meer te vinden. Het gaat erom, wat we
lijke. “Het zou bij de constructeurs en ontwerpers moeten beginnen,” zegt hij.
eraan doen. De instroom is mondjesmaat. De bouw moet hard op zoek naar
“Dragende muren, kolommen op vaste, gebruikelijke plaatsen, dat staat alle-
middelen om de uitstroom tegen te houden. En snel ook.”
maal flexibel bouwen met grote overspanningen in de weg. We moeten ernstig gaan nadenken over hoe het verder moet.”
De grootschalige toepassing van prefab zou volgens Schellevis daarbij kunnen helpen. “Achter het stuur van een vrachtwagen of in een hijskraan is het werk
Koperswensen: Teunissen denkt dat de prefab betonindustrie de oplos-
lichamelijk natuurlijk minder zwaar dan metselend op een steiger. Dus kun-
sing in huis heeft in de vorm van flexibele betonproducten als leidingvloeren,
nen ouderen langer aan het werk blijven. Nu is er vrijwel geen werknemer van
appartementenvloeren, klimaatvloeren en betonnen casco’s, zoals het door
55-plus meer op de bouw te vinden.” Hij denkt net als Teunissen dat de bouw
zijn onderneming op de markt gebrachte FlexCasco. “Dit sluit ook aan bij de
moet inzetten op robotisering en automatisering: “Metselen moet machinaal
koperswensen, die steeds meer centraal staan in de woningbouw. Het ontwerp
kunnen. Ook moeten we het inzetten van vrouwen en allochtonen gewoon
van de gevel mag dan in de meeste gevallen vastliggen, de indeling van de bin-
gaan vinden. De inzet van geprefabriceerde bouwdelen kan meehelpen aan de
nenruimte is steeds meer optioneel en niet meer standaard. Maar hoe kan dan
oplossing van het snel naderende probleem.”
op een flexibele manier worden omgegaan met het benodigde leidingwerk? In de huidige praktijk verricht de installateur veel van zijn werkzaamheden in
Simpele oplossing: Lambert Teunissen onderschrijft dat probleem: “Neder-
de ruwbouwfase. Dat vraagt een intensieve afstemming en zit koperswensen
land - en ons land niet alleen - staat aan de vooravond van een buitengewoon
in een later stadium in de weg. De prefab betonindustrie, met veel ervaring in
lastige arbeidsmarktsituatie. De krapte loopt in hoog tempo op. De uitstroom
industrieel bouwen, speelt in op die koperswensen. Bijvoorbeeld via sleufbare
is groot en de instroom klein. Een kwart van de bedrijven in de woningbouw-
wanden met leidingruimten die in het werk zijn aan te boren; in combinatie
en utiliteitssector en 15 procent in de GWW-sector verwachten meer mensen
met leidingvloeren heb je het complete casco te pakken. Daardoor kan de wo-
aan te nemen. Maar medewerkers zijn niet te vinden. Zelfs mensen met een
ning vrij worden ingedeeld.”
bèta-opleiding gaan voor de bouw verloren. Door de uitstroom gaat in hoog tempo vakkennis verloren. De oplossing voor dit probleem is even simpel als doeltreffend: meer bouwen in prefab.”
Deze flexibiliteit van indelen is niet alleen een modegevoelig fenomeen. Bouwen voor de toekomst wordt steeds meer als noodzaak gezien. Met andere woorden: wie nu een woning koopt, moet in principe er de rest van zijn leven in
Prefabricage is ook het antwoord om de beoogde woningbouwproductie te
kunnen doorbrengen: levensloopbestendig. Nieuwe systemen vanuit de pre-
kunnen halen. Een ambitie waar het nieuwe kabinet mee van wal is gesto-
fab betonindustrie maken dat mogelijk. Het is een kwestie van de binnenwan-
ken. “Straks halen we ternauwernood een bouwproductie van vijftigduizend
den verplaatsen, het leidingplan aanpassen en de woning kan weer jaren mee.
13
Partner in prefab Riolerings putmallen
Mallen voor heipalen
Carrouseltafels
Brugliggers in alle vormen en maten
Tribune-elementen
Liggers, recht en gebogen
www.hendriks-groep.nl Postbus 52 3900 AB Veenendaal T 0318 566 555 Hendriks precon bv maakt deel uit van de Hendriks groep bv
b:ton april 2007
column: Faalkosten omlaag?
Voorbereiding loont! Als ik me iets niet laat afpakken dan is het voorbereidingstijd. Een goede voorbereiding is essentieel. Op die manier breng je de faalkosten een heel eind terug. Mede omdat je bij utiliteitsbouwprojecten graag met prefab beton werkt. Partijen zijn vooraf bekend, alles wordt goed doorgenomen en prefab gaat razendsnel. Dan steek je enige tijd in de voorbereiding, maar ben je wel enkele weken eerder klaar dan met traditionele bouw. Je kunt ook sneller met de afbouw achter de ruwbouw aan, daar er een heleboel zaken al zijn voorbereid en in de prefab zijn verwerkt. Bouwen met minder faalkosten. De voordelen van prefab beton zijn bekend. Ik hoef het systeem heus niet heilig te verklaren. Maar als aan de voorwaarden is voldaan dat alle disciplines vooraf in de voorbereiding bij elkaar te brengen zijn, dan staat het licht op groen om voor prefab te kiezen. Of wellicht voor traditioneel werk, hoewel dit in binnenstedelijke situaties steeds lastiger wordt. Met prefab kun je zo van de vrachtwagen monteren. Eén ding is zeker: ga niet twee systemen door elkaar gebruiken. Kies je voor prefab, zet dit dan door. Ik heb persoonlijk ervaren dat je vastloopt als je prefab beton en traditionele systemen door elkaar gebruikt. Prefab gaat gewoon sneller en dan moet je wachten op andere systemen, zeker als dit in dezelfde bouwstroom voorkomt. Dat is me zowel bij kantorenbouw als bij woningbouw overkomen. Een kantoorgebouw kostte me een week per verdieping, omdat disciplines stil stonden omdat traditioneel werk (mede veroorzaakt door weersomstandigheden) de prefab niet kon bijbenen. Bij een woningbouwproject werden prefab betonwanden en tunnelbouw - dat ik als een soort prefab beschouw - onderbroken door traditioneel gebouwde tussenwoningen. Terwijl deze prachtig in prefab gebouwd hadden kunnen worden. Frustrerend, omdat het gehele proces onnodig een hels en tijdrovend karwei werd. Voorwaarde is dat constructeurs bijtijds in prefab rekenen. Als eenmaal de krachtenafdracht op traditionele bouw is berekend, is een omslag lastig. Daarom moeten alle partijen vooraf overleggen. Dit wordt deels ondervangen door Design&Build. Ook heeft Ballast Nedam het voordeel van een eigen constructiebureau. Wij anticiperen op voorbereiding, samenwerking en bouwen in prefab. Natuurlijk zit je met de flexibiliteit. Ik ken geen proces waarin niets wordt gewijzigd gedurende de rit. Boren, zagen, improviseren, hogere kosten. Dit tekent nog sterker het belang van vroegtijdig overleg. En misschien moet je als bouwer eens nee zeggen tegen veranderingen. Gewoon het plan maken dat de architect heeft bedacht. Maar de bouw kan alles maken. Een rijke Arabier wilde op stel en sprong een Rolls-Royce, klopte bij diverse autofabrieken aan, kreeg nul op rekest, maar de bouwer zegt in zo’n geval: ‘ja, dat maken we’. Neem een plan goed door en wil niet morgen beginnen. Goede voorbereiding betaalt zich dubbel en dwars terug.
Bert Maas senior projectleider Ballast Nedam Bouw
15
b:ton april 2007
Esthetiek en innovatie
“ Randvoorwaarden bepalen gebruik prefab” De Bouwdienst van Rijkswaterstaat levert specialistische kennis voor de infrastructuurprojecten van Rijkswaterstaat. Martien op ’t Hof voegt als afdelingshoofd civiele techniek onder andere de juiste specialisten aan projecten toe. Zijn idee op gebied van prefab beton: een catalogus voor viaducten. Door Mathilde van Hulzen.
16
b:ton april 2007
“Viaducten die niet meer helemaal als unieke exemplaren worden ontwikkeld,
hebben.” Bij vrijwel elk kunstwerk wordt prefab beton gebruikt. Een re-
maar die door de industrie worden aangeboden in modules waaruit je dan als
cent project omvat bijvoorbeeld de viaducten in de nieuwe rondweg om
aannemer en als opdrachtgever kunt kiezen. Zeg maar een catalogus voor
Eindhoven. “Daar speelt vooral tijdsdruk een rol bij de keuze voor prefab,” zegt
zulke projecten, net zoals je in de woningbouw uit de catalogus van de aan-
Op ’t Hof. “Een andere bepalende factor voor het al dan niet gebruiken van
nemer een huis kunt kiezen.” Martien op ’t Hof praat over zijn wensen op het
prefab beton ligt in de repetitiefactor. Natuurlijk kun je een mal voor eenmalig
gebied van prefab betontechniek. Hij werkt als afdelingshoofd civiele techniek
gebruik maken, maar dan blijf je zitten met de ontwikkeling- en bouwkosten
bij de Bouwdienst, een landelijk onderdeel van Rijkswaterstaat in Utrecht. De
voor zo’n mal. Momenteel vormen kunstwerken elk op zich een project en door
specialisten van zijn afdeling worden voornamelijk door regionale directies
die eenmaligheid heb je dus weinig herhaling in je ontwerpen. Terwijl de pre-
van Rijkswaterstaat gevraagd om hun kennis toe te voegen aan een project
fab betonindustrie juist op die herhaling is gericht. Deze industrietak zou dus
als daarbij sprake is van kunstwerken: bruggen, sluizen, stuwen, autowegen
moeten inspelen op de vraag naar meer eenvormigheid. Zie de toepassing van
en vaarwegen. “Beton vormt meestal een belangrijk bouwmateriaal voor deze
voorgespannen heipalen of prefab betonplaten die als afdekking dienst doen.
kunstwerken, dus we hebben veel deskundigen op dit gebied in huis.”
Bij die betonproducten vormt de repetitiefactor een belangrijk element.”
Op ’t Hof is ervoor verantwoordelijk dat de juiste medewerker aan het project
Op ’t Hof noemt daarnaast de ontwikkeling van prefab betonnen liggers voor
wordt toegevoegd. “Dus die inhoudelijk hun rol als adviseur of specialist kun-
kunstwerken. “Voor de GWW sector is dat een belangrijk product, ook al zijn ze
nen vervullen. Onze medewerkers worden in alle stadia van een project erbij
niet nieuw. Voorgespannen heipalen zijn trouwens ook al jaren verkrijgbaar. Bij
betrokken, dus ook bij het opstellen van het programma van eisen, bij het sa-
kunstwerken worden prefab elementen ook vaak als finishing touch gebruikt.
menstellen van de functionele specificaties in het bestek voordat het contract
Uit esthetisch oogpunt. Bijvoorbeeld als randafwerking. Ook bij de afwerking
in de markt wordt gezet en bij de manier waarop het contract wordt aanbe-
van een damwandconstructie passen we vaak prefab randelementen toe om
steed.” Rijkswaterstaat werkt met Design & Construct opdrachten, waarbij al-
esthetische redenen. Geluidsschermen langs rijkswegen bestaan meestal ook
leen nog functionele specificaties worden opgesteld. De aannemer heeft daar-
uit standaard prefab elementen.”
door veel ontwerpvrijheid, bijvoorbeeld om te kiezen tussen gestort of prefab beton. “Voorheen rekenden en tekenden we bij Rijkswaterstaat een bouwpro-
Lijnenspel: Sowieso let Rijkswaterstaat op het uiterlijk van kunstwerken.
ject volledig uit en brachten dan een gedetailleerd bestek op de markt, waarin
“Het lijnenspel van een viaduct kan net zo mooi zijn als bij elk ander goed ont-
we alles voorschreven aan de aannemer. We bepaalden dus van tevoren na-
worpen gebouw. Prefab betonplaten zijn ook verkrijgbaar met een bepaalde
drukkelijk of we prefab of gestort beton wilden hebben. Maar tegenwoordig
structuur, dat is technisch prima uitvoerbaar. Natuurlijk let je allereerst op de
kan de aannemer uitmaken welke productiewijze volgens hem bij een project
functionaliteit, maar esthetiek telt zeker mee. Vroeger hadden we daarom een
de beste mogelijkheden biedt. Rijkswaterstaat stelt natuurlijk nog wel eisen,
architect in het ontwerpteam zitten, nu nemen we die eis op in de functionele
zoals een beperkte totale bouwtijd of beperkte verkeershinder. Die eisen leiden
specificaties. Rijksweg 12 bijvoorbeeld, die weg moet beslist mooi in het land-
richting prefab beton, want daarmee kun je vooraf produceren. Maar het blijft
schap passen.”
nu de verantwoordelijkheid voor de aannemer om dat op de juiste manier aan te pakken.”
Op ’t Hof noemt als recente ontwikkeling de introductie van prefab rijplaten voor het herstellen van rijstroken op autosnelwegen. “Dat is echt een innova-
Oplossingen aandragen: Volgens Op ’t Hof loopt Rijkswaterstaat met die
tie, omdat dit product in plaats van de normale wegfundering kan worden ge-
nieuwe manier van aanbesteden voorop in de GWW sector. “In het huidige
bruikt. Daarbij gaat het vooral om de reductie van verkeershinder, omdat met
werkproces is het zo dat de betonindustrie de slimme ideeën van een aanne-
dergelijke prefab platen de rijbanen veel sneller kunnen worden gerepareerd
mer moet waarmaken. De industrie draagt dus de oplossingen aan. Innovatie
dan met conventionele methoden. Ook hier vormt de beperking in tijdsduur
is daarmee gekoppeld aan de contacten die aannemers met de betonbranche
dus een belangrijke drijvende kracht achter deze oplossing.”
