Modulebeschrijving
Muziektherapie bij kinderen en jongeren met een autismespectrumstoornis Dagbehandeling
Colofon Ontwikkelaar / licentiehouder van de interventie Naam Adres Postcode Plaats Email Telefoon Website van interventie
Stichting Papageno Postbus 277 1250 AG Laren
[email protected] 035-5388091 www.stichtingpapageno.nl
Contactpersoon/ auteur Naam Adres Postcode Plaats Email Telefoon
Mathieu Pater Woestijgerweg 49 3817 SC Amersfoort
[email protected] /
[email protected] 06-21543939
Ontwikkeld in samenwerking met:
2
Inhoud Colofon
2
Samenvatting Ошибка! Закладка не определена. A. Modulebeschrijving: probleem, doelgroep, doel, aanpak, materialen en uitvoering 1. Risico- of probleemomschrijving 2. Doel van de module 3. Doelgroep van de module 4. Aanpak van de module 5. Materialen en links
6 6 8 8 9 10
B. Onderbouwing van de module ......................................................... 6. Verantwoording: doelgroep, doelen en aanpak 7. Samenvatting onderbouwing 8. Randvoorwaarden voor uitvoering en kwaliteitsbewaking 9. Onderzoek naar de uitvoering van de module
11 11 14 14 15
C. Effectiviteit ....................................................................................... 10. Nederlandse effectstudies 11. Buitenlandse effectstudies
16 16 16
D. Overige informatie ........................................................................... 12. Toelichting op de naam van de module 13. Uitvoering (uitvoerende en/of ondersteunende organisaties en partners) 14. Overeenkomsten met andere modules
18 18 18 18
Aangehaalde literatuur ............................................................................................................. 19
3
Samenvatting Doel Het hoofddoel van de interventie is een verbetering teweeg te brengen op het gebied van het sociale gedrag. Dit wil zeggen een verbetering binnen de sociaal interactie en/ of de (non)-verbale communicatieve vaardigheden. Doelgroep De muziektherapie is bedoeld voor kinderen en jongeren met de diagnose autismespectrumstoornis (ASS) in de leeftijd van 3 tot 23 jaar die worden belemmerd in het dagelijks functioneren op het gebied van het sociale gedrag. Bij Jeugdhulp Friesland wordt de module ingezet bij de jongere kinderen van Dagbehandeling 0-7. Aanpak De interventie is gericht op het verbeteren van het sociale gedrag van kinderen en jongeren met ASS doormiddel van muziektherapie. De interventie heeft een duur van 6 tot 8 maanden en kent drie fases; de observatie/wenfase, de behandelfase en de afrondingsfase. De eerste fase heeft als doel om het probleemgedrag in relatie tot muziek te observeren en een veilige basis te creëren voor de behandelfase. Op basis van de eerste fase wordt de behandelfase vormgegeven waarin aan de gestelde doelstellingen wordt gewerkt. In de afrondingsfase wordt de interventie afgerond en bekeken of vervolg behandeling of begeleiding wenselijk is. Binnen de muziektherapeutische interventie is muziek het middel en de basis van hetgeen dat wordt aangeboden. Muziek, klank en ritme vormen een taal die kinderen met autisme kan helpen om contact te maken, hun gevoelens te uiten en te verwerken. Muziek vormt dan ook de basis voor de communicatie tussen de muziektherapeut en het kind. Er wordt gewerkt vanuit muzikale improvisatie maar ook meer gestructureerde werkvormen zijn een onderdeel van deze interventie. Bij de interventie hoort een interventiewijzer welke de muziektherapeut een richting geeft in de aan te bieden werkvormen gerelateerd aan de doelstellingen. De ouders/ verzorgers worden actief betrokken bij de muziektherapie. Hierdoor kan een betere transfer gemaakt worden tussen wat er binnen de muziektherapie gebeurt en de activiteiten in het dagelijks leven. Materiaal Bij deze interventie behoort een interventiewijzer. Deze wijzer geeft een leidraad voor de te gebruiken werkvormen gedurende de interventie. Daarnaast wordt de voortgang van de interventie bijgehouden in een logboek. Onderbouwing Muziektherapie is een non-verbale therapievorm. Dit biedt de mogelijkheid om communicatie en interactie te ontwikkelen zonder dat daar verbale communicatie voor nodig is, iets wat voor kinderen en jongeren met ASS vaak erg lastig is. De muziektherapeut heeft binnen de interventie de mogelijkheid om op basis van zijn therapeutische attitude zich permanent af te stemmen op de emotie en (zichtbare) reactie van de cliënt, zonder dit proces met woorden te hoeven doorbreken, waardoor ‘het moment’ niet verstoort hoeft te worden. Onderzoek Verschillende onderzoeken tonen aan dat muziektherapie een positief effect heeft op de sociale interactie en communicatieve vaardigheden van kinderen met ASS (Aldrige 1995; Edgerton 1994; Macdonald & O’Donell 1996; Schumacher 1999 & Whipple 2004). Aldridge, Gustorff et al, (1995), Edgerton (1994), Kim et.al. (2008) hebben in hun studies laten zien dat door geïmproviseerde muziektherapie het communicatieve gedrag van kinderen met ASS toeneemt. Macdonald & O’Donell (1996) onderzochten de werking van muziek op communicatief gedrag bij kinderen met autisme door in hun studie op gestructureerde wijze muziek aan te bieden. Deze studie leverde ook significante verbeteringen op van de communicatieve vaardigheden.
