Adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid bij kinderen met een autismespectrumstoornis

Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Academiejaar 2007-2008 Eerste examenperiode

Adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid bij kinderen met een autismespectrumstoornis Scriptie neergelegd tot het behalen van de graad van Licentiaat in de Psychologie, Optie Klinische Psychologie door Marcia Verhulst

Promotor: Prof. Dr. F. De Fruyt Begeleiding: Lic. S. De Pauw

Ondergetekende, Verhulst Marcia, geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door derden.

2

VOORWOORD Dit eindwerk was een zware, moeilijke en tevens een lange tocht, maar was daarom niet minder leerrijk. Tijdens deze zoek- en schrijftocht kon ik gelukkig rekenen op enkele ‘ervaren’ gidsen, die ik via deze weg ook wil bedanken. Ik wil als eerste mijn begeleidster, Mevr. Sarah De Pauw bedanken voor haar praktische, theoretische en morele steun, dit tot op de laatste valreep. Daarnaast wens ik ook de andere vakgroepleden te bedanken voor de steun en bemoedigende woorden. Zonder jullie kon ik mijn psy-studie-carriëre niet volbrengen. Daarnaast

wens

ik

alle

meewerkende

diensten,

zoals

de

Thuisbegeleidingsdiensten, GON-begeleiders, de vrijetijdsorganisatie en de ouders eveneens te bedanken, zonder deze mensen kon deze tocht niet tot een goed einde gekomen zijn. Ook tot mijn ouders, grootouders, maar voornamelijk tot mijn mama wens ik een dankwoordje te richten. Ze bleven in me geloven en me motiveren in de moeilijkere momenten. Daarnaast ontzag mijn mama nooit om mijn ‘schrijfkunsten’ onder de loep te nemen. Naast mijn ouders is er mijn broer, die toch af en toe voor de nodige ontspanning bleef zorgen. Tevens wil ik ook, mijn helaas onlangs overleden trouwe huisgenoot, mijn hond, even in gedachten bedanken voor de prettige tijd die ze me bezorgd heeft. Ook Mevr. Charlotte de Lange wens ik langs deze weg te bedanken. Als studente met dyslexie 1 is het niet steeds evident om op te boksen tegen allerlei vooroordelen. Zonder haar morele en praktische steun was ik in deze thesis alvast niet kunnen slagen. Verder zijn er nog talloze mensen voornamelijk Jill, Lynn, … uit mijn vriendenkring, die zeker een grote pluim verdienen voor de deugddoende en grappige momenten. Kortom: Iedereen heel erg bedankt, ik zal het nooit vergeten!

1

Beste lezers, Als student met dyslexie is het niet altijd even makkelijk om een thesis te schrijven en zie je helaas enkele sporen van deze beperking in mijn thesis. Deze scriptie werd door enkele mensen nagelezen, maar ik wens me toch te verontschuldigen voor nog eventueel aanwezige fouten. In bijlage 5 en 6 bevinden zich respectievelijk mijn Bijzonder Statuut en het document betreffende mijn faciliteiten

3

ABSTRACT

Kinderen met een autismespectrumstoornis (ASS) vertonen heel wat individuele verschillen. Uitgebreid persoonlijkheidsonderzoek, dat zowel adaptieve als maladaptieve persoonlijkheid in kaart brengt, heeft momenteel nog niet plaatsgevonden. Toch kan persoonlijkheid een ondersteuning bieden om deze grote individuele verschillen bij kinderen met ASS te verklaren. Deze thesis probeert via een empirische studie hierop een eerste aanzet te geven en brengt enerzijds de adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid in kaart. Anderzijds wordt ook de persoonlijkheidsstructuur als probleemgedrag van kinderen met ASS (N=207) vergeleken met een referentiegroep (kinderen zonder ASS). Deze studie suggereert dat het vijffactorenmodel gehanteerd kan worden om de adaptieve persoonlijkheid bij kinderen te beschrijven. Ook de maladaptieve persoonlijkheidsstructuur wordt bij deze groep kinderen betrouwbaar gerepliceerd. Kinderen met ASS vertonen algemeen meer probleemgedrag en hebben een maladaptiever persoonlijkheidsprofiel op zowel domein- als facetniveau. Kinderen die zich hoger in het spectrum bevinden hebben vaak een nog hogere maladaptieve score en een paar typerende DIPSI-facetten. Deze kinderen scoren namelijk hoger op ‘Scheidingsangst’, ‘Compulsiviteit’ en ‘Extreme orde’ . Algemeen worden er op gender-vlak weinig verschillen weerhouden. Daar, waar er verschillen zijn, vertonen meisjes een maladaptiever profiel dan jongens, doch gezien de kleine proportie meisjes, dienen de gevonden verschillen voorzichtig geïnterpreteerd te worden.

4

INHOUDSOPGAVE

INLEIDING

8

1. Autisme

8

1.1. Definitie en prevalentiegegevens van autisme

8

Definitie

8

Prevalentie

8

Geslachtsverschillen

9

1.2. Oorzaak en verklaring

9

Oorzaak

9

Verklaringen

10

1.3. Diagnosestelling-differentiaaldiagnose

12

Diagnosestelling

12

Differentiaaldiagnose

14

1.4. Categoriale of dimensionele diagnose: verschuiving

2. Persoonlijkheid bij kinderen met ASS 2.1. Adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid

15

19 19

Adaptieve persoonlijkheid bij volwassenen

19

Adaptieve persoonlijkheid bij kinderen

20

Maladaptieve persoonlijkheid bij volwassenen

22

Maladaptieve persoonlijkheid bij kinderen

23

2.2. Persoonlijkheid en persoonlijkheidsstoornissen en ASS bij volwassenen 2.3. Adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid en ASS bij kinderen

3. Besluit en link met eigen onderzoek

24 29

31

5

METHODE

33

1. Procedure

33

2. Subjecten

34

3. Opzet

36

4. Instrumentarium

36

4.1. Autisme maat Vragenlijst Sociale Communicatie (SCQ) 4.2. Psychopathologie Gedragsvragenlijst voor kinderen (4-18) 4.3. Adaptieve persoonlijkheid Hierarchical Personality Inventory for Children (HiPIC) 4.4. Maladaptieve persoonlijkheid Dimensional Personality Symptom Itempool for Children (DIPSI)

36 36 38 38 39 39 40 40

RESULTATEN

41

1. Factoranalyse HiPIC

41

2. Factoranalyse DIPSI

41

3. Mean-level verschillen in ASS groep en geslacht

42

3.1 Groepseffecten CBCL

43

3.2 Geslachtseffecten CBCL

45

3.3 Groepseffecten HiPIC

46

3.4 Geslachtseffecten HiPIC

50

3.5 Groepseffecten DIPSI

51

3.6 Geslachtseffecten DIPSI

56

6

DISCUSSIE- BESPREKING EN CONCLUSIE

58

Structuur van adaptieve persoonlijkheid bij kinderen met ASS

58

Structuur van de maladaptieve persoonlijkheid bij kinderen met ASS

59

Groepsverschillen op probleemgedrag

60

Groepsverschillen adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid

61

Genderverschillen

63

Beperkingen van deze studie en aanbevelingen naar verder onderzoek

64

REFERENTIES

66

BIJLAGEN

7

INLEIDING

1. Autisme

1.1. Definitie en prevalentiegegevens van autisme Definitie. De Autistische Stoornis (AS), beter bekend als autisme, is een pervasieve ontwikkelingsstoornis, net als de stoornis van Asperger, de stoornis van Rett, de desintegratiestoornis van de kinderleeftijd en de pervasieve ontwikkelingsstoornis niet anders omschreven. Het is een ernstige ontwikkelingsstoornis die meestal in de kindertijd gediagnosticeerd wordt (American Psychiatric Association (APA), 2001). Volgens de Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders (DSM-IV-TR; APA, 2001) berust deze stoornis op beperkingen in drie grote peilers; met name: (1) de sociale interactie, (2) de communicatie en (3) het stereotiep repetitief gedrag. Volgens Wing en Gould (1979) kan men de kernsymptomen van autisme best beschouwen als een triade van stoornissen. Deze onderzoekers onderscheiden problemen in de sociale interactie, communicatie en verbeelding. Het nuanceverschil met de DSM IV-TR (APA, 2001) is, dat volgens Wing en Gould (1979) het stereotiepe gedrag een gevolg is van de voorgaande peilers, eerder dan een kernsymptoom op zich. Bepaalde instellingen en professionelen hanteren de International Classification of Diseases (ICD-10; WHO, 1993) bij de diagnosestelling. Hier brengt men autisme onder in sectie F8, ook wel de stoornissen in de psychische ontwikkeling genoemd (‘disorders of psychological development’). Deze sectie valt nog eens verder uiteen in twee groepen namelijk de specifieke en de pervasieve ontwikkelingsstoornissen. In deze laatste groep valt ook autisme (WHO, 1993). De ICD 10 (WHO, 1993) gebruikt tegenwoordig dus net zoals de DSM-IV-TR (APA, 2001) de term pervasieve ontwikkelingsstoornis. Prevalentie. Het lijkt alsof autisme een opmars kent. Uit reviewstudies van Wing en Potter (2002) en Fombonne (2005) lijkt dit ook zo te zijn. Onderzoek in de jaren ’60 -’70 schatten de prevalentie van AS (autistische stoornis) op 4,5 à 5 op 10.000 kinderen.

8

Recentere studies vinden echter dat 20 à 40 kinderen op 10.000 voldoen aan bovengenoemde kenmerken (Wing & Potter, 2002). Deze evolutie kan reëel zijn, maar dient toch wat gerelativeerd te worden. Zo geven Wing en Potter (2002) aan dat de diagnosestelling bij personen met autisme nog niet op punt staat. Er worden vaak in prevalentiestudies verschillende methodes gebruikt en de term autisme kan naar verschillende zaken verwijzen. De criteria voor een autismespectrumstoornis zijn ook ruimer bij de ene studie dan bij de andere. Aan de andere kant maakt een grotere bekendheid en bezorgdheid bij ouders/hulpverleners dat kinderen vlugger aangemeld worden bij de hulpverlening. Het feit dat autisme ook op oudere leeftijd kan gediagnosticeerd worden en er meer gespecialiseerde hulpverlening beschikbaar is, kan ook bijdragen tot verhoging van dit prevalentiecijfer (Fombonne, 2005). Huidig onderzoek schat de prevalentie van een autismespectrumstoornis (ASS) op 2 tot 7 op 1000 kinderen (Williams & Wright, 2005). Fombonne (2005) geeft een schatting van 60 kinderen op 10.000 met een autismespectrumstoornis als beste prevalentiecijfer. Dertien kinderen op 10.000 zouden voldoen aan de criteria van een autistische stoornis (Fombonne, 2005). Geslachtsverschillen. Een autismespectrumstoornis komt 3 tot 4 keer vaker voor bij jongens dan bij meisjes (Frith, 2005). Fombonne (2003, 2005) vindt over alle studies heen een gemiddelde van 4,3 jongens ten opzichte van 1 meisje. Autisme bij normaal begaafde kinderen zou 6 keer vaker voorkomen bij jongens dan meisjes (Fombonne, 2003, 2005; Vermeulen, 2004).

1.2. Oorzaak en verklaring Oorzaak. Veel onderzoekers proberen een biologische oorzaak te vinden voor een autismespectrumstoornis. Rond 1998 werd geopperd dat de bof-mazelen-rubella vaccinatie autisme kon veroorzaken (Wakefield et al., 1998). Recente studies zouden echter dit verband weerleggen (Smeeth et al., 2004). Daarnaast schuift men ook de hypothese naar voor dat kinderen met autisme, stoornissen zouden hebben in het

9

immuunsysteem; maar ook hiervoor zijn nog onvoldoende bewijzen gevonden (Zimmerman, 1999). Vele auteurs beschouwen autisme als een neurologische stoornis (Tidmarsh & Volkmar, 2003; Nicolson & Szatmari, 2003; Rubenstein & Merzenich, 2003; Vermeulen 2004; Zwaigenbaum et al., 2005). Onderzoek naar neurologische functies vinden een vergroot hersenvolume (Hardan, Minshew, Mallikarjuhn, & Keshevan, 2001) en neurotransmitterstoornissen (Rubenstein & Merzenich, 2003). Men vindt ook stoornissen in executieve functies, wat zou kunnen duiden op problemen in de prefrontale cortex bij mensen met autisme (Ozonoff & Strayer, 1997; Dawson, 1996). Verder onderzoek heeft aangetoond dat verschillende hersenfuncties betrokken zijn bij verschillende autismeproblemen. Autisme kan dus niet op 1 plaats gelokaliseerd worden (Filipek, 1999) en blijkt dus met multiple tekorten samen te hangen. Reeds lange tijd onderzoekt men de genetische basis van autisme (Rutter, 2000; Veenstra-Vanderweele, Christian, & Cook, 2004). Tweelingstudies bieden hiervoor evidentie, maar de verantwoordelijke genen zijn nog niet gevonden (Folstein & Rutter, 1977; Pickles et al., 1995; Rutter, 2000). Autisme wordt niet doorgegeven via het principe van Mendel. Autisme zou multifactorieel genetisch bepaald zijn, wat wil zeggen dat het vooral gaat over bepaalde combinaties van genen. Deze heterogeniteit uit zich in de verschillende vormen van autismespectrumstoornissen (Risch et al., 1999). De oorzaak van autisme is dus zeker nog niet gevonden. Dit kan te wijten zijn aan de grote verscheidenheid die er is bij personen met een autismespectrumstoornis. Vermoedelijk is een autismespectrumstoornis dus multifactorieel genetisch bepaald en kan

men

spreken

van

een

samenhang

tussen

biologische

variabelen

en

omgevingsvariabelen. Verklaringen. Vanaf de jaren ’70 is het idee ontstaan dat een cognitieve stoornis aan de basis lag van de specifieke gedragspatronen bij personen met autisme (Hermelin & O’Conner, 1970; geciteerd in Vermeulen, 2004). Hierdoor zijn er een aantal cognitief psychologische theorieën ontwikkeld. Deze zijn ingedeeld in drie grote theorieën namelijk: theory-of-mind, centrale coherentie en executieve functies (Brown & Whiten, 2000; Roeyers, 1997; Volkmar, Lord, Bailey, Schultz, & Klin, 2004).

