Jaarverslag 2012 NEDERLANDSE MUSEUMVERENIGING
Een sterke museumsector, voor iedereen, midden in de samenleving, dat is waar de Nederlandse Museumvereniging naar streeft.
Inhoud n Voorwoord | Hans Kamps, voorzitter
3
n Inleiding | Siebe Weide, directeur
4
n 1 | Sterke museumsector
5
n Interview: Wim Pijbes
9
n Interview: Kees van der Meiden
10
Wij willen dit bereiken door
leden te behartigen, musea een
n 2 | Voor iedereen
12
musea die lid zijn te ondersteunen
forum te bieden, diensten te
in hun streven naar kwaliteit,
verlenen die musea helpen in hun
n Interview: Sjarel Ex
17
bereik en financiering. Door de
werkzaamheden en het collectieve
n Interview: Benno Tempel
18
collectieve belangen van de
imago van musea te versterken.
n 3 | Midden in de samenleving
19
n Interview: Edwin van Huis
22
n Interview: Manfred Sellink
24
n 4 | Goede vereniging
25
n Interview: Marjan Scharloo
27
n Interview: Axel Rüger
29
HANS KAMPS, VOORZITTER NEDERLANDSE MUSEUMVERENIGING
Voorwoord
FOTO: FRED ERNST
De museumwereld is volop in beweging.
toekomst van de museumsector. In
De maatschappij verwacht meer van
korte tijd werd de commissie Asscher-
de musea dan alleen collectiebeheer.
Vonk samengesteld, ook bestaand
De aantrekkelijkheid voor alle lagen van
uit museumdirecteuren – van zeven
de bevolking moet worden vergroot,
Nederlandse musea en één Vlaams
er dienen meer eigen middelen te
museum – onder voorzitterschap van
worden geworven, er moet worden
emeritus hoogleraar Irene Asscher-Vonk.
gewoekerd met schaarse middelen,
Deze commissie heeft in korte tijd een
er moet verantwoord met aankopen
huzarenstuk geleverd met het rapport
en afstoten van museale objecten
Musea voor Morgen, een pleidooi voor
worden omgegaan, er moet meer en
samenwerking. In twee opeenvolgende
beter worden samengewerkt enzovoort,
ledenvergaderingen van VRM en
enzovoort. Het zijn uitdagende tijden.
Museumvereniging omarmden de leden
We hebben in 2012 een fors beroep
de aanbevelingen van het rapport. Het
gedaan op onze leden. Zo is begin 2012
heeft geresulteerd in intensivering van
de LAMO-werkgroep geïnstalleerd met
de samenwerking tussen musea én
museumdirecteuren, onder leiding van
tussen de beide brancheverenigingen.
oud-PvdA Tweede Kamerlid en senator
Een paar voorbeelden: de
Frans Leijnse. De opdracht? Geef een
natuurhistorische musea hebben
oordeel of de LAMO aanpassing behoeft
gezamenlijk de collectie overgenomen
en kom desgewenst met toepasbare
van het gesloten Ecodrome en in
voorstellen. De werkgroep heeft snel
Naturalis in een depot geplaatst. Hieruit
en intensief gewerkt en kwam met
lenen ze regelmatig objecten. Het
een advies waarmee een forse stap
Mauritshuis is aan het verbouwen en
voorwaarts is gezet. Vooralsnog blijft de
toont een groot deel van zijn collectie in
huidige LAMO uit 2006 van kracht.
het Gemeentemuseum Den Haag. Het Van Gogh Museum doet hetzelfde in
Het afgelopen jaar heeft ook de
de Hermitage. Het nieuw aangetreden
samenwerking tussen de VRM en
kabinet trof een museumbranche
de Museumvereniging verder vorm
aan die goed weet wat ze wil en daar
gekregen. Eendrachtig brachten beide
ook actief vorm aan geeft. Dat geeft
verenigingen een advies uit over de
vertrouwen in de toekomst. 3 | NMV JAARVERSLAG 2012
SIEBE WEIDE, DIRECTEUR NEDERLANDSE MUSEUMVERENIGING
Inleiding In 2012 hebben we als Museum vereniging meters gemaakt. Reactief in het geval van de LAMO-werkgroep en pro-actief door samen met de
n Resultaten Experimenten
waren bovenal positief. Dat gold
museumbezoek t/m 12 jaar
in het bijzonder de columns van
n Internationaal museum-toerisme
vijf museumdirecteuren, telkens
bevorderen
een van de maatschappelijke
VRM ervoor te kiezen het heft in
waarden van musea uit Meer dan
eigen hand te houden, resulterend
n Vaste waarden
Waard belichtend. Daarom vindt u
in Musea voor Morgen van de
n Museumkaart als bron van
naast de terugblik op 2012 in dit
commissie Asscher-Vonk. Het feit dat onze gezamenlijke leden aandrongen op samengaan, de meest ultieme vorm van samenwerking tussen
ontdekking
jaarverslag korte interviews met
n Museumcongres als bron van
de museumdirecteuren die zitting
inspiratie
hadden in de commissie Asscher-
n Secties als bronnen van kennis
Vonk die in oktober 2012 het advies
beide verenigingen, ervaren wij als
Musea voor Morgen uitbracht.
een stap in de goede richting voor
In dit jaarverslag kijken wij aan
de museumbranche.
de hand van de missie terug op
In 2013 horen wij graag uw
wat wij in 2012 konden realiseren.
ervaringen en bevindingen op
Daarnaast zijn we volop bezig
Gezien de werkgroep LAMO en
het terrein van samenwerking
voornemens uit het beleidsplan
commissie Asscher-Vonk hebben we
en ondertussen maken wij werk
2011-2013 uit te voeren. De negen
er voor gekozen om de strategische
van het samengaan van de
kernpunten van het Beleidsplan
ontwikkelgebieden werkgeverschap
beide brancheverenigingen. Een
2011-2013 zijn:
en internationaal museumtoerisme
gezamenlijk beleidsplan mag u in
geen prioriteit te geven. Meer
november 2013 verwachten.
n Speerpunten
informatie over onze activiteiten
n Maatschappelijke betekenis
vindt u op onze site. De volledige
musea uitdragen n Agenda zetten, zichtbare en actieve lobby n Branche-informatie en
jaarrekeningen van de Nederlandse Museumvereniging en Stichting Museumkaart zijn op aanvraag digitaal beschikbaar.
benchmarking Het jaarverslag 2011 was ons n Strategische ontwikkelgebieden
eerste jaarverslag dat alleen digitaal
n Werkgeverschap bevorderen
verscheen. Uw reacties daarop
FOTO: FRED ERNST
4 | NMV JAARVERSLAG 2012
1 | Sterke museumsector
gesprek over de lidmaatschapsvorm.
secties als zij willen. De secties
Een actueel overzicht van alle
bieden de participanten binding met
(aspirant-)leden en gelieerde
hun vak of hun functie. Zij zijn een
instellingen staat op onze site.
forum voor actuele onderwerpen
n Lidmaatschap
Museale instellingen die de
Een krachtige branchevereniging
Museumkaart willen accepteren,
bestaat bij de gratie van een sterke
moeten opgenomen zijn in het
Secties en de sectieraad
klankbord voor de vereniging. In 2012
binding met de leden. De keuze voor
Museumregister en lid van de
In het Beleidsplan 2011-2013 staan
zijn de mogelijkheden de secties te
lidmaatschap is weloverwogen en vrij.
Museumvereniging. Leden uit 2008
de secties aangemerkt als vaste
versterken onderzocht en besproken
De voorwaarden voor lidmaatschap
die nog niet geregistreerd zijn hebben
waarden en bronnen van kennis.
in de sectieraad. Acties vinden plaats
moeten echter bindend zijn.
tot en met 2013 de tijd gekregen hier
De sectieraad kwam in 2012 drie
in 2013 met het doel de secties meer
Daarom zijn in 2008 lidmaatschap,
alsnog aan te voldoen. Het gaat om
keer bijeen onder voorzitterschap
in te bedden in en te betrekken bij
deelname aan de Museumkaart en
81 (aspirant-)leden. Medewerkers
van een bestuurslid en bestaat uit
activiteiten van de Museumvereniging.
het Museumregister zoveel mogelijk
van de Museumvereniging leggen
de voorzitters van de besturen van
ineen geschoven. Gezichtsbepalende
bezoeken af aan deze musea of
de negen secties. De professionals
In 2012 hebben de negen secties
organisaties in de museale sector die
nemen telefonisch contact op om ze
die werken bij een museum dat lid is
gezamenlijk 23 activiteiten
geen museum zijn en waarmee de
te informeren over de voordelen van
van de Museumvereniging kunnen
georganiseerd die 790 deelnemers
musea een werkrelatie hebben, kunnen
het lidmaatschap van de vereniging en
zich als participant aanmelden en
trokken, waaronder zeven workshops
zich liëren.
het proces van registratie. Dit werkt.
deelnemen aan activiteiten van zoveel
met 136 deelnemers op het
op hun vakgebied en vormen een
Op een enkel museum na zijn zij De contributie van leden, aspirant-
gestart met registratie. In 2013 gaan
leden en gelieerde instellingen
we geregistreerde musea die nog geen
wordt jaarlijks bepaald op basis van
lid zijn van de Museumvereniging ook
een contributiestelsel, bestaand
actief benaderen. Op 31 december
uit tien categorieën. Bij het indelen
2012 telde de Museumvereniging 490
kijken we naar de totale baten die
contribuanten, waarvan 456 (aspirant)
ten goede komen aan de instelling,
leden en 34 gelieerde instellingen. We
inclusief de door derden gedragen
mochten in 2012 acht nieuwe leden
kosten. Het gaat om de totale baten
verwelkomen. Per 1 januari 2013
over het kalenderjaar twee jaar
hebben twaalf instellingen op moeten
vóór het lopende kalenderjaar. De
zeggen vanwege sluiting of ingrijpende
contributie voor het jaar 2012 is ten
bezuinigingen. Van onze leden en
opzichte van 2011 verhoogd met het
gelieerde instellingen accepteren 388
consumentenprijsindexcijfer.
de Museumkaart. Met één daarvan – Aviodrome Exploitatie B.V. – zijn we in 5 | NMV JAARVERSLAG 2012
FOTO: FRED ERNST
Museumcongres. In het oog sprongen
Gouden Eeuw, Stedelijk Museum
de najaarsmiddag in het net heropende
Alkmaar met 15 deelnemers.