4
A. Modulebeschrijving: Probleem, Doelgroep, Doel, Aanpak, Materialen en Uitvoering 1. Probleemomschrijving Wat is ASS? ASS is een pervasieve ontwikkelingsstoornis die gepaard gaat met kwalitatieve beperkingen in de sociale interactie en de sociale communicatie. Daarnaast is er sprake van beperkte, zich herhalende patronen van gedrag, interesses of activiteiten. De stoornis is aangeboren en blijvend. ASS is naast levenslang ook levensbreed en levensdiep (De Neef, 2012) Dat wil zeggen dat deze diagnose op alle gebieden van het leven van iemand met ASS doorwerkt en dat het daarmee vaak ook raakt aan existentiële vragen. Vaak wordt ASS al in de kinderjaren vast gesteld maar het kan ook zijn dat het pas op latere leeftijd duidelijk wordt, bijvoorbeeld wanneer sprake is van een gemiddelde of bovengemiddelde intelligentie en men daardoor meer mogelijkheden heeft tot het compenseren van ASS problematiek, of wanneer ASS wordt overschaduwd door een ernstige bijkomende psychiatrische problematiek. ASS is een multifactoriele aandoening waarbij erfelijkheid een rol speelt. Vermoedelijk spelen ook omgevingscomponenten mee die van invloed zijn op de uiting van die risicogenen. Er zijn nog geen duidelijk biologische markers gevonden maar het is wel duidelijk dat sprake is van een atypische hersenontwikkeling. (Schuurman, 2013;). Classificatie volgens DSM-5 In tegenstelling tot de DSM-IV-TR, waarin vijf pervasieve ontwikkelingsstoornissen werden onderscheiden, spreekt men nog maar van één categorie namelijk de autismespectrumstoornis (ASS) (DSM-5, 2013). Waar men in de DSM-IV-TR nog sprak over drie domeinen: sociale interactie, communicatie en rigiditeit, spreekt men in de DSM-5 nog over twee domeinen. Sociale interactie en communicatie vormen nu samen het domein sociale communicatie. Het andere domein is die van de beperkte, zich herhalende stereotype patronen van gedrag, belangstelling en activiteiten, welke nu is uitgebreid met stereotype/ repetitieve taaluitingen, evenals met sensorische abnormaliteiten. Denk hierbij aan hyper- of hyposensitiviteit voor zintuigelijke prikkels. Volgens de DSM-5 criteria moeten de symptomen al in de vroege kindertijd aanwezig zijn (al kunnen ze soms pas op latere leeftijd ten volle merkbaar worden), moeten de symptomen leiden tot significante beperkingen in het huidig functioneren en kunnen deze tekortkomingen niet worden toegeschreven aan een intellectuele beperking of algehele ontwikkelingsachterstand. Comorbiditeit komt vaak voor maar dan dient de sociale communicatie lager te zijn dan kan worden verwacht op basis van het algehele ontwikkelingsniveau. De diagnose dient gesteld te worden door een daarvoor bevoegd diagnosticus. (Schuurmans 2013) Cognitieve stijlkenmerken Binnen de diagnostiek van ASS kunnen de sterke en zwakke kanten van de informatieverwerking van de persoon met ASS in kaart worden gebracht welke handige informatie kan geven voor behandeling of begeleiding. Vaak kan dan onderzoek gedaan worden naar het functioneren op het vlak van de Theory of Mind (ToM), het executief functioneren (EF) en de centrale coherentie (CC). Ze worden wel aangeduid als de cognitieve stijlkenmerken van mensen met ASS en kunnen een verklaring geven voor het specifieke gedrag van mensen met ASS. Maar ASS kan niet worden gediagnosticeerd op basis van de informatieverwerking, dit kan uitsluitend door het gedrag te onderzoeken. Vooral ook omdat de bijzonderheden op het gebied van ToM, CC en EF ook voorkomen bij andere diagnoses. (Spek 2013) Theory of Mind is het sociaal-cognitief vermogen om gevoelens, gedachten, ideeën en intenties aan zichzelf en anderen toe te schrijven en op basis daarvan gedrag te voorspellen. Mensen met ASS hebben moeite om zich te verplaatsen in de gedachten en gevoelens van anderen (een zwakke ToM) en dit verklaart de beperkingen in de sociale interactie en communicatieve problemen. Executieve functies zijn nodig om cognitieve processen te sturen en te controleren, een vaardigheid die je vooral nodig hebt als je gebruik maakt van probleemoplossend denken, het werkgeheugen, de planning en het schakelvermogen. Mensen met ASS hebben vaak problemen met schakelen en het verleggen van de 5
aandacht (zwakke EF). Het verklaart de problemen met rigiditeit: inflexibel zijn, blijven hangen in handelingen of gedachten en moeite met veranderingen. Centrale coherentie is de vaardigheid om betekenis te verlenen aan informatie en daarbij rekening te houden met relevante gegevens uit de context. Mensen met ASS hebben moeite om informatie te integreren tot een samenhangend groter geheel. (zwakke CC) Ze verliezen zich eerder in irrelevante details. Deze theorie geeft niet alleen een verklaring voor bijvoorbeeld het letterlijk begrijpen van zaken en het moeite hebben met generaliseren maar ook voor de specifieke begaafdheden die mensen met ASS kunnen hebben als bijvoorbeeld een uitstekend oog of geheugen voor details en vaardigheden op een beperkt gebied. (Schuurman 2013) ASS op cognitief niveau Onder cognitieve verstaan we de processen die betrokken zijn bij informatieverwerking. Deze verloopt in vier verschillende fasen namelijk de waarneming, de verwerking, de betekenisverlening en de reactie. Binnen deze fasen ondervinden mensen met ASS vaak problemen op alle vier de gebieden. De zintuigen werken wel normaal maar de verwerking van de prikkels gaat anders. Mensen met ASS zijn vaak sensitiever in het waarnemen van prikkels en zij krijgen meer detailinformatie binnen dan anderen waardoor zij het overzicht sneller kwijt raken (zwakke centrale coherentie). Wat betreft het verwerken van de informatie is het voor mensen met ASS moeilijk om de informatie te filteren en daarmee bijvoorbeeld te onderscheiden waar je wel en niet de aandacht op richt. Dit kost vaak ook extra tijd. Bij de betekenisverlening is het inschatten van de sociale situatie (problemen rondom de ToM) van belang maar ook de context. Volgens Vermeulen (2009) hebben mensen met ASS een soort contextblindheid waardoor ze moeite hebben met het in perspectief plaatsen van prikkels waardoor hun betekenisverlening spaak loopt. Bij het reageren maak je een keuze voor een bepaalde reactie en moet je die op het juiste moment geven, op de juiste wijze en vervolgens weer flexibel kunnen reageren op de reactie van de ander. Hierbij spelen de executieve functies een rol. (Spek 2013) De muziektherapie binnen deze interventie is bedoeld voor kinderen en jongeren met de diagnose ASS in de leeftijd van 3 tot 23 jaar die worden belemmerd in het dagelijks functioneren op het gebied van het sociale gedrag.
Spreiding In Nederland is geen onderzoek gedaan naar de precieze cijfers over het aantal mensen met ASS. Uit een gezondheidsenquête van het Centraal Bureau voor Statistiek komt naar voren dat ongeveer 3 procent van de kinderen tussen de 4 tot 12 jaar ASS heeft. Deze enquête is ingevuld door ouders en het is niet bekend of, wanneer de ouders aangeven dat hun kind ASS heeft, deze diagnose ook daadwerkelijk gediagnosticeerd is (Stateline, 2014). In onderzoek buiten Nederland komt naar voren dat de prevalentie van ASS ongeveer op 60 tot 100 per 10.000 mensen wordt geschat. Dit is gebaseerd op onderzoek dat vooral plaats heeft gevonden in Noord-Amerika, Groot Britannië, Japan en China (Fombonne, 2003). In Nederland gaat de gezondheidsraad er vanuit dat de prevalentie van ASS niet veel zal afwijken van die landen waar onderzoek heeft plaatsgevonden omdat er tot dusver geen etnische en culturele verschillen zijn waargenomen in de prevalentie van ASS. De gezondheidsraad gaat er daarom in Nederland van uit dat de prevalentie van ASS ligt tussen de 60 en 100 per 10.000 personen (zowel kinderen als volwassenen). ASS gaat dikwijls gepaard met een andere stoornis (Gezondheidsraad, 2009). Een diagnose ASS komt vaker voor bij mannen dan bij vrouwen. De man-vrouw verdeling lijkt samen te hangen met de mate van intelligentie. De verdeling man- vrouw varieert van 2:1 bij een ernstige verstandelijke beperking tot ongeveer 6 tot 8:1 bij een normale intelligentie of hoger. De gemiddelde verhouding komt ongeveer uit op 4:1 (Fombonne, 2005). Gevolgen Door de gevolgen van hun stoornis wordt de kwaliteit van leven van een kind met ASS ernstig aangetast. Zij ondervinden veelal dagelijks hinder van hun stoornis (Stock, 2004) . Problemen met sociale interactie en communicatie behoren tot de kernproblematiek van iemand met ASS. Dit kan er toe leiden dat kinderen met ASS extreem teruggetrokken zijn en in hun eigen wereld lijken te leven. Het gebrek aan sociale vaardigheden staat het contact met anderen in de weg. Deze vaardigheden 6
kunnen wel aangeleerd worden maar zullen nooit vanzelfsprekend zijn en het zal altijd veel energie kosten om deze toe te passen (Delfos, 2005). Dit leidt er in veel gevallen toe dat een kind niet goed kan functioneren in het (speciaal) onderwijs. Dit is een grote beperking op het sociale en cognitieve ontwikkelingsperspectief van het kind. Naast de, veelal ernstige, opvoedingsproblemen waar ouders van een kind met ASS voor komen te staan veroorzaakt de stagnatie in het ontwikkelingsperspectief veel stress en zorgen bij de ouders (Berckelaer-Onnes, 2008).