17
Postbus 3477, 4800 DL Breda Rudonk 11, 4824 AJ Breda tel.: (076) 541 06 00 e-mail:
[email protected] www.cugla.nl
De productontwikkelaars van Cugla zijn slim. Dat blijkt met de ontwikkeling van Slim Beton! Een robuuste en zelfverdichtende beton die tegen een stootje kan. Gebruiksvriendelijk te produceren en eenvoudig te storten, ook bij complexe vormen. Gewoon slim beton dus. Zien hoe het werkt? Bekijk onze site www.slimbeton.nl of bel (076) 541 06 00.
CUGLA ad-185x259.indd 1
22-09-2006 15:05:34
b:ton april 2007
De Hondsbossche Zeewering
De Hondsbossche Zeewering bij Petten kan als voorbeeld dienen voor de dijkversterkingen die Nederland nog wachten, gelet op de discussies over steeds hogere waterstanden. Destijds is de grasmat van de 5,5 kilometer lange zeedijk in opdracht van Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier vervangen door een robuuste bekleding met speciale betonblokken. Het bovenbeloop van de dijk ziet eruit als een soort dambord, omdat de betonblokken verspringend zijn aangebracht. De golfoploop wordt door het ruwe hoog-laag patroon afgeremd. In totaal is circa 60.000 m2 betonnen dijkbekleding aangebracht. De rijksoverheid droeg bij in de kosten van versterking van Neerlands beroemde stukje zeedijk. Gelet op de honderden kilometers rivierdijk in ons land is er nog een schone taak weggelegd voor dergelijke betonproducten. 19
b:ton april 2007
De aannemer als uitvoeringsdeskundige
“ Bouw staat voor fundamentele keuze”
20
b:ton april 2007
De bouw zit in een lastige spagaat. De blik is op de korte termijn gericht, terwijl de langere termijn bepaalt hoe een bedrijf strategisch moet veranderen. Veranderen omdat de eindgebruikers meer waardecreatie gaan verlangen en er partijen zullen opstaan die de regie op zich nemen en met innovaties komen. Die overvleugelen de gevestigde orde. “Dan pas zit die bouwer écht in een spagaat. Dan moet een bedrijf kiezen tussen meegaan en een breed palet aan diensten uit de bouwketen aanbieden of zich concentreren op de assemblage. De bouwer als uitvoeringsdeskundige. Compleet met een verregaande mate van industrialisatie en prefabricage.” Door Paul Engels.
Met lege handen staan. Dat is de waarschuwing die drs. Toni Sfirtsis van
druk van het bouwproces op de voorfase komt te liggen met het programma
Van Spaendonck Management Consultants uit Zaltbommel met name rich-
van eisen en ontwerp, alsmede op de achterfase met onderhoud, exploitatie,
ting bouwbedrijven afgeeft. Uit een businessscan onder 350 bedrijven uit de
flexibiliteit in gebruik en zelfs sloop. Als je het dan over de keten van het bouw-
bouwsector kwam een helder beeld naar voren welke kant de bouw opgaat. “De
proces hebt, zal juist op dat stukje in het midden - waar de bouwer opereert - het
gebruiker wil een gebouw dat beantwoordt aan zijn wensen en wil bovendien
minste belang komen te liggen. Dus moet de bouwer hetzij dat voor- en/of ach-
waardevastheid van zijn pand. Het interesseert hem geenszins hoe het gebouwd
tertraject gaan aanbieden met bijvoorbeeld strategisch onderhoud, hetzij het
wordt en met welke systemen of met welke materialen. Dit betekent dat de na-
feitelijk bouwen c.q. assembleren optimaliseren. Het vergt een fundamentele
21
b:ton april 2007
keuze.” Slechts enkele grotere bouwers blijken tot op heden in staat om grote
met prefabricage een grote mate van optimalisatie bereiken. Mits je wilt sa-
delen van die keten te bestrijken. Behalve het bouwen komen bijvoorbeeld ook
menwerken om dat proces geïndustrialiseerd te krijgen. Er wordt in mijn be-
ontwikkeling, vastgoedbeheer, installaties en onderhoud aan bod. Toni Sfirtsis:
leving veel te weinig gebruik gemaakt van de kennis die bij toeleveranciers zit.
“Echter, nog steeds is sprake van schotten tussen die schakels in de keten.
Dat zijn de partijen die zorgen voor innovaties, voor de bouwstenen voor dat
Die rigide opdeling heeft te maken met historie, een gebrek aan vertrouwen
optimalisatieproces. Het kan voor menig bouwbedrijf veel lucratiever zijn om
en een gebrek aan transparantie. Zelfs in bouwteams is geen sprake van een
van het projectmanagement met al zijn gedoe van mankracht, verantwoor-
gemeenschappelijk belang. Ook daar werken die schotten tussen schakels
delijkheden en inhoudelijke expertise over te stappen naar datgene waar men
belemmerend. No way dat écht wordt samengewerkt, bijvoorbeeld met open
goed in is: het echte bouwen of preciezer gezegd: het assembleren. Als je daar
boeken. Het bouwproces is dus veeleer een optelsom van allerlei schakels, dan
samenwerkt, industrialiseert en de doorlooptijd en kosten beteugelt, ligt er als
een bouwketen die aan integrale waardecreatie kan doen door van vraagarti-
uitvoeringsdeskundige een gezonde toekomst in het verschiet in relatie tot de
culatie tot exploitatie van een gebouw te komen. Bouwers zouden ver van dat
veranderingen die gaan komen in de bouw.”
capaciteitsdenken moeten blijven en zichzelf moeten onderscheiden door die eindgebruiker breed te bedienen.”
De kleine en middelgrote bouwondernemingen - en zelfs de grotere - zullen moeite hebben om die stap naar de integrale bouwketen of de stap naar het
Verdrievoudigde winst: Het is overigens geen verplichte route. Het
assembleren te maken. Dat heeft vooral te maken met de zogenoemde men-
alternatief is de bewuste keuze voor assemblage. Zeker geen tweederangs op-
tale modellen. De consultant legt uit: “Ieder mens werkt met mentale model-
lossing, stelt Toni Sfirtsis. Hij geeft een voorbeeld van een bouwbedrijf dat zich
len. Ook bouwers. Het zit in het DNA van de bouw dat men situaties het liefst
helemaal heeft toegelegd op het assembleren. “De omzet verdrievoudigde
in stand houdt. ‘We doen het in de bouw op deze manier; punt uit.’ Men kijkt
in enkele jaren tijd en de winstmarges namen zienderogen toe. Je hoort tel-
naar elkaar en kopieert. De mentale flexibiliteit is gering. Daarmee is ook de po-
kens dat elk gebouw uniek is en dat dit de bouw gecompliceerd maakt. Ver-
tentie voor strategische veranderingen gering. En Einstein zei ooit: ‘Als je doet
geet het maar. Ten eerste is niet het proces uniek, maar het pand. Binnen het
wat je altijd deed, krijg je wat je altijd kreeg’. Durf eens verder te kijken dan het
proces is het grootste deel van de stappen hetzelfde. Men werkt doorgaans
brood op de plank voor het komende jaar. Kijk ook eens naar een horizon van
ook met dezelfde systemen. Daar kun je in standaardiseren en bijvoorbeeld
5 tot 6 jaar.”
Van
Via
Naar
Projecten
Doelgroepen
Bedieningsconcepten
Projectorganisatie
Marketingorganisatie
Netwerkorganisatie
Productexpert
Probleemoplosser
Ketenregisseur
Kwaliteit van het gebouw
Kwaliteit van het bouwen
Klantgericht bouwen
Unieke projecten
Industrialisering bouwproces
Modulaire opbouw aanbod
Procesgeoriënteerd
Systeemgeoriënteerd
Netwerk/allianties georiënteerd
22
b:ton april 2007
Uitlachen: De bouwers houden echter zelf de ontwikkeling voor meer waar-
spagaat is gevaarlijk. Net als de spagaat tussen korte en lange termijn kijken
decreatie in de bouwketen tegen. Ze blijven vooralsnog projectgedreven
of de spagaat tussen capaciteitsgericht en vraaggericht en tussen bouwgericht
denken en worden geen regisseurs of assemblagebedrijven. “Men knijpt thans
en exploitatiegericht. “Kies en doorbreek vaste businessparadigma’s. Het is dé
liever leveranciers uit op de prijs dan dat men aan de toekomst en aan samen-
sleutel tot waarde-innovatie.”
werking denkt. Wanneer staat er een bouwer op die vanuit een andere bril naar het gemeenschappelijk belang van een bouwproces kijkt en een professionele dialoog aangaat? Een bouwer is geen prefab betonleverancier of omgekeerd. Je hebt elkaar nodig in een constellatie. Dat is ook de ideale voedingsbodem voor innovatie. Je zult elkaar moeten confronteren met inzichten en visies om kansen te grijpen. Je zult moeten innoveren en moeten willen veranderen om te verbeteren. Wat dat betreft is prefabricage ideaal en biedt de methode voldoende kansen. Om Einstein nog maar een keer aan te halen: ‘Als u bij de presentatie van een nieuw idee niet uitgelachen wordt, kan dit idee nooit innovatief zijn.” Toni Sfirtsis besluit: “Het is gewoon zonde dat we niet los komen van ons eigen gedachtegoed. Het is ook zonde dat we zo weinig gebruik maken van andermans kennis, juist om je eigen mentale model los te kunnen laten. Vastgeroeste patronen in tijd, product en eigen discipline. De mentale modellen schieten tekort nu de bedrijfstak bouw zich gaat ontwikkelen.” Zijn onderzoek toont vaste evolutiepatronen, die ook voor de bouw gelden; er is dus helder te schetsen waar de bedrijfstak bouw naar toe gaat. De bouwbedrijven zitten midden in die evolutie, maar gaan in veel gevallen veilig aan de kant staan. Die
23
b:ton april 2007
Spel van licht en schaduw
Sculpturaal kantoor wekt nieuwsgierigheid
Een grote zwerfkei in het landschap. Daarop lijkt het kantorencluster Flight Forum in Eindhoven. In het hart van dit cluster staat een kantoorpand dat door zijn spannende vormgeving de toevallige passant naar binnen lokt. Door Mathilde van Hulzen.
Het bijzondere kantoorpand voor een bekende ICT dienstverlener werd eind
gesteld dat de binnenplaats volledig publiekelijk toegankelijk moet zijn. De
2004 ontworpen, de oplevering staat voor dit jaar gepland. Het gebouw maakt
‘uitholling’ midden in het gebouw was daarnaast nodig om een marktconform
deel uit van een groot kantoorcomplex vlakbij Eindhoven Airport en verkeers-
kantoor te kunnen maken met standaard overspanningen. De architect heeft
ader A2. Bedrijven krijgen hier de kans om op een zichtlocatie een architectu-
daarom de hoofdentree centraal in het kantoorvolume gesitueerd en voorzien
raal visitekaartje af te geven. Tussen de gebouwen ontstaat een stedelijk voet-
van een beloopbare glazen plaat. Via een trap over de entreehal kunnen be-
gangersmilieu met een centraal gelegen plein. Midden in dit kantorencluster
zoekers inpandig door het gebouw lopen. Dit komt de ruimtelijkheid zeer ten
verrijst een gebouw met een oppervlakte van ongeveer 43 x 73 meter, zes ver-
goede. Bovendien dringt het zonlicht diep de binnenplaats binnen, zodat een
diepingen en een centrale binnenplaats. Deze centrale hal verbindt op de bega-
spannend spel van licht en schaduw ontstaat.
ne grond twee kantoorvleugels die op hun beurt pas vanaf de derde verdieping met elkaar zijn verbonden. Vier liften bieden uitzicht op de binnenplaats.
De opdrachtgever stelde daarnaast als eis dat het gebouw in 18 maanden moet worden gerealiseerd. Vanwege die korte bouwtijd is ervoor gekozen om het
Omdat het gebouw zo volumineus is, werd als extra stedenbouwkundige eis
24
gehele gebouw in prefab beton uit te voeren. Bij de gevelindeling worden stan-
b:ton april 2007
daard betonelementen van 7.20 m breed gebruikt en voorzien van smalle en
Projectgegevens: Kantoorpand Getronics PinkRoccade in Eindhoven,
brede raamopeningen, aangebracht in een regelmatig patroon. De kozijnen
kantooroppervlakte in zes lagen: 11.500 m2 VVO,
zijn laag en zorgen zo voor een mooie ruimtelijke beleving van binnenuit.
ondergrondse 2-laagse parkeergarage voor
Grote patio’s breken de lengte van de oost- en westgevel en creëren interes-
217 auto’s.
sante ontmoetingsplekken in het kantoor. Alle buitenplafonds zijn bekleed
Architect:
ir. L.A. de Roon, Architectenbureau
met metselwerk en de kozijnen worden achter het metselwerk geplaatst, voor-
ir. Harry Nefkens bv, Rotterdam
zien van een diepe negge. Visueel geeft het kantoorgebouw van buitenaf de
Opdrachtgever: LSI Project Investment, Rotterdam
indruk van een sculpturaal, uitgehold blok. Het grotachtige effect wordt verder
Aannemer: Dura Vermeer Bouw, Rosmalen
versterkt doordat de hoofdentree dieper in het gebouw ligt verscholen. Dit
Prefab beton: Hurks Beton, Veldhoven
verhoogt de nieuwsgierigheid van bezoekers en verleidt hen om verder het gebouw in te lopen.