Stedelijk Museum Amsterdam door
Tentoonstellingsanalyse Rafaël, Teylers
de secties Kunstmusea en Publiek &
Museum Haarlem met 19 deelnemers.
Presentatie en het 35-jarig jubileum van de sectie SIMIN.
n Sectie Kunstmusea Studiemiddag Slim Eigendom, Centraal
n Sectie Collecties
Museum Utrecht met 17 deelnemers.
Studiemiddag: Weggooien kan altijd
Workshop: balans, de winst- en
nog, Nationaal Archief Den Haag
verliesrekening van conservering en
met 53 deelnemers. Workshop:
restauratie op het Museumcongres,
collecties digitaal voor dummies op het
met 9 deelnemers. Najaarsmiddag
Museumcongres, met 11 deelnemers.
samen met de sectie Publiek &
Depotbezoek naar Naturalis Leiden
Presentatie, Stedelijk Museum
met 38 deelnemers.
Amsterdam met 109 deelnemers.
n Sectie Culturen
n Sectie PR & Marketing
Dagje Arnhem & Utrecht. Nederlands
Studiedag: de internationale toerist,
Openluchtmuseum en Museum Maluku
Spoorwegmuseum Utrecht met 46
met 17 deelnemers.
deelnemers. Workshop crowdfunding
Bijeenkomst: digitale collecties voor
op het Museumcongres, met 26
de eeuwigheid in Den Haag met 57
deelnemers.
deelnemers. Workshop: hack het
n Nieuwjaarsreceptie
n Sectie Historische Huizen Studiedag Oude Restauraties, Nieuwe
FOTO: FRED ERNST
n Sectie Informatievoorziening in Musea (SIMIN)
39 deelnemers. Workshop De Museale Verkleuring op het Museumcongres, met 5 deelnemers.
museum op het Museumcongres,
De nieuwjaarsreceptie is de feestelijke
Tijden in Kasteel Duivenvoorde,
n Sectie Publiek & Presentatie
met 19 deelnemers. Studiemiddag
opening op – in principe – de eerste
Voorschoten met 62 deelnemers.
Tentoonstellingsanalyse High Tech
Spectrum in broekzakformaat bij RCE
maandag van het jaar en vooral
Romeinen in Museum Het Valkhof
in Amersfoort met 36 deelnemers.
bedoeld als netwerkbijeenkomst. In
n Sectie Historische Musea
Nijmegen met 35 deelnemers.
Najaarsdag & jubileum: Gespot voor
2012 was de geanimeerde receptie
Tentoonstellingsanalyse, Het
Projectanalyse Pelgrims in Museum
SIMIN in het Dordrechts Museum met
op maandag 9 januari in Museum
Scheepvaartmuseum Amsterdam
Catharijneconvent Utrecht met 17
25 deelnemers.
de Prinsenhof in Delft met ruim 450
met 69 deelnemers. Workshop:
deelnemers. Workshop: Gastvrijheid
onverwachte ideeën|nieuwe inzichten
& publieksgerichtheid op het
op het Museumcongres, met 28
Museumcongres, met 38 deelnemers.
deelnemers. Tentoonstellingsanalyse
aanwezigen. Siebe Weide maakte er n Sectie Veiligheidszorg en Facility Management Mini-congres MVO in Amersfoort met
6 | NMV JAARVERSLAG 2012
bekend dat het 6e Museumcongres dat jaar in Maastricht zou zijn, waar ook het allereerste congres plaatsvond.
n Museumcongres
kennen. Met 700 deelnemers is
In het Beleidsplan 2011-2013 is het
het Museumcongres een bepalend
Museumcongres aangemerkt als vaste
moment in de agenda van museaal
waarde en bron van inspiratie. Het
Nederland. Het is onze ambitie
vindt jaarlijks plaats op de donderdag
dit beter te benutten door actuele
en vrijdag van de eerste week in
onderwerpen op de agenda te
oktober. Het zesde Museumcongres in
zetten. Daarmee dient het congres
Maastricht was geprogrammeerd langs
de vakmatige ontwikkeling van
vier rode draden: politiek, belang van
professionals, de opinievorming en de
collecties, morrelen aan de autoriteit en
belangenbehartiging van de branche.
samenwerking. In het algemeen zijn het functieniveau van de deelnemers en het verweven met de politieke actualiteit aandachtspunten. Dit laatste hebben we in 2012 in Maastricht in gang gezet met een nieuw onderdeel, het politiek ontbijt voor directeuren met landelijke en lokale politici. Tweede Kamerlid en hoofdspreker Frans Timmermans moest vanwege het weer helaas verstek laten gaan. Er waren wel Maastrichtse en provinciale politici aanwezig. De wens het congres duidelijker te verbinden met een andere vaste waarde – de secties – is met workshops van zeven verschillende secties geslaagd te noemen. Op de beursvloer stonden 26 bedrijven. Het jaarlijkse feest zorgt ervoor dat veel museumcollega’s elkaar op een vrolijke, andere manier leren FOTO’S: FRED ERNST
7 | NMV JAARVERSLAG 2012
FOTO’S: FRED ERNST
n Museumvisie
met een redactieadviesraad van
Het vaktijdschrift Museumvisie
museumdirecteuren en andere
wil verdieping bieden, museale
professionals. Het blad verschijnt elk
kwesties in binnen- en buitenland
kwartaal in een oplage van 2.250.
belichten, aandacht besteden aan
Leden ontvangen gratis een aantal
spraakmakers, ideeën en meningen.
exemplaren (maximaal vijf, afhankelijk
Museumvisie heeft een onafhankelijke
van hun contributie). Ook is er een
hoofdredacteur, die werkt in
groep trouwe abonnees die € 45,- per
opdracht van de Museumvereniging
jaar betalen.
8 | NMV JAARVERSLAG 2012
INTERVIEW
n Werken jullie veel samen?
mogelijkheden internationaal te beperkt.
Al vele jaren en met verschillende
Samenwerking graag; maar dan ook
organisaties, nationaal en internationaal.
boter bij de vis.
Bij voorbeeld met de Universiteit van Amsterdam en de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed op het gebied van
n Irene Asscher-Vonk was een relatieve buitenstaander. Bood dat voordelen?
opleiding en restauratie. Internationaal
We zaten ooit samen in de Raad van
is dat de grootste in zijn soort. Op het
Toezicht van het Rijksmuseum dus ik
gebied van wetenschappelijk onderzoek
kende haar al, maar in de commissie
werken we samen met topinstituten
was het prettig. Ze kon vrij iets vinden
en bedrijven, van DSM tot de Getty
en dat zorgde voor een frisse wind.
Foundation. In Nederland en wereldwijd
Musea zijn van nature conservatief.
is onze collectie op honderdtwintig
Weinig mensen kunnen over hun eigen
plekken te zien. Gezamenlijk doen
schaduw stappen. Dan zeggen ze:
we restauraties, keuringen voor de
‘Dat hebben we altijd zo gedaan.’ Voor
De Commissie Asscher-Vonk
Tefaf en catalogiprojecten. Met het
Irene is dat geen argument. Voor mij
bestond naast de voorzitter uit acht
Van Gogh Museum delen we een
trouwens ook niet.
museumwinkel. Met het Stedelijk
museumdirecteuren. Hun rapport
Museum en het Van Gogh hebben we
n Welk topstuk uit de collectie van de
Musea voor Morgen roept op tot meer
een gemeenschappelijke meldkamer.
zeven andere musea zou je voor het
En wat te denken van de Museumkaart?
samenwerking. In dit jaarverslag een
Wim Pijbes
interview met alle acht directeuren.
‘Connectie is belangrijker dan collectie.’
Rijksmuseum willen hebben?
Dat is een internationaal gevierde
De gedachte van het zelf willen
samenwerking met achthonderd
hebben, spreekt me niet zo aan. Wil
duizend gebruikers.
ik iets tentoonstellen dan kan dat collegiaal geleend worden. Connectie
n Waar kan de samenwerking beter?
is belangrijker dan collectie. Wie ben
Al jaren pleiten de musea voor een
ik om een stuk van Boijmans of het
goede indemniteitsregeling. Daarover
Mauritshuis te willen? Alle stukken
hebben we bij minister-president Rutte
hebben een geschiedenis en logische
in het Torentje gesprekken gevoerd,
plek. In de beperking van de collecties
maar Den Haag komt er maar niet uit.
zit de eigenheid. Het ideale museum –
De regels zijn te bureaucratisch en de
waar alles compleet is – bestaat niet. 9 | NMV JAARVERSLAG 2012
INTERVIEW
Kees van der Meiden ‘Wanneer iedereen roept dat het een mission impossible is, gaan wij er juist mee aan de gang.’
n Wat doet museum TwentseWelle aan samenwerking?
n Met welke partners werken jullie samen?