2. Doel van de module Hoofddoel Het doel van de interventie is een verbetering teweeg te brengen op het gebied van het sociale gedrag bij kinderen met de diagnose ASS. Dat wil zeggen een verbetering binnen de sociale interactie en/ of de (non)verbale communicatieve vaardigheden.
Subdoelen Sociale interactie: - versterken en verbeteren van de contact name - het stimuleren en ontwikkelen van wederkerigheid - het versterken van sociale vaardigheden - leren kennen en vormgeven van emoties Verbale communicatieve vaardigheden: - bevorderen van de spraak - het aangaan en op gang houden van een gesprek - het verbeteren van het abstractievermogen
3.
Doelgroep
3.1 Voor wie is de interventie bedoeld? De interventie is bedoeld voor kinderen en jongeren met de diagnose ASS in de leeftijd van 3 tot 23 jaar die als gevolg hiervan problemen ondervinden op het gebied van de sociale communicatie en het sociale gedrag. Voor iemand met ASS is het inschatten van sociale interactie erg moeilijk. Het kost veel moeite om te begrijpen wat er in de ander omgaat, hoe het handelen en gedrag van de ander tot stand komt en wat voor effect het eigen handelen heeft op de omgeving. Het opbouwen van een relatie of wederkerigheid in contact kan erg moeilijk zijn. Door een gebrek aan empathisch vermogen is het vaak erg lastig om zich in de gevoelens en de gedachtegang van de ander te verplaatsen. In veel gevallen is ook het verwoorden van eigen gedachten en gevoelens een probleem. Tekortkomingen in de sociale communicatie komen meestal al vroeg in de ontwikkeling tot uiting. Deze moeilijkheid komt vaak voort uit het onvermogen om samenhang te vinden in wat er gezegd wordt. Dit heeft tot gevolg dat mensen met ASS veelal goed om kunnen gaan met alles wat letterlijk en concreet is, maar er doen zich problemen voor, wanneer er bijvoorbeeld woordgrapjes of spreekwoorden gebruikt worden. 3.2 Indicatie- en contra- indicatie Algemeen Jeugdhulp Friesland biedt specialistische jeugdzorg op het gebied van opgroei- en opvoedings-problemen, in de leeftijdscategorie 0 t/m 18 (met een uitloop tot 23) jaar. Kinderen, jongeren en hun (pleeg)ouders/opvoeders kunnen een beroep doen op Jeugdhulp Friesland. Dit doen zij als de normale ontwikkeling van het kind wordt belemmerd. Mogelijk is er sprake van psychosociale problemen, psychiatrische problemen, gezinsgerelateerde problemen, psychische problemen, gedragsproblemen of een combinatie daarvan. 7
Kinderen en jeugdigen met een psychiatrische, zintuiglijke, lichamelijke en/of verstandelijke beperking die redelijk sociaal redzaam zijn, worden ook behandeld en/of opgevangen, als dit past binnen de behandelprogramma’s en mogelijkheden van Jeugdhulp Friesland. We nemen ook jeugdigen op met een civielrechtelijke maatregel. In specifieke situaties worden kinderen met een strafrechtelijke maatregel behandeld (gedragsbeïnvloedende maatregel). De door Jeugdhulp Friesland gehanteerde indicatiecriteria en contra-indicaties zijn uitgebreid beschreven in De Betekenis onder het hoofdstuk Doelgroepenbeleid op pagina 15. Deze folder is te downloaden op www.jeugdhulpfriesland.nl onder het tabblad ‘Jeugdhulp Friesland’. Specifieke indicatie-criteria De leeftijd is tussen de 3 en 23 jaar Er is sprake van een diagnose ASS welke gesteld is door een daartoe bevoegde diagnosticus. Naar de criteria volgens de DSM-5 is er sprake van: 1. Tekorten in sociaal-emotionele wederkerigheid. 2. Tekorten in non-verbaal communicatieve gedragingen welke gebruikt worden voor sociale interactie. 3. Tekorten in het ontwikkelen, onderhouden en begrijpen van relaties. Ouders willen een actieve bijdrage leveren aan de ontwikkeling van hun kind en zijn bereid actief betrokken te zijn bij of deel te nemen aan de muziektherapie. Specifieke contra-indicatie criteria
Wanneer er sprake is van een zeer sterke overgevoeligheid voor geluid dient dit in een voortraject te worden behandeld alvorens gestart kan worden met deze module.
3.3 Toepassing bij migranten De module is niet specifiek ontwikkeld voor jeugdigen met een allochtone achtergrond, maar is prima in te zetten bij allochtone jeugdigen. Op basis van het startgesprek en de observatieperiode zal in een behandelplan worden vastgelegd in hoeverre de beoogde doelstellingen binnen de gestelde termijn van deze interventie kunnen worden behaald. Wanneer er sprake is van comorbiditeit, bijvoorbeeld een verstandelijke beperking naast de diagnose ASS, is de interventie nog steeds zeer geschikt, maar zal er wellicht een langer tijdspad nodig zijn om de gewenste doelstellingen te behalen.
4.