10

Als eerste theorie werd verondersteld dat personen met autisme een gebrekkige theory-of-mind hebben (Roeyers, 2005). De theory-of-mind verwijst naar de vaardigheid om gedachten, gevoelens, ideeën… bij andere te (h)erkennen. Op basis van deze vaardigheid is men dan in staat om het gedrag van andere te voorspellen en er bijgevolg ook op te anticiperen (Premack & Woodruff, 1978). Er wordt verondersteld dat deze vaardigheid bij personen met autisme verstoord is. Hiervoor werd evidentie gevonden met de Sally-Anne taak (Baron-Cohen, Leslie, & Frith, 1985), waarop een groot aantal kinderen met autisme op uitvielen. Verder onderzoek toont echter tegenstrijdigheden. Ook volwassenen met een autismespectrumstoornis zouden theoryof-mind problemen vertonen (Brown & Whiten, 2000), zo ook kinderen met een zogenaamde mildere vorm van een autismespectrumstoornis (PDD-NOS) (Serra, Loth, van Geert, Hurkens, & Minderaa, 2002). Andere studies vinden hier niet onmiddellijk evidentie voor (Roeyers, Buysse, Ponnet, & Pichal, 2001; Kissgen & Schleiffer 2002). Roeyers (2005) stelt dat men mogelijks kan spreken van een continuüm van tekorten in de theory-of-mind en er waarschijnlijk verschillende oorzaken zijn voor de theory-ofmind problemen. Als tweede psychologische verklaringstheorie schuift men de hypothese naar voor dat personen met autisme gebrekkige executieve functies hebben. Executieve functies verwijzen naar een aantal cognitieve functies die vermoedelijk frontaal gelegen zijn in de hersenen. Het zijn die mentale processen die helpen bij het plannen en controleren van ons denken en doen. Ze verklaren dus vooral de niet sociale problemen (Roeyers, 2005). Ze spelen een belangrijke rol in de impulscontrole, het plangedrag, de flexibiliteit en het georganiseerd zoeken (Ozonoff, Pennington, & Rogers, 1991). Ook hier zijn er echter tegenstrijdigheden in de gevonden resultaten. De relatie lijkt afhankelijk te zijn van de verbale mogelijkheden van het individu (Landa & Goldberg, 2005; Joseph & Tager-Flusberg, 2004; Liss et al., 2001). Het verklaart de autistische gedragingen niet en evenmin de tekorten in adaptieve functies. Roeyers (2005) schuift de hypothese naar voor dat de tekorten in executieve functies eerder een secundair tekort zijn dan een primair tekort. Het blijft zeker nuttig om verder de executieve functies te onderzoeken. Als derde verklaringsmodel zouden er problemen zijn met de centrale coherentie. Centrale coherentie biedt ons de mogelijkheid om informatie te integreren, een

11

samenhang te zoeken tussen informatie. Personen met autisme vinden vaak de samenhang niet tussen informatie en zien alles sterk fragmentair. Zo hebben personen met autisme sterke aandacht voor details, maar verliezen vaak het geheel (Vermeulen, 2004). Het zou tevens een verklaring bieden voor de sociale en communicatieve problemen, maar ook hier is verder onderzoek aangewezen (Roeyers, 2005). Samenvattend kunnen we stellen dat de psychologische theorievormingen slechts een klein stukje van de puzzel verklaren. Het gaat wellicht om een samenspel van cognitieve tekorten (Roeyers, 2005).

1.3. Diagnosestelling-differentiaaldiagnose Diagnosestelling. Om tot een diagnose van autismespectrumstoornis te komen worden nog steeds geen medische oorzaken of factoren opgenomen. Tot op heden is autisme een gedragsdiagnose (Baird, Cass, & Slonims, 2003). Op basis van gestelde gedragingen voldoet het kind wel of niet aan de diagnose. Zoals beschreven in 1.1 kunnen we drie benaderingen beschouwen om deze gedragingen in te delen: de benadering volgens Wing en Gould (1979), de DSM-IV-TR (APA, 2001) en de ICD-10 (WHO, 1993). Wing en Gould (1979) situeren, naast de beschrijving van een triade van stoornissen, 3 groepen binnen kinderen met een autismespectrumstoornis, afhankelijk van de manier van nemen en aanvaarden van sociale contacten. Zo onderscheiden ze (1) de passieve groep (aanvaarden contact van andere mensen maar deze lijken hen onverschillig te laten), (2) de aloof-groep (trekken zich volledig terug, lijken niet te reageren op mensen die contact zoeken met hen) en (3) de active-but-odd groep (zoeken wel actief contact met andere mensen maar doen dit vaak op een niet gepaste manier bijvoorbeeld een gesprek beginnen over de schoenmaat van een persoon). Een tweede benadering is de DSM-IV-TR (APA, 2001) indeling. Dit is een categoriaal classificatiesysteem. Figuur 1 geeft de diagnostische criteria weer van de autistische stoornis.

12

Figuur 1: DSM-IV-TR(APA, 2001, pg. 90-92) Diagnostische criteria van de autistische stoornis. 299.00 Autistische stoornis (F84.0) (Autistic Disorder) A. Een totaal van zes (of meer) items van (1), (2) en (3) met ten minste twee van (1), en van (2) en (3) elk één: (1) kwalitatieve beperkingen in de sociale interacties zoals blijkt uit ten minste twee van de volgende: (a) duidelijke stoornissen in het gebruik van verschillende vormen van non-verbaal gedrag, zoals oogcontact, gelaatsuitdrukkingen, lichaamshoudingen en gebaren om de sociale interactie te bepalen (b) er niet in slagen met leeftijdgenoten tot relaties te komen, die passen bij het ontwikkelingsniveau (c) tekort in het spontaan proberen met anderen plezier, bezigheden of prestaties te delen (bijvoorbeeld het niet laten zien, brengen of aanwijzingen van voorwerpen die van betekenis zijn) (d) afwezigheid van sociale of emotionele wederkerigheid (2) kwalitatieve beperkingen in de communicatie zoals blijkt uit ten minste één van de volgende: (a) achterstand in of volledige afwezigheid van de ontwikkeling van de gesproken taal (niet samengaand met een poging dit te compenseren met alternatieve communicatiemiddelen zoals gebaren of mimiek) (b) bij individuen met voldoende spraak duidelijke beperkingen in het vermogen een gesprek met anderen te beginnen of te onderhouden (c) stereotiep en herhaald taalgebruik of eigenaardig woordgebruik (d) afwezigheid van gevarieerd spontaan fantasiespel ("doen-alsof spelletjes") of sociaal imiterend spel ("nadoen" spelletjes) passend bij het ontwikkelingsniveau (3) beperkte, zich herhalende stereotiepe patronen van gedrag, belangstelling en activiteiten zoals blijkt uit ten minste één van de volgende: (a) sterke preoccupatie met één of meer stereotiepe en beperkte patronen van belangstelling die abnormaal is ofwel in intensiteit ofwel in richting (b) duidelijke rigide vastzitten aan specifieke niet-functionele routines of rituelen (c) stereotiepe en zich herhalende motorische maniërismen (bijvoorbeeld fladderen of draaien met hand of vingers of complexe bewegingen met het hele lichaam) (d) aanhoudende preoccupatie met delen van voorwerpen B. Achterstand in of abnormaal functioneren op ten minste één van de volgende gebieden met een begin voor het derde jaar: (1) sociale interacties (2) taal zoals te gebruiken in sociale communicatie of (3) symbolisch of fantasiespel. C. De stoornis is niet eerder toe te schrijven aan de stoornis van Rett of een desintegratiestoornis van de kinderleeftijd

13

Naast de Autistische Stoornis onderscheidt de DSM-IV-TR (APA, 2001) verder het Aspergersyndroom. Personen met het syndroom van Asperger hebben geen significante achterstand in de taalontwikkeling noch in de cognitieve ontwikkeling. Daarnaast is er de Pervasieve Ontwikkelingsstoornis Niet Anderszins Omschreven. Deze categorie wordt gebruikt wanneer er ernstige beperkingen zijn, maar wanneer net niet voldaan is aan de criteria voor een pervasieve ontwikkelingsstoornis, dit bijvoorbeeld vanwege een begin op een latere leeftijd (APA, 2001). Deze drie stoornissen worden in de praktijk vaak beschouwd als een autismespectrumstoornis. De DSM-IV-TR (APA, 2001) onderscheidt ook nog het syndroom van Rett en de desintegratiestoornis op kinderleeftijd. Deze stoornissen komen niet vaak voor (Roeyers, 2005) en behandelen we niet verder. Als

derde

classificatiesysteem

classificatiesysteem onderscheidt

is een

er

de

ICD-10

achttal

(WHO,

1993).

subcategorieën

Dit

binnen

autismespectrumstoornissen. Deze zijn: autisme van de kinderleeftijd, atypisch autisme, stoornis van Rett, andere desintegratiestoornis van de kinderleeftijd, overactieve stoornis geassocieerd met een verstandelijke handicap en stereotiepe bewegingen, syndroom van Asperger, andere pervasieve ontwikkelingsstoornissen en pervasieve ontwikkelingsstoornis ongespecificeerd. Roeyers (2005), net als Tidmarsh en Volkmar (2003), stelt dat de ICD-10 grotendeels gelijkaardig is met de DSM-IV-TR maar soms strengere criteria hanteert om tot een diagnose te komen. Een pervasieve ontwikkelingsstoornis blijft een invloed hebben op het ganse leven en op talloze domeinen. Een vroege diagnostiek is daarom belangrijk om zo vroeg mogelijk gerichte hulp te kunnen bieden. Een diagnose zou reeds gesteld kunnen worden op een leeftijd van 2 jaar (Lord et al., 2006; Volkmar et al., 2004). Tot op heden zijn er echter nog geen definitieve diagnostische tests voor autisme. Een diagnose wordt vaak gesteld op basis van een gedetailleerde ontwikkelingsgeschiedenis en observatie van het gedrag in gestructureerde en ongestructureerde situaties (Wing & Potter, 2002). Differentiaaldiagnose. Het stellen van een diagnose van autisme is niet altijd even simpel. Sommige criteria overlappen met andere stoornissen. Ook zijn er stoornissen die samen kunnen voorkomen met autisme.

14

Autisme kent een hoge co-morbiditeit met mentale retardatie, ADHD, stemmingsangst- en communicatiestoornissen. Daarnaast moet er aandacht besteed worden aan stoornissen met gelijkaardige symptomen als autisme, zoals reactieve hechtingstoornis, schizofrenie, schizoïde persoonlijkheidsstoornis, schizotypische persoonlijkheidsstoornis, ADHD, ticstoornissen, obsessief compulsieve stoornis en obsessief compulsieve

persoonlijkheidsstoornis,

stemmingsstoornissen,

angststoornissen,

verstandelijke handicap, communicatiestoornissen en selectief mutisme. In het verloop van al deze stoornissen kunnen autistiforme kenmerken voorkomen, die daarom geen autisme zijn (Roeyers, 2005; Vermeulen, 2004).

1.4. Categoriale of dimensionele diagnose: verschuiving Het classificeren van kinderen met een autismespectrumstoornis in categorieën heeft het grote voordeel dat het de communicatie tussen de hulpverleners over de stoornissen duidelijker maakt. Het heeft echter ook heel wat nadelen. Uit vergelijkende studies blijkt dat criteria met de tijd veranderd zijn. Zo wordt in de DSM-IV-TR (APA, 2001) als criteria gehanteerd om te besluiten tot een PDD-NOS: ernstige beperking in de wederkerige sociale interacties met tekortkomingen in ofwel de verbaal of nonverbale contacten of door aanwezigheid van stereotiep gedrag (APA, 2001). Voordien was één van de drie beperkingen reeds voldoende om te kunnen spreken van een PDDNOS (Leekam, Libby, Wing, Gould, & Taylor, 2002). Daarnaast is het ook zo dat kinderen die voordien gediagnosticeerd werden met een autismespectrumstoornis, vandaag niet meer voldoen aan de eisen van een autismespectrumstoornis of verschoven zijn van categorie, bijvoorbeeld: waren voordien een Aspergersyndroom maar voldoen nu aan de criteria van een Autistische stoornis (Woodbury-Smith, Klin, & Volkmar, 2005; Leekam, Libby, Wing, Gould, & Gillberg, 2000; Gillberg & Billstedt, 2000). Er kan ook gesteld worden dat categoriale systemen zoals de DSM-IV-TR, ruimte laat voor een subjectieve interpretatie van de kenmerken (Tidmarsh & Volkmar, 2003). Klin, Lang, Cicchetti en Volkmar (2000) vinden dat de betrouwbaarheid van de diagnosestelling bij autisme lager ligt bij ervaren clinici die gebruik maken van de DSM-IV (APA, 1994) criteria, dan bij onervaren clinici die deze criteria wellicht

15

‘rigoureuzer’ hanteren. Tevens daalt de betrouwbaarheid tussen clinici wanneer er een onderscheid moet gemaakt worden tussen de verschillende subcategorieën van een autismespectrumstoornis (Klin et al., 2000). Andere onderzoeken geven aan dat het verschil

tussen

de

Autistische

stoornis,

Aspergersyndroom

en

Pervasieve

Ontwikkelingsstoornis Niet Anderszins Omschreven (PDD-NOS), niet duidelijk zijn. Zo is er een grote overlap tussen kinderen met PDD-NOS en kinderen met een autistische stoornis, die op latere leeftijd toch taal ontwikkelen en een normale begaafdheid hebben, ook wel hoog functionerende kinderen met autisme genoemd (Tidmarsh

&

Volkmar,

2003).

Daarnaast

is

het

onderscheid

tussen

het

Aspergersyndroom en hoogfunctionerende kinderen met autisme niet altijd even duidelijk (Baron-Cohen, Hoekstra, Knickmeyer, & Wheelwright, 2006; Eisenmajer et al., 1996; Beglinger & Smith, 2001; Tanguay, Robertson, & Derrick, 1998; Prior et al., 1998; Macintosh & Dissanayake, 2004; Szatmari, 2000), wat vaak een bron van discussies is. Is het Aspergersyndroom wel een aparte categorie? Is het syndroom niet eerder een subtype van de autistische stoornis (Tidmarsh & Volkmar, 2003; Roeyers, 2005)? Studies suggereren dat clinici hun diagnose van een Aspergersyndroom eerder stellen op basis van het huidig niveau van taalfunctioneren en het al of niet aanwezig zijn van taalproblemen, dan op basis van de ontwikkelingsgeschiedenis van de personen (Leekam et al., 2000) of ze stellen dit voor om als criteria te gebruiken (Walker et al., 2004). Eisenmajer en collega’s (1996) vonden in hun onderzoek dat 43% van de kinderen met het Aspergersyndroom een vertraging hadden in hun taalontwikkeling vóór de leeftijd van drie jaar. Dit biedt evidentie dat de exclusiecriteria voor het syndroom van Asperger niet strikt gehanteerd worden. Er wordt gesteld dat de autistische stoornis in de DSM-IV wel goed gedefinieerd is, maar dat de DSM meer moeilijkheden heeft om het Aspergersyndroom en PDD-NOS te definiëren (Tanguay et al., 1998; Tidmarsh & Volkmar, 2003). Verder wordt de diagnose bijna altijd gesteld op basis van retrospectieve verhalen, die getekend kunnen zijn door ervaringen. Abnormaliteiten ten opzichte van een normale ontwikkeling worden soms vergroot of zelfs verkleind weergegeven (Woodburry-Smith et al., 2005). Roeyers (2005) stelt dat het onderscheid tussen verschillende categorieën niet altijd even zinvol is. Of je nu voldoet aan alle criteria van de autistische stoornis,

16

kernautisme of het Aspergersyndroom, maakt in de praktijk vaak niet zoveel uit. Voor besluiten zoals schoolkeuze wordt eerder gekeken naar maten van intelligentie of sociale contactname, dan naar ‘aan welk label’ van het autismespectrum het kind voldoet. Een indeling volgens sociale subtypologie of IQ zou zinvoller kunnen zijn. Het is belangrijker te zien of het kind al of niet problemen heeft en hier dan vroegtijdig op ingrijpen (Myhr, 1998). Wing (1993) stelt dat het onderscheid tussen de autistische stoornis en de andere autismespectrumstoornissen niet duidelijk is. Het enige verschil tussen de verschillende groepen vindt zij in de mate van het voorkomen van de triade van stoornissen. Hier schuift Wing (1993) een continuümvisie naar voor. Haar spectrumvisie gaat terug op haar Camberwellstudie uit 1979. Hier stelde ze dat kinderen die beantwoorden aan de triade van tekortkomingen deel uitmaken van een continuüm. Heel wat onderzoekers ondersteunen een spectrumhypothese (Austin, 2005; Baron-Cohen, Wheelwright, Skinner, Martin, & Clubley, 2001; Filipek et al., 1999; Myhr, 1998; Leekam et al., 2000; Woodburry-Smith et al., 2005). Daarnaast wordt er kritiek geuit op de strikte hantering van verschillende criteria. Veel hoog functionerende kinderen kunnen hun problemen vaak maskeren en worden als gevolg pas op latere leeftijd aangemeld. Deze kinderen krijgen dan vaker de diagnose van Aspergersyndroom of PDD-NOS (Eisenmajer et al, 1996; Myhr, 1998) of de strikte hantering van de criteria zorgt voor een exclusie van kinderen die toch heel wat problemen hebben en duidelijk hulpbehoevend zijn (Leekam et al., 2000). De categoriale systemen blijken dan ook vooral goed de lager functionerende kinderen met autisme te kunnen detecteren (Myhr, 1998; Volkmar, 1996). Ook kinderen die aan een aantal criteria voldoen, maar niet aan de ‘absolute’ 6, vallen bij dit categoriale systeem uit de boot en dus vaak ook uit de hulpverlening. Daarom pleit men meer en meer voor een dimensionele visie. Deze visie gaat uit van een continuüm van gedragingen en problemen met betrekking tot sociaal gedrag. Zo kunnen we bijvoorbeeld de centrale variabele contactname als continu beschouwen, gaande van geen contactname tot het zoeken van affectie op een dwingende manier. Communicatie en verbeelding kunnen ook op een continuüm geplaatst worden.