Sinds de opening in 2008 staat
We maken een tentoonstelling met
samenwerking hoog in het vaandel,
de Nationale Reisopera en doen een
maar we merken dat onze nogal
duoproject met het Centraal Museum.
ongewone samenwerkingsprojecten
In 2015 volgt iets vergelijkbaars met
sommigen de wenkbrauwen doen
Rijksmuseum Twenthe. Nu al hebben
n Geeft de samenwerking energie?
optrekken. Dat komt ook doordat we
we een tentoonstelling met Stichting
Wanneer iedereen roept dat het een
in Twente zitten. Een aantal mensen
Concordia, omdat we hun expertise
mission impossible is, gaan wij er juist
heeft nog steeds het beeld van een
op het gebied van hedendaagse
mee aan de gang. Dat zie je bij het
kneuterig streekmuseumpje. Al jaren
kunst – een belangrijk onderdeel –
project met het Centraal Museum. Onze
spreekt de Nederlandse museumwereld
nodig hebben. Ook zijn we in gesprek
medewerkers verbaasden zich in eerste
over samenwerking, maar er is lang
met de VPRO en de Universiteit
instantie over dit avontuur dat immers
naar de eigen navel gestaard. Komt
van Amsterdam over een grote
is ontsproten aan de breinen van twee
puntje bij paaltje dan gebeurt er niet
tentoonstelling in Twente.
museumdirecteuren. Begrijpelijk. Nu is
veel en gaat iedereen toch weer voor
Komende zomer zetten we de eerste
iedereen enthousiast.
zijn eigen hachje. Er zijn nog te veel
Twente Biënnale neer en lanceren
diva’s. Museumdirecteuren zijn natuurlijk Roombeek Cultuurpark. Dat is een
n Welke kansen liggen er voor de
vaak ijdel. Ik ook. We staan graag op
inspirerend samenwerkingsverband
de voorgrond om ons verhaal te doen.
tussen TwentseWelle, Rijksmuseum
Zowel aan de voorkant – de
Maar dat moet altijd ten dienste van het
Twenthe, Artez, TETEM kunstruimte en
programmering – als de achterkant
museum staan. Helaas is dat niet altijd
de Stichting Concordia.
(energie-inkoop, salarisadministratie,
het geval.
samenwerking?
bewaking, telefonie, ICT, etc.) zijn er tal 10 | NMV JAARVERSLAG 2012
INTERVIEW
van mogelijkheden. Dat inventariseren
met het advies van de Raad voor
we nu. Soms ligt zelfs een fusie voor
Cultuur is dat wij het initiatief bij musea
de hand. Een andere optie is een
leggen. De raad dwingt het af met de
maatschap. Die vorm heb ik laatst
Randstedelijke musea als aangevers.
voorgesteld aan Arnoud Odding,
Ketensamenwerking noemen ze dat.
directeur van het Rijksmuseum Twenthe.
Daar ben ik heel erg tegen.
n De voorzitter van de commissie is een
n Welk topstuk uit de collectie van
relatieve buitenstaander. Hoe heb je
de andere zeven musea zou je
dat ervaren?
graag willen hebben voor het eigen
Als een pluspunt. Af en toe gooide
museum?
ze weloverwogen en op het juiste
Ik heb geen specifieke wens. Met
moment de knuppel in het hoenderhok.
Naturalis en Teylers en andere musea
Ook hamerde ze op het uitsluiten van
zitten we in de Stichting Nederlandse
vrijblijvendheid. ‘Men deed een plas,
Natuurhistorische Collectie. Onlangs
pakte zijn jas en alles bleef zoals het
verdeelden we de collectie van het
was.’ Ken je die uitdrukking? Zo ging het
opgeheven Ecodrome. Maar daaruit
vaak en daarom is er tot dusver te weinig
komt vooralsnog geen uitwisseling voort.
tot stand gekomen. Niet onder leiding
Het zeventiende-eeuwse poppenhuis
van Irene.
van Petronella de la Court is een van
De voorzitter had er bovendien groot
de pronkstukken van het Centraal
plezier in. Dan zei ze: ‘Horen jullie dat? Ik
Museum. Dat wil ik wel voor het
zeg al wij.’ En wat ik erg op prijs stelde
samenwerkingsproject. Daar moeten we
is dat ze uitgebreid kennis kwam maken;
het nog over hebben.
met rugzak en vouwfiets naar Twente. Ik heb er veel vertrouwen in dat zij ook bij de follow up is betrokken. n Wat is de kracht van Musea voor Morgen? Het rapport daagt uit. Het waarschuwt ook. Dat is goed. Het grote verschil 11 | NMV JAARVERSLAG 2012
2 | Voor iedereen
te groot zijn. Op 1 juli 2012 is de prijs
Intersolve dat zich gespecialiseerd heeft
verhoogd met € 5,- naar € 44,95 voor
in transactiesystemen.
volwassenen en met € 2,55 naar € 22,50 voor jongeren. De prijsverhoging heeft
n Verbetering marketingrapportages
niet zichtbaar geleid tot extra afhakers.
Dankzij de bezoekregistratie kunnen we
n De Museumkaart
meestijgt met de gemiddelde verhoging
In het Beleidsplan 2011-2013 is de
van de entreeprijzen in de deelnemende
Museumkaart aangemerkt als vaste
musea. De toetreding van nieuwe
n Van productie tot bezoekregistratie
is marketingrapportages aanbieden
waarde en bron van ontdekking. Het
musea en de heropening van een aantal
De productie, distributie, registratie,
met de statistieken van al hun
aantal Museumkaarthouders is in 2012
grote musea na verbouwing waren
betalingenadministratie en het
Museumkaartbezoeken. Deze gegevens
verder gegroeid naar bijna 900.000,
mede de oorzaak van stijging van de
klantencontactcentrum van de
geven de musea inzicht in het gedrag
een toename van 11%. Omdat hiermee
gemiddelde toegangsprijs in 2012.
Museumkaart zijn uitbesteed bij
van hun – Museumkaart – bezoekers.
één van de belangrijkste doelstellingen
de musea waar de Museumkaart geldig
Database Fulfilment (DBF). Stichting
We bieden met deze kosteloze dienst
uit het strategisch plan Koers 2014
Omdat een prijsverhoging van de
Museumkaart werkt al ruim tien
in feite een continu marktonderzoek
ruimschoots gehaald is, hebben we een
Museumkaart verregaande gevolgen
jaar met hen samen. In 2011 is de
aan. In 2012 zijn we begonnen
start gemaakt met de ontwikkeling van
kan hebben, heeft TNS NIPO eerst
samenwerking van A tot Z tegen het
deze rapportages te verbeteren en
een nieuw koersplan.
een prijsonderzoek gedaan. Eén
licht gehouden door een aanbesteding.
gebruiksvriendelijker te maken. Via een
van de interessante uitkomsten was
Dit heeft geleid tot een hernieuwde
online dashboard kunnen de musea in
n Bezoeken
dat de prijs die – potentiële
driejarige overeenkomst vanaf oktober
2013 zelf analyses maken. Met name de
In 2012 hebben de Museumkaart
– kaarthouders als ‘normaal’
houders ongeveer 5,1 miljoen museumbezoeken afgelegd. Dit is een stijging van ruim 12% ten opzichte
2012. Voor de registratie van de
mogelijkheid om te benchmarken – het
ervaren, meegroeit met de
barcode van de Museumkaart bij
vergelijken van gegevens van het eigen
feitelijke prijsontwikkeling,
elk museumbezoek werken we
museum met die van andere – stellen
althans zolang de stijgingen niet
sinds 2010 samen met DBF en
de musea zeer op prijs.
van 2011. Het gemiddelde gebruik van de Museumkaart was 5,8 bezoeken per kaarthouder in 2012. We zien een bescheiden, gestage toename van het gemiddelde gebruik over de jaren met een paar tiende procent per jaar. n Prijsstelling Aangesloten musea krijgen alle bezoeken met de Museumkaart achteraf vergoed. Om voldoende te kunnen blijven vergoeden is het van
FOTO’S: FRED ERNST
belang dat de prijs van de Museumkaart 12 | NMV JAARVERSLAG 2012
musea, verscheen tien keer in 2012, met een extra themanummer rond Oktober Kennisweek en een speciaal Sinterklaasnummer. De oplage is in 2012 gestegen met 23.406 adressen tot 303.161 in december. Het E-magazine heeft een gemiddelde openingsrate van 38%. 21,4% van de ontvangers klikt één keer door. Dit is conform het landelijk gemiddelde. In de tien E-magazines stonden aanbiedingen van 46 musea. Twee musea hebben twee keer een vermelding gekregen. n Vernieuwd: museum.nl & museumkaart.nl In 2012 zijn zowel de site voor de Museumkaart als museum.nl vernieuwd. Doel van museum.nl is potentiële museumbezoekers informeren en n Museumkaartmagazine
Medewerkers van de BankGiro Loterij
inspireren. Museumkaart.nl beoogt
Het Museumkaartmagazine is een
mogen binnen werktijd een bepaald
de kaartverkoop te stimuleren. De
effectief middel voor musea om hun
aantal uren ‘vrijwilligerswerk’ doen voor
Museumkaarthouder krijgt vooral
tentoonstellingen en vaste collectie
hun beneficiënten. De analisten van de
praktische informatie aangeboden.
met aantrekkelijke aanbiedingen
loterij hebben voor ons de effecten van
voor het voetlicht te brengen bij de
het Museumkaartmagazine onderzocht.