Aanpak van de Module
4.1 Structuur en opbouw De interventie start met een startgesprek en kent daarna 3 fases: de observatiefase, de behandelfase en de afrondingsfase. Na de eerste fase vindt er een evaluatie plaats met de ouders. Vervolgens vindt er een evaluatie gesprek plaats halverwege de behandelfase en bij de afrondingsfase. Observatiefase De eerste fase is bedoeld om het gedrag van de cliënt die deelneemt aan de interventie te observeren in relatie tot muziek. Gekeken wordt of het haalbaar is om binnen de gestelde tijd de behandeldoelen te behalen en wat de muzikale voorkeuren zijn. Tevens is deze fase bedoeld om een relatie op te bouwen tussen het kind of de jongere en de therapeut. Omdat de beschreven doelgroep juist hinder ondervindt op het gebied van het sociale gedrag is het van belang dat in de eerste fase voldoende aandacht uit kan gaan naar relatieopbouw. De observatie fase heeft een duur van 6 tot 8 bijeenkomsten. Een bijeenkomst duurt 30 tot 45 minuten en vindt wekelijks plaats. Behandelfase De behandelfase bestaat uit individuele therapiesessies waarin muzikale interventies worden aangeboden om verbeteringen teweeg te brengen ten aanzien van de doelstellingen. Er wordt gesproken van individuele therapiesessies waarmee wordt bedoeld dat de therapie gericht is op één persoon met de diagnose ASS. Tijdens de therapie worden ouders/ verzorgers en/ of andere gezinsleden ook actief bij de interventie betrokken. Hoe deze betrokkenheid er uit ziet zal de therapeut inschatten op basis van het startgesprek 8
gesprek en de observatie periode. Halverwege de behandelfase vindt er een evaluatie plaats tussen de muziektherapeut en de ouders/ verzorgers. Afrondingsfase In de afrondingsfase wordt er toegewerkt naar het beëindigen van de therapie. Aangezien de therapie gericht is op het sociale gedrag, wordt in deze fase extra aandacht besteed aan het thema afscheid nemen. Afhankelijk van de cliënt wordt gekeken hoeveel tijd en aandacht er nodig is voor de afronding. Daarnaast wordt in deze fase gekeken of er al dan niet een vervolgtraject nodig is om de aangeleerde vaardigheden nog meer eigen te kunnen maken. Algemeen Binnen de interventie staat de cliënt centraal. Er wordt gewerkt vanuit de mogelijkheden van de cliënt. Door hierbij aan te sluiten kunnen er stappen gemaakt worden op de gebieden waar hinder ondervonden wordt. Binnen de muziektherapie gaat het hierbij om onvoorwaardelijke acceptatie van de muzikale vormgeving en muzikale afstemming. Vanuit deze acceptatie biedt de muziektherapeut werkvormen aan welke aansluiting vinden bij de cliënt. Een voorbeeld hiervan is dat de muziektherapeut de muzikale uitingen van de cliënt imiteert door zijn tempo en dynamiek aan te passen aan dat van de cliënt, enzovoort. Op deze wijze communiceert de muziektherapeut muzikaal veelal door middel van improvisatie met de cliënt. Met deze werkwijze wordt vaak in zeer korte tijd een veilige basis gelegd om vanuit verder te werken. In een volgende fase kan de therapeut ook een meer sturende houding aan nemen en de cliënt uitdagen nieuwe dingen aan te gaan. Technieken die hier goed bij aansluiten zijn de improvisatietechnieken van Kenneth Bruscia (1987). Deze technieken zijn ingedeeld in 9 categorieën: - Technieken betreffende empathie; - Structurerende technieken; - Uitlokkingstechnieken; - Technieken om de leiding weer terug te nemen (om in bepaalde richting te sturen); - Technieken betreffende intimiteit; - Procedurele technieken; - Verwijzingstechnieken; - Technieken ten behoeve van het onderzoeken van emoties - Gesprekstechnieken; Door het gebruik van deze improvisatietechnieken is de muziektherapeut in staat om steeds weer bij de cliënt aansluiting te zoeken om van daar uit te prikkelen en uit te dagen om een verandering tot stand te laten komen. Naast improvisatie worden er gestructureerde werkvormen aangeboden waarin veelal gebruik gemaakt wordt van de muzikale parameters om een verandering tot stand te brengen. Muzikale parameters zijn de verschillende aspecten die de muziek bepalen: klank, ritme, melodie, dynamiek en vorm (Hegi, 1996) Daarnaast heeft de muziektherapeut de mogelijkheid om de muziek actief en receptief in te zetten. Bij actieve werkvormen wordt de cliënt actief betrokken bij de interventie door het gezamenlijk voortbrengen van ritmes, melodieën en/of klanken om zo een verandering te bewerkstelligen. Wanneer receptieve werkvormen worden ingezet maakt de cliënt niet actief zelf muziek maar wordt er geluisterd naar de muziek. Dit kan muziek zijn die door de muziektherapeut zelf wordt gemaakt, maar ook muziek die door de cliënt of de muziektherapeut is uitgezocht op bijvoorbeeld een cd. Na het beluisteren van de muziek kan de cliënt een opdracht krijgen die met de beluisterde muziek te maken heeft. Interventiewijzer Bij deze interventie behoort een interventiewijzer. Deze wijzer is een leidraad voor de te gebruiken werkvormen gedurende de interventie. Per behandelfase worden voor de verschillende subdoelen diverse werkvormen beschreven. De therapeut kan op basis van de behoefte van de cliënt per fase de meeste geschikte werkvormen uitkiezen. De gemaakte keuzes worden bijgehouden in het logboek die de muziektherapeut per cliënt bijhoudt. Ook beschikt de interventiewijzer over een keuzehulp voor de wijze waarop ouders bij de muziektherapie betrokken zullen worden. Individuele aanpak De aanpak is in grote lijnen voor iedereen hetzelfde. Echter wordt er per individu maatwerk geleverd. De uitwerking van de interventie wordt nauwkeurig afgestemd op de mogelijkheden en de behoeften van de cliënt. 9
4.2 Duur 24 weken
4.3 Frequentie
20 sessies 4.4 Intensiteit Een keer per week een half uur
4.5 Setting De interventie wordt bij voorkeur aangeboden in de thuissituatie zodat eenvoudig een transfer gemaakt kan worden. De interventie kan ook binnen de school, dagbesteding, of instellingssituatie worden aangeboden. Wanneer de module niet in de thuis situatie wordt aangeboden zullen ouders/ verzorgers intensief op de hoogte gehouden worden over de ontwikkelingen binnen de therapie via zowel schriftelijke overdracht als video opnames. Het is belangrijk dat er een rustige overzichtelijke ruimte beschikbaar is waar de interventie plaats kan vinden. Bij voorkeur vindt de interventie steeds in dezelfde ruimte plaats. Op basis van de startgesprek zal de therapeut een keuze maken in de wijze waarop de ouders/ verzorgers bij de therapie worden betrokken. Dit kan bijvoorbeeld zijn door actief mee te doen, maar ook door met de ouders/ verzorgers therapie opnames terug te kijken en te bespreken. Doordat zij actief bij de muziektherapie betrokken worden, kan er een betere transfer gemaakt worden tussen wat er binnen de muziektherapie gebeurt en de activiteiten in het dagelijks leven. Daarnaast is de ervaring van muziektherapeuten dat door de ouders/ verzorgers actief bij de muziektherapie te betrekken dit ook een groot effect kan hebben in de relatie tussen het kind en de ouders/ verzorgers. Binnen de muziektherapie komen er vaak vaardigheden naar voren of laat het kind iets zien waardoor de ouders/ verzorgers de positieve en mooie kant van hun kind zien, iets wat soms al lang niet gezien is in alle hectiek rondom de diagnose ASS (Donkersloot, 1990). Wie voert de interventie uit? De interventie wordt uitgevoerd door een muziektherapeut die getraind is om deze module uit te voeren.
5. Materialen en links Voor het uitvoeren van de interventie wordt er gebruik gemaakt van verschillende muziekinstrumenten. Dit zijn zowel ritmische als melodische instrumenten. Tijdens de observatiefase zal de muziektherapeut kijken welke instrumenten het meest aanspreken en deze gedurende de behandelperiode gebruiken. Gedurende de gehele interventie wordt er door de muziektherapeut een logboek bij gehouden. Hierin wordt nauwkeurig de voortgang van de muziektherapie genoteerd. Het logboek omvat een korte evaluatie per bijeenkomst en daarnaast wordt na iedere sessie een reflectie gegeven ten aanzien van de doelstellingen.