17

Kinderen die voldoen aan de DSM-criteria vertonen onderling heel veel verschillen. Wat voor het ene kind met autisme een groot probleem is, is niet noodzakelijk een probleem bij een ander kind met autisme. Autisme is een ontwikkelingsstoornis, dus een beeld dat kan veranderen in de tijd (Baird et al., 2003). Een spectrumvisie kan heel nuttig zijn om deze verscheidenheid verder te helpen verklaren. De drie basisproblemen blijven gelijk, maar de graad van de problemen is verschillend of de manier waarbij ze tot uiting komen is divers. Walker en collega’s (2004) geven een interessante visie weer hoe dit continuüm opgevat kan worden. Binnen de groep van pervasieve ontwikkelingsstoornissen is er een autistisch continuüm. Als het kind met een autismespectrumstoornis mildere symptomen heeft op bijvoorbeeld stereotiep gedrag krijg je eerder het beeld van een PDD-NOS. Ze situeren tevens deze kinderen in het midden tussen het Aspergersyndroom en de autistische stoornis op gebied van intelligentie en taal. Prior en collega’s (1998) situeren een spectrum eerder op basis van gedrags- en cognitieve/communicatieve beperkingen, waar kinderen met het Aspergersyndroom en PDD-NOS zich niet ver situeren van “normaal” gedrag. Er rijzen wel vragen hoe de spectrumvisie concreet kan ingevuld worden. Tot op heden is er nog geen enkel systeem dat de heterogeniteit binnen de groep van kinderen met autismespectrumstoornis kan verklaren (Beglinger & Smith, 2001). Kinderen met autisme vertonen blijkbaar sterke individuele verschillen. Individuele verschillen tussen mensen, in de manier hoe ze zich gedragen is al decennia lang het interesseveld van persoonlijkheidspsychologen. De laatste decennia proberen deze ook individuele verschillen bij kinderen (zonder een ontwikkelingsstoornis) te beschrijven. Ze volgen hierbij het spoor van de temperamentonderzoekers, ontwikkelingspsychologen die sinds de jaren ’60 individuele verschillen bij kinderen proberen te vatten in termen van dimensies. Kinderen met autismespectrumstoornis zijn tot op heden vaak uit deze onderzoeken ‘geëxcludeerd’. Veel onderzoek bij kinderen met autisme focust zich op het begrijpen en diagnosticeren van de stoornis, maar zeer weinig onderzoek stelt zich de vraag welke persoonlijkheidskenmerken bij deze kinderen aanwezig zijn, in welke mate er variatie bestaat tussen kinderen met een autismespectrumstoornis en in welke mate deze met het gedrag van deze kinderen samenhangt.

18

Deze thesis onderzoekt de vraag hoe we deze individuele verschillen (opgevat vanuit een adaptief en maladaptief persoonlijkheidskader), de gedragingen van kinderen met een autismespectrumstoornis kunnen beschrijven en verklaren. In wat volgt, wordt de ‘ontdekking’ van adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid

bij

kinderen

besproken.

De

bestaande

literatuur

over

persoonlijkheid(stoornissen) wordt hierbij nader bekeken, daarnaast diepen we de studies uit die mogelijke relaties nagaan tussen adaptieve/maladaptieve persoonlijkheid en ASS, dit bij zowel volwassenen als kinderen.

2. Persoonlijkheid bij kinderen met ASS

2.1. Adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid Adaptieve persoonlijkheid bij volwassenen. Larson en Buss (2005) omschrijven persoonlijkheid als een set van psychologische trekken en mechanismen in het individu. Deze trekken zijn georganiseerd en stabiel. Ze beïnvloeden de adaptatie en interactie tot de intrapsychische, fysische en sociale omgeving. Persoonlijkheidstrekken kunnen gedefinieerd worden als dimensies van individuele verschillen in de tendens tot het vertonen van een consistent patroon van gedachten, gevoelens en acties (McCrae & Costa, 2003, p. 25). De laatste jaren wordt persoonlijkheid bij volwassenen voornamelijk beschreven in termen van het vijffactorenmodel (VFM). Deze 5 factoren werden door Costa & McCrae (1992) beschreven in hun onderzoek. Ze weerhouden volgende 5 basisdimensies, ook wel hogere-orde factoren genoemd: Neuroticisme (N), Extraversie (E), Openheid (O), Consciëntieusheid (C) en Aangenaamheid/Altruïsme (A). Deze hogere-orde factoren bevatten elk onderliggend een aantal lagere-orde facetten. Zo heeft bijvoorbeeld Neuroticisme volgende facetten: angst, ergernis, depressie, schaamte, impulsiviteit en kwetsbaarheid. Dit VFM wordt ondertussen vaak gebruikt bij volwassenen

(Markey,

Markey

&

Tinsley,

2004)

en

blijkt

ook

relatief

cultuuronafhankelijk te zijn (McCrae et al., 2000).

19

Adaptieve persoonlijkheid bij kinderen. Kinderen vertonen eveneens duidelijke individuele verschillen (Shiner & Caspi, 2003). Persoonlijkheid bij kinderen krijgt slechts de laatste jaren aandacht, maar uit de literatuur blijkt dat persoonlijkheid bij volwassenen al in de kindertijd zijn oorsprong kent (Abe, 2005; Coolidge, Thede, & Jang, 2001; Kasen, Cohen, Skodol, Johnson, & Brook, 1999; Mervielde, De Clercq, de Fruyt, & Van Leeuwen, 2005). Wanneer we even terug gaan in de geschiedenis, werden aanvankelijk de individuele verschillen bestudeerd binnen het temperamentonderzoek en vervolgens beschreven in termen hiervan. Temperament verwijst naar stabiele individuele verschillen, die reeds bij de geboorte aanwezig en observeerbaar zijn en die een sterke genetische en/of neurobiologische basis hebben. Temperament zou een voorloper zijn van persoonlijkheid (Mervielde et al., 2005). Echter, de laatste jaren is er heel wat evidentie dat ook het VFM van persoonlijkheid reeds in de kindertijd gevonden kan worden. Zo ontwikkelden Mervielde en De Fruyt in 1999 een vragenlijst, namelijk de Hierarchical Personality Inventory for Children (HiPIC). Deze vragenlijst werd ontwikkeld op basis van 9000 ouderlijke beschrijvingen betreffende de persoonlijkheid bij kinderen. Deze beschrijvingen werden georganiseerd in een 100-tal clusters. Dit resulteerde in 144 vragen. Uit empirisch onderzoek met deze vragenlijst kan persoonlijkheid van kinderen in een vijftal factoren gevat worden, namelijk: (I) Neuroticisme, (II) Extraversie, (III) Vindingrijkheid, (IV) Welwillendheid en (V) Consciëntieusheid. Mervielde en De Fruyt (1999) bewezen dus in dit empirisch onderzoek dat persoonlijkheid bij kinderen gemeten en beschreven kan worden. Daar persoonlijkheid gemeten kan worden bij kinderen, kan de stabiliteit van deze kenmerken nagegaan worden. Uit onderzoek blijkt dat de persoonlijkheidskenmerken, gemeten in de kindertijd, zelfs middelmatig correleren met deze in de volwassenheid (Roberts & DelVecchio, 2000). De stabiliteitscoëfficiënten schommelen rond de .50 voor kinderen tussen 6 en 12 jaar. (Hampson, Andrews, Barckley, & Peterson, 2007; Roberts & DelVecchio, 2000). Hampson en Goldberg (2006) gingen in hun onderzoek de stabiliteit van de 5 persoonlijkheidsdimensies na, dit over een tijdsspanne van 40 jaar. Voornamelijk Extraversie, en in mindere mate Consciëntieusheid bleken de stabielste domeinen te zijn, maar behaalden slechts een stabiliteitscoëfficiënt van .30. Verandering in de persoonlijkheidsdimensies is echter nog steeds mogelijk, dit door

20

omgevingsinvloeden, ervaringen, enzovoort (Shiner, 2005). Niettegenstaande deze mogelijkheid tot verandering, is het nog steeds relevant om persoonlijkheid bij kinderen verder te verkennen, daar persoonlijkheid reeds relatief stabiel is tijdens de kinderjaren en een belangrijke predictor kan zijn voor adaptatie en competentie in de volwassenheid (Shiner, 2000). Persoonlijkheid kan kinderen daarnaast ook beschermen of net kwetsbaarder maken voor maladaptatie en psychopathologie in de volwassen leeftijd (Shiner & Caspi, 2003). Waar oorspronkelijk een onderscheid werd gemaakt tussen temperament en persoonlijkheid, is dit onderscheid nu empirisch gezien, steeds minder duidelijk. Daarom stellen sommige theoretici dat temperament en persoonlijkheid meer gelijkend dan verschillend zijn. McCrae en collega’s (2000), Shiner (2005), Shiner en Caspi (2003) stellen dat het verschil tussen temperament en persoonlijkheid eerder artificieel dan werkelijk is. Op basis van conceptuele analyses geven Shiner en Caspi (2003), Mervielde en Asendorpf (2000) en Mervielde en collega’s (2005) aan dat er gemeenschappelijke dimensies onderliggend zijn aan zowel temperaments- als persoonlijkheidsmodellen, waardoor temperament en persoonlijkheid zelfs in een gezamenlijke taxonomie kunnen worden gegoten. In hun literatuurstudie over de structuur van individuele verschillen in temperament/persoonlijkheid schuiven Shiner en Caspi (2003) vier breedbandfactoren naar voor als ordening van persoonlijkheid bij kinderen. In elke factor kunnen een aantal facetten worden onder gebracht. Deze breedbandfactoren, voor zowel temperament- als persoonlijkheidsmodellen zijn: (I) Extraversie/Positieve Emotionaliteit, (II) Neuroticisme/Negatieve Emotionaliteit, (III) Consciëntieusheid/Inhibitie en (IV) Aangenaamheid. Deze 4 factoren vertonen een sterke verwantschap met 4 van de 5 factoren bij volwassen, zoals reeds hierboven vermeld, namelijk Neuroticisme, Extraversie, Consciëntieusheid, Aangenaamheid. Mervielde en De Fruyt (1999) vonden in hun empirische studie naast deze 4 dimensies nog een 5e factor, namelijk Vindingrijkheid. Wanneer dit model ten opzichte van het VFM model geplaatst wordt bij volwassenen, merken we een groot aantal overeenkomsten op. Zo zijn in beide modellen Neuroticisme, Extraversie, Consciëntieusheid en Aangenaamheid aanwezig. Empirische evidentie stapelt zich vervolgens meer en meer op voor de bruikbaarheid van het VFM bij kinderen (Markey

21

et al., 2004; Measelle, John, Ablow, Cowan, & Cowan, 2005; Mervielde & De Fruyt, 1999; Mervielde et al., 2005; Shiner & Caspi, 2003). Abe (2005) en Markey en collega’s (2004) concluderen in hun onderzoeken dat het vijffactorenmodel een goed vertrekpunt is om de individuele verschillen van kinderen te begrijpen. Maladaptieve persoonlijkheid bij volwassenen. Naast adaptieve persoonlijkheid is er in de literatuur heel wat te vinden over persoonlijkheidsstoornissen of maladaptieve persoonlijkheid bij volwassenen. De maladaptieve persoonlijkheid kent twee benaderingen. Enerzijds is er de categoriale classificatie, zoals beschreven op AsII in de DSM-IV-TR (APA, 2001) en anderzijds de dimensionele classificatie. Verschillende auteurs hebben kritiek op de categorische As-II diagnoses en schuiven steeds vaker de dimensionele classificatie naar voor. In empirische studies vindt men dan

ook,

ter

ondersteuning

voor

deze

dimensionele

classificatie,

dat

persoonlijkheidsstoornissen niet zozeer afzonderlijke discrete categorieën zijn (Widiger & Costa, 1994). Livesley (1990) heeft getracht om via factoranalyse maladaptieve trekken te identificeren, onderliggend aan de DSM-IV persoonlijkheidsstoornissen, met als doel een

dimensioneel

model

te

ontwikkelen

voor

de

classificatie

van

persoonlijkheidsstoornissen. Hiervoor ontwikkelde hij de Dimensional Assessement of Personality Pathology- Basic Questionnaire, kortweg de DAPP-BQ genoemd. Binnen de DAPP-BQ werden vier hogere-orde factoren weerhouden namelijk: (I) Neuroticisme, (II) Onwelwillendheid, (III) Introversie en (IV) Compulsiviteit. Naast de pogingen om de maladaptieve persoonlijkheidstrekken te identificeren, zijn er ook heel wat auteurs die stellen dat voor elke persoonlijkheidsstoornis, beschreven in de DSM-IV-TR, er een patroon is van associaties van extreme trekken op de vijf domeinen zoals omschreven in het VFM (Widiger & Clark, 2000). Men ziet hierbij

persoonlijkheidsstoornissen

als

extreme

posities

op

de

dimensionele

persoonlijkheidstrekken zoals beschreven in het VFM. De afgelopen decennia hebben vele onderzoekers deze relatie nagegaan tussen het vijffactorenmodel en de persoonlijkheidsstoornissen zoals vermeld in de DSM classificatie (Saulsman & Page, 2004). Uit hun meta-analyse vinden Saulsman en Page (2004) dat er zowel een gemeenschappelijk patroon van VFM-relaties is binnen de 10 verschillende DSM-IV

22

persoonlijkheidsstoornissen alsook dat het VFM bruikbaar is om de discrete persoonlijkheidsstoornissen

van

elkaar

te

onderscheiden.