Beide sites versterken elkaar.
Museumkaarthouders. Vier keer per jaar
Het magazine leidt aantoonbaar tot meer
Bezoekers op museum.nl ervaren de
gaat het magazine per post naar ruim
bezoek, zo luidde één van de uitkomsten.
voordelen van de Museumkaart. Op
430.000 adressen. Hiermee bereiken
Kleine musea zien meer effect dan de
museumkaart.nl vindt de bezoeker via de
grote.
zoekmachine van museum.nl alle musea,
we een kleine 800.000 kaarthouders – van de 900.000 eind 2012. In 2012
Per nummer hebben we gemiddeld
hebben 47 musea een eigen aanbieding
drie tot drieënenhalve advertenties.
n E-magazine
sites zijn ingericht met veel afbeeldingen,
kunnen doen en nog eens 22 in
Daarnaast kunnen musea en andere
Het E-magazine, de digitale variant
alsof de bezoeker de schatkamer van
samenwerkingsverband. 48 musea
organisaties bijlagen meesturen naar
van het Museumkaartmagazine met
de Nederlandse musea opent. Dit past
stonden in de tentoonstellingsladder.
specifieke selecties van kaarthouders.
nieuwe aanbiedingen van andere
goed bij de rijke inhoud van musea en
13 | NMV JAARVERSLAG 2012
tentoonstellingen en evenementen. De
bij de nieuwste ontwikkelingen op
een boek uit Museum Meermanno en
digitaal gebied. Ook aan de achterkant
een spaarpot uit het Geldmuseum. In
zijn veel processen efficiënter en
totaal deden 414 musea mee, waarvan
kostenbesparender geworden, zoals het
287 leden. Samen met Boudewijn
proces achter de online verkoop van de
Poelmann, voorzitter van de Goede
Museumkaart. n Partner: BankGiro Loterij De Stichting Museumkaart is sinds 2000 beneficiënt noemen van de BankGiro Loterij. De BankGiro Loterij is dé cultuurloterij van Nederland, die jaarlijks vele tientallen miljoenen uitkeert aan musea en andere culturele instellingen De BankGiro Loterij heeft in 2012 toegezegd weer voor een periode van vijf jaar een financiële bijdrage te
Doelen Loterijen, opende directeur
leveren van € 500.000,- per jaar aan
Siebe Weide op de vrijdag vóór het
de Stichting Museumkaart. Daarnaast
weekend de handel op Beursplein
kreeg de Stichting Museumkaart tijdens
5. Die avond deden 41 museale
het Goed Geld Gala 2012 van de loterij
beneficiënten van de BGL voor de
een bijdrage van € 1,9 miljoen voor de
tweede keer mee aan de Burenavond.
campagne Museummaanden in 2013.
Zij organiseerden verschillende, extra activiteiten waar 10.464 buren naar toe
n Museumweekend 14 & 15 april 2012
kwamen. Ruim 13.300 buren hadden
Het Museumweekend 2012 sloot
zich aangemeld.
wat thema betreft aan bij de met een knipoog naar de publicatie
werkt al een aantal jaren samen met
Meer dan waard: Laat je verrijken door
het Prins Bernard Cultuurfonds en de
het museum. De campagne bestond uit
BankGiro Loterij rond de BankGiro
drie beelden van opgewekte mensen
Loterij Museumprijs. Elk jaar bedenkt
met ieder een museaal object. Dit keer
de jury – van drie museumdirecteuren –
met een schilderij uit De Fundatie,
een thema. Uit de aanmeldingen maakt 14 | NMV JAARVERSLAG 2012
Barry met Schilderij (1640) Museum de Fundatie Zwolle – Heino/Wijhe
31e editie
Museumweekend 14 & 15 april Laat je verrijken door het museum
31e editie
Museumweekend 14 & 15 april Laat je verrijken door het museum ontwerp Frölke/Rams | fotografie Jouk Oosterhof | Tattoo hollywoodmark.com © 2012
De Nederlandse Museumvereniging
ontwerp Frölke/Rams | fotografie Jouk Oosterhof © 2012
maatschappelijke betekenis van musea,
Ruud met Boek (1905) Museum Meermanno Den Haag
FOTO: FRED ERNST
erkenning, het zorgt er ook voor dat
Museumklas van het Jaar en het
incidenteel geld eenvoudiger los komt.’
onderzoek naar het effect van een gratis Museumkaart voor leerkrachten,
n Pilot fondsenwerving
inmiddels afgerond. In december 2012
In 2012 hebben we door een veldtest
verleende het Ministerie van OCW
onderzocht of fondsenwerving via de
toestemming de tijdsduur van het
Museumkaartdatabase kansrijk was.
project Kinderen en museumbezoek
Aan 30.000 Museumkaarthouders
een jaar te verlengen. Dit stelt de
vroegen wij of ze bereid waren iets bij
Museumvereniging in staat drie
te dragen aan projecten rond kinderen
projecten nader uit te werken, de
en museumbezoek. De resultaten
resultaten te delen met het veld
waren bescheiden. Gekoppeld aan
en draagvlak te generen voor de
de hoge uitvoeringskosten en het
onderzoeksresultaten.
afbreukrisico van de merkwaarde van de Museumkaart hebben we besloten
n Gratis Museumkaart voor docenten
het niet voort te zetten. De verworven
Heeft een gratis Museumkaart voor
de jury een shortlist van musea waarop
acties om mensen te laten stemmen. De
middelen zijn geschonken aan de
leerkrachten effect hen te stimuleren
het publiek kan stemmen. In 2012 was
Museumprijs heeft het Natuurmuseum
Museumvereniging, die het gebruikt
met hun schoolklas naar het museum te
de prijs voor het museum dat zich het
Fryslân over de provinciegrenzen heeft
als bijdrage in de ontwikkelkosten van
gaan? De docenten gingen niet met hun
meest aansprekend richtte op kinderen
getild. Bezoekers uit bijvoorbeeld
een app voor Museuminspecteurs. De
klas, wel privé vaker naar een museum.
van 4 tot 12 jaar. De jury had vier musea
Amersfoort en Breda weten nu ’t
donateurs zijn hiervan op de hoogte
Er is geen aanleiding dit onderzoek
genomineerd: Het Scheepvaartmuseum
museum te vinden. Ook voor de
gesteld.
verder voort te zetten.
Amsterdam, Naturalis in Leiden,
provincie, die het Natuurmuseum
Natuurmuseum Fryslân, Leeuwarden
Fryslân subsidieert, is de prijs een
n Kinderen en museumbezoek
n Museuminspecteurs
en het Kinderboekenmuseum Den
opsteker. Directeur Gerk Koopmans:
In het Beleidsplan 2011-2013 is dit
In dit project inspecteren kinderen
Haag. Woensdag 4 april werd bekend
‘Ik maak me iets minder zorgen dat de
project aangemerkt als strategisch
musea. Discovery Center Continium in
dat Natuurmuseum Fryslân de
provincie op ons gaat bezuinigen. Het
ontwikkelgebied. 2012 was het derde
Kerkrade werd gekozen tot het meest
BankGiro Loterij Museumprijs 2012
ligt niet voor de hand dat de provincie
jaar van het onderzoekstraject naar
kidsproof museum van Nederland met
had gewonnen. De prijs is een bedrag
het natuurleukste kindermuseum van
het stimuleren van museumbezoek
een gemiddelde waardering van 9,2.
van € 100.000,-. De Museumprijs is
Nederland gaat korten.’ Bovendien
door kinderen tot en met 12 jaar. Na de
Ruim 1.800 inspecteurs zonden 4.200
een publieksprijs. Mensen van achttien
liften partijen als de Waddenvereniging
publicatie van het wetenschappelijke
inspectierapporten in, waarop ruim
jaar of ouder konden stemmen op hun
en LTO graag mee op het succes van
rapport en het symposium in november
20.000 keer is gestemd. Het project
favoriete museum in de maand april.
het Natuurmuseum Fryslân. Koopmans:
2011 zijn vier experimenten voortgezet:
is met enkele kleine aanpassingen
De musea verzonnen allerlei ludieke
‘Dat is voor ons niet alleen een
Museuminspecteurs, Mijntikkit.nl,
voortgezet, evenals de samenwerking
15 | NMV JAARVERSLAG 2012
met de ANWB als nationale partner. De inspectierapporten leverden voor musea waardevolle informatie om hun beleid voor kinderen verder vorm te geven. n MijnTIKKIT.nl In 2012 zijn vijf nieuwe games ontwikkeld met als thema’s water en kastelen. De games tonen aan dat het lukt kinderen online te stimuleren tot fysiek museumbezoek. De waarde van het experiment ligt vooral in de aanwezigheid van musea en cultureel erfgoed in de virtuele wereld van kinderen. Het aantal gameplays en unieke spelers is fors gegroeid. De samenwerking met partners als de NTR en Stichting Entoen.nu verliep succesvol, die met Hyves is gecontinueerd. Op het Museumcongres en bij Cultuur in Beeld organiseerde het projectteam workshops over het inzetten van games om kinderen te bereiken.
FOTO: FRED ERNST
n Museumklas van het Jaar
Amersfoort won met een werkstuk
communicatie met de musea is
Nadat ze in een museum zijn geweest
naar aanleiding van een bezoek aan
geïntensiveerd om ze beter bij het
kunnen schoolklassen een werkstuk
het Mondriaan Huis. Als prijs kregen
project te betrekken. In 2013 zal
inzenden waarop mensen kunnen
zij een echte vlucht in een Dakota.
moeten blijken of het lukt het aantal
stemmen. 28 scholen deden mee.