25
b:ton april 2007
Verbinding ongesnelde ribbelpalen en omringende betonvloer onderzocht Bij de constructie van een tunneltoerit in het HSL3-traject bij Rotterdam is om een aantal redenen gekozen voor een verbinding tussen ongesnelde ribbelpalen en de betonvloer. Zo diende er isolatie te worden verkregen in verband met zwerfstromen en een aanzienlijke momentbelasting in de paal die op de vloer moest worden overgedragen in verband met een asymmetrische maaiveldbelasting. Door ongesnelde paalkoppen toe te passen, kon
In het kader van een afstudeeronderzoek bij de fa-
de aanwezige voorspanning in de paalkoppen worden gebruikt
culteit Civiele Techniek van de TU Delft bij de sectie
voor de opname van dit moment en werd de gewenste isolatie
betonconstructies heeft Mark Lindeman onderzoek
verkregen. Door ir. Mark Lindeman.
gedaan naar de verbinding tussen ongesnelde ribbelpalen en de betonvloer, die door Delta Marine Consultants (DMC) te Gouda in genoemd project is toegepast. Onderzoek en proefschrift zijn uitgevoerd, respectievelijk geschreven in samenwerking met DMC. Het onderzoek heeft zich voornamelijk gericht op de schuifspanningsverdeling in het contactvlak tussen paal en vloer en het bezwijkgedrag van deze
verbinding. Er is één belastingsituatie gedefinieerd, waarin de vloer (van onderaf) werd belast door een belasting van 5 meter waterkolom, zodat de palen op trek werden belast.
Onderzoek: In het onderzoek is uitgegaan van tweezijdig geribbelde palen met zijden van 450 mm en een hart-op-hart afstand van de palen van 4000 mm. Om gebruik te maken van symmetrievoordelen is uitgegaan van een oneindige vloer met vloervelden met gelijke zijden. In figuur 1 is een bovenaanzicht afgebeeld van een 3x3 m vloerveld uit zo’n oneindige vloer. Het gedeelte tussen de symmetrielijnen A en B is daadwerkelijk gemodelleerd. Het onderzoek is uitgevoerd met het eindige elementen programma ATENA middels vlakspannings- (plain stress) en axiaalsymmetrische modellen. De reden dat ook axiaalsymmetrische modellen zijn gebruikt, ligt in het feit dat in deze modellen het ringeffect van de omringende betonvloer wordt meegenomen. Er is aangenomen dat alleen de geribbelde zijden krachfiguur 1.1: Een 3x3 vloerveld uit een oneindige vloer.
ten overdragen. Deze aanname is in het begin van het onderzoek gevalideerd door zowel een gladde zijde als een geribbelde zijde te belasten en de resultaten te vergelijken. Gebleken is dat de relatieve verplaatsing van de paal ten opzichte van de vloer, bij de gladde zijden (veel) groter was. Hieruit kan worden geconcludeerd, dat de capaciteit van de gladde zijden pas wordt aangesproken indien de geribbelde zijden al volledig worden belast, waarmee de aannemelijkheid van deze aanname werd aangetoond. Voor de betonkwaliteit van de palen is B55 aangehouden en voor de vloer B35. In de vloer is geen wapening aangebracht. De palen zijn voorgespannen met voorspanstrengen met staalkwaliteit FeP1860. Voor de overdrachtslengte van de voorspanning is 700 mm aangehouden. Er is uitgegaan van een constante hechtspanning zodat een lineaire toename van de voorspanning is verkregen. Voor de ribbelgeometrie is de geometrie aangenomen die daadwerkelijk bij de palen in het HSL3-traject zijn toegepast, die door Kirstein [2] is gevonden [zie figuur 2].
figuur 1.2: Doorsnede I-I. 26
b:ton april 2007
Om de invloed van de vloerhoogte op de schuifspanningsverdeling te onderzoeken, zijn modellen gemaakt met vier verschillende vloerhoogten (600, 800, 1000 en 1200 mm), waarbij telkens de h.o.h.afstand van de palen constant is gehouden op 4000 mm. Zo zijn vier verhoudingen verkregen voor de ‘hoogte/breedte’ van de vloer: figuur 2: De ribbelgeometrie zoals toegepast in de gesimuleerde modellen.
0,15 (vloerhoogte 600 mm) 0,20 (vloerhoogte 800 mm) 0,25 (vloerhoogte 1000 mm) 0,30 (vloerhoogte 1200 mm) (breedte vloer = h.o.h.-afstand van de palen) Bij alle vloerhoogten is voor de hoogte van de vloer boven de paal 25% van de totale vloerhoogte genomen. Om de overgang tussen de paal en de vloer te modelleren, zijn interface-elementen gebruikt. Deze interface-elementen zijn gekalibreerd met behulp van de resultaten van een onderzoek, dat door Daschner [1] is uitgevoerd naar de capaciteit van de verbinding tussen prefab en gestort beton. De kalibratie van de interface-elementen is uitgevoerd voor een glad betonnen oppervlak, daar de ribbelpalen in stalen mallen worden geprefabriceerd. Voor de cohesie is een waarde aangehouden van 0,59 N/mm2 en voor de wrijvingscoëfficiënt een waarde van 1,09. Om de afdracht van de vloerbelasting te modelleren is aangenomen, dat de belasting op de vloer aan de ongeribbelde zijden van de paal wordt overgedragen op de vloerdelen aan de geribbelde zijden van de
figuur 3.1: Schematisering van de afdracht van de vloerbelasting.
paal [zie figuur 3]. Zo dragen de vloerdelen, naarmate die zich verder van de paal bevinden, een groter deel van de belasting over.
Resultaten: Om het schuifspanningsverloop over de hoogte van het contactvlak (tussen ribbelpaal en vloer) te bepalen, zijn de uitkomsten van verschillende modellen met elkaar vergeleken. Voor de vier beproefde verhoudingen ‘hoogte/breedte’ vloer (0,15 t/m 0,30) zijn drie verschillende schuifspanningsverlopen gevonden [zie figuur 4]. Bij een verhouding ‘hoogte/breedte’ vloer van 0,15 kan een trapeziumvormig schuifspanningsverloop worden aangenomen, met bovenin een maximum en onderin een minimum (dat bij benadering gelijk aan nul kan worden gesteld). Bij een verhouding 0,20 kan over de hoogte van het contactvlak een uniforme schuifspanningsverdeling worden aangenomen. Bij een verhouding groter figuur 3.2: Het EE-model met opleggingen en toenemende belasting op de vloer. De paal onder de vloer is ingekort tot 500 mm.
of gelijk aan 0,25 kan wederom een trapeziumvormig schuifspanningsverloop worden aangenomen, echter dit schuifspanningsverloop is tegengesteld aan het verloop dat bij een verhouding 0,15 is gevonden. Bij een verhouding groter of gelijk aan 0,25 heeft het schuifspanningsverloop een trapeziumvormig verloop, met onderin een maximum en bovenin een minimum (waarvoor bij benadering ook nul kan worden aangenomen). Het verschil in de vorm van de verlopen is te verklaren door het verschil in buigstijfheid van de vloer. Bij een verhouding 0,15 en 0,20 is naast een verticale translatie van de vloer ook de rotatie c.q. vervorming van de vloer van belang. Hierdoor treedt bij een verhouding van 0,15 bovenin het contactvlak een spanningsconcentratie op en ontstaat bij een verhouding van 0,20 een uniform verloop. Bij een verhouding groter of gelijk aan 0,25 is voornamelijk een verticale translatie van belang. Een verhouding ‘hoogte/breedte’ vloer van 0,20 zorgt dus voor een optimale benutting van de het contactvlak tussen paal en vloer.
figuur 4: De schuifspanningsverlopen over de hoogte van het contactvlak bij de verschillende ‘hoogte/breedte’ verhoudingen van de vloer.
Opmerking: de vloer is in de modellen ongewapend uitgevoerd. Wapening in de vloer zal een positief effect hebben op de buigstijfheid van de vloer, waardoor mogelijk de vervorming van de vloer minder invloed zal hebben. Naar de exacte invloed van de wapening in de vloer zal nader onderzoek moeten plaatsvinden.
27
>ccdkVi^Z Y^ZVXXjgVVi ZcZXdcdb^hX] lZg`ZcWZkdgYZgi###
=:I<:7:JGI<:AJ@@><CDCCDK6I>:9>:L:G@:A>?@>:IHID:KD:
I:>I:C=:IG:HJAI66I K6C=:IL:G@K:G7:I:GI#9:BDCD8A>E7:IDC6;HI6C9=DJ9:GKDDGL6E:C>C<>HODÉC>CCDK6I>:# =:IC>:JLHI:!<:E6I:CI::G9:!EGD9J8IK6CBDA:C66G7:IDC>C9JHIG>:/ 9:6;HI6C9=DJ9:GKDDGO:A;K:G9>8=I:C97:IDC OK7 #
= D : = :I L : G @ I > C 9 G > : HI6 E E : C / &9Vc`o^_]Zijc^Z`Z!igdbeZikdgb^\Z!bdYZaZcYZgdcYZideVVcYZWZ`^hi^c\ho^_YZldgYiYZBdCd8a^e i^_YZch]ZihidgiZckVcYZOK7de\Zi^aY#'=^ZgYddg`dbiZgZZcka^Zh_ZkVcWZidcdcYZgYZV[hiVcY]djYZg iZgZX]ilVVgYddgYZBdCd8a^eidiVVadbhadiZcldgYi#(:Zche^Z\Za\aVYdeeZgkaV`kVc]ZiWZidccZc ZaZbZci^h]ZigZhjaiVVi#=^Zg^cde\ZhadiZcYZ`lVa^iZ^ihV[hiVcY]djYZgY^ZbZYZodg\YgVV\ikddgYZ]d\Z `lVa^iZ^ikVc]Zi\ZegdYjXZZgYZWZidccZcZaZbZci# 6aWZgi?dVX]^b^`VYZ).q))+(66
b:ton april 2007
Ander licht: Door Kirstein [2] zijn een aantal mogelijke bezwijkmechanismen voor het bezwijken van de paal-vloerverbinding gedefinieerd, waarvan het afschuiven van de paal- en/of vloerribbels of het doorscheuren van de paal de belangrijkste waren [zie figuur 5]. Bij alle modellen voor de vier verhoudingen die in dit onderzoek zijn gesimuleerd, is het bezwijken van het geribbelde contactvlak door afschuiven van de paal- of vloerribbels niet opgetreden. In alle modellen was het doorscheuren van de paal de oorzaak van bezwijken. De schuifkrachtcapaciteit van het contactvlak was in alle gevallen toereikend om de vloerbelasting over te dragen naar de paal. Bij een verhouding van 0,15 trad bezwijken op doordat de paal halverwege het contactvlak doorscheurde, waarna een ponskegel ontstond [zie figuur 6]. Bij de andere drie verhoudingen die zijn onderzocht, trad bezwijken op doordat de paal aan de onderzijde van de vloer doorscheurde [zie figuur 6]. Voornamelijk figuur 5: Het afschuiven van het geribbelde contactvlak tussen paal en vloer.
het bezwijken van de verbinding bij een verhouding van 0,15 was interessant. Dit bezwijkmechanisme is nader onderzocht. Gebleken is dat eerst de paal volledig doorscheurt, en dat daarna pas een ponskegel in de vloer ontstaat. De paal en vloer bezweken dus niet gelijktijdig. Dit blijkt uit zowel de bestudering van de verschillende simulatiestappen, als uit de berekening van de capaciteit van de paal, waar deze doorscheurde. De capaciteit van de paal kwam, op het punt waar de paal doorscheurde, redelijk goed overeen met de bezwijkbelasting. De vloer neemt wel wat belasting op, maar dit kan als extra veiligheid worden beschouwd. Indien de volledige ponscapaciteit van de vloer zou worden meegenomen, dan wordt een (veel) te grote capaciteit berekend. Bij een verhouding van 0,15 werken de ribbelpaal en vloer onderin het contactvlak dus niet goed samen in de afdracht van de belasting. Wat tevens opviel, is dat de paal vrijwel precies aan de onderzijde van de drukzone in de vloer doorscheurde [zie figuur 7]. Opmerking: door afwezigheid van vloerwapening wordt de rotatiecapaciteit van de vloer negatief beïnvloedt. Aanwezigheid van vloerwapening kan ervoor zorgen dat bij een verhouding van 0,15 het onderste gedeelte van het contactvlak tussen paal en vloer wel goed samenwerkt in de afdracht van de belasting, waardoor mogelijk een ander bezwijkmechanisme optreedt.
figuur 6: Het bezwijken van de ‘verbinding’ bij de verschillende ‘hoogte/breedte’ verhoudingen van de vloer.
Uit nadere bestudering van de simulatiestappen van de verschillende modellen is ook gebleken, dat bij alle verhoudingen ‘hoogte/breedte’ vloer die zijn beproefd, buigtrekscheuren ontstonden aan de onderzijde van zowel de paal- als de vloerribbels [zie figuur 8]. Het ontstaan van buigtrekscheuren leidde in alle gevallen het uiteindelijk doorscheuren van de paal in. Het afschuiven van het bovenste gedeelte aan een zijde van de paal plus de bovenliggende vloer is niet waarschijnlijk op te treden. Door het ontstaan van een drukzone in het bovenste gedeelte van de vloer [zie rechter gedeelte vloer in figuur 7], wordt de vloer boven de paal ‘dicht’ gedrukt. Door het ontstaan
figuur 7: Het doorscheuren van de paal aan de onderzijde van de drukzone bij een verhouding ‘hoogte/ breedte’ vloer van 0,15.
van drukspanningen bovenin de vloer wordt scheurvorming verhinderd en de schuifkrachtcapaciteit verhoogd. De scheuren die in het bovenste gedeelte van de paalkop ontstaan hebben de neiging horizontaal af te ‘buigen’ [zie figuur 8]. Het is dus niet waarschijnlijk dat bezwijken van de verbinding optreedt langs een fictieve scheur, zoals aangegeven met het Latijnse cijfer I.