Voornamelijk

hoog

Neuroticisme, lage Aangenaamheid en lage Extraversie zouden de belangrijkste voorspellers voor de aanwezigheid van een persoonlijkheidsstoornis in het algemeen zijn. Lynam en Widiger (2001) concluderen in hun onderzoek dat het VFM persoonlijkheidsstoornissen goed helpt beschrijven en ook verklaringen kan bieden voor de co-morbiditeit tussen de verschillende pathologieën. Maladaptieve persoonlijkheid bij kinderen. Over maladaptieve persoonlijkheid bij volwassenen vinden we over bovenstaande elementen heel wat literatuur. Bij kinderen heeft er echter nog maar weinig onderzoek plaatsgevonden of er reeds maladaptieve persoonlijkheid in de kindertijd gevonden kan worden en hoe deze gerepresenteerd moet worden. Nochtans stellen Caspi (1993), Kasen en collega’s (1999), Cohen, Crawford, Johnson en Kasen (2005) in hun studies dat de categoriale persoonlijkheidsstoornissen hun oorsprong in de kindertijd moeten kennen. Daarnaast wijzen De Clercq, De Fruyt, Van Leeuwen en Mervielde (2006) op een inhoudelijke en structurele gelijkenis tussen pathologiedimensies in de kindertijd en de volwassenheid. Ook geeft Shiner (2005) weer dat vroege persoonlijkheidsproblemen bij kinderen net zo goed als bij volwassenen kunnen beschreven worden als extreme varianten van dimensies in het VFM. In 2003 wezen De Clercq en De Fruyt op het gebrek aan studies over maladaptieve persoonlijkheid bij kinderen en bij adolescenten. In hetzelfde jaar werd door hen de Dimensional Personality Symptom Itempool for Children (DIPSI) ontwikkeld. Dit is een dimensioneel meetinstrument voor kinderen tussen de 5 en 14 jaar dat maladaptieve persoonlijkheidstrekken bij kinderen/jongeren nagaat (De Clercq, De Fruyt, & Mervielde, 2003). Hiermee wou men de start geven aan het onderzoek naar maladaptieve persoonlijkheidstrekken bij kinderen. Deze DIPSI-itempool werd geassembleerd vanuit het idee dat maladaptieve trekken beschouwd kunnen worden als extreme varianten van adaptieve trekken en men maakte gebruik van de bovenvermelde Hierarchical Personality Inventory for Children (HiPIC; Mervielde & De Fruyt, 1999). Dit werd aangevuld door volwassen ‘maladaptieve persoonlijkheidsvragenlijsten’ te screenen op items die relevant zouden kunnen zijn voor jongeren. Hiervoor werden de

23

items van de SCID-II (First, Gibbon, Spitzer, Williams, & Benjamin, 1997) en de ADPIV (Schotte & De Doncker, 1994) grondig geëvalueerd. Uiteindelijk werden er 172 items weerhouden, die werden ondergebracht in 28 clusters. Uit factoranalyse bleek in tegenstelling tot adaptieve persoonlijkheid, dat de maladaptieve persoonlijkheid het best gevat kan worden in 4 domeinen: (I) Emotionele instabiliteit, (II) Onwelwillendheid, (III) Introversie en (IV) Compulsiviteit. Dit is opvallend gelijk aan de gevonden volwassen structuur, zoals onder andere Livesley (1990) die vond. Om de relatie tussen maladaptieve en adaptieve persoonlijkheid na te gaan, onderzochten Mervielde en collega’s (2005) het verband tussen de DIPSI en de HiPIC. Extraversie (HiPIC) correleert negatief met de DIPSI domeinen Introversie en Emotionele Instabiliteit en correleert positief met Onwelwillendheid. Welwillendheid (HiPIC, Aangenaamheid in het VFM) correleert sterk negatief met het domein Onwelwillendheid uit de DIPSI. Emotionele stabiliteit (HiPIC) correleert sterk negatief met Emotionele Instabiliteit (DIPSI) en er is een matige correlatie met Onwelwillendheid (DIPSI). Vindingrijkheid (HiPIC) correleert negatief met alle domeinen, behalve met Compulsiviteit. Verdere onderzoeken met de DIPSI, in zowel ‘normale’ als klinische groepen, bevestigen de hypothese dat maladaptieve persoonlijkheidstrekken reeds bij kinderen te observeren zijn en dat deze gerelateerd zijn aan de extremen van 4 van de 5 adaptieve persoonlijkheidsfactoren (Mervielde et al., 2005, De Clercq et al., 2006).

2.2. Persoonlijkheid en persoonlijkheidsstoornissen en ASS bij volwassenen Hoewel onderzoek naar de relatie tussen persoonlijkheid en ASS schaars is, kan persoonlijkheid op vele manieren een belangrijke rol spelen in de ontwikkeling van individuen met een autismespectrumstoornis. Ten eerste is het een goed onderbouwd gegeven dat er verbanden bestaan tussen As-I- en As-II- stoornissen zoals beschreven in de DSM (Widiger, 2003). Ook blijken kinderen met een As-I problematiek een verhoogde kans te hebben om in de volwassen leeftijd gediagnosticeerd te worden met een persoonlijkheidsstoornis (Cohen et al., 2005; Kasen et al., 1999). ASS situeert zich volgens de DSM-IV-TR (APA, 2001) op As-I. Echter, tegelijk is ASS een pervasieve ontwikkelingstoornis (APA, 2001). Per

24

definitie houdt een ontwikkelingsstoornis eveneens een ‘duurzaam’ en ‘relatief stabiel’ patroon

in,

wat

verwant

lijkt

met

het

diagnostisch

criterium

van

een

persoonlijkheidsstoornis op As-II (criterium A in de DSM-IV-TR (APA, 2001) omschrijft een persoonlijkheidsstoornis als een duurzaam patroon van innerlijke ervaringen en gedragingen die binnen de cultuur afwijken van de verwachtingen). De vaagheid en overlap in definities tussen As-I en As-II van het categoriale systeem (Widiger & Trull, 2007) wordt hiermee nogmaals geïllustreerd. De onduidelijkheid tussen ‘ontwikkelingsstoornis’ en ‘persoonlijkheidsstoornis’ kan teruggevoerd worden tot in het begin van het onderzoek naar autismespectrumstoornissen. Zo omschreef Hans

Asperger

het

Syndroom

van

Asperger

aanvankelijk

eerst

als

een

persoonlijkheidsstoornis. Pas later werd het syndroom ondergebracht bij de groep pervasieve ontwikkelingsstoornissen, wat gelokaliseerd wordt op As-I binnen de DSMIV-TR (Söderstrom, Rastam, & Gillberg, 2002). Vanuit empirische hoek blijkt dat ‘ontwikkelingsstoornissen’ en ‘persoonlijkheidsstoornissen’ ook dicht bij elkaar liggen. Zo merken Horwitz, Ketelaars en van Lammeren (2004) op, dat bij een aanzienlijke groep volwassen patiënten met de diagnose van een persoonlijkheidsstoornis, eigenlijk sprake is van een onderliggende ontwikkelingsstoornis en omgekeerd. Ze betreuren dan ook

het

ontbreken

van

onderzoek

naar

het

mogelijk

samengaan

van

persoonlijkheidsstoornissen en ASS en naar het onderscheid ertussen. Een tweede rol die persoonlijkheidsonderzoek bij personen met autisme kan spelen, is dat individuele verschillen kunnen helpen om de gedragsvariabiliteit te verklaren bij kinderen. Kinderen met autisme zijn immers een sterke heterogene groep, zoals supra beschreven (1.4 Categoriale of dimensionele diagnose: een verschuiving). Maar, het verband tussen ASS en temperament/persoonlijkheid werd nog maar weinig onderzocht. Er zijn slechts twee studies die de relatie nagaan tussen het VFM en autisme. Opvallend bij deze studies is dat ze plaatsvonden bij een niet-klinische studentensample (Austin, 2005; Wakabayashi, Baron-Cohen, & Wheelwright, 2006). Beide onderzoeken maken gebruik van de Autisme-spectrum-quotiënt (AQ, BaronCohen, Wheelwright, Skinner, Martin, & Clubley, 2001). Dit instrument werd ontwikkeld naar aanleiding van de toegenomen evidentie dat autisme en autismetrekken op een continuüm gesitueerd kunnen worden en autismetrekken ook in de normale populatie aanwezig zijn. Of er sprake is van ASS is afhankelijk van de plaats op het

25

continuüm. Het onderzoek van Austin (2005) richt zich op 201 studenten in het Verenigd Koninkrijk en hanteert naast het autismespectrumquotiënt (AQ, Baron-Cohen et al., 2001) ook een korte Aspergersyndroom-screeningsvragenlijst (Else & BaronCohen, 2001) bestaande uit 10 zelfbeschrijvende items en de ‘Personality mini-marker’ test (Saucier, 1994). Ze schoof de hypothese naar voor dat hoge AQ-scores evenals hoge scores op de screeningsvragenlijst naar het Aspergersyndroom nauw samenhangen met hoge scores op Neuroticisme, mogelijk hoge scores op Consciëntieusheid en een lage score op extraversie. De bekomen resultaten liggen ongeveer in de lijn van de verwachtingen. Een hoge AQ-score en een hoge score op de Aspergerscreeningsvragenlijst correleren positief met Neuroticisme en negatief met Extraversie. De relatie met Consciëntieusheid werd niet gevonden, maar er werd wel een negatieve associatie gevonden met Aangenaamheid. Wakabayashi en collega’s (2006) repliceerden bovenstaand onderzoek, maar de persoonlijkheidsdimensies werden nu gemeten met de NEO-PI-R (Costa & McCrae, 1992). Het onderzoek nam naast de NEO-PI-R ook de AQ af bij 320 Japanse universiteitsstudenten. Specifieke hypothesen werden niet naar voor geschoven. Net als bij het onderzoek van Austin (2005) vond men een positief verband met Neuroticisme en

een

negatief

verband

met

Extraversie.

Het

verband

met

Agreeableness/aangenaamheid werd niet gevonden, maar men vond nu wel een negatief verband met Consciëntieusheid. De vraag wordt gesteld of dit verschil in resultaten te wijten is aan het verschil in cultuur tussen UK en Japan of aan de gehanteerde vragenlijsten en/of de vertalingen ervan. We kunnen hierbij nogmaals opmerken dat beide onderzoeken de relatie tussen autisme en persoonlijkheidstrekken nagaan, maar dat beide een studentenpopulatie en geen klinische groepen hanteren. Naast deze 2 onderzoeken, die de persoonlijkheid nagaan aan de hand van het VFM, vonden we ook 3 studies die de relatie nagaan tussen volwassen temperament en ASS. Temperament en persoonlijkheid hangen zoals reeds beschreven heel nauw samen en bevatten ‘conceptueel’ verwante dimensies. Deze drie studies gebruiken de ‘Temperament and Character Inventory’ (TCI, Cloninger, Przybeck, & Svrakic, 1993) als temperamentsvragenlijst, die gebaseerd is op het biosociaal temperamentsmodel van

26

Cloninger.

Deze

vragenlijst

omvat

vier

temperamentschalen

namelijk:

‘leedvermijdend’, ‘prikkelzoekend’, ‘sociaalgericht’ en ‘volhardendheid’. Recent werden er relaties nagegaan tussen deze temperamentsvragenlijst en het VFM (gemeten met de NEO-PI-R). Beide modellen overlappen elkaar, maar zijn niet volledig aan elkaar gelijk. We kunnen weerhouden dat hoge scorers op ‘leedvermijdend’ ook hoog scoren op ‘Neuroticisme’ en laag scoren op ‘Extraversie’. ‘Sociaal gericht’ en ‘prikkelzoekend’ correleren tevens matig met ‘Extraversie’ (De Fruyt, Van De Wiele, & Van Heeringen, 2000). In

het

onderzoek

van

Söderstrom

en

collega’s

(2002)

werden

de

temperamentsfactoren bevraagd bij 31 volwassen patiënten met het Aspergersyndroom. Dit gebeurde ook met behulp van de ‘Temperament and Character Inventory’. Men vond een duidelijk verschil met de normale populatie. Alle temperament- en karakterschalen, behalve de ‘volhardendheid-’ schaal, scoorden significant. Er was een hogere score op ‘leedvermijdend’ en een lagere score op ‘sociaalgericht’ bij de patiënten met het Aspergersyndroom. De scores op ‘sociaalgericht’ varieerden echter in de groep patiënten. Vijfendertig procent had zelfs een score die hoger was dan een gemiddelde populatiescore, wat vermoedelijk kan wijzen op een subgroep personen die ongepast sociaal contact zoeken. Op de schaal ‘prikkelzoekend’ werd eerder een lage score gevonden. Binnen de karakterschalen vond men scores die wijzen op immaturiteit samen met weinig ontwikkelde zelfstandigheid- en verantwoordelijkheidsvaardigheden, dit zowel in relatie tot zichzelf als tot anderen. De scores op ‘zelfsturend’ en ‘coöperatief’ waren laag. Het onderzoek van Anckarsäter en collega’s (2006) met de TCI toonde gelijkaardige resultaten. Aan dit onderzoek namen 240 volwassen patiënten deel, waarvan 113 met een ASS-problematiek (6 personen met autisme, 46 personen met het Aspergersyndroom en 61 personen met PDD-NOS). Men vond er, net als in het onderzoek van Söderstrom en collega’s (2002) hoge scores voor ‘leedvermijdend’ en lage scores op ‘sociaalgericht’. De ‘prikkelzoekend-’ schaal scoorde eerder laag tot normaal. Bovenstaande twee onderzoeken vonden plaats bij een klinische ASS-groep van volwassenen. Er worden voornamelijk hoge scores op ‘leedvermijdend’ en lage scores op ‘sociaalgericht’ en ‘prikkelzoekend’ gevonden. Wanneer dit binnen het VFM

27

gesitueerd wordt, via het onderzoek van De Fruyt en collega’s (2000), kan dit mogelijk wijzen op een hogere score op Neuroticisme en eerder een lage score op Extraversie. Een derde onderzoek ging de relatie na tussen persoonlijkheidstrekken en autismetrekken

bij

een

normale

populatie.