In het tweede (school) jaar hebben
deelnemers structureel te laten
Uit de top-10 kiest een jury de
we de aankondiging naar de scholen
groeien en zo scholen te stimuleren
Museumklas van het Jaar. Groep
vervroegd, zodat de verkiezing beter
naar het museum te gaan.
5|6 van basisschool De Kosmos uit
in de schoolprogramma’s past. De 16 | NMV JAARVERSLAG 2012
INTERVIEW
n Welke samenwerking zijn jullie recent aangegaan
n Wat kunnen jullie verbeteren aan die samenwerking?
We zijn verdere gegaan met Art Tube,
Er zijn steeds meer musea die willen
een content Channel voor video en
aanhaken. De financiering is echter een
film, dat we delen met het Museum van
probleem
Hedendaagse Kunst Antwerpen, De Pont, het Gemeentemuseum Den Haag
n De commissievoorzitter is een
en het Stedelijk Museum Amsterdam.
relatieve buitenstaander. Hoe heb je
Verder gaan wij met het Museum
dat ervaren?
Kunstsammlung Nordrein Westfalen een
Ze is een hele goede voorzitter die
samenwerkingsverband aan. En voor
mensen in hun recht laat en op tijd weer
grotere tentoonstellingen hebben we met
de hamer hanteert.
verscheidene musea in het buitenland samenwerkingstrajecten lopen.
Sjarel Ex ‘Met de Collectie Verrijkt zijn wij momenteel voorzien van alle topstukken die wij begeren’
n Welk topstuk uit de collectie van
Een andere internationale samenwerking
de andere zeven musea zou je
is Digitizing Contemporary Art (DCA),
graag willen hebben voor het eigen
een digitaal project. Dat ontsluit
museum?
installaties en beelden volgens één
Met de Collectie Verrijkt zijn wij
standaard. Tientallen musea, waaronder
momenteel voorzien van alle topstukken
alle belangrijke Nederlandse instellingen,
die wij begeren. Ik zou deze vraag
doen daaraan mee. Alleen al bij ons
namelijk willen beperken tot topstukken
moeten daarvoor twaalfhonderd werken
die bij een ander niet functioneren.
worden opgesteld en gefotografeerd. Maar we doen het met plezier en het publiek kan het volgen. 17 | NMV JAARVERSLAG 2012
INTERVIEW
Benno Tempel ‘In Europa behoren we echt tot de top van de musea’
FOTO SCHREURS
musea houden. Nergens anders kun je onze volksaard, onze geschiedenis, onze houding en ideeën beter zien dan in musea. n De commissievoorzitter was een relatieve buitenstaander. Hoe was dat? Als musea onderling begrijp je elkaar goed. Een half woord is voldoende. Maar wat voor ons vanzelfsprekend is, komt op de
n Hoe belangrijk is samenwerking?
Documentatie werken we samen op
buitenwereld soms anders over. Daar heeft
Voor ons is dat een doorleefde
het gebied van Mondriaan en De Stijl.
de voorzitter goed mee gespeeld en dat heeft
bedrijfsfilosofie die louter energie geeft.
Dat geldt ook voor Villa Mondriaan in
ons duidelijk verder gebracht. Vreemde ogen
Ik denk dan aan het mooie Nederlandse
Winterswijk. Maar ook met organisaties
dwingen.
woord samenleving. Dat onderstreept
als voetbalclub ADO Den Haag,
dat wij enkel kunnen slagen met elkaar.
streekziekenhuizen en buurtorganisaties.
En dan bedoel ik niet enkel de musea
n Welk topstuk uit de collectie van de andere zeven musea zou je graag willen hebben
gezamenlijk, maar ook met andere
n Wat kunnen jullie verbeteren?
organisaties.
De profielen van musea kunnen
Het gaat niet zozeer om hebben, maar
duidelijker. Dat stelt ze in staat te
om samenwerking. In onze collectie
groeien. Ook zouden we als Nederland
zitten bijvoorbeeld een paar Nederlandse
n Met welke organisaties werken jullie samen?
voor het eigen museum?
museumland gezamenlijk naar buiten
surrealisten. Het zou logisch zijn als die
Te veel om op te noemen. Van
moeten treden. In Europa behoren we
stukken naar het Centraal Museum gaan,
spectaculair tot praktisch. Soms is het
echt tot de top van de musea. Zet dat
omdat Utrecht de enige plek in Nederland is
langdurig zoals met het Guggenheim
in als pr-middel. Alleen al vanwege de
waar de surrealisten echt actief waren.
New York bij de ruil van schilderijen
musea is Nederland het leukste land van
Met Boijmans, het Van Abbemuseum en het
van Mondriaan en Kandinsky. Die
Europa.
Stedelijk Museum hebben we enkele jaren een
samenwerking gaat terug tot de jaren
Verder zou het goed zijn als musea
Francis Baconzaal gemaakt. Helaas hebben
zeventig. Met het Museon gaat het
onderling hun werken niet meer hoeven
twee van die musea de schilderijen weer
om gemeenschappelijke depot- en
te verzekeren. Dat zou een enorme winst
teruggehaald, waar ze nu in depot hangen.
kantoorruimtes, beveiliging, ICT, etc.
zijn. Of beter gezegd: kosten reduceren.
Hier in Den Haag zouden we een hele zaal
Maar denk ook aan het Princessehof (langdurige bruiklenen) en aan musea op het gebied van modecollecties, de
met Bacons kunnen creëren. Uniek in Europa. n Hoe gaat de samenwerking met de politiek?
Hetzelfde geldt voor Morandi. Met de schilderijen van het Stedelijk Museum en
kennissite Aziatisch keramiek en het
Er zou geen tegenstelling tussen musea
Boijmans krijg je vijf Morandi’s in een klein
miniconvent met moderne kunstmusea.
en politici moeten zijn. Wil je het maken
zaaltje in het Gemeentemuseum, het museum
Met het Rijksbureau voor Kunsthistorische als politicus dan moet je wel van onze
met het mooiste licht.
18 | NMV JAARVERSLAG 2012
3 | Midden in de samenleving n De maatschappelijke betekenis van
maakt beeldmateriaal op internet te
n Gezamenlijkheid
het Museumcongres kreeg wegens
gebruiken.
Op lobbygebied is de samenwerking
Speerpunt uit het beleidsplan 2011-
succes een vervolg tijdens een
De Museumvereniging ondersteunt
met de VRM steeds hechter geworden.
2013. In vervolg op de publicaties Meer
studiedag. Hiermee hebben we 60
leden die te maken krijgen met
De beide directeuren hebben een
museumdirecteuren bereikt.
bezuinigingen. De vereniging heeft
kennismakingsronde langs de
daarvoor verschillende instrumenten
woordvoerders cultuur in de Tweede
ontwikkeld.
Kamer gemaakt. Door de tussentijdse
musea uitdragen: Meer dan Waard
dan Waard – musea zijn schatkamers die ons welvaart, beleving, binding en
• Een pilot-workshop Lobbyen tijdens
• De projectleider gaf op uitnodiging
boeiende lessen bieden – en Schat van
presentaties en workshops over
de Stad – over de welvaartseffecten
Meer dan waard en de vijf waarden in
verkiezingen en herschikking van
Slovenië, Kroatië en Letland.
portefeuilles hebben zij dat in de
van Nederlandse musea – zijn we in 2012 gestart met het propageren van de
• Een artikel in Museumvisie 2|2012:
tweede helft van 2012 opnieuw gedaan.
maatschappelijke betekenis van musea
interviews met directeuren die lieten
door:
zien hoe zij de vijf waarden ervaren en
n Museumbestel
• Een enquête peilde een jaar na
inzetten voor hun musea.
Samen met de VRM heeft de
het uitkomen van de publicaties
Nederlandse Museumvereniging in
de bekendheid onder de leden en
n Lobby
de zomer van 2012 de commissie
inventariseerde wat zij ermee hadden
Een agendazettende, actieve en
Asscher-Vonk in het leven geroepen,
gedaan. Respons 19%. Een kwart
zichtbare lobby is speerpunt in het
bestaand uit acht museumdirecteuren
van de leden kent Meer dan Waard en
Beleidsplan 2011-2013. Samen
met een onafhankelijke voorzitter, vice-
doet er passief en/of actief iets mee.
met de Federatie Cultuur heeft de
voorzitter en secretaris. Hun opdracht
Een meerderheid van de respondenten
Museumvereniging uitgebreid gelobbyd
was ‘Onderzoek de kansen om
vindt het een goed middel en een
bij het tot stand komen van de nieuwe
vanuit de collectie het museumbestel
deel ervan heeft behoefte aan meer
Geefwet. Al in een vroeg stadium
in Nederland te versterken. Welke
informatie en ondersteuning.
spraken zij over mogelijke invulling van
mogelijkheden zijn er om de samenhang
deze wet. Uiteindelijk heeft de Tweede
te verbeteren, de samenwerking te
2012-december 2013) gericht op
Kamer een multiplier voor giften aan
intensiveren en het publieksbereik te
musea, overheid en politiek om de vijf
culturele instellingen vastgesteld en is
doen toenemen?’ De opdracht sloot
waarden te doen beklijven.
er een Geefcampagne gekomen om
aan bij de meer fundamentele bezinning
doneren aan cultuur te bevorderen.