10
B. Onderbouwing van de module 6. Verantwoording: doelgroep, doelen en aanpak Probleemanalyse ASS is een vaak moeilijk te doorgronden ontwikkelingsstoornis (Delfos, 2013) die maar moeilijk in een definitie is te omschrijven. Het is namelijk een stoornis welke in veel verschillende gradaties tot uitdrukking kan komen. ASS is een aangeboren ontwikkelingsstoornis die blijvend is. Vastgesteld is dat ASS een multifactoriële aandoening is waarbij erfelijkheid een grote rol speelt. Er zijn nog geen duidelijke biologische verklaringen gevonden maar het is wel duidelijk dat er sprake is van een atypische hersenontwikkeling (BlijdHoogewys, 2013). De behandeling en begeleiding is er dan ook op gericht om het functioneren in het dagelijks leven zo goed mogelijk te laten verlopen. Doordat de verschillen in de mate van ASS zo groot zijn, loopt de behoefte aan behandeling en begeleiding ook sterk uiteen. Bij de behandeling dient rekening gehouden te worden met de levensfase waar de persoon zich in bevindt en de behandeling dient hierop afgestemd te worden (Schuurman e.a., 2013). ASS worden gekenmerkt door aanhoudende tekorten in sociale communicatie en sociale interactie en beperkte, repetitieve patronen van gedrag, interesses of activiteiten. Om tot een diagnose te komen moeten deze symptomen al in de vroege kinderleeftijd aanwezig zijn. Daarnaast leveren de symptomen een significante beperking op in het sociaal, beroepsmatig gebied of op andere belangrijke gebieden van het huidige functioneren (DSM5: APA, 2013). Zoals beschreven komen de tekortkomingen in de communicatie bij kinderen met ASS al vroeg in de ontwikkeling tot uiting. De techniek (o.a. zinsopbouw en woordenschat) van de taal is meestal nog wel begrijpelijk maar de sociale aspecten van communicatie vormen vaak de moeilijkheid. Dit geldt zowel voor de expressieve communicatie waarbij het gaat om het uiten, als voor de receptieve communicatie, waarbij het gaat om het begrijpen. Deze moeilijkheid komt vaak voort uit het beperkte inlevingsvermogen en het onvermogen om samenhang te vinden in wat er gezegd wordt (Bogdashina, 2008). Er zijn drie cognitieve theorieën die een verklaringsmodel bieden voor het begrijpen van de problematiek rondom ASS (Delfos M. , 2005, Baron-Cohen, 2009, Berckelaer-Onnes, 2011). De meest onderzochte is de Theory of Mind (Leslie 1987; Baron-Cohen 1989). Deze theorie veronderstelt, dat het menselijk vermogen in staat is een beeld te vormen van het perspectief van een ander en indirect ook van zichzelf. Men maakt gebruik van Theory of Mind wanneer men beschrijft wat een ander ziet, voelt of denkt vanuit zijn perspectief. Theory of Mind is daarom een noodzakelijke vaardigheid om bijvoorbeeld empatisch te kunnen zijn. Verondersteld wordt dat mensen met een autisme spectrum stoornis beperkte vermogens tot Theory of Mind hebben. Een tweede belangrijke theorie is die van de (Weak) Central Coherence (Frith 1989; Frith & Happé 1994) afgekort (W)CC. Deze theorie gaat er vanuit dat mensen met een autisme spectrumstoornis de wereld in fragmenten ervaren en niet gemakkelijk tot een centrale coherentie in de hersenen kunnen komen. De derde theorie is die van de (Planning and) Executive Function, afgekort EF (Ozonoff et al, 1991; Pennongton & Ozononoff 1996). Bij deze theorie gaat het om een gebrekkige capaciteit wat betreft het in stand houden van een passend geheel van probleemoplossende activiteiten met betrekking tot een doel, het plannen daartoe en het remmen van gedrag wanneer dat noodzakelijk is. Mensen met een ASS zouden hier beperkt in zijn. De beschreven cognitieve theorieën helpen een beeld te vormen over de gedragingen van iemand met autisme. Echter verklaren deze theorieën elk slechts een deel van de gedragingen zoals iemand met een autisme spectrum stoornis deze laat zien, geen van allen kunnen ze het complexe gedrag in zijn geheel verklaren (Berckelaer Onnes, 2008). Beïnvloedbare factoren Binnen deze muziektherapeutische interventie worden vaardigheden aangeleerd welke positief van invloed zijn op het sociale gedrag bij jeugdigen met ASS. Deze vaardigheden hebben betrekking op de gebieden van sociale interactie en communicatie. In de muziektherapie zijn deze vaardigheden aangeleerd en veelvuldig geoefend zodat de cliënt deze vaardigheden kan gebruiken in het dagelijks leven. 11
Verbinding probleemanalyse, doel, doelgroep en aanpak Muziektherapie is een non-verbale therapievorm. Dit biedt de mogelijkheid om communicatie en interactie te ontwikkelen zonder dat daar verbale communicatie voor nodig is, iets wat voor kinderen en jongeren met ASS vaak erg lastig is. De muziektherapeut heeft binnen de interventie de mogelijkheid om op basis van zijn therapeutische attitude zich permanent af te stemmen op de emotie en (zichtbare) reactie van de cliënt, zonder dit proces met woorden te hoeven doorbreken, waardoor ‘het moment’ niet verstoort hoeft te worden. Binnen de muziektherapeutische interventie worden vaardigheden aangeleerd welke positief van invloed zijn op het sociale gedrag bij jeugdigen met ASS. Deze vaardigheden hebben betrekking op de gebieden van sociale interactie en communicatie. In de muziektherapie zijn deze vaardigheden aangeleerd en veelvuldig geoefend zodat de cliënt deze vaardigheden kan gebruiken in het dagelijks leven. Door deze vaardigheden kan de cliënt zelfstandiger functioneren in de sociale omgang met anderen. Doordat de ouders/ verzorgers ook actief bij de muziektherapie worden betrokken, doen zij ook positieve ervaringen op het gebied van het sociale gedrag van hun kind. Hierdoor kunnen de opgedane vaardigheden zich ook gemakkelijker vertalen naar het dagelijks leven. Daarnaast hebben de ouders/ verzorgers door het bijwonen van de muziektherapie zich ook vaardigheden eigen kunnen maken om zonder verbale communicatie toch in contact te kunnen komen. Werkzame factoren - Muziek motiveert om mee te doen en kan iemand motiveren om sociale interactie aan te gaan (Honing, 2009). - Muziek is een vorm van non-verbale communicatie waardoor de boodschap niet eerst ‘gedecodeerd’ hoeft te worden om deze te kunnen begrijpen. - De inzet van muzikale parameters maken interactie mogelijk, zodat de innerlijke ervaringen van beide, zonder woorden visueel en akoestisch kenbaar worden en de ander deze kan navoelen (Smeijsters, 2006). - De muziektherapeut heeft de mogelijkheid om op basis van zijn therapeutische attitude zich permanent af te stemmen op de emotie en (zichtbare) reactie van de cliënt zonder dit proces met woorden te hoeven doorbreken waardoor ‘het moment’ niet verstoord hoeft te worden. - Structuur in muziek (ritme en vorm) biedt een bepaalde voorspelbaarheid. Deze voorspelbaarheid is bruikbaar bij het creëren van veiligheid Verantwoording Muziek biedt de mogelijkheid tot communicatie. Dit kan plaatsvinden in muzikale interactie op instrumenten maar ook door middel van zang. Muziektherapie is non-verbaal wat de mogelijkheid biedt om interactie te oefenen zonder het zo vaak zo moeilijke stukje verbale communicatie. Kinderen met ASS geven wanneer het gaat om het uiten van zichzelf, veelal niet de voorkeur aan gesproken taal en hier sluit de muziektherapie dus goed op aan. Gold et al, (2006) stelde dat muziektherapie een positief effect heeft op mensen met ASS wat betreft de communicatieve vaardigheden. Veelal is de stoornis binnen de sociale interactie het meest opvallende kenmerk. Voor mensen met ASS kan dit, wanneer het gaat om het opbouwen van een relatie of wanneer er wederkerigheid wordt verwacht, erg moeilijk zijn. Door problemen met empathie is het vaak lastig om zich in de gevoelens en gedachtegang van de ander te verplaatsen. Vaak is ook het verwoorden van eigen gedachten en gevoelens een probleem. De muzikale interactie biedt kinderen en jongeren met ASS de mogelijkheid om zich te uiten. Poismans (2009) stelt dat binnen de muziektherapie gebruik gemaakt wordt van een muzikale puls; de beat. Deze is duidelijk hoorbaar en door zijn metrisch karakter ook voorspelbaar. Op basis van een gezamenlijke beat kan ontwikkeling van de interactie plaatsvinden. De muzikale interventies als het veranderen van het tempo en dynamiek en het laten vallen van stiltes kunnen gebruikt worden om tot pre verbale voorwaarden/ contact te komen. Wanneer er verandering aangebracht wordt leidt dit veelal tot een contact moment met de cliënt die deze verandering opmerkt. Deze reactie geeft vaak een verandering in gezichtsuitdrukking, lichaamshouding, mimiek of levert zelfs oogcontact op. Het herhalen van deze veranderingen zorgt ervoor dat de cliënt de verandering gaat herkennen en hier op in gaat spelen. 12
De muziektherapeut kan door zijn therapeutische attitude op ieder gewenst moment binnen de interventie een handeling verrichten waardoor de muziektherapie telkens weer in het moment kan worden afgestemd op wat er gebeurt. 7. Samenvatting onderbouwing Kinderen en jongeren hebben binnen de module Muziektherapie vaardigheden geleerd welke positief van invloed zijn op hun sociale gedrag. Deze vaardigheden hebben betrekking op de gebieden van sociale interactie, contact en non-verbale communicatie. In de muziektherapie zijn deze vaardigheden aangeleerd en veelvuldig geoefend zodat de cliënt deze vaardigheden ook kan toepassen in het dagelijkse leven. Door deze vaardigheden kan de jeugdige zelfstandiger functioneren in de sociale omgang met anderen. Doordat de ouders/ verzorgers ook actief bij de muziektherapie worden betrokken doen zij ook positiever ervaringen op op het gebied van het sociale gedrag van hun kind. 8.Randvoorwaarden voor uitvoering en kwaliteitsbewaking 8.1 Eisen ten aanzien van opleiding Deze interventie kan uitgevoerd worden door een muziektherapeut welke is opgeleid aan één van de opleidingen die door de Federatie Vaktherapeutische Beroepen (FVB) is erkend. Daarnaast dient een korte aanvullende training gevolgd te worden waarvan een coachingstraject en supervisie onderdeel zijn. Deze training wordt in beginsel gegeven door dhr. M. Pater in samenwerking met Stichting Papageno. 8.2 Eisen ten aanzien van overdracht en implementatie Er is geen handleiding of protocol voor overdracht of implementatie. Nieuwe medewerkers worden ingewerkt door uitvoerende medewerkers in dezelfde functie. 8.3 Eisen ten aanzien van kwaliteitsbewaking De kwaliteit van de module wordt bewaakt aan de hand van de resultaten uit de prestatie-indicatoren: doelrealisatie, cliënttevredenheid, reden beëindiging hulp en afname ernst problematiek. Jeugdhulp Friesland voldoet aan de kwaliteitsnormen HKZ, hetgeen betekent dat de cliënt centraal staat en er continu gewerkt wordt aan het verbeteren van de hulpverlening. De therapeuten die de training hebben gevolgd om deze module op de juiste wijze te kunnen uitvoeren hebben jaarlijks een supervisie moment waarin de werkwijze en de inzet van de module wordt geëvalueerd. Bij de module hoort een evaluatieformulier waarop de individuele voortgang van iedere cliënt wordt bijgehouden. 8.4. Kostenopbouw van de Module Betrokken professionals: Muziektherapeut Gedragswetenschapper
1 sessie per week à 1 uur
Verblijf: nee Verzorgingskosten: nee Pleeggeld: nee Licentie: nee Training / opleiding: ja, zie 8.1 Specifiek materiaal: ja, diverse muziekinstrumenten overige kosten: niet bekend
13
9.Onderzoek naar de uitvoering van de module Deze module/interventie is ontwikkeld in het kader van een PhD studie die dhr. M. Pater uitvoert in samenwerking met o.a. Stichting Papageno, Jeugdhulp Friesland en de Stenden Hogeschool. Voor de inhoud van deze module heeft een literatuur studie plaatsgevonden, zijn muziektherapeuten (n=20) geïnterviewd, hebben cliënten (n=34) en oud cliënten (n=16) welke muziektherapie hebben ontvangen via een therapeut van Stichting Papageno een enquête ingevuld. Daarnaast hebben 5 therapeuten meegewerkt aan een videoanalyse welke gedaan is via de methode ‘Stimulated Recall’. Vervolgens is door gebruik te maken van de Delphi-methode toegewerkt naar consensus over de beschreven inzet van muziektherapie bij kinderen en jongeren met ASS om een verbetering op gang te brengen in het sociale gedrag. De Delphi-methode behoort tot de familie van onderzoekstechnieken die bekend staat als 'interactive survey'. Deze technieken gaan uit van een vakbekwaam onderzoeksveld dat in staat is zelf de vereiste expertise in te brengen. Op deze wijze blijft de module dicht bij de praktijk staan. Er wordt gebruik gemaakt van kennis uit het onderzoeksveld in plaats van kennis over het onderzoeksveld (Michelbrink, 2003). In Nederland zijn zo’n 500 muziektherapeuten werkzaam binnen instellingen of in een eigen praktijk. Er is geen zicht op het aantal muziektherapeuten die zich specifiek bezig houden met de behandeling van kinderen en jongeren met ASS. Uit een klein inventariserend onderzoek onder de muziektherapeuten welke samenwerken met Stichting Papageno kwam naar voren dat er een verscheidenheid aan interventies wordt ingezet in de behandeling van kinderen en jongeren met ASS. Een degelijke onderbouwing voor de ingezette interventies/ handelingen was nog niet voor handen. In het kader van het PhD onderzoek van dhr. M. Pater zal van 2015 t/m 2017 onderzoek gedaan worden naar de effectiviteit van deze interventie.