Men

liet

1513

volwassen

universiteitsstudenten in Tokio de ‘Temperament and Character Inventory’ invullen naast de ‘Autism Quotiënt (AQ)’. Men vond gelijkaardige resultaten, een hoge AQscore ging samen met een lagere score op ‘prikkelzoekend’, een hogere score op ‘leedvermijdend’ en een lagere score op ‘sociaalgericht’ (Kunihira, Senju, Dairoku, Wakabayashi, & Hasegawa, 2006). Als laatste namen Ozonoff, Garcia, Clark en Lainhart (2005) bij 20 volwassenen met een autismespectrumstoornis de Minnesota Multiphasic Personality Inventory-2 (MMPI-2, Butcher et al., 2001) en de ‘Autism Diagnostic Observation Schedule (ADOS, Lord et al, 2000) af. Personen met autisme hebben, wanneer ze vergeleken worden met een normale groep een hogere score op de ‘introversie’ schaal en een lagere score op de ‘agressie-’ en ‘ongeremdheid-’ schaal. Daarnaast werden er hogere scores gevonden op de ‘sociale ongemak-’ schaal. Naast bovenstaande studies zijn er tevens nog onderzoeken die het verband nagaan tussen ASS en de persoonlijkheidsstoornissen, zoals beschreven op As-II binnen de DSM-IV-TR. In de literatuur en studies worden er voornamelijk verbanden beschreven tussen ASS en schizoïde, schizotypische, obsessief- compulsieve en vermijdende persoonlijkheidsstoornissen (Anckarsäter et al., 2006; Bejerot, Nylander, & Lindström, 2001; Gillberg & Billstedt, 2000; Horwitz et al., 2004; Ozonoff et al., 2005; Vermeulen, 2004). Zo vinden Anckarsäter en collega’s (2006) in hun onderzoek dat

42.6%

van

de

patiënten

met

ASS

een

obsessief-compulsieve

persoonlijkheidsstoornis heeft, 34% heeft een vermijdende persoonlijkheidsstoornis en 31.9% een schizoïde persoonlijkheidsstoornis. Reeds vroeg zag Wing (1981) het syndroom van Asperger als een vorm van schizoïde persoonlijkheid. De overeenkomst tussen deze persoonlijkheidsstoornissen en ASS ligt voornamelijk in de grote problemen met de sociale interactie, waar personen met een schizoïde of een schizotypische of vermijdende persoonlijkheidsstoornis zich ook terugtrekken. Andere overeenkomsten kunnen starheid, het steeds herhalen van handelingen en de soms

28

vreemde communicatie zijn. (Horwitz et al., 2004). Vermeulen (2004) stelt ook dat er momenteel

geen

duidelijk

onderscheid

is

tussen

ASS

en

een

schizoïde

persoonlijkheidsstoornis, ook niet tussen een mildere vorm van ASS en een schizotypische persoonlijkheidsstoornis. In tegenstelling tot het weinige onderzoek over het VFM/Temperament bij ASS, werd er afgelopen jaren wel heel wat gepubliceerd over de link tussen het VFM met deze categoriale persoonlijkheidsstoornissen. Met de meta-analyse van Saulsman en Page (2004) over het VFM en de 10 DSM persoonlijkheidsstoornissen, wordt er besloten

dat

personen

met

een

schizoïde,

schizotypische

en

vermijdende

persoonlijkheidsstoornis eerder laag scoren op Extraversie. Hoog Neuroticisme wordt gevonden bij schizotypische en vermijdende persoonlijkheidsstoornissen, lage Aangenaamheid/altruïsme

is

terug

te

vinden

bij

een

schizotypische

persoonlijkheidsstoornis, hoge Consciëntieusheid is te vinden bij een obsessiefcompulsieve persoonlijkheidsstoornis. Maar de auteurs stellen tevens dat niet alle persoonlijkheidsstoornissen even goed te voorspellen zijn aan de hand van het VFM, dit vooral bij de schizoïde persoonlijkheidsstoornis en de obsessief-compulsieve persoonlijkheidsstoornis. Zo zouden sommige facetten binnen één domein extreem hoog en andere facetten binnen hetzelfde domein extreem laag scoren, wat maakt dat het domein niet significant verhoogd of verlaagd scoort. Vanuit deze resultaten kan men veronderstellen dat ook personen met ASS laag zullen scoren op Extraversie en hoog op Neuroticisme. Ze zullen vermoedelijk in mindere mate laag scoren op Aangenaamheid. Daarnaast kan eventueel een hogere score gevonden worden op Consciëntieusheid bij personen met ASS, waar sterke dwanghandelingen en stereotiepe gedragingen aanwezig zijn.

2.3. Adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid en ASS bij kinderen Voor zover wij weten, werden zowel adaptieve als maladaptieve persoonlijkheid bij kinderen met ASS tot op heden nauwelijks onderzocht. Wel hebben er een drietal temperamentsonderzoeken plaatsgevonden alsook een tweetal onderzoeken die persoonlijkheid bestudeerden bij familieleden van kinderen met ASS. Ook dit laatste

29

gegeven kan informatief zijn, omdat blijkt dat zowel persoonlijkheid als ASSkenmerken een sterke genetische component hebben (Coolidge et al., 2001; Rutter, 2000). Het eerste temperamentsonderzoek werd gedaan door Bailey, Hatton, Mesibov, Ament en Skinner (2000). In dit opzet namen ze bij 31 kinderen tussen 3 en 8 jaar met ASS de Behavioral Styles Questionnaire (BSQ, McDevitt & Carey, 1978) (temperamentsvragenlijst) af. Hier vond men, na vergelijking met een groep kinderen gerekruteerd uit een pediatrische praktijk, dat de kinderen met ASS lager scoorden op ‘Adaptability’, ‘Reaction intensity’, ‘Rhytmicity’, ‘Approach’, ‘Distractibility’, ‘Persistence’ en een hogere score haalden op de schaal ‘Treshold’. Hepburn (2003) schreef in een vroeger conceptueel manuscript dat jonge kinderen met ASS een profiel kunnen hebben met lage Adaptability, lage Distractibility en een hoge Persistence. In een recent onderzoek met de BSQ bij 110 kinderen met ASS vonden Hepburn en Stone (2006) gelijkaardige resultaten voor ‘Adaptability’ en ‘Persistence’, maar op ‘Treshold’ vond men net lage scores in plaats van hoge. Op de andere domeinen vonden ze echter geen significante verschillen. Deze verschillen tussen studies kunnen te wijten zijn aan de grootte van de groep onderzochte kinderen en de groep waarmee werd vergeleken. Zo werd in het eerste onderzoek de ASS-kinderen vergeleken met kinderen uit een pediatrische praktijk, terwijl het tweede onderzoek de scores vergelijkt met gepubliceerde normscores. Konstantareas en Stewart (2006) onderzochten temperament en affectregulatie bij 19 kinderen met ASS. Temperament werd bevraagd met de Children’s Behavior Questionnaire (CBQ, Rothbart, Ahadi, Hershey, & Fisher, 2001). Hier bleek de aan ‘Consciëntieusheid’-verwante dimensie ‘Effortful Control’ de beste differentiatiemaat te zijn tussen kinderen met ASS en de kinderen zonder ASS. Er werden echter geen verschillen gevonden op de Extraversie-verwante Surgency en Neuroticisme-verwante Negative Affectivity schaal. Het betreft hier slechts een onderzoek op een zeer kleine groep kinderen met ASS. Een laatste, onrechtstreeks onderzoek naar persoonlijkheid bij kinderen met autisme, betreft onderzoek naar persoonlijkheid bij familieleden zoals bij ouders van kinderen met ASS. Het betreft hier geen onderzoek naar het VFM van persoonlijkheid.

30

In het onderzoek van Bölte, Knecht en Poustka (2007) namen ouders van kinderen met ASS deel, 87 ouders (48 moeders en 39 vaders) die 1 kind hadden met ASS en 38 ouders (21 moeders en 17 vaders) die 2 of meer kinderen hadden met ASS (Multiplex families). Als onderdeel in hun onderzoek werd de zelfrapportages van de ‘Personality Style and Disorder Inventory’ (PSSI, Kuhl & Kazen, 1997) en de ‘Symptom Cheklist90-Revised’ (SCL-90-R, Franke, 1995) afgenomen. Bij de ouders van kinderen met ASS vond men milde schizoïde trekken en depressieve symptomen. Deze trekken/symptomen blijken verhoogd maar niet significant te zijn in vergelijking met de normale populatie . Een tweede onderzoek werd uitgevoerd door Murphy en collega’s (2000) bij 195 ouders en 97 broers/zussen van 99 kinderen met autisme. Naast een familie-historie-interview nam men ook de ‘Modified Personality Assessment Schedule’ af (M-PAS; de M-PAS, gebruikt in deze studie is de aangepaste versie van de ‘Personality Assessment Schedule’ (PAS, Tyrer, 1988)). Deze onderzoekers vinden dat familieleden van personen met ASS vaker teruggetrokken en gespannen trekken vertonen. Ze hebben ook een toegenomen kans op angstige, impulsieve, gereserveerde, verlegen, overgevoelige, irriteerbare en excentrieke trekken.

3. Besluit en link met eigen onderzoek Vanuit de literatuurstudie weerhouden we dat de gedragingen van kinderen met ASS een grote verscheidenheid kennen. Vermoedelijk kan persoonlijkheidsonderzoek bij deze kinderen een ondersteuning zijn in het verklaren van deze grote individuele verschillen. Uitgebreid persoonlijkheidsonderzoek, die de adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid in kaart brengt bij kinderen met ASS, heeft echter nog nooit plaatsgevonden. Uit het literatuuroverzicht, waar voornamelijk onderzoek werd beschreven bij volwassenen, kunnen we voorzichtig besluiten dat de Extraversie factor een belangrijke rol speelt bij personen met ASS. Tevens kan er mogelijks een positieve relatie gevonden worden met Neuroticisme. Het verband met Consciëntieusheid is niet steeds even duidelijk. De resultaten zijn dus moeilijk te integreren omwille van de variatie aan instrumenten en controlegroepen en het gebrek aan studies die het vijffactorenmodel

31

hanteren. We kunnen dus opmerken dat dringend onderzoek wenselijk is. Met deze thesis wensen we hier een eerste aanzet te geven en willen we de gevonden resultaten bij volwassenen vergelijken met onze bevindingen bij kinderen. Door het gebrek aan uitgebreid onderzoek, hebben we geen argumenten om aan te nemen dat de persoonlijkheidsstructuur van kinderen met ASS verschilt van kinderen zonder ASS. Daarom verwachten we bij kinderen met ASS een vijffactorenstructuur bij de HiPIC en een vierfactorenstructuur bij de DIPSI. We vermoeden bij kinderen met ASS, hogere scores op de probleemschalen van de CBCL. Daarnaast veronderstellen we dat de resultaten op de adaptieve persoonlijkheidsvragenlijst HiPIC iets extremer zullen zijn dan bij de normale populatie. Meer bepaald verwachten we bij kinderen met ASS een verlaagde score op Extraversie en een verhoogde score op Neuroticisme. De relatie met Consciëntieusheid en Aangenaamheid/altruïsme is in de literatuur eerder tegenstrijdig; waar sommige onderzoekers verbanden vinden, vinden anderen deze net niet. Daar er nog geen onderzoek heeft plaatsgevonden naar de dimensionele maladaptieve persoonlijkheid bij kinderen met autisme kunnen we geen hypotheses afleiden over de DIPSI-structuur vanuit de literatuur. Aangezien er gesteld kan worden dat een maladaptief persoonlijkheidsprofiel een extreem persoonlijkheidsprofiel van de adaptieve dimensies representeert, vermoeden we dat bij kinderen met ASS zeker volgende elementen kunnen gevonden worden: een hoge score op ‘Introversie’ en een verhoogde score op ‘Emotionele instabiliteit’. Daarnaast bestaat bij kinderen met ASS één van de kernsymptomen uit het hebben van stereotiep gedrag. Zo kunnen we vermoedelijk bij een aantal kinderen een verhoogde score op ‘Compulsiviteit’ weerhouden.

32

METHODE

1. Procedure De onderzoeksgegevens werden, met medewerking van vier verschillende kanalen, verzameld tussen december 2005 en mei 2007. Vooreerst werden de drie thuisbegeleidingsdiensten in Vlaanderen gecontacteerd (Bijlage 1) met de vraag om ouders te motiveren om mee te werken aan dit onderzoek. Er werden door 2 centra geschikte ouders, om redenen van privacy, zelf geselecteerd uit hun adressenbestand en de centra stuurden deze ouders een vragenlijstbundel op. Één centrum stuurde onze vraag tot medewerking door naar de betreffende ouders, waarna bereidwillige ouders met ons contact konden opnemen. De medewerking van deze thuisbegeleidingsdiensten geven de garantie dat kinderen daadwerkelijk een autismespectrumstoornis hebben, doordat ouders er pas hulp krijgen als er een gedocumenteerde diagnose gesteld is. De tweede meewerkende instantie betroffen de GON-begeleiders van kinderen met autisme, met opnieuw dezelfde vraag als bij de thuisbegeleidingsdiensten. De ouders die bereid waren tot medewerking stuurden de ingevulde vragenlijsten terug. Aanvullend werden er oproepen geplaatst op het Internet, meer bepaald op sites met betrekking tot autisme en aanverwante kinderproblematieken. De ouders die het onderzoek wilden steunen konden contact opnemen via mail en kregen vervolgens de vragenlijstbundel opgestuurd. Als vierde kanaal werd er contact opgenomen met een vrijetijdsorganisatie voor personen

met

autisme.

Dezelfde

procedure

werd

gehanteerd

als

bij

de

thuisbegeleidingsdiensten. Deze manier van werken geeft echter geen zicht op de antwoordbereidheid van de ouders, gezien het ons onbekend is hoeveel ouders de vraag tot medewerking ontvangen hebben. We kunnen echter wel de attrition rate berekenen op basis van het aantal verstuurde/afgegeven bundels. Dit aantal bedraagt 430 waarvan in het totaal 208 ouders ons de vragenlijsten teruggestuurd hebben. De attrition rate bedraagt 48,7%.