Conclusies: Aan de hand van de verhouding ‘hoogte/breedte’ van de vloer kan worden vastgesteld hoe de schuifspanning is verdeeld over de hoogte van het contactvlak. Daarnaast is vastgesteld dat de schuifkrachtcapaciteit van het geribbelde contactvlak groot genoeg is om de belasting van de vloer naar de palen over te dragen. Het is tevens niet waarschijnlijk dat bezwijken van het contactvlak zal optreden, doordat of de paal- of de vloerribbels (of beiden) afschuiven. Het strekt tot aanbeveling, indien sprake is van een verhouding ‘hoogte/breedte’ vloer van 0,15, ook de capaciteit van de paal halverwege de vloer te controleren. De capaciteit van de paal (zonder de ponscapaciteit van de vloer) zou hier groter moeten zijn dan de totale belasting op de vloer. Naar aanleiding van dit onderzoek is de aanbeveling gedaan om figuur 8: Het ontstaan van buigtrekscheuren aan de onderzijde van zowel de paal- als vloerribbels.
nader onderzoek te doen naar de krachtwerking op en geometrie van de paalribbels. Een alternatieve ribbelgeometrie kan het ontstaan van buigtrekscheuren wellicht verminderen en voor een betere inleiding van de normaaldrukspanningen in de paal zorgen.
Referenties: [1] Daschner e.a. (1986), Deutscher Ausschuss Für Stahlbeton: Versuche zur notwendigen Schubbewehrung zwischen betonfertigeielen und ordbeton; Ernst & Sohn, Berlin. [2] Kirstein, A.A. (1995), Hoofdstudie de optimalisering van een ribbelpaal; Technische Universiteit Delft; Delft. 29
b:ton april 2007
Tramhalte
30
b:ton april 2007
Ternoot in Den Haag Vanwege de komst van RandstadRail dienden de sporen van het bestaande tramviaduct over de snelweg A12 / Utrechtsebaan opgehoogd te worden. Zwarts & Jansma Architecten uit Amsterdam maakte een ontwerp voor het aangepaste viaduct en de nieuwe tramhalte Ternoot. De bestaande prefab betonnen kokerliggers waarop de sporen liggen, werden opgevijzeld en omkleed met plaatmateriaal op een staalconstructie. De perrons en perronranden bestaan uit geprefabriceerd beton, de kolommen en het deel van het viaduct dat aansluit op RandstadRail zijn in situ gemaakt. Het resultaat van deze combinatie van staal en beton is een tramviaduct met een vloeiende vormgeving die aansluit bij de moderne architectuur van het RandstadRail viaduct door de Beatrixlaan.
31
b:ton april 2007
‘t cadeau van de plek 32
b:ton april 2007
Voor architectenbureau Jeanne Dekkers staat de geschiedenis en de betekenis van een locatie voorop bij het ontwerp. Dat vergt naast een uitgebreid programma van eisen ook kijken en luisteren, zoeken naar onzichtbare elementen en het achterhalen van de wensen en cultuur van opdrachtgever en gebruikers. Voor het Valuascollege in Venlo resulteert dit in de op transparante wijze vormgegeven combinatie van monumentale oudbouw en lichte en kleurrijke nieuwbouw in prominent prefab beton. Door Mathilde van Hulzen.
De twee ‘armen’ van de nieuwbouw van het Valuascollege in Venlo omhelzen het groene sportveld, net zoals de wijk waarin het schoolgebouw ligt wordt gekenmerkt door het prachtige Wilhelminapark. Hier gaan tweeduizend VMBOen HAVO/VWO-leerlingen naar school onder begeleiding van 250 leerkrachten. De school is al honderd jaar gehuisvest in karakteristieke kloostergebouwen, die beeldbepalend zijn voor de stad. In de loop der tijd zijn er diverse uitbouwen bijgeplaatst, met als gevolg een wat rommelige indruk en geen goede ruimtelijke verbinding tussen het sportveld en de school. Het geheel levert een kale indruk op. De opdrachtgever hecht eraan dat het nieuwe gebouw ondanks de omvang kleinschalig en transparant zou worden en dat groen een verbindend thema zou zijn. Bovendien moet de uitstraling van het oorspronkelijke kloostergebouw worden behouden. 33
(AKRON 4ERWA TOTAALOPLOSSING VOOR DE PREFAB BETONINDUSTRIE $E COMBINATIE (AKRON 4ERWA STAAT VOOR EEN JARENLANGE ERVARING IN DE PRODUCTIE ADVISERING EN VERKOOP VAN INSTORTVOORZIENINGEN $E KWALITEIT VAN ONZE PRODUCTEN WORDT ONDER MEER BEWEZEN VIA DIVERSE CERTIFICATEN EN BEPROEVINGSRAPPORTEN
#OMPLEET LEVERINGSPROGRAMMA OA s "OUWBOX KOUDEBRUGONDERBREKING s 'EVELPLAATANKERS s (ULPMATERIALEN EN BEVESTIGINGSMIDDELEN s +ONNEKTIEANKERS s 3ANDWICHPLAATANKERS s 4 SLOTANKERS s 433 BORDESOPLEGGING
-EER WETEN
(AKRON 4ERWA
6OOR EEN TOELICHTING OP ONS PROGRAMMA OF HET AANVRAGEN VAN DOCUMENTATIE BELT U % MAIL VERKOOP BTON Bouwoplossingen 200x130 HAKRONTERWANL /F KIJK OP INTERNET WWWHAKRONTERWANL 24-01-2007 11:21 Pagina 1
Lian van Oosterum
6OLTWEG 0OSTBUS
#: .UNSPEET !! .UNSPEET
Digitaal ondertekend door Lian van Oosterum DN: CN = Lian van Oosterum, C = NL Reden: Ik verklaar dat de inhoud van dit document nauwkeurig en volledig is Datum: 2007.01.24 11:27:25 +01'00'
Attema Attema voor voor de de betonbouw: betonbouw: compleet compleet assortiment assortiment snel snel te te verwerken verwerken altijd altijd op op tijd! tijd!
Vloerafstandhouders
Ringafstandhouders
Vloerafstandhouderstrips
De specifieke eisen van de betonwereld: innovatie, kwaliteit en vlekkeloze logistiek kent Attema als nederlandse producent als geen ander. En vertaalt ze continu in een compleet assortiment slimme pro-
M e e r
o v e r
o n s
ducten voor gewapende betonconstructies en afbouw. Maar ook voor maatwerkoplossingen, in bijvoorbeeld de kleur van zelfverdichtend beton, is Attema partner voor de bouw.
a s s o r t i m e n t
®
Alles voor de betonbouw Schelluinsestraat 1, 4203 NJ Gorinchem, Postbus 58, 4200 AB Gorinchem, Telefoon 0183 650 650, Telefax 0183 650 750, e-mail [email protected]
o p
w w w . a t t e m a . n l
b:ton april 2007
knik
0
10 meter
0
10 meter 0
20 meter
hal en heeft AA', oudbouw dwarsdoorsnede Architectenbureau Jeanne Dekkers deze wensen vormgegeven door het
langsdoorsnede in het zicht gehouden. Zo valt doorCC', dehal halfopen plafonds de onder-
sportpark als hart voor het nieuwe Valuascollege te kiezen. Daardoor ontstaat
kant van de breedplaatvloer te zien. De rationele ordening van de lange
er een ‘schoolpark’, waarin de fraaie oudbouw wordt gecombineerd met trotse
nieuwbouwvleugels vraagt om speelsheid als tegenhanger. De centrale
nieuwbouw. Toegankelijkheid vormt het thema voor het nieuwe ontwerp, zo-
gangen bezitten daarom een accent door betonnen penanten aan te brengen
wel letterlijk als figuurlijk. Natuurlijk moet het gebouw zelf toegankelijk zijn,
in een hier en daar gespiegeld patroon. Dit zorgt voor de benodigde visuele
maar het pand moet ook warmte uitstralen waardoor je er als vanzelf naar bin-
afwisseling. Natuurlijk heeft het gebruik van prefab beton ook een gunstig
nen loopt. Daarnaast moet rekening worden gehouden met het nieuwe school-
effect op de benodigde bouwtijd. Aan de buitenkant wordt het beeld van de
systeem, waarbij klassikaal les geven wordt afgewisseld met samenwerken in
penanten herhaald met verticale bakstenen penanten. Deze accenten bre-
kleine groepjes. Daarom zijn grote lokalen op te splitsen in kleinere ruimten.
ken het beeld van de lange gevel. Elke verdieping krijgt een eigen kleur op de
Voor individueel onderwijs zijn er kleine nissen aangebracht in de gangen.
vloer, in frisse moderne tinten. Ook komen er speelse kleuraccenten op wan-
De gerenoveerde oudbouw wordt met een glazen volume verbonden aan de
den en plafonds. Met dit nieuwe ontwerp is het Valuascollege een prachtig
nieuwbouw. Deze lensvormige centrale hal met stalen overspanning vormt het
visitekaartje geworden. Voor architectenbureau Jeanne Dekkers is dit een
hart van de school. Hier verblijven de leerlingen in de pauze, maar er kunnen
20 meter bijzondere opdracht: een gebouw ontwerpen waar iedereen trots op is. Om
ook artistieke optredens worden gehouden. Vanaf de galerijen en hellingbanen
te leren, te werken en om langs te lopen.
dwarsdoorsnede BB', hal
0
is daar goed zicht op. Rondom de hal en deels in de oudbouw liggen bijzondere lokalen zoals de bakkerij, keuken, werkplaatsen, het studiecentrum en danszalen. De twee onderwijsgroepen krijgen elk een vleugel met overblijfruimte en
Projectgegevens: Valuascollege Venlo
toegang naar het centrale buitenplein op het sportpark. De vleugels hebben
Opdrachtgever: Onderwijsgemeenschap
vides op alle verdiepingen en lichtkoepels op het dak. Daardoor kan daglicht
Venlo & Omstreken,
diep in het gebouw doordringen.
Adviesbureau Burgers de Greef
De nieuwbouw bestaat vrijwel geheel uit geprefabriceerd schoon beton. Bij
Architect:
architectenbureau Jeanne Dekkers heeft men al eerder ervaring opgedaan
Adviseur constructies: ATB Delft
met de betreffende fabrikant en toont men zich tevreden over de kwaliteit
Adviseur installaties: Technisch adviesburo Becks
van het product en de samenwerking bij de bouw van het Valuascollege.
Aannemer: BAM Utiliteitsbouw
Speciaal vanwege de uitstraling heeft men het beton onafgewerkt
Prefab beton: Geelen Beton
Jeanne Dekkers Architectuur
35
geeft beton een individueel karakter
NOE-Bekistingtechniek b.v. Postbus 25, 4240 CA Arkel Tel. (0183) 56 98 88, Fax (0183) 56 33 17 E-Mail [email protected], www.noe.nl
Door gebruik te maken van NOEplast structuurmatten krijgt elk betonoppervlak een individueel karakter. Of er nu gekozen wordt voor een van de meer dan 100 standaard structuren of dat de keuze valt op een zelf ontwikkelde structuur, het beton komt in ieder geval tot leven. Meer weten? Neem contact op met onze productspecialist.
Alles over... Bestratingsklemmen
Marktleider in Europa. Nieuw in Nederland.
& Vacuümtechniek
Vraag nu een demonstratie aan of kom eens kijken in onze showroom wat de mogelijkheden zijn.
Ankerplaten
Ankerbouten
Kolomschoenen
Consolesystemen
Balkschoenen
Dubbel T-liggers
Ponswapening
Deltabeam
Hijssystemen
Meer en duin 54 P/Q | 2163 HC Lisse T. 0252 - 41 83 80 | [email protected] | www.nimatech.nl
Benelux B.V.
Griftsemolenweg 22 - VAASSEN Tel.: +31 578 676 345 Fax: +31 578 560 961 [email protected] - www.peikko.nl
b:ton april 2007
Beton als beeldtaal
Met een eigenzinnige manier van ‘spelen’ met beton heeft borski| noordhoek|bleichrodt - architectuur uit Amsterdam een enigszins industriële uitstraling gegeven aan een woning op IJburg. Beton als beeldtaal, dat is wat het architectenbureau heeft beoogd neer te zetten in de omvangrijke nieuwbouwwijk in Amsterdam. Een woonwijk op zeven eilanden met in totaal circa 18.000 woningen voor ruim 45.000 mensen. Maar een woonwijk vol kwaliteit en leefbaarheid op Amsterdams nieuwe grond. Zo is voor het eiland Kleine Rieteilanden een aantal voorwaarden gesteld aan de te bouwen woningen. De rooilijn ligt vast, de basisvorm van de entree (portaal) eveneens. Door juist voor deze entree een massief aandoende, prefab betonnen ligger te gebruiken, krijgt deze particuliere woning een karakteristiek, eigen gezicht binnen dat strakke stramien van voorwaarden. De prefab betonnen ligger, vervaardigd door Steenhuis Beton, maakt door zijn massaliteit op een natuurlijke manier deel uit maakt van de woning. Dit effect wordt versterkt doordat bij het storten van het prefab beton een extra mal is meegestort die de huisnummers onmiskenbaar doet uitkomen.