14
C. Effectiviteit 10. Nederlandse Effectstudies In Nederland is er nog geen wetenschappelijk onderzoek bekend naar de effecten van muziektherapie op kinderen en/ of jongeren met ASS. 11. Buitenlandse effectstudies In de afgelopen jaren is op regelmatige basis onderzoek verschenen naar de effecten van muziektherapie bij mensen met een ASS. Deze studies bestonden voornamelijk uit casestudies en literatuur reviews die een overzicht geven over een aantal eerder verschenen casestudies. De laatste jaren zijn er ook een aantal randomised controlled trails verschenen die positieve effecten van muziektherapie bij mensen met ASS onderschrijven. Kim, Wigram & Gold (2008) hebben in een gerandomiseerd onderzoek gekeken naar het effect van geïmproviseerde muziektherapie op het gebied van de sociale interactie van kinderen in de peuterleeftijd (3 5 jaar) met een ASS (n=15). In deze studie werd de geïmproviseerde muziektherapie vergeleken met speltherapie. De effecten gaven aan dat de geïmproviseerde muziektherapie meer doeltreffend was om de sociale interactie te stimuleren. De sessieanalyses van de muziektherapie toonden aanzienlijk langere momenten van oogcontact en interactie aan, dan die van de spelsessies. Daarnaast werd er een significant verschil gevonden, bij een latere analyse van de data, ten gunste van de muziektherapie op frequentie en duur van initiatief in contact, plezier beleving en gedeeld plezier (Kim e.a. 2008). Finnigan en Starr (2010) hebben onderzoek gedaan naar het verschil tussen muzikale en niet muzikale interventies op sociale respons en vermijdend gedrag bij kleuters met ASS. Hierbij werd speelgoed aangeboden waarbij geprobeerd werd een reactie uit te lokken. Het speelgoed werd zowel ondersteund met muziek aangeboden als zonder muziek. De resultaten van het onderzoek laten zien dat de muzikaal ondersteunde interventie meer effectief was dan wanneer er geen ondersteuning met muziek plaats vond. De ondersteuning met muziek verbeterde het maken van oogcontact, imitatie en beurtspel, wat allemaal behoort tot het sociale gedrag. Daarnaast werd er tijdens de interventie met muziek ook geen vermijdend gedrag waargenomen. Gold, Wigram, & Elefant (2006) hebben in een Cochrane-review drie RCT’s met elkaar vergeleken om het effect te beschrijven van muziektherapie bij mensen met ASS. In de studies is gekeken naar de verbetering van communicatieve vaardigheden en vermindering van gedragsproblemen, zowel bij individuen die muziektherapie volgden als bij individuen die een andere of geen interventies aangeboden kregen. De auteurs geven aan dat de communicatieve vaardigheden significant verbeterden na het volgen van muziektherapie in vergelijking met de controlegroep. De conclusie van de deze meta-analyse liet dus zien dat muziektherapie een gunstige werking heeft op de communicatieve vaardigheden bij kinderen met een ASS. Ook was er een positief effect gevonden op de vermindering van gedragsproblematiek. Voor dit laatste punt zal echter meer onderzoek verricht moeten worden om dit verder te kunnen onderbouwen. Dit zit vooral in het feit dat er zeer kleine studies zijn opgenomen en de context niet altijd duidelijk was omschreven. Daarnaast zijn er nog verschillende casestudies die suggereren dat muziektherapie een voordeel op kan leveren voor kinderen met ASS op het gebied van de sociale vaardigheden. (Wimpory, Chadwick & Nash, 1995, Brownell 2002, Pasiali 2004) Naast de onderzoeken die gedaan zijn op het gebied van de sociale gedrag hebben Quintin, Bhatara, Fombonne, & Levitin (2006) onderzoek gedaan naar de muzikale verwerkingen bij kinderen met ASS. In dit onderzoek heeft men aan een groep van drie kinderen met Asperger en aan een controlegroep van vier kinderen zonder stoornis in de ontwikkeling, muzikale puzzels laten horen. De puzzels bestonden uit stukjes melodie die de kinderen, nadat ze de volledige melodie twee maal hadden gehoord, weer in elkaar moesten puzzelen. De resultaten uit dit onderzoek toonden aan dat er geen verschil was tussen de twee groepen wat betreft de juiste volgorde van de stukjes melodie en de tijd die ze hier voor nodig hadden. Dit lijkt aan te geven dat kinderen met een ASS waar het de verwerking van muzikale processen betreft, geen problemen
15
ondervinden bij het vormen van een geheel in muzikale structuren. Ook hier gaven de onderzoekers aan dat meer onderzoek wenselijk is. Ook is er onderzoek verricht naar de effecten op de relatie tussen een kind met autisme en de ouders. Allgood (2005) liet met zijn onderzoek zien dat ouders positief reageerden op hun kinderen en zij ook nieuwe inzichten kregen over hun kinderen wanneer zij deelnamen aan groepsmuziektherapie. Hoewel er mooie resultaten naar voren komen in de aangehaalde onderzoeken hebben de onderzoeken met elkaar gemeen dat er veelal gebruik gemaakt wordt van een (zeer) kleine onderzoekspopulatie. Daarnaast is het in veel studies niet duidelijk te achterhalen op wat voor wijze de muziektherapie is ingezet en welke interventies er gepleegd zijn. Dit heeft tot gevolg dat de effecten die gevonden zijn in de verschillende studies moeilijk te generaliseren zijn en geen uitspraken kunnen doen die voor de gehele populatie zouden gelden. Accordino, Comer, Heller (2007), uiten deze kritiek in een literatuur review waarin ze verschillende onderzoeken naast elkaar zetten. In het artikel worden de verschillende onderzoeken kort beschreven, dit zijn vooral case studies. Dit is ook meteen een punt van kritiek van de auteurs: de gedane studies waren vooral op case studies gebaseerd en er is weinig empirisch materiaal gebruikt.
16
D. Overige informatie 12. Toelichting op naam van de module Geen bijzonderheden 13. Uitvoering Deze module wordt bij de vier MOD’s (Dagbehandeling 0-7) van Jeugdhulp Friesland in Sneek, Drachten, Leeuwarden en Dokkum gegeven aan jonge kinderen met de diagnose ASS. Jaarlijks gaat het om ongeveer 20 kinderen. 14. Overeenkomsten met andere modules Er zijn gegevens beschikbaar over vergelijkbare modules.