33

2. Subjecten De demografische gegevens en info over de diagnose leiden we af uit de informatiefiche (Bijlage 2) die ingevuld werd door 200 moeders en 8 vaders. De steekproef bestaat uit 208 kinderen, tussen 4 en 16 jaar, waarvan 176 jongens en 32 meisjes. De gegevens van 1 jongen werden niet verder opgenomen in het onderzoek daar de SCQ gegevens niet werden ingevuld. De gemiddelde leeftijd bedraagt 10.11 jaar (SD=2.52). Door een grote deelname van lagere schoolkinderen (137 kinderen) aan de steekproef bekomen we een scheve verdeling. Van deze groep volgt het grootste aantal kinderen het normaal lager onderwijs (86 kinderen). Daarnaast zitten 49 kinderen in het middelbaar onderwijs. Van 10 kinderen werd er geen specifieke onderwijsvorm opgegeven en van 1 kind ontbraken de gegevens. In tabel 1 wordt een kort overzicht gegeven van het onderwijsniveau van de kinderen, de door ouders aangegeven comorbide diagnoses en de diagnosestellers. Tabel 1: Onderwijsniveau, comorbide diagnoses en diagnosestellers. Onderwijsniveau Kleuteronderwijs Lager onderwijs Bijzonder lager onderwijs Lager beroepssecundair onderwijs Lager technisch secundair onderwijs Lager algemeen secundair onderwijs Buitengewoon secundair onderwijs Andere Onbekend/niet ingevulde gegevens

Aantal kinderen 11 86 51

Bijkomende diagnose ADHD/ADD Gedragsstoornis Leerstoornis

Aantal kinderen 39/1 13 15

Diagnosestellers Psycholoog Psychiater Kinderarts

Aantal kinderen 7 71 4

4

NLD

6

Revalidatiecentrum

43

14

Stoornis in de motoriek

30

Centrum voor leerlingenbegeleiding

2

19

Taalontwikkelingsstoornis

19

Centrum Geestelijke Gezondheidszorg

4

12

Ticstoornis

7

COS

25

10 1

Mentale retardatie Angststoornis

20 3

Andere diensten Onbekend/niet ingevulde gegevens

49 3

Depressie Downsyndroom Fragiel X Syndroom Onbekend/niet ingevuld

3 2 4 4

34

Alle

kinderen

hebben

volgens

de

ouders

een

diagnose

binnen

het

autismespectrum. Er werd geen betrouwbare informatie over de categoriale classificatie verschaft. Gemiddeld hebben de kinderen reeds 2.5 jaar hun diagnose. De ouders van 108 kinderen rapporteerden bijkomende stoornissen. De voornaamste comorbide stoornissen zijn: ADHD (39 kinderen) en stoornissen in de motoriek (30 kinderen). Slechts 20 kinderen hebben een mentale retardatie. (De analyses, die verder beschreven worden in deze thesis werden ook uitgevoerd met exclusie van deze 20 kinderen. De belangrijkste resultaten waren echter niet verschillend en hierdoor werden deze kinderen ook opgenomen in de groep kinderen met ASS.) De meeste kinderen werden gediagnosticeerd door een psychiater (71 kinderen) of door revalidatiecentra of aanverwante diensten (92 kinderen). Slechts 27 kinderen krijgen geen bijkomende begeleiding. De andere kinderen krijgen begeleiding in een thuisbegeleidingsdienst (50), revalidatiecentrum (20), GON-begeleiding (17), bij een logopediste (8), psycholoog (3) of een combinatie van verschillende begeleidingsvormen (56). Op vlak van gezinssamenstelling zijn de ouders meestal gehuwd (161 ouders). De gemiddelde leeftijd van de moeders bedraagt 39.1 jaar, van de vaders is dit 41.5 jaar. Slechts 27 kinderen met ASS zijn enig kind in het gezin, 37 kinderen hebben nog een broer/zus met ASS. Op gebied van geografische spreiding komen de gegevens uit gans Vlaanderen. De meeste respondenten wonen in Antwerpen (34%). Vanuit de andere provincies werkten 24% personen uit Oost-Vlaanderen, 16% uit Vlaams-Brabant, 13% uit WestVlaanderen, 9% uit Limburg, 1% uit Brussel en 1% uit Namen mee. Bij 2% ontbreken de gegevens. Tijdens de analyses vergelijken we onze klinische groep met een steekproef uit de algemene populatie. Deze steekproef werd verzameld door studenten 1e master psychologie in het kader van het vak persoonlijkheidspsychologie. De groep bestaat uit 477 kinderen, namelijk 224 jongens en 253 meisjes. De leeftijd van deze groep kinderen situeert zich tussen 7 en 14 jaar met een gemiddelde leeftijd van 10.66 (SD=1.07 jaar).

35

3. Opzet Er werd een empirisch onderzoek opgezet in een klinische populatie bestaande uit kinderen en jongeren met een autismespectrumstoornis. In het onderzoek maken we gebruik van vragenlijsten die bij voorkeur door de moeder werden ingevuld. De verwerking van de gegevens gebeurt met SPSS 13.0 (Statistical Package for the Social Sciences). We bekijken eerst voor zowel de HiPIC als de DIPSI de betrouwbaarheid via de berekening van Cronbach’s Alpha. Daarna gaan we na of respectievelijk de vijf en vier factoren weerhouden kunnen worden. Dit wordt berekend via een Exploratorische Factoranalyse (Principale componentenanalyse). Vervolgens gebeurt er een rotatie via de Varimaxmethode met een Kaiser normalisatie. Als derde voeren we ANOVA’s uit en bekijken we de verschillen in gemiddelden om na te gaan welke facetten en domeinen differentiëren tussen de verschillende groepen.

4. Instrumentarium In het kader van het onderzoek naar persoonlijkheid bij kinderen met een autismespectrumstoornis werd een vragenbundel opgesteld bestaande uit een inleidende brief (Bijlage 3), een algemene informatiefiche, een geïnformeerde toestemming (Bijlage 4) en 4 vragenlijsten. De vragenlijstbundel bevat: (1) Vragenlijst Sociale Communicatie, Huidige toestand, SCQ (Warreyn, Raymaekers, & Roeyers, 2004), (2) Child Behaviour Checklist/4-18, CBCL/4-18 (Achenbach, 1991; Verhulst, van der Ende, & Koot, 1996), (3) Hierarchical Personality Inventory for Children, HiPIC (Mervielde & De Fruyt, 1999) en (4) de Dimensional Personality Symptom Itempool for Children, DIPSI-C (De Clercq et al., 2003),

4.1. Autisme maat Vragenlijst Sociale Communicatie (SCQ). De vragenlijst Sociale Communicatie peilt

naar

symptomen

geassocieerd

met

autismespectrumstoornissen.

Het

36

oorspronkelijke instrument werd ontwikkeld door Berument, Rutter, Lord, Pickles en Bailey in 1999. In dit onderzoek wordt de Nederlandse vertaling van Warreyn en collega’s (2004) gebruikt. De vragenlijst focust op gedragingen die zeldzaam zijn bij personen zonder ASS. De SCQ- vragenlijst werd oorspronkelijk ontwikkeld als een screeningsinstrument bij de ‘Autism diagnostic interview-Revised’ (ADI-R; Lord, Rutter, & Le Couter, 1994). De items voor de SCQ werden gekozen op basis van de ADI-R-items met de hoogste differentiaaldiagnostische waarden. De inhoud van de twee vragenlijsten is vergelijkbaar, zodat de SCQ bij gelijkaardige populaties gebruikt kan worden als de ADI-R. De SCQ heeft een dimensionale meting die als een maat voor globaal niveau van ASS symptomatologie gebruikt kan worden. De SCQ bestaat uit 40 vragen die beantwoord kunnen worden met Ja/Nee. Het is een screeningsinstrument voor personen ouder dan 4 jaar en kan door de ouders worden ingevuld. De items zijn gebaseerd op de ADI-R. Aanwezigheid van abnormaal gedrag wordt aangeduid met een score 1, de afwezigheid met score 0. De totale score voor personen met taal varieert tussen 0 en 39 en voor personen die geen taal gebruiken tussen 0 en 33. Het instrument is niet bruikbaar bij kinderen met een mentale leeftijd jonger dan 2 jaar. De SCQ is beschikbaar in 2 versies: de versie ‘Levensloop’ voor de diagnostische screening, die de volledige ontwikkelingsgeschiedenis van de persoon bevraagd en de versie ‘Huidige toestand’ die betrekking heeft op het gedrag van de persoon gedurende de laatste drie maanden. Aangezien de andere vragenlijsten in dit onderzoek betrekking hebben op de huidige toestand werd voor deze laatste versie van SCQ gekozen. De SCQ differentieert vergelijkbaar goed tussen autisme en mentale retardatie en tussen autisme en niet-autismespectrumstoornissen (zonder mentale retardatie). De differentiatie tussen autisme en andere autismespectrumstoornissen vertoont een substantiële overlap en is bijgevolg minder duidelijk. Verder blijkt de SCQ goede psychometrische eigenschappen te bezitten (Warreyn et al., 2004).

37

4.2. Psychopathologie

Gedragsvragenlijst

voor

kinderen

(4-18).

De

CBCL

ook

wel

de

“gedragsvragenlijst voor kinderen van 4-18 jaar” genoemd, werd oorspronkelijk ontwikkeld door Achenbach (1991). De CBCL is een gedragsvragenlijst dat peilt naar emotionele en gedragsmatige problemen bij kinderen. De vragenlijst wordt door de ouders ingevuld. Het gedragsprobleemdeel bestaat uit 113 vragen die gescoord worden op een 3 puntenschaal: 0= de beschrijving is helemaal niet van toepassing; 1= de beschrijving is een beetje of soms van toepassing; 2= de beschrijving is duidelijk of vaak van toepassing. Op basis van principale componentenanalyse werd gekomen tot 9 syndroomschalen. De syndroomschalen of subschalen zijn: ‘Teruggetrokken Gedrag’, ‘Lichamelijke Klachten’, ‘Angstig/Depressief’, ‘Sociale Problemen’, ‘Denkproblemen’, ‘Aandachtsproblemen’, ‘Delinquent Gedrag’, ‘Agressief Gedrag’ en ‘Seksuele Problemen’. Daarnaast worden er 2 brede-band syndromen gevormd die een maat zijn voor psychopathologie namelijk “Internaliseren” die de subschalen teruggetrokken gedrag, lichamelijke klachten en angstig/depressief gedrag bevat en “Externaliseren” die bestaat uit delinquent en agressief gedrag. De betrouwbaarheid en validiteit zijn voldoende bewezen in zowel een klinische als niet-klinische populatie (Verhulst et al, 1996). Enkele onderzoeken gingen na welke resultaten gevonden worden wanneer de CBCL afgenomen wordt bij kinderen met autisme. Beide vonden dat denkproblemen een aanwijzing kunnen geven voor een autismespectrumstoornis. (Bölte, Dickhut, & Poustka, 1999; Duarte, Bordin, de Oliveira, & Bird, 2003). Bölte en collega’s (1999) vonden tevens in hun onderzoek dat de gemiddelde totaalscore van de CBCL bij kinderen met autisme veel hoger lag dan bij de gewone populatie kinderen. Tevens vinden ze ook een verhoogde score op de schaal die peilt naar aandachtsproblemen en net zoals Luteijn en collega’s (2000) in hun onderzoek, vinden ze een verhoogde score bij sociale problemen. Alle onderzoeken concluderen dat de CBCL een nuttig instrument kan zijn voor aanwijzingen van een autismespectrumstoornis.

38

4.3. Adaptieve persoonlijkheid Hierarchical Personality Inventory for Children (HiPIC). De Hierarchical Personality Inventory for Children (HiPIC) (Mervielde & De Fruyt, 1999) bestaat uit 144 items en kan afgenomen worden bij kinderen tussen 6 en 14 jaar. Alle items worden gescoord op een 5-punten Likert Schaal en zijn geformuleerd in de derde persoon enkelvoud. De items kunnen gegroepeerd worden in 18 facetten die op hun beurt georganiseerd kunnen worden in 5 hogere-orde factoren. ‘Extraversie’ bestaat uit: ‘Energie’, ‘Expressiviteit’, ‘Optimisme’, en ‘Verlegenheid’; ‘Welwillendheid’ bestaat uit de facetten ‘Altruïsme’, ‘Dominantie’, ‘Egocentrisme’, ‘Gehoorzaamheid’ en ‘Irriteerbaarheid’; ‘Consciëntieusheid’ omvat ‘Concentratie’, ‘Doorzettingsvermogen’, ‘Ordelijkheid’ en ‘Prestatiemotivatie’; ‘Neuroticisme’ meet ‘Angst’ en ‘Zelfvertrouwen’ en tenslotte ‘Vindingrijkheid’ is opgebouwd uit de facetten ‘Creativiteit’, ‘Intellect’ en ‘Nieuwsgierigheid’. De Domeinen ‘Extraversie’, ‘Consciëntieusheid’ en ‘Neuroticisme’ refereren naar eenzelfde trekinhoud als de lexicale Big Five constructen bij volwassenen (Goldberg, 1993). De Clercq, De Fruyt en Van Leeuwen (2004) vermelden dat de ‘Welwillendheid-’ factor van de HiPIC refereert naar een bredere set van trekken dan het volwassen vijffactorenmodel ‘Agreeableness’. De ‘Welwillendheid-’ factor combineert

trekken

van

‘Agreeableness’

met

trekken

die

verwijzen

naar

‘Manageability’. De HiPIC heeft een robuuste factorstructuur en een hoge interne consistentie van domeinen en facetten (Mervielde & De Fruyt, 2002; Van Leeuwen, De Fruyt, & Mervielde, 2004). In dit onderzoeksopzet werd eveneens de betrouwbaarheid nagegaan via de berekening van Cronbach’s alpha voor de groep kinderen met autisme (N=208) Uit deze analyse blijkt dat de interne consistentie varieert tussen .66 (Neuroticisme: facet zelfvertrouwen) en .90 (Welwillendheid: facet Altruïsme). Het gemiddelde over de facetten heen bedraagt .81. Hieruit kan er besloten worden dat dit instrument voldoende betrouwbaar is bij een groep kinderen met ASS.

39

4.4. Maladaptieve persoonlijkheid

Dimensional Personality Symptom Itempool for Children (DIPSI).

De

Dimensional Personality Symptom Itempool for Children (DIPSI) (De Clercq et al., 2003) bestaat uit 172 items en kan afgenomen worden bij kinderen tussen 5 en 14 jaar. Alle items worden gescoord op een 5-punten schaal en zijn geformuleerd op gedragsmatige wijze. De items kunnen gegroepeerd worden in 27 symptoomclusters, die vervolgens hiërarchisch georganiseerd kunnen zijn onder 4 pathologiedimensies. ‘Onwelwillendheid’

bestaat

uit:

‘Hyper-expressiviteit’,

‘Hyper-activiteit’,

‘Dominantie/Egocentrisme’, ‘Impulsiviteit’, ‘Agressie/irriteerbaarheid’, ‘Wanorde’, ‘Afleidbaarheid’, ‘Risicogedrag’, ‘Narcisme’, ‘Affectieve labiliteit’, ‘Weerspannigheid’ en ‘Gebrek aan empathie’. ‘Emotionele instabiliteit’ bestaat uit: ‘Afhankelijkheid’, ‘Algemene

Angst’,

‘Onderdanigheid’,

‘Gebrek

‘Ineffectieve

aan

zelfvertrouwen’,

coping’,

‘Onveilige

‘Scheidingsangst’,

hechting’,

‘Depressiviteit’,

‘Inflexibiliteit’. ‘Introversie’ omvat: ‘Verlegenheid’, ‘Teruggetrokken gedrag’ en ‘Achterdocht’ en als vierde bestaat ‘Compulsiviteit’ uit: ‘Extreme prestatiemotivatie’, ‘Perfectionisme’ en ‘Extreme orde’. De gevonden verbanden tussen de HiPIC en DIPSI en de gelijkenis met de volwassen structuur werden vroeger beschreven. De DIPSI heeft een stabiele factorstructuur en een hoge betrouwbaarheid van domeinen en facetten (De Clercq et al., 2006). Voor de groep kinderen met ASS (N=208) varieert Cronbach’s alpha tussen .66 (Emotionele instabiliteit: facet Depressie) en .93 (Onwelwillendheid: facet Affectieve Labiliteit). De gemiddelde interne consistentie is .85, wat aangeeft dat dit instrument betrouwbaar is bij een groep kinderen met ASS.