37
b:ton april 2007
Complexe, prefab betonnen duikerconstructie in Bussum
Klassieke uitstraling, moderne technieken
38
b:ton april 2007
In Bussum verrijst een complete woonwijk in new urbanism stijl: trapgevels en ‘speklagen’ in metselwerk. Plus een recreatief binnenwater in bijpassende stijl. Onder het klassieke jasje zit een brok moderne prefab betontechniek: een duiker om de verbinding met de bestaande Bussummervaart te herstellen en een bergingsbezinkbassin om de frequenties van de riooloverstorten op het oppervlaktewater te beperken en daardoor ook de kwaliteit van het binnenwater te kunnen waarborgen. Door Mathilde van Hulzen.
“Een bijzonder project, waarin alles bij elkaar komt.” Zo noemt Jan Emmerink de binnenstedelijke herontwikkeling Landstraat-Noord in Bussum. Emmerink is bij aannemingsmaatschappij VBK Groep de projectleider voor de bouw van deze design&construct opdracht. Voordat de geplande woningen en voorzieningen kunnen worden opgetrokken, moeten ondergronds eerst twee cruciale constructies worden aangelegd: een duiker en een bergingsbezinkbassin die met elkaar worden verbonden door een ondergrondse koker. “Voor de duikerconstructie gaat het om echt meubelmakerwerk in prefab beton,” zegt Emmerink. “Alles komt helemaal op maat uit de betonfabriek, wij doen alleen nog de montage en voormetseling. In feite is het een compleet bouwpakket. De leverancier heeft daar flink aan moeten rekenen, want het gaat om een complexe duiker vanwege alle voorzieningen erin en eromheen. Technisch gezien was dit beslist geen sinecure.” Alleen de ondervloer van de duiker is uitgevoerd in gestort onderwaterbeton. Na uitharding van het onderwaterbeton kan de bouwkuip worden leeggepompt zonder effect op de grondwaterstand in de omgeving. Daarna kan de constructievloer worden aangebracht, waarop de duiker wordt gebouwd. De duiker brengt straks het oude havenbeeld weer terug naar de nieuwe wijk. “De gemeente Bussum heeft voor dit project een prijsvraag uitgeschreven, VBK heeft samen met Planoform Vastgoedontwikkeling hieraan meegedaan. De gemeente heeft uiteindelijk voor ons plan gekozen vanwege de uitstraling,” vertelt Emmerink. “Vroeger lag hier een haven, maar die is later gedempt. Voor de nieuwbouw zijn we uitgegaan van een sfeer die past bij de bestaande bebouwing in Bussum. Elke gevel heeft daarom een eigen identiteit gekregen. Bij die sfeer hoort volgens ons ook water.” Daarom is de duiker doorvaarbaar gemaakt. Perfect voor een kanotochtje door het oude en nieuwe Bussum. Uiterlijk sluit de duiker ook aan bij de omgeving door een afwerking in de stijl van het inrichtingsplan, met aan de voorkant een toogvormige afronding. “Moderne kwaliteit met een klassieke uitstraling,” kwalificeert Emmerink.
39
!PPEL "ETON /PMEER BV 4 % INFO APPELBETONNL W WWWAPPELBETONNL
/P ZOEK NAAR DE BESTE BASIS VOOR UW PROJECT .AAST ONS BREDE ASSORTIMENT STANDAARD PREFAB FUNDERINGEN BIEDEN WE OOK MAATWERK OPLOSSINGEN 7E ZIJN GESPECIALISEERD IN HET CREATIEF MEEDENKEN IN PROJECTEN OM ZO SAMEN MET ONZE KLANTEN TOT OPTIMALE RESULTATEN TE KOMEN
!PPEL "ETON 0ARTNERSCHAP MET PERSPECTIEF
UNIEKE VERBINTENIS NormTEQ heeft met het Heli systeem een zeer unieke techniek ontwikkeld die is toegepast voor een innovatieve verankering van prefab betonelementen, zoals balkons, galerijplaten, gevelbeplating, luifels etc. Het grootste voordeel van het Heli systeem is dat architecten hierdoor meer ingestort anker: ankerplaat 120x80x20 + persmof Ø30x60
ontwerpvrijheid hebben en allerhande prefab elementen aan hun gebouw kunnen toevoegen. Ze kunnen zelfs exoten in vormgeving bedenken, die nog steeds eenvoudig gemonteerd kunnen worden. In een stadium dat de bouwer uitkomt. Dat is hét grote voordeel voor de bouwer. Met dit systeem worden ruwbouw en montage losgekoppeld.
Normteq - Spinelstraat 45 - 7554 TW Hengelo T. 074-2505737 - [email protected] - www.normteq.nl 6005458 NORMTEQ adv BTON 3.indd 1
9/27/06 12:39:08 PM
b:ton april 2007
Herontwikkeling Landstraat-Noord in Bussum
Kwaliteit: Het bergingsbezinkbassin dient straks als extra berging in het
De keuze voor prefab beton werd vooral ingegeven door de tijdsbesparing die
rioolstelsel van de gemeente Bussum om wateroverlast in het lage gedeelte
dat oplevert. “De duiker komt onder een drukke ontsluitingsweg door te liggen
van Bussum te beperken. VBK Groep heeft inmiddels het bassin onder de nieu-
die tijdens het werk moet worden afgesloten. Daarom willen we er zo snel
we Korte Landstraat in een bouwteam met Grontmij voor de gemeente gerea-
mogelijk mee klaar zijn, zodat de weg weer open kan. Om de ontsluiting van
liseerd. Het bassin ligt op 200 meter afstand van de duiker en wordt daarmee
het bouwterrein te kunnen garanderen moet de eerste 20m1 van de aflaat-
verbonden via een betonnen prefab aflaatkoker. Als het bassin vol raakt, komt
koker die aansluit op de duiker, gereed zijn voordat we kunnen beginnen aan
het water via de aflaatkoker in de duiker terecht. In de duiker is een overstort-
de geplande parkeergarage.” Naar verwachting is de duiker voor de zomer
drempel opgenomen die loost op de Bussummervaart. “Om te voorkomen dat
gereed en kan de Brediusweg weer worden opengesteld. De aanleg van de
het geloosde water zich met het nieuwe binnenwater vermengd, zit er in de
aflaatkoker staat in het vierde kwartaal gepland omdat het tracé nu nog niet
duiker een schuifconstructie zodat de stedelijke kwaliteit van het binnenwa-
vrij is vanwege de nog aanwezige supermarkt. Deze supermarkt krijgt een
ter blijft behouden,” legt Emmerink uit. Bovendien zit er in de bodem van de
nieuw onderkomen in het eerste plandeel en zal voor de bouwvak verhuizen.
duiker een sifonconstructie waar de bestaande riolering op wordt aangesloten.
Hierna kan de bestaande locatie worden gesloopt en is het tracé vrij voor de
Via die aansluiting worden de rioleringsbuizen verder doorgetrokken naar de
aanleg van de aflaatkoker.
nieuwbouwwijk. “Ingewikkeld ja,” knikt Emmerink.
Installatieruimte schuif
Hydraulische overstortschuif Aansluiting t.b.v. aflaatkoker richting BBV
Opdrachtgever: Gemeente Bussum Mantelbuizen t.b.v. NUON-gas
Architecten: Krier & Kohl uit Berlijn; Mulleners + Mulleners uit Amsterdam.
Overstortwanden Sifonconstructie t.b.v riool
Projectontwikkelaar:
Planoform Vastgoedontwikkeling
uit Arnhem
Hoofdaannemer infra VBK Groep vestiging Hoorn. Prefab beton: Waco Lingen Beton, Bergen op Zoom
Frontwanden bekleed met metselwerk
Duiker Brediusweg Bussum Opengewerkte 3D impressie
41
b:ton april 2007
Nieuw vloer- en installatieconcept biedt voordelen
Bouwen zonder estafettestokje
Meer kwaliteit, meer comfort, meer flexibiliteit tijdens de bouw en na oplevering, betere risicobeheersing, kortere bouwtijd, inzetbaarheid van duurzame energiebronnen. De voordelen van een nieuw vloer- en installatieconcept zijn zodanig dat ze onmiskenbaar een stempel drukken op het woningbouwproces van morgen. Door paul engels. 42
b:ton april 2007
TNO is samen met Bouwend Nederland een serie vernieuwingsprojecten voor
Doelmatig: Het is immers niet doelmatig als voor de installatie van een
de bouwdelen van de woning gestart. Na het bouwdeel ‘gevel’ is het bouwdeel
woning drie verschillende installatiedisciplines elk gemiddeld 5 à 8 keer moeten
‘vloer’ onderwerp van onderzoek. In de verkenningsfase zijn de eisen en wen-
terugkomen in de te bouwen woning. Tevens is nu nog sprake van veel activi-
sen van met name bouwbedrijven ten aanzien van een nieuw bouw- en instal-
teiten op de bouwplaats met een grote arbeidscomponent ten opzichte van de
latieproces van de vloer in kaart gebracht. Uit de verkenning bleek onder meer
materiaalcomponent, van een moeilijk te beïnvloeden bouwtijd en kwaliteit en
dat vanwege de huidige bouwwijze, waarin de vloer een belangrijke drager is
vaak ook van slechte arbeidsomstandigheden. Het resulteert voor de installa-
van de installatietechnische infrastructuur, een meer industrieel bouwproces
tietechniek in een arbeidsintensief proces waarbij gemiddeld per woning circa
onlosmakelijk verbonden is aan een hierop afgestemd industrieel installatie-
100 manuur nodig is, hetgeen 40 à 50% van de totale kosten van de installatie
proces. Daarom is het onderzoek uitgebreid en schoven meer partijen aan,
vertegenwoordigt. Voorts is door de complexe, versnipperde manier van wer-
zoals brancheverenging Uneto-Vni, de toeleverende installatie-industrie voor
ken de kans op faalkosten en wachttijden extra groot. Rogier Donkervoort: “De
de ontwikkeling van nieuwe installatiecomponenten en fabrikanten van prefab
nieuwe methode van installeren zet in op minder versnippering en daarmee
betonvloeren. Een nieuw installatie- en vloerconcept voor de woningnieuw-
op een andere manier van inzet van personeel. Dit kan overigens alleen als de
bouw is het gevolg. En zeker niet onbelangrijk: er bestaat vanwege de brede
samenhang met andere disciplines is aangepast. Fabrikanten zullen moeten
consensus over deze vernieuwing een unieke kans om een bouwbreed gedra-
komen met prefab betonvloeren die beantwoorden aan het nieuwe concept,
gen doorbraak te realiseren. “Het bouwproces gaat er écht anders uitzien,”
met andere woorden: vloeren die het mogelijk maken dat de installatietechni-
voorspelt ir. Rogier Donkervoort, projectleider grensoverschrijdende vernieu-
sche werkzaamheden pas in een laat stadium van de afbouw en in één arbeids-
wingen bij TNO. “Ook al omdat met het nieuwe systeem adequaat wordt in-
gang kunnen plaatsvinden. Daarnaast biedt toepassing van de nieuwe vloer ook
gespeeld op eisen van kopers, overheid en samenleving die vooral meer flexi-
bouwkundige voordelen voor het bouwbedrijf. Door de vlak afgewerkte boven-
biliteit, comfort en kwaliteit wensen. Bovendien kunnen bouwpartijen er veel
zijde moet het toepassen van kimblokken overbodig worden en kunnen de niet
efficiënter mee uit de voeten.”
dragende binnenwanden mechanisch op de vloer worden geopperd. Dat is ook
Het principe: Elektrotechnische installatie • Verdeelunit vervangt functie van centraaldoos
• Minimaal installeren op de bouwplaats
• Beperking van aantal aansluitpunten in plafond
• Doorkoppelen bij randen, direct na leggen aansluiten van
• Leidingkanaal tot verdeelunit instorten in betonfabriek
radiatoren/convectoren.
• Sleuven in dekvloer voor verdeelfunctie naar wanden • Wandcontactdozen aansluiten via stijgleiding vanuit sleuf in dekvloer.
Prefab betonvloeren • Grote prefab betonelementen ca 3500 mm breed
Sanitairtechnische installatie
• Bovenzijde, randen en trapgat geheel afgewerkt
• Betonfabriek spaart sleuven in de dekvloer
• Trapgat zonder extra constructieve voorzieningen of geheel in
• Installeren in de vloer op de bouwplaats, laat en in één arbeidsgang.
een afzonderlijke vloerplaat • Constructief geschikt om puntoplegging en uitkragingen
Klimaattechnische installatie
• Maximaal instorten in de betonfabriek van ventilatiekokers, leidingen
• Aan de randen wordt een afhangende schouder gemaakt om kleine
naar gevel voor radiatoren/convectoren, wellicht sleuven langs de gevel,
vloerverwarming
wegwerken.
te maken (dwarswapening mogelijk) verschillen in de bovenzijde tussen naastliggende platen te kunnen
43
“Beton is een kameleon”
Beton is blauw. Beton is groen. Beton is oranje. Beton is zo vanzelfsprekend dat je bijna zou vergeten dat beton als
De bouwopgave van nu stelt meer eisen aan beton dan het vanzelf-
bouwmateriaal volop in ontwikkeling is. Beton is zoveel meer dan
sprekende grijs, robuust, sterk en zwaar. Om aan de nieuwe eisen
grijs, robuust, bruikbaar, duurzaam, sterk, zwaar en onverwoestbaar…
te voldoen zijn durf, creativiteit, vakbekwaamheid en kennis nodig. Er moeten grenzen worden verlegd.