op het museumbestel waarover de
inspiratiebron om de vijf waarden
Met Pictoright, de auteursrechten
staatssecretaris van Cultuur op 14
aan verschillende maatschappelijke
organisatie voor beeldende makers,
maart 2012 advies vroeg bij de Raad
beleidsterreinen en belanghebbenden
is een model licentieovereenkomst tot
voor Cultuur. Het rapport Musea voor
te koppelen.
stand gekomen die het makkelijker
• Een programma met activiteiten (april
• Een checklist als hulpmiddel en
Morgen bevat tien aanbevelingen voor F O T O : J O C E LY N E M O R E A U
19 | NMV JAARVERSLAG 2012
musea en overheden. In oktober 2012
2011-2013 is het bevorderen van
van de Museumvereniging, begin
werd het door de leden van de VRM
gebruik van branche-informatie
januari 2013.
en de Museumvereniging omarmd.
en benchmarking. In 2012 is in
Het rapport is door de besturen van
samenwerking met het CBS, de VRM,
n Verduidelijking LAMO
VRM en Museumvereniging uitgewerkt
de stichting Museana en het Ministerie
Naar aanleiding van de discussie
in een stappenplan dat in 2013 wordt
van OCW één nieuwe vragenlijst
over verkoop van het schilderij The
uitgevoerd.
ontwikkeld voor de benchmark
Schoolboys van Marlene Dumas
Museana en het CBS. Deze lijst is in
door Museum Gouda in 2011 hebben
n Cultuurnota
2012 voor het eerst aan alle leden van
leden in een extra ALV in maart 2012
In mei 2012 verscheen het advies van
de Museumvereniging toegestuurd.
een werkgroep geformeerd die zich
de Raad voor Cultuur over de plannen
Zij kunnen gratis deelnemen aan de
heeft gebogen over onduidelijke
van cultuurinstellingen in de periode
benchmark. Door het invullen van deze
passages in de Leidraad Afstoting
2013-2016. De Raad adviseerde vier
vragenlijst kunnen musea:
Museale Objecten (LAMO). Na
Rijksmusea slechts te financieren voor
• gegevens aanleveren voor de
gesprekken en bijeenkomsten met
collectieonderhoud. Op 20 december is
verplichte CBS-enquête,
door de Tweede Kamer de cultuurnota
• gegevens aanleveren voor een in 2012
vastgesteld. Uiteindelijk blijft
te publiceren branchemonitor,
presenteerde de werkgroep haar advies in september aan het bestuur
Rijksmuseum Twenthe een vierjarige
is in verschillende netwerken actief
financiering houden, kan Huis Doorn
om de belangen van musea te
eenmalige subsidie aanvragen voor het
behartigen. De directeur is daartoe
herdenken van de Eerste Wereldoorlog,
voorzitter van NEMO, het netwerk
Met een groei van 80 naar 240
Ledenvergadering van november
heeft het Geldmuseum alvast voor
van Europese Museumverenigingen,
deelnemende musea is het
2012. Hier bleek dat een forse stap
een jaar subsidie gekregen van haar
waardoor hij internationaal ons beleid
Museana-systeem een waardevolle
voorwaarts is gezet, maar dat een
oprichters en is het voor Slot Loevestein
kan toetsen en vele nuttige contacten
gegevensbank geworden voor de
aantal zaken nog nadere uitwerking
mogelijk gebleken open te blijven
heeft. Daarnaast is hij Lid van de
sector. Tijdens het Museumcongres
vragen. De Museumvereniging gaat
met de door de Raad geadviseerde
Raad van Advies van de Academie
konden deelnemers zich in de
hier in 2013 met relevante partijen mee
subsidie. Daarmee is door inspanningen
voor Verenigingsmanagement,
workshop ‘Haal meer uit Museana’
verder. Vooralsnog blijft de huidige
van zeer velen voorkomen dat de vier
penningmeester bij de Federatie
verdiepen in de mogelijkheden van de
LAMO uit 2006 van kracht.
Rijksmusea in 2013 hun deuren moeten
Cultuur, lid van de Raad van Advies van
benchmark. Niet alleen kunnen musea
sluiten.
de Reinwardt Academie en bestuurslid
nu er meer deelnemers zijn zich beter
van de Europeana Foundation.
benchmarken, het bood ook de basis
n Netwerk
• zichzelf met andere musea kunnen
vele belanghebbenden en betrokkenen
benchmarken.
van de Museumvereniging. Samen met een voorstel van het bestuur is het advies besproken in de Algemene
n Herkomstonderzoek Museale Verwervingen vanaf 1933
voor een publicatie over de sector. De
In opdracht van het ministerie van
Onderdeel van een goede lobby is een
n Museumcijfers
publicatie Museumcijfers 2011 werd
OCW doet de Museumvereniging sinds
goed netwerk. De Museumvereniging
Een ander speerpunt uit het beleidsplan
gepresenteerd op de nieuwjaarsreceptie
2009 onderzoek naar de herkomst
20 | NMV JAARVERSLAG 2012
van kunstvoorwerpen in Nederlandse
het internationale symposium van de
musea, verworven vanaf 1933. Hieraan
Restitutie Commissie.
hebben 177 musea toegezegd mee te doen. Van andere musea komt de
n Ethische Codecommissie voor musea
collectie niet voor het onderzoek in
De commissie gaf in het voorjaar advies
aanmerking. In 2012 hebben 95 musea
aan de Museumvereniging over de
het herkomstonderzoek afgerond. Dat
onduidelijke passages in de Leidraad
brengt het totaal eind 2012 op 133
voor het Afstoten van Museale Objecten
afgeronde onderzoeken. Om alle musea
(LAMO). Er zijn geen andere adviezen
het onderzoek op goede wijze af te
uitgebracht. Ontwikkelingen in het veld
laten ronden stemde OCW in met een
werden door de commissie op de voet
verlenging tot eind 2013.
gevolgd. Waar nodig is een officiële reactie vanuit de commissie verstuurd.
Het projectteam is in 2012 versterkt
Zo correspondeerde de commissie
met twee onderzoekers. De commissie
onder andere over het voornemen
Museale Verwervingen kwam in 2012
tot afstoting van deelcollecties door
vijf keer bijeen.
het Wereldmuseum met de gemeente Rotterdam. Eveneens is de relatie
Op 11 mei organiseerde het projectteam
tussen Museumregister en Ethische
een druk bezocht symposium: Herkomst
Code verbeterd, mede op grond van
Helder in het Stadsarchief Amsterdam.
de zienswijze van de commissie. Het
Onderzoekers van verschillende musea
Museumregister zal de Ethische Code
konden hier opnieuw hun ervaringen
onderschrijven. Tevens wordt een
delen en zagen een eerste presentatie
directe weg opengesteld voor een
van de website Museale Verwervingen.
adviesaanvraag van het Museumregister
In juni volgden twee projectteamleden
aan de commissie.
een Provenance Research Training Program in het Duitse Magdeburg.
Door de huidige ontwikkelingen, veelal
Tijdens het Museumcongres was
op collectiegebied, ontstaat steeds
het projectteam aanwezig met de
meer aandacht voor de museale ethiek.
workshop Betwist: een Isaac Israëls.
De commissie trad ook zelf meer naar
Onder leiding van mr. Willibrord Davids
buiten dit jaar door de drukbezochte
speelden twee advocaten een fictieve
werkgroep Schedels, schoolboys en
restitutiecasus na. Eind november
andere schurende ethische kwesties te
was het projectteam aanwezig op
verzorgen op het Museumcongres. 21 | NMV JAARVERSLAG 2012
INTERVIEW
n Werken jullie veel samen?
Museumgroep Leiden en werken we
We zijn de afgelopen jaren heel
samen met de Hogeschool Leiden.
veel verschillende samenwerkingen aangegaan. Of beter gezegd;
n Geeft die samenwerking energie?
we fuseren met het Nationaal
Uiteraard. Naturalis Biodiversity Center
Natuurhistorisch Museum Naturalis,
heeft zo veel meer mogelijkheden
het Zoölogisch Museum Amsterdam en
dan de samenstellende onderdelen,
het Nationaal Herbarium. Het nieuwe
waaronder museum Naturalis indertijd.
instituut heet Naturalis Biodiversity
Op het gebied van onderzoek ontstaat
Center.
een onderzoekscentrum met de massa,
Direct in samenhang met deze fusie zijn
de voorzieningen en de bemensing
we nauwe samenwerkingsverbanden
om internationaal mee te draaien. De
aangegaan met de universiteiten
samengevoegde collecties vormen
van Leiden, Amsterdam, Utrecht
één van de grootste natuurhistorische
en Wageningen. Verder fuseren we
collecties ter wereld en zeker een van de
met de Stichting Expertisecentrum
breedste en diepste met verzamelingen
door Taxonomische Identificaties.
uit de zestiende eeuw en zwaartepunten
ETI participeert in (inter)nationale
van Zuidoost-Azië tot de Caraïben.
onderzoeksprojecten en verwerft inkomsten uit de verkoop van
n Wat kunnen jullie verbeteren aan die
biologische informatiesystemen voor
Edwin van Huis ‘Welke samenwerkingen
en welke vorm het beste zijn, is een zaak voor individuele musea.’
samenwerking?
mobiele platforms.
Binnen Nederland zien wij vooral
Sinds drie jaar is er ook de Stichting
kansen in het gezamenlijk bouwen
Nederlandse Natuurhistorische
van een digitale infrastructuur, waar
Collecties (SNNC), een samenwerking
verschillende organisaties hun gegevens
van tien musea met een
en kennis over planten en dieren kwijt
natuurhistorische afdeling. In Europa
zouden kunnen. Die kennis is van grote
werken we samen binnen een aantal
waarde voor de wetenschap, maar ook
verbanden en internationaal richt de
voor bestuurlijke beslissingen op het
samenwerking zich vooral op het
gebied van de ruimtelijke ordening en
samenbrengen en ontsluiten van kennis
natuurbescherming. En natuurlijk ook
over natuurhistorische collecties.
van belang voor de gewone burger en
In Leiden maken we deel uit van de
voor het onderwijs.