40

RESULTATEN

1. Factoranalyse HiPIC Via een Principale Componenten Analyse (PCA) van de 18 HiPIC facetten, gevolgd door een Varimaxrotatie worden de factoren berekend. Op basis van het Kaisercriterium (eigenwaarde > 1) en op basis van inspectie van de scree plot, worden 5 factoren weerhouden die 70% van de variantie verklaren in de HiPIC scores voor de totale groep kinderen met ASS (N=208). Deze vijffactorenstructuur komt verrassend goed overeen met voorgaande studies (Mervielde & De Fruyt, 2002). Zestien van de 18 facetten laden op de vooropgestelde factor. De eerste factor (25,3% verklaarde variantie) komt overeen met de dimensie ‘Welwillendheid’. De tweede factor (17,2%) is equivalent met de dimensie ‘Extraversie’. De derde factor (13,2%) omvat ‘Vindingrijkheid’, de vierde factor (8,4%) ‘Consciëntieusheid’ en de vijfde factor (6%) komt overeen met ‘Neuroticisme’. De tweede en de vijfde dimensie zijn niet volledig equivalent met vroeger gevonden resultaten uit het onderzoek van Mervielde en De Fruyt (2002); bij de tweede dimensie ‘Extraversie’ zit ook een bijkomend welwillendheidsfacet namelijk ‘Altruïsme’. In de vijfde factor ‘Neuroticisme’ zit eveneens het Consciëntieusheid facet ‘Prestatiemotivatie’ dat positief geladen is op deze factor. Zowel ‘Altruïsme’ als ‘Prestatiemotivatie’ hebben substantiële secundaire ladingen op respectievelijk de vooropgestelde factoren ‘Welwillendheid’ en ‘Consciëntieusheid’.

2. Factoranalyse DIPSI Via een Principale Componenten Analyse (PCA) van de 27 DIPSIsymptoomclusters, met vervolgens een Varimaxrotatie hebben zes factoren een eigenwaarde hoger dan 1 bij de totale groep kinderen met ASS (N=208). In de scree plot wordt een knik opgemerkt na de 2e en 4e factor, waardoor er net als De Clercq en collega’s (2003) een vierfactorenoplossing weerhouden kan worden. Samen verklaren deze vier factoren 63% van de verklaarde variantie. Wanneer de bekomen resultaten

41

vergeleken worden met de door De Clercq en collega’s (2006) gerapporteerde factorstructuur laden 24 van de 27 clusters op de vooropgestelde factoren. De eerste factor (35.7%) is equivalent aan de dimensie ‘Onwelwillendheid’. De tweede factor (13.3%) komt overeen met de dimensie ‘Compulsiviteit’, maar omvat ook twee facetten die normaal dienen te horen tot de derde factor ‘Emotionele Instabiliteit’ (7.1%). Deze twee facetten zijn ‘Inflexibiliteit’ en ‘Ineffectieve coping’. Deze facetten hebben echter wel een substantiële secundaire lading op de vooropgestelde factor. ‘Ineffectieve coping’

heeft

eveneens

een

sterke

tertiaire

lading

op

de

eerste

factor

‘Onwelwillendheid’. De vierde factor ‘Introversie’ omvat alle vooropgestelde facetten, en bevat eveneens het facet ‘Depressiviteit’, wat eigenlijk tot de dimensie ‘Emotionele Instabiliteit’ zou moeten behoren.

3. Mean-level verschillen in ASS groep en geslacht Uit de inleiding blijkt dat er heel weinig onderzoek heeft plaatsgevonden naar de individuele verschillen bij kinderen met ASS. Omwille van de heterogeniteit in ASSsymptomatologie, zoals weerspiegeld in de heterogeniteit van de verkregen SCQ-scores (de scores variëren tussen 1 en 31, M=15.55, SD=6.87), kiezen wij ervoor om de verschillen tussen kinderen met lagere SCQ-scores te vergelijken met kinderen met hogere SCQ-scores. De eerste groep (lage SCQ-groep) bestaat uit 99 kinderen, met een gemiddelde SCQ-score van 9.64 (SD=3.26). De hoge SCQ-groep bestaat uit 108 kinderen met een gemiddelde SCQ-score van 20.97 (SD=4.37). Deze twee groepen kunnen gezien worden in een dimensionele visie als lager versus hoger gepositioneerd in het ASS-spectrum. Het bestuderen van verschillen in het gemiddelde tussen deze 2 groepen bieden ons het voordeel om ook binnen de ASS-groep te zoeken naar differentiërende kenmerken. Verder worden ook verschillen nagegaan tussen jongens en meisjes met ASS. Omwille van de kleine proportie meisjes (N=32) in de steekproef, voeren we hiervoor afzonderlijke analyses uit, los van de ASS-groep waarin ze zich bevinden.

42

Concreet worden de verschillen in gemiddelden vergeleken tussen de lage SCQgroep, de hoge SCQ-groep en de referentiegroep alsook de mean-level-verschillen tussen jongens met ASS versus meisjes met ASS op zowel de CBCL, HiPIC en DIPSI.

3.1 Groepseffecten CBCL Aan de hand van een ANOVA met F-toets, werden de hoofdeffecten van de ASSgroep op de CBCL en gemiddelden op deze vragenlijst voor de lage SCQ-, hoge SCQen de referentiegroep nagegaan. Een overzicht van deze resultaten is te vinden in tabel 2. Over de hele lijn komt naar voor dat de verschillen tussen de drie groepen sterk significant zijn (allen hebben p <.001). Voor zowel ‘Internaliseren’ (F(2,678)=182.10), ‘Externaliseren’ (F(2,678)=127.83) en de ‘Totale probleemschaal’ (F(2,678)=279.29) vertonen kinderen met ASS algemeen meer probleemgedrag dan kinderen zonder ASS. Daarnaast scoort de hoge SCQ-groep ook significant maladaptiever dan kinderen uit de lage SCQ-groep. Op vlak van syndroomschalen merken we gelijkaardige patronen op. Voor de schalen ‘Angstige/Depressief’, ‘Sociale problemen’ en ‘Seksuele problemen’ is er echter geen significant verschil in gemiddelden tussen de hoge SCQ-groep en lage SCQ-groep. Beide groepen scoren wel significant hoger dan de referentiegroep. Als effect size maat η2, die bekeken kan worden om te bepalen hoe sterk deze gerapporteerde verschillen zijn, wordt de ‘Totale Probleemschaal’ als de belangrijkste maat weerhouden met als waarde .465. De 2 belangrijkste syndroomschalen, waarop de 3 groepen verschillen, zijn: ‘Sociale problemen’ en ‘Aandachtsproblemen’ met als respectievelijke waarden . 413 en .402.

43

Tabel 2 Hoofdeffecten ASS-groep op de CBCL en gemiddelden op de CBCL voor lage SCQ- groep, hoge SCQ- groep en referentiegroep. F

Sig

η2

Gemiddelde lage SCQ groep:

Gemiddelde hoge SCQ groep:

Gemiddelde referentiegroep

(2,678)

N= 99 (+ SD)

N=108 (+SD)

N= 477 (+SD)

Internaliseren

182.10

.000

.351

bc

14.52 (7.84)

18.29 (9.44)

ac

Externaliseren

127.83

.000

.276

17.21 (9.74) bc

20.54 (10.16) ac

5.70 (5.60)ab

Totale schaal

279.29

.000

.465

55.70 (24.33) bc

69.11 (25.07) ac

17.17 (13.77)ab

Teruggetrokken

191.82

.000

.362

4.35 (2.70) bc

6.24 (3.01) ac

1.23 (1.58)ab

Lichamelijke klachten

49.69

.000

.128

1.95 (2.34) bc

2.96 (2.81) ac

0.88 (1.38)ab

Angstig/Depressief

122.85

.000

.267

8.71 (5.41) c

9.85 (6.37) c

2.87 (3.25) ab

Sociale problemen

237.74

.000

.413

5.87 (3.35) c

6.41 (2.51) c

1.30 (1.76) ab

Denkproblemen

197.16

.000

.368

2.83 (2.40) bc

4.38 (2.94) ac

0.29 (0.88) ab

Aandachtsproblemen

226.57

.000

.402

9.37 (4.07)bc

11.31 (3.83) ac

2.90 (2.71) ab

Delinquent gedrag

50.51

.000

.130

2.89 (2.63) bc

3.59 (2.83) ac

0.93 (1.29) ab

Agressief gedrag

134.70

.000

.286

14.32 (7.78) bc

16.94 (8.10) ac

4.76 (4.74) ab

Seksuele problemen

10.09

.000

.029

0.54 (1.07) c

0.59 (1.22) c

0.12 (0.42) ab

4.87 (4.86)ab

gedrag

a

=significant met de gemiddelde lage SCQ- groep op p <.05-niveau, b= significant met de gemiddelde hoge SCQ- groep op p <.05 niveau,

c

= significant met de referentiegroep op p <.05-niveau

3.2 Geslachtseffecten CBCL Tabel 3 geeft de geslachtseffecten en gemiddelden op de CBCL weer tussen jongens en meisjes met ASS. Over bijna alle CBCL schalen zijn de gemiddelden niet significant verschillend van elkaar. Het gemiddelde van jongens en meisjes op ‘Internaliseren’ (F(1,207)= 5.19, p < .05) en ‘Lichamelijke klachten’ (F(1,207)= 4.38, p < .05) zijn echter wel significant verschillend van elkaar. De meisjes met ASS scoren significant hoger op Internaliseren en vertonen meer Lichamelijke klachten. De schalen met het meeste verklaarde variantie η2 betreffen eveneens ‘Internaliseren’ en ‘Lichamelijke klachten’. Deze hebben slechts een geringe waarde, namelijk .025 en .021.

Tabel 3 Gemiddelde in geslachtsverschillen op de CBCL F (1,207)

Sig

η2

Gemiddelde

Gemiddelde

Jongens met ASS

Meisjes met ASS:

N=175 (SD)

N=32 (SD)

Internaliseren

5.19

.024

.025

15.97 (8.53)

19.31 (10.34)

Externaliseren

1.03

.312

.005

19.29 (10.11)

17.06 (9.83)

Totale schaal

.43

.515

.002

62.45 (25.68)

64.06 (25.22)

Teruggetrokken

1.98

.161

.010

5.25 (3.03)

5.81 (2.92)

4.38

.038

.021

2.33 (2.43)

3.28 (3.52)

Angstig/Depressief

3.41

.066

.017

9.01 (5.86)

10.94 (6.23)

Sociale problemen

2.15

.144

.010

6.03 (2.93)

6.78 (3.01)

Denkproblemen

0.83

.362

.004

3.61 (2.82)

3.81 (2.71)

Aandachtsproblemen

0.59

.445

.003

10.50 (4.05)

9.72 (4.07)

Delinquent gedrag

2.45

.119

.012

3.39 (2.82)

2.53 (2.29)

Agressief gedrag

0.54

.464

.003

15.90 (8.02)

14.53 (8.15)

Seksuele problemen

2.33

.128

.011

0.61 (1.20)

0.31 (0.82)

gedrag Lichamelijke klachten

3.3 Groepseffecten HiPIC Met behulp van dezelfde analyses als bij de CBCL werden de hoofdeffecten van de ASS groep op de HiPIC en de gemiddelden op deze vragenlijst voor de lage SCQ-, hoge SCQ- en de referentiegroep nagegaan. Een overzicht van deze resultaten is te vinden in tabel 4. Op domeinniveau zijn de hoofdeffecten van de groep sterk significant (allen: p < .001). Voor zowel ‘Welwillendheid’ (F(2,678)=85.47, p < .001) als ‘Extraversie’ (F(2,678)=101.41, p < .001) zijn er significante verschillen tussen de 3 groepsgemiddelden. Het gemiddelde van de referentiegroep is op beide dimensies hoger dan voor de SCQ-groepen. Daarnaast is het gemiddelde van de lage SCQ-groep eveneens hoger dan het gemiddelde van de hoge SCQ-groep. Kinderen met ASS zijn minder extravert en zijn onwelwillender dan kinderen uit de referentiegroep, maar kinderen met een lage SCQ-score zijn gemiddeld extraverter en welwillender dan kinderen

met

een

hoge

SCQ-score.

Op

de

domeinen

‘Consciëntieusheid’,

‘Neuroticisme’ en ‘Vindingrijkheid’ zijn er geen verschillen tussen de hoge en lage SCQ-groep, maar het gemiddelde van beide SCQ-groepen is wel significant verschillend van de referentiegroep. Zo scoren kinderen met ASS, in vergelijking met de referentiegroep, lager op ‘Consciëntieusheid’, hoger op ‘Neuroticisme’ en lager op ‘Vindingrijkheid’. Op

facetniveau

zien

we

dat

het

Welwillendheidsfacet

‘Dominantie’

(F(2,678)=0.54) niet significant is tussen de drie groepen. Kinderen met ASS blijken niet méér dominant te zijn in vergelijking met kinderen zonder ASS. Voor de facetten ‘Gehoorzaamheid’ (F(2,678)=40.70, p < .001) en ‘Irriteerbaarheid (F(2,678)=52.83, p < .001) verschillen de gemiddelden van de twee SCQ-groepen niet significant met elkaar, maar verschillen wel met de referentiegroep. Kinderen met ASS blijken minder gehoorzaam te zijn en vaker geïrriteerd te reageren dan kinderen uit de referentiegroep. Voor de andere welwillendheidfacetten zijn er significante verschillen tussen de 3 groepen. Op

vlak

van

de

dimensies

‘Consciëntieusheid’,

‘Neuroticisme’

als

‘Vindingrijkheid’ is er een significant groepseffect observeerbaar bij alle facetten. Deze verschillen in gemiddelden zijn significant tussen de referentiegroep en de twee SCQ-

46

groepen, maar niet tussen de twee SCQ-groepen onderling. Dit betekent dat de kinderen met ASS uit de hoge SCQ-groep en de lage SCQ-groep niet van elkaar verschillen op alle facetten van deze dimensies maar dat ze, behalve op het facet ‘Angst’ waar ze namelijk hoger scoren, algemeen lager scoren ten opzichte van de referentiegroep. Binnen de dimensie ‘Extraversie’ is een opvallend resultaat merkbaar bij het facet ‘Energie’. Er is een significant groepseffect (F(2,678)=11.25, p <.001) en dit verschil is significant tussen het gemiddelde van de groep kinderen met een lage SCQ-score (M=2.86, SD=0.98) en de referentiegroep (M=3.24, SD=0.71). Maar er is geen significant verschil tussen de hoge SCQ-groep en lage SCQ-groep noch tussen de hoge SCQ-groep en met de referentiegroep. Dit betekent dus dat kinderen uit de lage SCQgroep minder energie hebben ten opzichte van de referentiegroep, maar dat hun energiepeil gemiddeld niet significant lager is ten opzichte van de kinderen uit de hoge SCQ-groep. Kinderen uit de hoge SCQ-groep hebben gemiddeld geen significant lager energenieniveau dan de referentiegroep. Op de andere facetten binnen deze dimensie verschillen de drie groepen wel significant van elkaar. Kinderen met autisme zijn minder expressief, minder optimistisch en meer verlegen, daar waar kinderen uit de hoge SCQ-groep nog significant lager (expressie, optimisme) of hoger (verlegenheid) scoren dan de lage SCQ-groep. Net als op de CBCL kan de effect-size-maat de mate van het verschil nagaan via η2. De dimensies/facetten met de grootste verschillen tussen de groepen zijn:

‘Altruïsme’ (.302), ‘Verlegenheid’ (.280), ‘Optimisme’ (.256), ‘Extraversie’ (.230) en ‘Zelfvertrouwen’ (.221).