Specialisten als architecten, constructeurs, technologen en bouwers werken samen om gebouwen te realiseren die functioneel onder-
Het nieuwe Cement&BetonCentrum wil daaraan meewerken door
scheidend en duurzaam zijn, de omgeving verrijken en de gebruiker
initiatieven voor verdere ontwikkeling en toepassing van cement en
het plezier geven van een kwaliteitsproduct. In zulke gebouwen en
beton te nemen of te ondersteunen. Wij bieden faciliteiten voor ieder-
bouwwerken is beton onmisbaar.
een die met beton wil werken en wil meewerken aan de toekomst van een uitermate inspirerend materiaal.
www.cementenbeton.nl
Cement&BetonCentrum
b:ton april 2007
de kern van dit concept: het gaat om een verregaande combinatie van bouwkun-
en wordt het concept van de centraaldoos verlaten, waarin voorzieningen voor
dige vloeroplossingen en installatietechnische voorzieningen daarin.”
elektrotechniek, kabel, telefoon, etc. zijn opgenomen. Van hieruit wordt de installatie via een van tevoren aangebracht sleufje in de vloer door de woning
Prototype: In het nieuwe vloer- en installatieconcept wordt uitgegaan van
verdeeld en zijn in de vloer geen pijpen meer nodig.”
een vlak afgewerkte vloer, opgebouwd uit brede prefab betonnen vloerplaten van circa 3,60 m, een bijpassend installatieconcept en het inspelen op de late
Profijt: Voor de installateurs betekent het nieuwe proces dat er gedurende de
wensen van woningkopers. In het huidige bouwproces vindt als gevolg van late
laatste zes weken van de afbouwfase in één keer bijvoorbeeld 10 man nodig
koperswensen het nodige hak- en breekwerk plaats, met alle bijkomende kos-
zijn om de installaties aan te leggen. Er zijn dus niet meer gedurende bijna de
ten van dien. De participerende vloerenfabrikanten Dycore en Echostreek zijn
gehele bouw installateurs op de bouwplaats aanwezig. Voor de bouwbedrijven
inmiddels een prototype van het nieuwe installatie- en vloerconcept aan het
betekent het een kortere bouwtijd en minder faalkosten en afstemverliezen.
ontwikkelen, dat voor de zomer 2007 gereed zou moeten zijn. “Na de zomer
Voor de vloerenfabrikanten betekent het dat een hoeveelheid werk van de
verwachten wij dit in een pilotproject toe te passen. Bij het prototype en pilot-
bouwplaats wordt verplaatst naar de betonfabriek. Deze verschuiving van de
project moet blijken of de volledige installatie in de woning in één arbeidsgang
bouwplaats naar de fabriek resulteert in een grotere toegevoegde waarde van
aan het eind van de afbouw kan worden aangebracht en of het concept in de
de vloer. De economische haalbaarheid van het nieuwe bouw- en installatie-
praktijk functioneert.” Het principe is als volgt: Tot nu toe wordt de elektro-
proces, en daarmee ook de toegevoegde waarde voor de vloerenfabrikanten,
technische installatie op de begane grond meestal gevoed met de leidingen uit
zal tijdens de uitvoering van het pilotproject worden onderzocht. Voor de ko-
de eerste verdieping. In dit nieuwe concept is het precies andersom: in plaats
pers betekent het nieuwe installatieproces dat de verdeelunit, ook na opleve-
van lange zakleidingen vanuit het plafond gaan er korte stijgleidingen vanuit
ring, bereikbaar blijft en dus gemakkelijk uitbreidbaar is, op het moment dat
de vloer (met sleuven aan de bovenkant) naar de eindpunten. Wandcontact-
er aanpassingen aan de woning nodig zijn. Het is slechts een greep uit de vele
dozen en schakelaars komen bij voorkeur in de niet-dragende binnenwanden.
voordelen van het nieuwe installatie- en vloerconcept. Een nieuw bouwproces
“Op deze manier is sprake van minder sleuf- en freeswerk. Voor het verdelen
als resultaat van grensoverschrijdende samenwerking tussen bouwers, instal-
van de elektrotechnische installatie is een zogenaamde verdeelunit bedacht,
lateurs, prefab betonfabrikanten, onderzoekers en andere partijen.”
De voordelen: Bouwbedrijf • Kimmen voor wanden komen te vervallen
• De verbinding tussen de verdeelunit en de eindpunten in de wanden
• Het raveelijzer bij het trapgat komt te vervallen
wordt tijdens het installatieproces gerealiseerd door de sleuven in de
• Afwerken van trapgat, bovenzijde vloer en beëindigingen komt
bovenzijde van de vloer
te vervallen
• Elektrapijpen en het rijgen van losse draden is verleden tijd, wellicht kan
• Er kan mechanisch worden geopperd nog voor het sluiten van de woning.
gewerkt worden met een stekkerbare installatie.
• Opperschade is hiermee verleden tijd • De binnenwanden kunnen direct op de vloer worden gebouwd in
Sanitairtechnische installateur
een vroeg tijdstip van de afbouw
• Sleuven worden gespaard in de bovenzijde van de vloer vaak afgestemd
• Het aantal manuren van de aannemer wordt drastisch verminderd
op meerdere kopersopties voor wat betreft de plaats en indeling van
• Het aantal naden neemt sterk af. In de naad maakt de aannemer de
met name de badkamer
nodige doorkoppelingen. De hoeveelheid naadvulling is beperkt.
• Doorvoeren naar standleidingen worden gespaard
Het afwerken van de naad staat enige hoogteverschil toe.
• De hele woninginstallatie kan in één arbeidsgang worden aangebracht • De installatie kan in een laat stadium van de afbouw worden aangebracht.
Elektrotechnische installateur • De verbinding tussen verdeelunit en de meterkast worden pas in een laat
Klimaattechnische installateur
stadium van de afbouw aangebracht
• Aan- en afvoer voor verwarming, kanalen voor ventilatie en
• De installatie wordt in één arbeidsgang voor de hele woning in de
afbouw aangebracht
• De keuze van de plaats in de doorsnede is relatief vrij doordat er
• Vier tot zes verdeelunits vervangen de huidige twaalf tot veertien
constructief minder verzwakking optreedt
centraaldozen per woning
• De vorm en de materiaalkeuze voor kokers is vrij.
vloerverwarming zijn in de betonfabriek ingestort
45
b:ton april 2007
Bestrating schenkt Tussen de Vaarten
landschappelijke sfeer 46
b:ton april 2007
Landelijk wonen. Daaraan wordt uitdrukking gegeven door een woonlocatie in een landschappelijke zone in Almere en door het stedenbouwkundige plan met veel ruimte en groen. Ook de consequente inrichtingsprincipes voor de buitenruimte dragen bij aan landelijk wonen. Principes van rust en eenvoud, waarin terughoudende grijstinten van betonnen bestratingsproducten de toon zetten. Door paul engels.
De woonwijk Tussen de Vaarten verbindt Almere Stad en Almere Buiten. De
der voordeel van de grotere tegel is dat er minder naden zijn en dus ook minder
wijk is de afgelopen jaren gerealiseerd op een landschappelijke zone tussen
onkruid. De woonstraten zijn opgesloten in een schuine donkergrijze beton-
het Markermeer en de rijksweg A6. Gelet op de stedelijk unieke situatie is het
band. Deze band is soms de afscheiding met het trottoir en soms de afschei-
thema ‘woonlandschap’ geïntroduceerd voor deze nieuwbouwwijk met zo’n
ding met de parkeerplaatsen. De schuine band vormt samen met de zwarte
2.400 woningen, voorzieningen en een klein bedrijventerrein. Het thema
rabatstroken mooie doorgaande lijnen in het profiel.
woonlandschap komt tot uitdrukking in een verkaveling die is opgespannen
“Op die manier met minimale hoogteverschillen krijg je voor je gevoel een
tussen de Hoge Vaart en de Lage Vaart. De lange rechte en licht gebogen
mooi doorgaand profiel, niet onderbroken door heen- en weer slingerende
straten doen denken aan een ‘poncho’. In het zuidelijke deel van de wijk over-
hoge banden. Bovendien dragen de schuine banden bij aan het informele ka-
heersen de figuren van een ‘kelim’. Het oorspronkelijke polderlandschap klinkt
rakter, wat goed past bij het thema landelijk wonen. De parkeervakken zijn
tevens door in de grote extensieve groenplekken aan de randen van de wijk.
subtiel aangeduid met witte dubbelklinkers. Overigens is de schuine beton-
En om het landschappelijk karakter compleet te maken: er is gekozen voor een
band gedurende de planontwikkeling op diverse plekken vervangen door een
rustig en eenvoudig materiaalgebruik, met terughoudende kleuren en een-
rechte, hogere betonband. Met name bij groenvakken om te voorkomen dat
voud in vorm. De bestrating met donkergrijze betonstraatstenen voor de rij-
men daar overheen rijdt. En ook bij hoeken, omdat sommige bewoners graag
weg, donkergrijze (schuine) betonbanden, zwarte betonstraatstenen voor de
willen afsnijden met de auto. Zo is sprake van een mate van evolutie in de in-
parkeervakken en donkergrijze grootformaat betontegels in blokverband voor
richting, waarbij wij echter de basisprincipes recht overeind hebben gehouden.
de trottoirs biedt die eenvoud en rust.
Want die basisprincipes blijken prima te werken.”
“Die rust had ook alles te maken met de planvorming zo’n tien jaar geleden voor de stedenbouwkundige ontwikkeling. We wilden van de woningbouw
Verbijzondering: Voor de wijkwegen ligt het trottoir bijvoorbeeld duidelijk
een soort kleurrijke poncho maken,” verklaart ir. Monique Schoemaker, land-
hoger dan de rijweg en de parkeerplaatsen. Ook langs de busbanen liggen stan-
schapsarchitect van Stedenbouw & Landschap, Dienst Stedelijke Ontwikke-
daard hoge betonbanden. Hier is het van belang dat verkeer en voetgangers
ling (DSO/S&L) Almere. Samen met extern landschapsarchitect Annemieke
duidelijk van elkaar worden afgeschermd. Langs de wijkontsluitingsweg liggen
Diekman is zij nauw betrokken geweest bij de inrichtingsprincipes van de wijk,
nog zwaardere RWS-banden. “Het gaat in z’n totaliteit om een goed op elkaar
waarbij Reinier Nijland van DSO/S&L onder andere materialisering en profielen
afgestemd kleur- en materiaalgebruik. Niet alleen qua bestratingsmateriaal en
uitwerkte. Het ontwerp werd in overleg met alle betrokken disciplines verfijnd.
prefab betonproducten, maar ook qua beplanting, verlichting, verkeersrem-
Monique Schoemaker pakt de draad van de poncho weer op: “Met een ver-
mende maatregelen, containeropstelplaatsen, straatmeubilair; alles past bij
scheidenheid aan architecten, vormgeving en kleuren zou elke straat zijn eigen
elkaar. Het is in het algemeen eenvoudig van aard, om die beoogde rust in het
gezicht moeten krijgen, waarbij wij juist op straatniveau ter compensatie de
straatbeeld te scheppen. Dat geldt met name voor de woonstraten. In de wij-
rust zochten. Rust die voor de verbindende eenheid moest zorgen. Dit principe
ken liggen ook diverse pleintjes. Zo zijn er groenpleintjes, speelpleintjes en ste-
van veel variëteit is gedurende de langjarige ontwikkeling iets teruggebracht,
delijke pleintjes in de wijkdelen. Op die plekken vindt dan de verbijzondering
waarbij per straat en wijk meer afstemming in architectuur is gekomen. We
van de inrichting plaats. Een enkel plein of bestrating rond een vijverpartij is
hebben echter wel vastgehouden aan het principe van de rustige, bij de land-
opvallend, maar in het algemeen is ook hier sprake van terughoudendheid. We
schappelijke opzet passende bestrating.”
willen gewoon niet te schreeuwerig inrichten in een woonwijk die landschappelijk is opgezet en met de variatie in woonarchitectuur al genoeg vormge-
Basisprofiel: Het basisprofiel van de woonstraten bestaat uit drie niveaus: de
ving laat zien. De wijk is nu grotendeels gereed. De laatste puntjes worden op
rijweg in donkergrijze betonstraatstenen ligt het laagst, de parkeerplaatsen in
de i gezet. Wij hebben de overtuiging dat de inrichting beantwoordt aan het
zwarte betonstraatstenen ligt 5 cm hoger en de trottoirs in 40 x 40 cm don-
uitgangspunt van het woonlandschap. Zeker als het groen nog meer volume
kergrijze betontegels in blokverband liggen wederom 5 cm hoger. De grotere
heeft gekregen. Dan worden het mooie, rustig vormgegeven straten en lanen
tegel draagt bij aan de rust in het straatprofiel, net als het blokverband. Een an-
in een zeer afwisselende wijk.”