22 | NMV JAARVERSLAG 2012
INTERVIEW
n De voorzitter van de commissie is een
verstandig het was dat we uiteindelijk
relatieve buitenstaander. Hoe heb je
besloten dat niet te doen. Welke
dat ervaren?
samenwerkingen en welke vorm het
Het voordeel is dat zij van buiten komt
beste zijn, is een zaak voor individuele
en weinig weet van het veld. Ze kijkt
musea. Een commissie op afstand is
er fris tegenaan zonder vooroordelen.
per definitie beperkt en kan niet volledig
Het nadeel is dat zij van buiten komt en
overzien welke (on)mogelijkheden de
weinig weet van het veld. Dat gebrek
beoogde samenwerking biedt.
aan kennis heeft Irene overigens snel proberen in te lopen door in korte tijd
n Welk topstuk uit de collectie van
met een groot aantal mensen uit het
de andere zeven musea zou je
veld te spreken en veel te lezen.
graag willen hebben voor het eigen
Het grootste voordeel zat ´m in het feit
museum?
dat ze gemakkelijk om kon gaan met
In de commissie wist ik mij omringd
de ego’s aan tafel. Ze deed dat met
door vier kunstmusea, TwentseWelle
veel humor en tact, maar uiteindelijk
en Teylers Museum. Die laatste twee
ging het wel zoals zij het wilde. Zonder
hebben collecties die het dichtst bij ons
dat was het waarschijnlijk niet gelukt
komen met prachtige stukken. Maar die
een goed rapport te maken. Daarnaast
zou ik niet willen hebben. Ze horen daar.
had zij een goede secretaris, gepokt en
Als ik echt een topstuk uit een museum
gemazeld in het museale beleid, en had
zou mogen kiezen dan is het Sue, de
zij de wijsheid om zich daar veel op te
Tyrannosaurus Rex uit het Chicago
verlaten.
Field Museum. Er zijn maar vijf T-rex skeletten gevonden die voor meer dan
n Wat was de angel in het rapport?
de helft compleet zijn. Sue is daarvan de
Voor mij was het lastigste onderdeel
beste. Ze is het volledigste skelet van de
de sterke roep om samenwerkingen
angstaanjagendste vleeseter die ooit op
heel concreet te benoemen. Vooral
aarde heeft rondgelopen.
het departement drukte daarop en
In Europa is geen enkele ‘echte’ T-rex,
waarschuwde dat als we niet concreet
terwijl ieder kind die het allerliefste
werden de Raad voor Cultuur dat wel
wil zien: de T-rex, de koning van de
zou doen. Daar hebben ze overigens
dinosauriërs; veertien meter en bij leven
gelijk in gekregen. Maar je ziet ook
acht ton spieren, klauwen en tanden.
precies in het advies van de raad hoe
Laat maar komen! 23 | NMV JAARVERSLAG 2012
INTERVIEW
Manfred Sellink
n Als museumdirecteur in Vlaanderen was u in de commissie een relatieve buitenstaander. Was dat een voordeel?
‘Anderen, waaronder ikzelf,
vonden dat het vijf voor twaalf is. Er is volgens mij acute nood.’
Ik ben Nederlander, doceerde in Utrecht, zat in visitatiecommissies en werkte onder andere tien jaar bij Museum Boijmans Van Beuningen. Mijn achtergrond zorgde zowel voor genoeg inside kennis als voldoende afstand. Het voordeel was dat ik kon doorvragen en prikkelen. De aanbevelingen in het rapport hadden wat mij betreft scherper mogen zijn, maar het ging om haalbaarheid in de commissie. n Welk topstuk uit de collectie van de zeven andere musea zou je voor de
n Hoe heeft u deelname aan de commissie ervaren?
‘We zijn goed bezig, alleen begrijpt de
musea Brugge willen hebben?
politiek ons niet’, zeiden ze. Anderen,
Begin je met de topstukken dan
Zeer stimulerend en leerrijk. Als je
waaronder ikzelf, vonden dat het vijf
hypothekeer je de discussie, zoals ze dat
twaalf jaar weg bent uit Nederland dan
voor twaalf is. Er is volgens mij acute
hier zeggen. Je legt er bezwaar of beslag
is het interessant om de verschillen
nood.
op. Of schilderij x in Boijmans of het Van
en overeenkomsten te zien tussen
Abbe hoort, is een symbooldiscussie
Vlaanderen, Nederland en met de
n Is dat anders dan in Vlaanderen?
die ervoor zorgt dat partijen als egeltjes
rest van de wereld. Je merkt waar de
Het verschil zit onder andere in het
tegenover elkaar komen te staan. Het
museumdirecteuren mee worstelen en
politieke en bestuurlijke draagvlak.
gaat ook over veel meer dan topstukken
wat voor oplossingen ze vinden.
Dat is in Vlaanderen vooralsnog
uit kunstmusea; ook over erfgoed in
beduidend groter. Door de verregaande
meest brede zin, stedelijk, regionaal
n En dat betekende?
verzelfstandiging en privatisering is de
en nationaal. Begin daarom met de
We voerden pittige discussies op het
eis om eigen inkomsten te verwerven in
depotstukken en minder beladen
scherpst van de snede. Sommigen
Nederland ook veel dringender.
zaalstukken. Hoe versterk je musea en
zagen de situatie als niet zo beroerd.
profileer je de collectie? Dat is een veel betere aanpak. 24 | NMV JAARVERSLAG 2012
4 | Goede vereniging n Ledenvergaderingen
mogelijkheid tot verlenging met nog
De Algemene Ledenvergadering
eens vier jaar. Het bestuur bestaat
is het hoogste orgaan van de
uit ten minste zeven en ten hoogste
Nederlandse Museumvereniging. Bij
negen personen, waarvan maximaal
ledenvergaderingen hebben uitsluitend
drie externen. Het bestuur van de
leden stemrecht. Aspirant-leden en
Nederlandse Museumvereniging vormt
gelieerde instellingen zijn op uitnodiging
tevens het bestuur van de Stichting
welkom. Zij hebben geen stemrecht.
Museumkaart.
In 2012 waren er vier leden vergaderingen, op 26 maart in het
Op 31 december 2012 bestond het
Maritiem Museum Rotterdam over
bestuur uit:
installatie van de LAMO-werkgroep,
nD e heer Hans Kamps, voorzitter
op 4 juni in Beeld & Geluid in
(eerste termijn, tot januari 2015) nD e heer Willem Bijleveld,
Hilversum ter vaststelling van de jaarverantwoording 2011, op 22 oktober in het pas heropende Stedelijk Museum
vice-voorzitter (tweede termijn, tot mei 2015) nD e heer Ewoud Goudswaard,
Amsterdam over het rapport Musea van Morgen van de commissie Asscher-
penningmeester (eerste termijn, tot
Vonk en op 19 november in Museum
november 2015) nM evrouw Jouetta van der Ploeg
voor Communicatie in Den Haag over onder andere het jaarplan, de begroting
(eerste termijn, tot mei 2013) nM evrouw Lisette Pelsers (eerste
en contributie 2013. Impressies van de ledenvergaderingen en de vastgestelde
termijn, tot mei 2014)
verslagen zijn te vinden op onze website. Voorafgaand aan elke vergadering leidde de directeur zijn of haar collega’s rond bij de directeurenontvangst.
nD e heer Jos Schatorjé (eerste termijn, tot mei 2013) nD e heer Paul van Vlijmen (eerste termijn, tot mei 2013) nD e heer Adrie Warmenhoven (eerste
n Bestuur Bestuursleden worden benoemd voor een periode van vier jaar, met de
termijn, tot mei 2016) en nM evrouw Diana Wind (eerste termijn, tot mei 2013).
Het bestuur heeft in 2012 frequent
n Directie
vergaderd, waaronder telefonisch.
Siebe Weide is sinds eind 2006 directeur
In het kader van de Code Cultural
van de Nederlandse Museumvereniging
Governance heeft het bestuur
en Stichting Museumkaart. Tussen
zijn functioneren geëvalueerd. De
bestuur en directie is een statuut
nevenfuncties van de bestuurders
overeengekomen. In 2012 heeft een
staan vermeld op de site.
bestuursdelegatie een functionerings gesprek met de directeur gehouden.