17
Aangehaalde literatuur Accordino, R., Comer, R., & Heller, W. B. (2007). Searching for music's potential: A critical examination of research on music therapy with individuals with autism. Research in Autism Spectrum Disorders, 1(1), 101-115. Aldridge, D., Gustorff, D. and Neugebauer, L. (1995). A preliminary study of creative music therapy in the treatment of children with developmental delay. The Arts in Psychotherapy. 21(3), pp. 189-205 Allgood, N. (2005) Parents Perceptions of Family- based Group Music Therapy for Children with Autism Spectrum Disorders, Music Therapy Perspectives 23. American Psychiatric Association (2013). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders: Fifth Edition (DSM-5). Washington DC: American Psychiatric. Baron-Cohen, S., Leslie AM, Frith U (1985). Does the autistic child have a 'theory of mind'? Cognition 21 (1): 37- 46 Baron-Cohen, S. (1989). The autistic child theory of mind: a case of specific developmental delay. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 30, 285-297. Baron-Cohen, S. (2009). Autisme en Aspergersyndroom, de stand van zaken. Amsterdam: Uitgeverij Nieuwezijds. Berckelaer-Onnes, I. Van (2008). Van beeldvorming naar evidence-based (be)handelen: Een proces in ontwikkeling. Wetenschappelijk Tijdschrijft Autisme, 2, p 45-57. Berckelaer-Onnes, I. van (2011). Autismespectrumstoornissen. In: J. van der Ploeg & E. Scholte (red), Orthopedagogische probleemvelden en voorzieningen in Nederland. Antwerpen-Apeldoorn, Garant. p 115-135. Blijd-Hoogewijs, E.M.A. (2013) Autismespectrumstoornissen bij volwassenen. In Schuurman, C., BlijdHoogewijs, E.M.A. & Gevers, P. (red.) Behandeling van volwassenen met een autismespectrumstoornis (pp. 17-29) Amsterdam: Hogrefe Uitgevers. Bogdashina, O. (2008), Theory of mind en de triade van perspectieven bij autisme en syndroon van asperger. Garant Antwerpen-Apeldoorn Brownell, M.D. (2002). Musically adapted social stories to modify behaviors in students with autism: four case studies. Journal of Music Therapy, 39(2), 117-144. Bruscia, K.E. (1987). Improvisational models of musictherapy. Springfield: Charles C. Thomas. Delfos, M.F. (2005). Een vreemde wereld. (5e druk) Uitgeverij SWP Amsterdam. e Delfos, M.F. & Groot, N. (2013). Autisme vanuit een ontwikkelingsperspectief. (2 druk) Uitgeverij SWP Amsterdam Donkersloot, P. (1990) Autisme, een probleem voor het hele gezin. Amsterdam: Swets & Zeitlinger b.v. Edgerton, C. L. (1994). The effect of improvisational music therapy on the communicative behaviors of autistic children. Journal of Music Therapy, 31, 31-62. Finnigan, E., & Starr, E. (2010). Increasing social responsiveness in a child with autism. A comparison of music and non-music interventions. Autism. Jul, 14(4): 321-348. Fombonne, E. Epidemiological surveys of autism and other pervasive developmental disorders: an update. J Autism Dev Disord 2003; 33(4): 365-382 Fombonne E. (2005) Epidemiology of autistic disorder and other pervasive developmental disorders. In: F. Volkmar, R. Paul, A. Klin and D. Cohen (Eds). Handbook of Autism and Pervasive developmental rd Disorders (VOL. I). Diagnosis, development, neurobiology and behavior (3 ed) Hoboken, New Jersey, Wiley. Frith, U. (1989) Autism. Exlaining the enigma. Cambridge: Basic Blackwell. In Steenbergen, M. (1996). Autisme. Sleutel tot het Raadsel. Antwerpen: Hadewijch. Frith, U. & Happé F. (1994). Autism: Byond Theory of Mind. Cognition, 50, 115-132. Gezondheidsraad (2009). Autismespectrumstoornissen: een leven lang anders. Den Haag: Gezondheidsraad, 2009; publicatienummer 2009/09. Gold, C., Wigram, T. &Elefant, C. (2006) Music therapy for autistic spectrum disorder: Cochrane Database of Systematic Reviews, Issue 3 18
Hegi, F. (1996). Komponenten. In: H.H. Decker- Voigt, P.J. Knill & E. Weymann (Hrsg.). Lexikon Musiktherapie, Göttingen: Hogrefe Honing, H. (2009). Iedereen is muzikaal. Wat we weten over het luisteren naar muziek. Amsterdam: Nieuw Amsterdam uitgevers. Kim, J., Wigram, T. & Gold, C. (2008). The effects of improvisational music therapy on joint attention behaviours in autistic children: a randomized controlled study. Autism Dev Disord. 2008 Oct;38(9):1758-66. Epub 2008 Jul 1. Leslie, A. (1987). Pretense and representation; origin of ‘theory’ of mind. Psychological Review, 94, 4, 412-426 MacDonald, R.A.R., & O'Donnell, P.J. (1996). The effects of structured music workshops on the communication skills, musical ability and self-perception of mildly and moderately mentally handicapped individuals. In R. Pratt (Ed.), MusicMedicine Vol. 2 (pp. 169-182). Saint Louis: MMB Music. Migchelbrink, F. (2003). Praktijkgericht onderzoek in zorg en welzijn. Uitgeverij SWP Amsterdam Neef de, H. (2012). Op weg naar rust, De PILLAR-methodiek voor levensbrede begeleiding bij autisme. Amsterdam, Inspired Quality Publishers. Ozonoff, S., Pennington, B.F. & Rogers, S.J. (1991). Executive function deficts in high-functioning autistic individuals: relationship to theory of mind. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 32 (7), 10811105 Pennington, B.F. & Ozonoff, S. (1996). Executive Functions and Developmental Psychopathology. Journalof Child Psychology and Psychiatry, 37 (1), 51-87 Poismans, K. (2009). Shared time, timing in de muziektherapie met autistische kinderen. Wetenschappelijk Tijdschrift voor Autisme, 8 (1), 14‐20 Pasiali, V. (2004). The use of prescriptive therapeutic songs in a homebased environment to promote social skills acquisition by children with autism: Three case studies. Music Therapy Perspectives, 20: 11– 20. Quintin, E.M., Bhatara, A.K., Fombonne, E., & Levitin, D.J. (2006). De verwerking van muzikale structuren bij Autisme Spectrum Stoornissen. Montreal Schumacher, K , (1999), Calvet-Kruppa, The AQR, an analysis system to evaluate the quality of relationship during music therapy. Nordic Journal of Music Therapy, 8 (2), 188-191. Schuurman, C., Blijd-Hoogewys, E. & Gevers, P. (red). (2013) Behandeling van volwassenen met een Autismespectrumstoornis. Amsterdam: Hogrefe Uitgevers Schuurman, C., Brandenburg, M. & Geurts, H. (2013) Algemene aspecten van behandeling van volwassenen met een autismespectrumstoornis. In Schuurman, C., Blijd-Hoogewijs, E.M.A. & Gevers, P. (red.) Behandeling van volwassenen met een autismespectrumstoornis (pp. 41-59) Amsterdam: Hogrefe Uitgevers. Smeijsters, H. (red). (2006). Handboek Muziektherapie, Evidence based practice voor de behandeling van psychische stoornissen, problemen en beperkingen. Houten: Bohn Stafleu van Loghum. Spek, A. (2013). Autismespectrumstoornissen bij volwassenen, Een practische gids voor volwassenen met ASS, naastbetrokkenen en hulpverleners. Amsterdam: Hogrefe Uitgevers. Stock, M. (2004) Autism spectrum disorders (pervasive developmental disoerders). Bethesda: National Institute of Mental Health. Whipple, J. (2004) Music in intervention for children and adolescent with autism: A meta-analysis, Journal of music Therapy; 41(2), 90-106. Wimpory, D., Chadwick, P., & Nash, S. (1995). Brief report: musical interaction therapy for children with autism: an evaluative case study with two-year follow-up. Journal of Autism and Developmental Disorders, 25(5): 541-52. Wing, L. (2001) The autistic spectrum. Uitgeverij Ulysses Pr.
19