47
b:ton april 2007
Uit rationele overwegingen kiezen opdrachtgevers meestal voor prefab betonnen parkeergarages. Bijvoorbeeld vanwege een krappe bouwplaats, kwetsbare omringende bebouwing, een korte bouwtijd of minder onderhoudskosten. De nieuwste uitvoeringen zijn zelfs verplaatsbaar. Maar een prefab parkeergarage kan ook heel mooi zijn. door Mathilde van Hulzen
Parkeergarages zijn er in alle soorten en maten, maar de meeste staan boven-
prefab beton. Zo heeft parkeergarage De Klanderij in Leeuwarden onlangs een
gronds. Naar split level parkeergarages is in Nederland de grootste vraag: op
extra parkeerdek gekregen voor 130 auto’s. Het oorspronkelijke gebouw be-
een relatief beperkt grondoppervlak kan daarmee een flinke parkeercapaciteit
stond al uit prefab betonelementen en daar is nu een extra laag in prefab beton
worden gerealiseerd. Handig in een land met weinig ruimte en volgebouwde
aan toegevoegd. Het totale aantal parkeerplaatsen komt daarmee op 630.
stedencentra. Voor moderne split level parkeergarages zijn geknikte TT-plaat-
De kolommen, voorgespannen balken en enorme voorgespannen TT-liggers
vloeren uit prefab beton ontwikkeld, zodat ook bij de hellingbanen geen hin-
voor het nieuwe parkeerdek werden met speciaal materieel getransporteerd
derlijke kolommen staan. TT-plaatvloeren konden als eerste type vloersysteem
en gemonteerd. Geen gemakkelijke klus vanwege de dichtbebouwde omge-
een overspanning van zestien meter overbruggen. Een zes meter brede rijbaan
ving. Maar door de relatieve lichtheid van deze prefab elementen was het met
en twee parkeervakken met een diepte van vijf meter kunnen daardoor kolom-
wat aanpassingen aan de stabiliteit van de hoofdconstructie mogelijk om het
vrij worden overspannen. TT-platen bestaan uit relatief lichte prefab beton-
extra parkeerdek bovenop de oorspronkelijke parkeergarage te plaatsen. In
elementen, waarmee snel, efficiënt en kostenbewust kan worden gebouwd.
principe kan met prefab beton elementen dus net zo worden gebouwd als met
Bovendien ondervinden ze geen hinder van opvriezen, zoals kanaalplaten.
een bouwdoos.
Vanwege de prefab productie zijn TT-platen bovendien overwegend van een betere kwaliteit dan in het werk gestort beton. Dat spaart exploitatiekosten,
Demontabel: Het bouwdoosconcept is vrij recent verder ontwikkeld naar tij-
bijvoorbeeld schilderwerk.
delijke parkeergarages van prefab beton. Ideaal als oplossing op korte termijn,
Knikplaten: Een voorbeeld van een grote split level parkeergarage met liefst
raad gemaakt, waardoor zo’n garage in betrekkelijk korte tijd valt te realiseren.
1691 parkeerplaatsen staat in Leiden bij het Academisch Ziekenhuis. Deze
Een demontabele garage komt goed van pas bij het renoveren van winkelcen-
garage werd in 1995 gebouwd en in 1997 horizontaal uitgebreid. Door toe-
tra of het bouwen van nieuwe ziekenhuizen op bestaande locaties. Zaandam
passing van geknikte TT-platen konden kolommen tot een minimum worden
heeft de primeur: 424 tijdelijke parkeerplaatsen bij een tijdelijk winkelcentrum
gereduceerd. Tussen de kolommen in de gevel is hart op hart zelfs 4,8 meter
tegenover het station, in afwachting van de realisatie van een ondergrondse
ruimte. Daardoor kon een zeer slanke randligger worden aangebracht, zodat
parkeergarage, winkels, woningen en een bioscoop. Ook het Medisch Centrum
het daglicht maximaal in de parkeergarage kan doordringen.
Slotervaart in Amsterdam heeft voor een tijdelijke parkeergarage gekozen om
omdat de garage demontabel is. De vloerplaten hiervoor worden deels op voor-
Binnenkort krijg ook het Sint Franciscus Gasthuis in Rotterdam een nieuwe par-
aan de (extra) parkeerbehoefte tijdens de nieuwbouw tegemoet te komen. De
keergarage (met fietsenstalling). Eind april 2007 start de bouw, die naar ver-
garage heeft twee lagen en biedt ruimte aan 438 auto’s.
wachting zo’n negen maanden duurt. De parkeergarage wordt vrij hoog met
Het modulaire bouwsysteem bestaat uit stalen kolommen, HE-profielen en TT-
een zes lagen parkeerdekken op een klein grondvlak. De hellingbanen worden
vloerplaten die met bouten aan elkaar worden gekoppeld. Voor de fundering
voorzien van verwarming, zodat sneeuw en ijs er geen vat op kunnen krijgen.
volstaan Stelconplaten, waaraan de slanke stalen kolommen worden veran-
In de hoogte uitbreiden vormt ook geen enkel probleem bij constructies uit
kerd. Alleen als de constructie moet worden onderheid vanwege een slappe
48
b:ton april 2007
Prefab parkeergarage:
van bouwdoos tot beauty bodem, kan de noodzakelijke betonnen fundering niet meer worden afgebro-
voor ondermeer de best geoutilleerde en architectonisch mooiste parkeerga-
ken. Deze garage kan maximaal vier bouwlagen bereiken, voor een hogere con-
rage van Nederland. Nog meer ‘status’ kreeg het gebouw met het bijzondere
structie is versteviging nodig. Door de ultieme bouwdoosconstructie kan een
lichtwerk van Peter Struycken, waarbij het tempo van de kleurveranderingen is
eenvoudige modulaire garage voor 360 auto’s al in vier weken worden gereali-
aangepast aan de snelheid waarmee auto’s rondom de vide rijden.
seerd. De opdrachtgever heeft alleen een bouwvergunning nodig. Het systeem heeft een verwachte levensduur van dertig jaar en kan dus even-
Aantrekkelijk: Parkeergarage Ossenmarkt heeft een inwendige diameter
tueel in een andere vorm opnieuw worden opgebouwd. De modulaire garage
van 56 meter, biedt plaats aan 320 auto’s en heeft de vorm van een rond slak-
in Zaandam blijft daar waarschijnlijk 3,5 jaar staan, de garage in Amsterdam
kenhuis waar een zee van daglicht doorheen valt. Die vorm werd bepaald door
wat langer. De garages zijn zowel te koop, te huur als te leasen.
de omgeving. In totaal was er slechts 65 vierkante meter bouwplaats beschikbaar, aan drie zijden omringd door kwetsbare monumentale oude panden.
Onderscheiding: Utilitair en low budget hoeven niet per se weinig esthe-
Door rond te bouwen werd de omringende grond zo min mogelijk belast.
tisch te zijn. Bij bovengrondse parkeergarages gaat de meeste aandacht echter
De 15 meter diepe bouwput werd afgedekt met potklei. De buitenwanden
uit naar de gevel of naar de wandbekleding (bijvoorbeeld een eenvoudige, ge-
bestaan uit ingeslagen diepwanden. In de put draaien twee stroken met een
kleurde coating). De getordeerde prefab betonnen kolommen van de parkeer-
diameter van 16 en 24 meter spiraalsgewijs om elkaar heen. Bij de bredere
garage onder appartementencomplex De Boemerang in het Utrechtse Leidsche
retourbaan hoort ook de vide met een doorsnede van 10 meter. De vloeren
Rijn hebben een boomschorsmotief gekregen. Maar de constructie zelf is over
bestaan uit schuine prefab TT-platen met een lengte van 16 meter. Aan de bin-
het algemeen weinig spectaculair. Goed rechtdoor kunnen rijden, vrij zicht en
nenzijde rusten deze op taps toelopende kolommen, aan de buitenzijde op in
geen kolommen in de parkeervakken gelden als belangrijkste voorwaarden.
het werk gestorte nokken. Als dak dienen voorgespannen railbalken met daar-
Bovendien kan prefab alleen goedkoop en efficiënt zijn door het hergebruik van
tussen breedplaatvloeren, opgestort met een druklaag. Op het plein kunnen
standaard mallen. Afwijkende maten vereisen nieuwe en dus duurdere mallen.
evenementen worden gehouden.
Daarom wijkt de constructie meestal alleen af van het gebruikelijke patroon als
Maar ook met minder ingewikkelde ontwerpen kan een parkeergarage nog
daar een absolute noodzaak voor is. Zo krijgt bijvoorbeeld de ondergrondse
aangenaam zijn voor het oog. Er zijn bijvoorbeeld TT-platen verkrijgbaar met
parkeergarage op het voormalige terrein van de Mariastichting in Haarlem ex-
een gebogen onderkant, zodat het plafond een golvenpatroon krijgt en verlich-
tra hoge T-platen van 770 mm. Omdat er woningen bovenop de parkeergara-
ting en leidingen in het plafond kunnen worden opgenomen. Tegen marginale
ge worden gerealiseerd moeten de twee parkeerdekken met ruimte voor 580
kosten biedt de garage daardoor een vriendelijkere en daarmee aantrekkelijke-
auto’s een sterkere belasting dan gewoonlijk kunnen weerstaan. Soms leiden
re aanblik. Het product toont aan dat prefab betonfabrikanten zeker openstaan
technische vereisten echter tot een bijzonder visueel hoogstandje. Dat geldt
voor een nieuwe vormgeving en nieuwe producten met uitstekende kwaliteit
zeker voor de ondergrondse parkeergarage aan de Ossenmarkt in Groningen.
kunnen leveren. Architecten met visie hoeven zich dus niet te beperken tot het
In 2005 kreeg deze garage de Parkeergarage Project Prijs; een onderscheiding
huidige aanbod uit de blokkendoos.
49
b:ton april 2007
Een rechttoe rechtaan werk in funderingen bestaat niet volgens drs. ir. Marcel
uitbreidingsfase van het park met de zogenoemde Rietwoningen is sprake van
Bielefeld, Adjunct Directeur van de IJB Groep-IJsselmeerbeton uit Lemmer. “Op
een complexe fundering. Deze woningen komen boven een talud, deels in het
één plek bestaat de bodem uit 80% klei en een paar stappen verderop is het
water te liggen. Omdat de fundering boven het water moest worden gerea-
nog maar 20% klei. Je moet grond nemen zoals het is. Het vergt in elk geval
liseerd, was de toepassing van prefab funderingen vanzelfsprekend. Het wer-
voor funderingsconstructies een brede expertise op het gebied van geode-
ken met zware bekistingen op de sompige oevers was - ook uit oogpunt van
sie, grondmechanica, veiligheidnormen en -risico’s en uitvoerbaarheid. Het is
arbeidsomstandigheden - niet aantrekkelijk. Voorts moest rekening worden
precies de reden waarom wij als organisatie niet alleen leverancier van prefab
gehouden met aanzienlijke horizontaalkrachten. Vandaar dat door de prefab
betonpalen willen zijn, maar vanuit conceptueel denken een combinatie van
betonfabrikant aan opdrachtgever Geveke Bouw werd geadviseerd om onder
diensten en producten aanbieden. Zijn collega ing. Jan Willem Blaauboer, Com-
elke woning op de hoekpunten vier palen schoor te heien. Een oplossing die ge-
mercieel Directeur, haakt in: “Dat kan door kennis te bundelen, intern binnen de
bruikelijk is onder civiele constructies, maar onder woningen niet of nauwelijks
organisatie en extern met alle betrokken bouwpartners . Kennis van heiblok tot
voorkomt. Jan Willem Blaauboer: “Vanuit onze drive om een passende oplos-
heiweerstand en van benodigde afmeting betonpalen tot juiste heidiepte. En
sing te vinden, hoewel het niet onze opdracht was om de fundering te ontwer-
er moet de ‘drive’ zijn om in elk project te willen zoeken naar het optimum.”
pen, aangezien dit bij grondmechanisch adviseur en hoofdcontructeur lag. Wij zijn ingehuurd voor het uitzetten, inmeten en leveren van de funderingspalen,
Precies die drive geldt voor het project Landal Esonstad aan het Lauwersmeer
het heiwerk en het leveren en monteren van de funderingsbalken.”
bij Anjum. In dit vakantiepark zijn eerder vesting-, terp- en dijkwoningen in oudFriese stijl verrezen, gefundeerd op prefab betonpalen en een prefab betonnen
Drukverschillen: Blaauboer vervolgt: “Maar in zo’n proces stuit je toch op
funderingsconstructie. Gold daar nog een gangbare fundering, bij de huidige
interessante vraagstukken, waar je samen met de constructeurs en opdracht-
50
b:ton april 2007
Zelfs voor het eenvoudigste gebouwtje is de funderingsconstructie lastig. Simpelweg omdat de grondcondities van meter tot meter variëren. Dat maakt elk project bijzonder. Als dan ook nog eens sprake is van de bouw van woningen die grotendeels in het water staan en waarbij schoorpalen nodig zijn om de horizontaalkrachten op te vangen, dan is het zelfs voor een ervaren funderingsspecialist toch even puzzelen, rekenen en de eigen kennis grondig
RIETWONING
aanspreken. Door Paul Engels.