25 | NMV JAARVERSLAG 2012
Links n Bureau
Gedetacheerd bij Stichting het
De interne organisatie volgt de missie
Nederlands Museumregister waren Ellie
een sterke museumsector (Leden
Bruggeman en Rebecca Roskam (vanaf
voordeel), voor iedereen (Promotie),
april 2012). Op tijdelijke basis werd
midden in de samenleving (Public
expertise ingehuurd van Joke Bosch,
Affairs) van het beleidsplan 2011-
Frank Israël, Margot van Kooten, Sophie
2013 en richt zich op drie groepen:
Olie, Lisette Schmetz en Elias Bom en
leden, publiek en politiek. Het team
Richard Geukema voor Experimenten
Bedrijfsvoering levert vooral secretariële
Kinderbezoek van Paul Postma
en administratieve ondersteuning. De
Marketing Consultancy.
vier teams worden aangestuurd door twee managers die met de directeur en directie-assistent deel uit maken van het Management team. Wat betreft de arbeidsvoorwaarden hanteert de Museumvereniging voor directie en bureau een vereenvoudigde versie van de CAO voor rijksgesubsidieerde musea. Gedurende 2012 waren in dienst bij de Museumvereniging: Ellen Bakema, Joan Belfor, Antoinette Beijen, Irene Binnenmarsch, Hilda Boekel, Camille Boyer, Caroline Bunnig, Chris Fleeré, Janneke van Hardeveld, Margriet de Jong, Carla Keijzer, Marieke Krabshuis, Jurrian Meeter, Lonneke Mertens (vanaf 1 maart), Nina Merz, Mirjam Moll, Jona Mooren, Stefanie Noorlander, Helen Schretlen, Laura Teerling, Koen van Veen, Anne van Velden en Siebe Weide. Het bureau van de Museumvereniging verricht eveneens werkzaamheden voor de Stichting Museumkaart. 26 | NMV JAARVERSLAG 2012
n Samenstelling werkgroep Leidraad Afstoting Museale Objecten n Samenstelling stuurgroep Meer dan Waard n Samenstelling Redactieraad Museumcongres 2012 n Samenstelling Commissie Museale Verwervingen n Samenstelling Sectieraad n Samenstelling Ethische Codecommissie voor Musea n Samenstelling Commissie Asscher-Vonk
INTERVIEW
Marjan Scharloo ‘Zit er een angel in samenwerking? Wanneer er inhoudelijke en praktische winst valt
n Waaruit bestaat jullie samenwerking? Bij ons komt een tentoonstelling zelden zonder samenwerking tot stand. Bij anderen volgens mij ook niet, maar in de pers en de publieke opinie is er onvoldoende aandacht
te behalen, dan zou dat
voor. Samenwerking gebeurt op allerlei
geen pijnlijke gevolgen
Bij voorbeeld op het gebied van
moeten hebben’
niveaus en met verschillende partijen. educatie. Daarbij werken de Haarlemse musea (Frans Hals, Dolhuys, Historisch Museum en Teylers Museum), de bibliotheek, het Archief, de Bavo Kerk en de Vereniging Haerlem samen om leerlingen tussen 10 en 14 jaar te laten kennismaken met het erfgoed in de stad. Dat gebeurt via een app. Dit jaar maken we samen met de Tretyakov Galerij een tentoonstelling over Nederlandse en Russische schilderkunst tussen 1800 en 1850, die zowel in Moskou als in Haarlem te zien zal zijn. Eind mei hebben we een presentatie van vroege tekeningen van Andy Warhol. Die reist van het Louisiana Museum naar het Kupferstichkabinett München en legt onderweg bij ons aan. En zo gaat het maar door. 27 | NMV JAARVERSLAG 2012
INTERVIEW
n De voorzitter introduceerde de term
kunst en wetenschap, dat heel mooi in
‘huwelijkse voorwaarden’. Haalde dat
Teylers Museum zou passen.
de angel uit de discussie?
Binnenkort brengen we de Tweede
Zit er een angel in samenwerking?
Schilderijenzaal terug in zijn
Wanneer er inhoudelijke en praktische
oorspronkelijke stijl. Het zou misschien
winst valt te behalen, dan zou dat geen
interessant zijn als een soort mini-
pijnlijke gevolgen moeten hebben. De
Grande Parade van drie musea een
pijn zou tenminste moeten opwegen
werk lenen. Van het Rijksmuseum
tegen het resultaat. Anders moet je
dan graag Mauve, Morgenrit langs het
er niet aan beginnen of een andere
strand. We mochten er een poosje op
samenwerking zoeken.
passen bij onze Mauve-tentoonstelling en het is een verbluffend prachtig
n Welk topstuk uit de collectie van
n Wat kunnen jullie verbeteren aan de samenwerking?
schilderij.
de andere zeven musea zou je
Uit het Gemeentemuseum Den Haag
graag willen hebben voor het eigen
zou een vroege Mondriaan een
museum?
bruggetje maken van Haagse School-
Wij zijn heel blij en tevreden met onze
schilderijen in Teylers naar de kunst
n Wat doet dit rapport?
eigen topstukken, dus van mij hoeft
van de 20e eeuw en een werk uit de
Het stimuleert weer eens opnieuw naar
het niet. Maar nu het zo gevraagd
vroege periode van Van Gogh heel mooi
Het zou bijvoorbeeld goed zijn het
de verschillende functies te kijken en
wordt, is het wel een sport daarover
hangen naast onze Isaac Israels.
oude idee van een site met alle
te onderzoeken waar mogelijkheden
na te denken. Teylers Museum heeft
Maar wanneer we dit écht zouden
plannen van musea van stal te halen.
liggen. Dat is leuk om te doen. En het
ooit aan de voorloper van Naturalis de
willen, hadden we het al aangekaart
Bij samenwerking op dat gebied valt
is voor elke instelling anders.
botten van de Pithecanthropus – de
bij de collega’s. Die negatieve verhalen
Javamens – moeten afstaan. Sinds
over het weigeren van bruiklenen aan
waarschijnlijk nog wel winst te maken. Dat geldt ook voor praktische zaken
n De voorzitter van de commissie was
1923 stelt Teylers zich daarom tevreden
elkaar vind ik enorm overtrokken.
als het samen inkopen van energie.
een relatieve buitenstaander. Hoe
met afgietsels van kapje en dijbeen.
Meestal is er een heel goede reden voor
heb je dat ervaren?
Misschien kunnen we een poosje ruilen.
een afwijzing.
Efficiënter zou ook het digitaal en vrij van rechten ter beschikking stellen van
Als een absolute vondst. Aan ons
Van Museum Boijmans van Beuningen
educatieve programma´s kunnen zijn.
eigenwijze directeuren stelde ze
zou ik graag De Zwevende Steen van
Dan kun je ze aan de eigen situatie
slimme vragen. Met haar enthousiasme
Wim T. Schippers een keer in bruikleen
aanpassen. En zo is er nog veel meer
en grote interesse wist ze bovendien
willen hebben. Dit is een prachtig
te bedenken.
bruggen te bouwen.
voorbeeld van het samengaan van 28 | NMV JAARVERSLAG 2012
INTERVIEW
n Met wie werkt het Van Gogh Museum samen?
n Geeft de samenwerking energie? Zoals bij veel dingen in het leven: als
Het grootste samenwerkingsproject
het goed loopt wel en in het begin
is op het gebied van beveiliging
vaak niet. Bij elke samenwerking moet
met het Rijksmuseum. Vanwege de
wat water bij de wijn. Partijen sluiten
sluiting van het hoofdgebouw is onze
compromissen, stemmen af. We kijken
restauratieafdeling daar ook tijdelijk
ook altijd wat er te halen valt uit de
ondergebracht. En om dezelfde reden
verschillen tussen organisaties.
laat de Hermitage onze collectie zien. Verder lopen er meerdere projecten. We doen mee aan de Museum Plus
n Wat kan er worden verbeterd aan de samenwerking?
Bus, een initiatief van twaalf musea om
Een grotere bereidheid tot nieuwe
senioren naar het museum te brengen.
vormen van samenwerking. Dan kan
Samen met het Stedelijk Museum en
je denken aan het samenvoegen van
het Rijksmuseum en financieel gesteund
zaken als de salarisadministratie. Het
door de Turing Foundation doen we
Noordbrabants Museum en het Stedelijk
ook mee aan de Museumpleinbus.
Museum ‘s-Hertogenbosch hebben een
Die vervoert basisschoolleerlingen
verregaande samenwerking met zelfs
in een straal van zestig kilometer
een gezamenlijke Raad van Toezicht.
naar onze musea. Inhoudelijk is er de samenwerking met de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed bij het onderzoek naar Van Goghs atelier.
n Hoe verliep de samenwerking in de commissie? Het was een interessante ervaring om samen met de collega’s vanuit de sector
n Wat wordt de trend bij
Axel Rüger
samenwerking?
te werken. Je ervaart de beperking, omdat je over sommige zaken niet kunt
Dat is moeilijk te zeggen, maar het
oordelen. Het resultaat vervult me met
is duidelijk dat vanwege de enorme
trots. Het rapport is ook goed geland.
kortingen en dreigende sluitingen een nieuwe fase aanbreekt. Onder
n Welk topstuk uit de andere zeven
‘Er zijn nieuwe
druk wordt alles vloeibaar. Er zijn
musea zou je graag voor het eigen
businessmodellen nodig,
nieuwe businessmodellen nodig, ook
museum willen hebben?
wat betreft samenwerking. Intern
Geen. Collecties hebben een
onderzoeken wij nu de mogelijkheden.
samenhang en context.
ook wat betreft samenwerking.’
29 | NMV JAARVERSLAG 2012
Colofon Nederlandse Museumvereniging Rapenburgerstraat 123 Postbus 2975 1000 CZ Amsterdam T (020) 551 29 00 F (020) 551 29 01 E
[email protected] www.museumvereniging.nl
n Teksten
n Interviews met
Ellen Bakema
museumdirecteuren die
Antoinette Beijen
deelnamen aan de Commissie
Camille Boyer Caroline Bunnig
Asscher-Vonk Sandra Jongenelen
Janneke van Hardeveld Anneke Hogeweg
n Eindredactie
Hans Kamps
Carla Keijzer
Carla Keijzer Marieke Krabshuis Jurrian Meeter Mirjam Moll Helen Schretlen Laura Teerling Koen van Veen Anne van Velden
n Ontwerp, vormgeving en beeldredactie Emiel Hoving