REALISATIE 106 TERPWON RECREATIEPARK ESONSTA OOSTMAHORNE
WERKTEKENING DOORSNEDE RIETWONIN
ESONSTAD BV POSTBUS 19, 5730 AA MIE TEL: 0492-661204 FAX: 04 R. SENDERS 1:20
Schoorpalen onder Rietwoningen Esonstad
“Fundering is elke dag niet-alledaags” gever over filosofeert. Eerste aandachtspunt was de horizontale belasting. De
gegraven om ze vrij in het water, tussen het riet te laten staan. Dat kun je eerst
bodem van het water bevindt zich op 3.0 m onder NAP, het maaiveld rondom
doen, maar dan moet je boven water heien met kostbare pontons en kun je als
de woning op 30 cm boven NAP en de onderkant fundering op 30 cm onder
bouwer ook geen steigers plaatsen voor de ruwbouw. Omgekeerd is het lastig
NAP. Vanwege drukverschillen die hierdoor ontstaan, worden de funderings-
om onder de woning, tussen de heipalen grond af te graven. Er is een balans ge-
palen horizontaal belast. In overleg is gekomen tot een funderingsontwerp met
vonden door de heipalen eerst te slaan, dan onder de woningen te ontgraven
schoorpalen. Deze schoorpalen meten vierkant 350 mm, hebben een lengte
maar niet aan de zijkanten en vervolgens de prefab funderingsbalken te plaat-
variërend van 10.00 tot 12.50 m en worden onder een hoek van 1:7 geheid om
sen. Zo is behalve in techniek ook het optimum in praktische uitvoerbaarheid
de horizontale krachten (circa 20 kN) op te nemen. De schoorstand zorgt er-
gevonden.” De adviserende en uitvoerende inbreng van de BFBN-fabrikant
voor dat de bijbehorende horizontale verplaatsingen tot een minimum beperkt
heeft geresulteerd in een succesvol plan van aanpak voor deze woningen. Het
blijven. Op alle vier de hoeken van elke Rietwoning staan de palen schoor naar
eerste eiland met Rietwoningen is inmiddels gefundeerd. Geveke Bouw kan de
buiten. Om verplaatsingen van de prefab heipalen te voorkomen zijn eerst de
woningen opbouwen. Een tweede eiland met hetzelfde type woningen volgt
taluds aangebracht en daarna zijn de palen geheid. Wanneer de werkwijze an-
aansluitend. Wanneer de woningen gereed zijn, zullen ze duizenden recrea-
dersom zou zijn geweest, zouden vervormingen van het talud leiden tot forse
tiehuurders trekken, die naar verwachting allen iets met watersport hebben.
verplaatsingen van de heipalen. En dat is voor toepassing van prefab funde-
Want via een enkele sluis zit je vanuit het park op de Waddenzee. Maar ook het
ringsconstructies ontoelaatbaar.”
Nationaal Park Lauwersmeer met bijzondere planten, bloemen en vogelsoorten ligt er pal naast. Bijzondere omgeving, bijzonder park, bijzondere woningen én
Maar er is ook een tweede aandachtpunt, namelijk de uitvoerbaarheid. Biele-
bijzondere fundering. Het laatste zal de bezoekers het minst opvallen...
feld legt uit: “De grond onder de Rietwoningen moet grotendeels worden af-
51
H. A1
Z:\
b:ton april 2007
kort nieuws:
Rotonde stijlvol uitgelicht Geen oerwoud aan lichtmasten meer langs de openbare weg dankzij een stijlvol en innovatief product om rotondes te verlichten: de Curbstone Light. In een prefab betonband van 11,5/22,5 x 25 x 100 cm zijn uitsparingen aangebracht voor drie LED-spots. Deze lampen zijn verkrijgbaar in de kleuren amber, rood, groen of blauw. Door koppeling aan lichtmasten kunnen de spots tegelijkertijd met de openbare verlichting worden in- en uitgeschakeld. De gemeente Sneek heeft met dit product - in combinatie met een beperkt aantal lichtmasten (4 i.p.v. 10) - al twee rotondes een bijzondere uitstraling gegeven. Behalve het fraaie uiterlijk biedt deze manier van verlichten ook andere voordelen: de LEDlampen hebben een lange levensduur, zijn energiezuinig en hebben lage onderhoudskosten. De betonbanden zijn bovendien snel gemonteerd en slijtvast. Meer informatie: www.noppertbeton.nl of www.triolight.nl
Metallic gevelsteen Metselstenen, lijmstenen of blokken met een echte metaallaag: de BIA-metallic betonsteen. Verkrijgbaar in negen metaalsoorten: messing, brons, koper, ijzer, nikkel/zilver, ‘Z3’, ‘X-Metal’ en roestvrij staal. De metalen zijn op verschillende manieren bewerkbaar en daarmee kunnen diverse kleuren worden bereikt, zoals kopergroen, roestkleur, goud en zilver. Het resultaat is een gemetalliseerd oppervlak, waarbij het originele ontwerp en de details behouden blijven. De metaallaag is echt metaal en dus sterk en duurzaam. Het breekt en bladdert niet, laat niet los en is zowel buiten als binnen te gebruiken. Informatie over deze bijzondere betonproducten: www.bia-beton.nl
52
b:ton april 2007
publicaties:
Oplossing voor gebieden met hoge grondwaterstand Ook particulieren kunnen nu het hemelwater van hun huis eenvoudig afkoppelen en laten infiltreren in de bodem. Deze milieuvriendelijke maatregel wordt makkelijk gemaakt door een berging- en infiltratievoorziening die bij uitstek geschikt is voor particuliere terreinen en speciaal bedoeld voor gebieden met een hoge grondwaterstand (≤1 m-mv). Het gaat om het robuuste Permeoblok®. De nieuwe voorziening is vierkant van buiten en rond van binnen en door deze
Parkeergarages in brede context
vorm zeer sterk. Daardoor is het niet nodig om het product af te dekken met
CROW-publicatie 238 ‘Stappenplan bouwproces parkeergara-
grond. Ondanks zijn robuustheid is het product bijzonder wate doorlatend. Er
ges’ beschrijft het bouwproces van een parkeergarage vanaf
zijn drie verschillende typen verkrijgbaar. Door het beperkte gewicht kunnen
eerste initiatief tot aan oplevering. De acht stappen zijn: initi-
de blokken eenvoudig met de hand worden verwerkt en zijn daardoor zeer ge-
atief, stedenbouwkundig structuur ontwerp, structuurontwerp
schikt voor verharde tuinen en opritten, kleinere tuinen en voortuintjes. Ook
en voorontwerp, definitief ontwerp, technisch ontwerp/bestek,
vormen de blokken een prima alternatief voor traditionele drainageleidingen.
aanbesteding aan aannemers/installateurs, realisatie van de
Informatie: www.dehamer.nl
parkeergarage, en ingebruikname van de parkeergarage en afronding van het project. Op die manier wordt de bouwmethode, bijvoorbeeld in prefab beton, in zijn totale context geplaatst. Omgekeerd kan die context juist voor optimalisatie van het bouwproces en bouwmethode zorgen. De publicatie kost € 35,-. Meer informatie: www.crow.nl.
Passiefhuizen: comfortabel en zuinig De term passiefhuis staat voor een specifieke bouwstandaard voor woningen met een comfortabel binnenklimaat, gedurende zomer- en winterseizoen, met een beperkt verwarmingssysteem en zonder de toepassing van actieve koeling. Dit vraagt verregaande thermische isolatie en lucht-kierdichting van de constructie, gecompleteerd met een goed binnenklimaat door gebalanceerde ventilatie met hoge mate van warmteterugwinning. Het passiefhuis-concept is technisch realiseerbaar in verschillende bouwsystemen. Maar juist prefab betonnen bouwsystemen, met de mogelijkheid tot betonkernactivering in vloeren of warmtewanden, leggen een uitstekende basis voor passiefhuizen. Het concept leidt tot woningen met een energiegebruik dat veel lager is dan de huidige epc-eis van 0,8. Publicatie ‘Passiefhuizen in Nederland’: € 34,95. Meer informatie: www.aeneas.nl.
53
colofon: BFBN Postbus 194 3440 AD Woerden
%NPEFMMFFSTPGUXBSFWPPSEF
#FUPOCPVX
tel: 0348 484484 fax: 0348 484450 e-mail: [email protected] internet: www.bfbn.nl
Secretariaat: BETON EN WAPENING VOLLEDIG 3D MODELLEREN FOUTLOOS, SNEL, TOT IN DETAIL
BFBN, drs. J.M. van der Wurf
Hoofdredactie: Paul Engels
3D INFORMATIE UITWISSELEN EN HERGEBRUIKEN
Redactie: Volcano en BFBN
ENORME VOORDELEN TE BEHALEN
Redactiecommissie: mevr. H. de Kruijf ing. W. G. van der Garde ir. N. J. P. Fassaert drs. ing. B. J. W. M. van Melick J. Hoeben J. C. Kroon ir. A. P. Pielkenrood
Aan B:ton werkten mee: Auteurs: Paul Engels, Mathilde van Hulzen, Mark Lindeman, Frans Bos
Uitgever: Volcano, Postbus 6000 4780 LA Moerdijk tel: 0168 381 900, fax: 0168 380 386 Bladmanager: Kostas Sfirtsis Traffic: Marloes van Hulten
Concept/vormgeving & productie: Volcano, Victor de Zeeuw, Joost van Es, Paul Hendriks MODELLEREN Prefab, In-Situ Wapening Gains Stekken
UITWERKEN Palenplan Overzichttekening Vormtekening Wapeningstekening Buigstaten
UITWISSELEN IFC (2x3) 3D DWG / DGN Links machines Multi-user .NET
Advertentie exploitatie: Volcano, Postbus 6000 4780 LA Moerdijk tel: 0168 381 900, fax: 0168 380 386
Fotografie/illustraties: Martin Mooij Henk Snaterse Steef Croonen Daria Scagliola Fas Keuzenkamp Theo van Zoggel
W W W . C O N S T R U S O F T. C O M Postbus 60 - 6900 AB - Zevenaar - tel/ fax: 0316 340 192/ -342 454
b:ton april 2007
prefab beton verfraait elke gevel
Wat zo prachtig is aan stenen gevels is de
de hand van alle voorschriften te komen tot
fantastische diversiteit in uitdrukkingen.
een prijs-/kwaliteitsverhouding die voor alle
Van hard zakelijk tot zacht toegankelijk.
partijen zo optimaal mogelijk is. En dat is geen
De prefabbetonproducten van Vebo Beton
blabla maar gewoon een feit. Want ook wíj
& Staal laten alle mogelijkheden open voor
willen de meest exclusieve ontwerpen kunnen
puur individuele architectuur. Daarbij zul-
realiseren! Dát bedoelen we met ‘prefab beton
len we altijd en op alle fronten zo efficiënt
verfraait elke gevel’. Vraag de brochure aan of
mogelijk denken, rekenen en tekenen om aan
kijk op www.vebo.com.
Vebo, Postbus 8, 3750 GA Bunschoten, Röntgenweg 3, tel. (033) 299 26 00, fax (033) 299 26 10, www.vebo.com
55
b:ton april 2007
8BUOFFNUEF CFMBTUJOHPQ -BBUIFU)%TZTUFFNIFUXFSLEPFO
8
JFCPVXU NPFUWFFM [XBSFFMFNFOUFO USBOTQPSUFSFO%BBSPNIFFGU )"-'&/%&)"FFOOJFVXF HFOFSBUJF)%USBOTQPSUBOLFST POUXJLLFMENFFSWFJMJHIFJEFO [FLFSIFJEFONJOEFSUZQFT .FFSWFJMJHIFJE EPPSFFOWBTUFTDIBLFMWBOTMJKU WBTUTUBBM
%F)%BEBQUFSCJFEU EFNPHFMJKLIFJEPN FFO)%BOLFSNFU FFO%&)"VOJWFSTFFM IBBLUFDPNCJOFSFO
.FFSJOGPSNBUJF *OCPVXWBOEFEBUBDMJQNFULMFVS DPEFCJFEUEFHFCSVJLFSJOGPSNBUJF PWFSEJBNFUFSFOCFMBTUJOHLMBTTF #FUFSFCFTDIFSNJOH %FHFÕOUFHSFFSEFIVMTCFTDIFSNJOH WPPSLPNUJOESJOHFOWBOWVJMFO WPDIU .FFSUPFQBTTJOHTNPHFMJKLIFEFO )FUOJFVXF)%BOLFSTZTUFFNJT DPNQBDU%PPSEFLMFJOFBGNFUJO HFO[JKO[FFFOWPVEJHJOUFCPV XFO [PBMTCJKEVOXBOEJHFQSFGBC CFUPOFMFNFOUFO 7FFM[JKEJHIFJE &ÏOTZTUFFNNFUWFFMPQMPTTJO HFO)FUOJFVXF)%BOLFSEFLU BMMFEFOLCBSFIJKTDPNCJOBUJFTBG WPPSCFMBTUJOHFOWBO UPU UPO
#FWFTUJHJOHT TZTUFNFO
$POTUSVDUJFWF TZTUFNFO
7PPS CFWFTUJHJOHFO JO EF CFUPOCPVX TUBBU %&.6JO&VSPQBUFCPFLBMTÏÏOWBOEFHSPPUTUF
5SBOTQPSU TZTUFNFO
#FXF[FO UPQLXBMJUFJU JO USBOTQPSUBOLFST TDISPFGIVM[FO TUFLLFOCBLLFO CPVUBOLFST FO EPPSLPQQFMBOLFST *O FFO WFFMIFJE BBO UPFQBTTJOHFO .FU FFO IPPHTUBBOEF TFSWJDF
%PPSLPQQFM TZTUFNFO
7FFMBSHVNFOUFONFUÑÑO SFTVMUBBU)"-'&/%&)"CJFEU WFJMJHIFJE CFUSPVXCBBSIFJEFO Fì DJFODZWPPSVFOVXDPMMFHBT
"DDFTTPJSFT )FUOJFVXF)%BOLFSNFUIVMTCFTDIFS NJOHFOHFÕOUFHSFFSEFEBUBDMJQEFLUNFU CFMBTUJOHLMBTTFO UPOCFMBTUJOHBG
WFFM[JKEJHTUFFONFFTUJOOPWBUJFWFQSPEVDFOUFO
#PWFOEJFO TOFM GMFYJCFM FO CFUSPVXCBBS /JFU [PHFLEVTEBUJOEFCPVXTUFFETUFIPSFOJT
AUJT7"45 WBO%&.6 %&.6.FUBBMJOEVTUSJF#7 "UPPNXFH 1PTUCVT 3-6USFDIU
)BMGFOCW r 1PTUCVT r /-;(&OUFS 5FM r 'BY r XXXIBMGFOOM 56
5FM t'BY &NBJMJOGP!EFNVOM t*OUFSOFUXXXEFNVOM