47

Tabel 4: Hoofdeffecten ASS-groep op de HiPIC en gemiddelden op de HiPIC voor lage SCQ-groep, hoge SCQ-groep en referentiegroep F

Sig

η2

Mean lage SCQ groep (+SD)

Mean hoge SCQ groep (+SD)

Mean referentiegroep (+SD)

(2,678) Welwillendheid

85.47

.000

.201

2.96 (0.63) bc

2.71 (0.63) ac

3.64 (0.51) ab

Altruïsme

146.50

.000

.302

2.73 (0.82) bc

2.19 (0.83) ac

3.75 (0.65) ab

.54

.584

.002

2.68 (0.88)

2.75 (0.99)

2.57 (0.65)

Egocentrisme

79.00

.000

.189

2.88 (0.79) bc

3.22 (0.75) ac

2.16 (0.59) ab

Gehoorzaamheid

40.70

.000

.107

2.94 (0.76) c

2.80 (0.80) c

3.58 (0.65) ab

Irriteerbaarheid

52.83

.000

.135

3.32 (0.96) c

3.45 (1.02) c

2.40 (0.79) ab

Consciëntieusheid

34.94

.000

.093

2.68 (0.55) c

2.61 (0.61) c

3.27 (0.63) ab

Concentratie

57.66

.000

.145

2.65 (0.63) c

2.61 (0.78) c

3.51 (0.73) ab

Doorzettingsvermogen

28.02

.000

.076

2.64 (0.71) c

2.66 (0.75) c

3.28 (0.70) ab

Ordelijkheid

12.01

.000

.034

2.56 (0.93) c

2.48 (0.97) c

3.12 (0.85) ab

Prestatiemotivatie

7.88

.000

.023

2.87 (0.84) c

2.72 (0.98) c

3.19 (0.74) ab

Neuroticisme

87.20

.000

.205

3.24 (0.66) c

3.36 (0.76) c

2.51 (0.62) ab

Angst

52.32

.000

.134

3.14 (0.91) c

3.31 (0.99) c

2.47 (0.74) ab

Zelfvertrouwen

96.27

.000

.221

2.66 (0.62) c

2.59 (0.71)c

3.46 (0.64) ab

Extraversie

101.41

.000

.230

2.87 (0.58) bc

2.63 (0.68) ac

3.51 (0.50) ab

Energie

11.25

.000

.032

2.86 (0.98)c

3.07 (1.06)

3.24 (0.71) a

Expressiviteit

30.84

.000

.083

2.86 (0.82) bc

2.60 (0.92) ac

3.29 (0.69) ab

Optimisme

116.39

.000

.256

2.87 (0.80) bc

2.54 (0.82) ac

3.78 (0.63) ab

Dominantie

Verlegenheid

131.92

.000

.280

3.11 (0.76) bc

3.68 (0.81) ac

2.28 (0.62) ab

Vindingrijkheid

89.81

.000

.209

2.93 (0.59) c

2.85 (0.80) c

3.69 (0.61) ab

Creativiteit

73.65

.000

.178

2.71 (0.81) c

2.58 (0.94) c

3.59 (0.70) ab

Intellect

70.23

.000

.172

2.98 (0.77) c

2.90 (0.95) c

3.80 (0.76) ab

Nieuwsgierigheid

44.03

.000

.115

3.10 (0.81) c

3.09 (1.00) c

3.69 (0.69) ab

a

=significant met de gemiddelde lage SCQ- groep op p <.05-niveau, b= significant met de gemiddelde hoge SCQ- groep op p <.05 niveau,

c

= significant met de referentiegroep op p <.05-niveau

49

3.4 Geslachtseffecten HiPIC Tabel 5 geeft een overzicht weer van de F-toets en gemiddelden op de HiPIC tussen jongens en meisjes met ASS. Zowel op domeinniveau als facetniveau is er geen verschil in gemiddelden tussen jongens en meisjes voor ‘Welwillendheid’ en ‘Extraversie’. Het domein ‘Consciëntieusheid’ is eveneens niet significant. Enkel het Consciëntieusheidsfacet ‘Ordelijkheid’ (F(1,207)=4.70, p < .05) is significant binnen deze dimensie. Meisjes hebben een hoger gemiddelde en zijn dus ordelijker dan jongens. Zowel voor het domein ‘Neuroticisme’ (F(1,207)=7.20, p < .01) als ‘Vindingrijkheid’ (F(1,207)=6.27, p < .05) zijn de geslachtsverschillen significant. Meisjes met ASS hebben gemiddeld hogere scores op Neuroticisme en zijn minder Vindingrijk dan jongens met ASS. Op facetniveau binnen bovenstaande domeinen zijn beide Neuroticismefacetten ‘Angst’ en ‘Zelfvertrouwen’ significant verschillend. De Vindingrijkheidfacetten ‘Intellect’ en ‘Nieuwsgierigheid’ zijn eveneens significant verschillend voor beide geslachten. Meisjes met ASS zijn gemiddeld angstiger en hebben minder zelfvertrouwen, zijn minder nieuwsgierig en vertonen een lager intellect (ze hebben bijvoorbeeld minder snel iets door) dan jongens met ASS. De drie hoogste waarden η2, als maat die de sterkte van het verschil aanduidt, worden opgemerkt bij: ‘Zelfvertrouwen’ (η2 = .040), ‘Neuroticisme’ (η2 = .034) en ‘Nieuwsgierigheid’ (η2 = .033). Tabel 5 Gemiddelden in geslachtsverschillen op de HiPIC F (1,207)

Sig

η2

Gemiddelde

Gemiddelde

jongens N=175

meisjes: N=32

(SD)

(SD)

Welwillendheid

0.33

.566

.002

2.82 (0.63)

2.90 (0.67)

Altruïsme

0.12

.731

.001

2.45 (0.85)

2.44 (0.96)

Dominantie

1.14

.287

.006

2.75 (0.93)

2.55 (0.96)

Egocentrisme

0.02

.894

.000

3.07 (0.79)

3.03 (0.78)

Gehoorzaamheid

0.44

.507

.002

2.85 (0.77)

2.94 (0.84)

Irriteerbaarheid

0.22

.643

.001

3.40 (0.98)

3.32 (1.04)

Consciëntieusheid

3.68

.056

.018

2.61 (0.59)

2.83 (0.53)

Concentratie

0.74

.390

.004

2.61 (0.72)

2.72 (0.62)

Doorzettingsvermogen

2.35

.127

.011

2.62 (0.75)

2.82 (0.58)

Ordelijkheid

4.70

.031

.023

2.46 (0.93)

2.85 (0.95)

Prestatiemotivatie

0.58

.446

.003

2.77 (0.92)

2.92 (0.92)

Neuroticisme

7.20

.008

.034

3.25 (0.71)

3.60 (0.66)

Angst

3.89

.050

.019

3.18 (0.96)

3.51 (0.89)

Zelfvertrouwen

8.36

.004

.040

2.68 (0.66)

2.32 (0.63)

Extraversie

3.08

.081

.015

2.77 (0.64)

2.59 (0.65)

Energie

2.47

.117

.012

3.02 (1.02)

2.69 (1.07)

Expressiviteit

1.44

.232

.007

2.75 (0.89)

2.58 (0.86)

Optimisme

1.25

.265

.006

2.72 (0.82)

2.57 (0.84)

Verlegenheid

1.24

.267

.006

3.39 (0.82)

3.47 (0.93)

Vindingrijkheid

6.27

.013

.030

2.94 (0.72)

2.60 (0.60)

Creativiteit

0.61

.434

.003

2.66 (0.88)

2.53 (0.87)

Intellect

6.61

.011

.032

3.01 (0.87)

2.57 (0.72)

Nieuwsgierigheid

7.03

.009

.033

3.16 (0.92)

2.70 (0.74)

3.5 Groepseffecten DIPSI Deze analyses gebeurden analoog als de adaptieve persoonlijkheidsvragenlijst. Tabel 7 geeft een overzicht van de hoofdeffecten (F-toets), het significantieniveau en het gemiddelde van de drie groepen. We merken algemeen sterke significante groepsverschillen (p < .001), dit zowel op dimensie- als facetniveau. Kinderen met ASS scoren gemiddeld hoger op alle domeinen en facetten van de DIPSI dan kinderen uit de referentiegroep. Voor drie van de vier dimensies, namelijk: ‘Onwelwillendheid’, ‘Emotionele instabiliteit’ en ‘Introversie’, zijn de gemiddelden van de 3 groepen ten opzichte van elkaar significant verschillend. Hoog SCQ-scoorders hebben een significant hoger gemiddelde dan laag SCQ-scoorders. Kinderen met een lage SCQ-score hebben op hun beurt ook een significant hoger gemiddelde dan de referentiegroep. Op de vierde dimensie ‘Compulsiviteit’ (F(2,678)=13.55, p < .001) scoort de hoge SCQ-groep gemiddeld hoger dan de lage SCQ-groep en de referentiegroep. Het gemiddelde bij

51

kinderen met een lage SCQ-score is niet significant hoger dan het gemiddelde van de referentiegroep. Binnen de eerste dimensie ‘Onwelwillendheid’ is er een significant groepseffect voor alle facetten, behalve op ‘Risicogedrag’ F(2,678)=2.46, p =.086) en ‘Narcisme’ F(2,678)=2.15, p = .118). Kinderen met ASS stellen gemiddeld niet meer risicogedrag en hebben gemiddeld niet meer narcistische trekken dan kinderen uit de referentiegroep. Op de facetten ‘Dominantie/egocentrisme’ en ‘Wanorde’ is het gemiddelde tussen de beide SCQ-groepen niet significant van elkaar verschillend, maar is het gemiddelde wel significant hoger dan de referentiegroep. Voor de andere facetten zijn de gemiddelde waarden van de drie groepen significant onderling verschillend. Op de tweede dimensie ‘Emotionele instabiliteit’ zijn de gemiddelden van de drie groepen significant van elkaar verschillend voor alle, behalve 3, facetten. Het eerste facet is ‘Gebrek aan Zelfvertrouwen’ waar het gemiddelde van beide SCQ-groepen hoger is dan dat van de referentiegroep, maar onderling niet significant hoger of lager is. Hetzelfde patroon is te observeren bij het facet ‘Depressiviteit’. Kinderen met autisme hebben dus, onafhankelijk tot welke SCQ-groep ze behoren, gemiddeld minder zelfvertrouwen en zijn gemiddeld meer depressief dan kinderen uit de referentiegroep. In het derde facet ‘scheidingsangst’ treedt een ander patroon op namelijk het verschil in gemiddelde tussen de referentiegroep en de lage SCQ-groep is niet significant. Het gemiddelde van de hoge SCQ-groep is significant hoger dan van de lage SCQ-groep en de referentiegroep. In de derde dimensie ‘Introversie’ worden op alle facetten significante verschillen weerhouden tussen de gemiddelden van de drie groepen kinderen. De hoge SCQ-groep scoort gemiddeld significant introverter dan de lage SCQ-groep en de referentiegroep. De lage SCQ-groep scoort significant lager dan de hoge SCQ-groep, maar significant hoger dan de referentiegroep. Op de facetten in de vierde en laatste dimensie ‘Compulsiviteit’ zijn er wisselende resultaten. Het gemiddelde van de drie groepen is significant verschillend ten opzichte van elkaar voor het facet ‘Perfectionisme’. De hoge SCQ-groep is meer perfectionistisch dan de lage SCQ-groep, die op haar beurt gemiddeld significant meer perfectionistisch is in vergelijking met de referentiegroep. Op het facet ‘Extreme Prestatiemotivatie’ is het gemiddelde van de hoge SCQ-groep significant hoger dan het

52

gemiddelde van de referentiegroep, maar niet van de lage SCQ-groep. Echter, het gemiddelde van de lage SCQ-groep is hoger, maar niet significant hoger dan de referentiegroep. Enkel kinderen met hoge SCQ-score (hoger in het ASS-spectrum) vertonen meer extreme ‘Prestatiemotivatie’ dan kinderen uit de referentiegroep. Op het laatste facet ‘Extreme orde’ zijn de gemiddelde waarden voor de hoge SCQ-groep significant hoger dan de lage-SCQ groep en referentiegroep. Het gemiddelde van de lage SCQ-groep en referentiegroep zijn opnieuw niet significant van elkaar verschillend. De 3 hoogste maten voor verklaarde variantie η2 zijn te observeren bij de facetten ‘Inflexibiliteit’ (η2= .433) en ‘Ineffectieve coping’ (η2= .277) en in de dimensie ‘Emotionele Instabiliteit’ (η2= .272).

53

Tabel 6 Hoofdeffecten ASS-groep op de DIPSI en gemiddelden op de DIPSI voor lage SCQ- groep, hoge SCQ- groep en referentiegroep F (2,678)

Sig

η2

Mean lage SCQ groep (+ SD)

Mean hoge SCQ groep (+SD)

Mean referentiegroep (+SD)

bc

ac

Onwelwillendheid

65.20

.000

.161

2.49 (0.73)

2.83 (0.77)

1.85 (0.52) ab

Hyper-expressiviteit

29.71

.000

.081

2.56 (0.93)bc

2.83 (0.99)ac

1.91 (0.74) ab

Hyper-activiteit

18.98

.000

.053

2.81 (1.05)bc

3.16 (1.13)ac

2.25 (0.84)ab

Dominantie/egocentrisme

19.58

.000

.055

2.55 (1.08) c

2.82 (1.23) c

1.97 (0.72) ab

Impulsiviteit

63.16

.000

.157

2.96 (1.24) bc

3.43 (1.10) ac

1.94 (0.85) ab

Agressie/Irriteerbaarheid

79.37

.000

.190

2.97 (1.09) bc

3.28 (1.10) ac

1.93 (0.71) ab

Wanorde

11.81

.000

.034

2.94 (1.01) c

3.13 (1.07) c

2.40 (0.91) ab

Afleidbaarheid

67.54

.000

.166

2.66 (0.86) bc

3.02 (1.01) ac

1.79 (0.74) ab

Risicogedrag

2.46

.086

.007

1.71 (0.85)

2.07 (1.10)

1.61 (0.62)

Narcisme

2.15

.118

.006

1.76 (0.76)

1.88 (0.97)

1.65 (0.64)

Affectieve labiliteit

97.28

.000

.223

2.85 (1.16) bc

3.47 (1.16) ac

1.93 (0.80) ab

Weerspannigheid

27.93

.000

.076

1.96 (0.96) bc

2.19 (1.06) ac

1.41 (0.51) ab

Gebrek aan empathie

108.41

.000

.242

2.17 (0.83) bc

2.65 (0.84) ac

1.41 (0.44)ab

Emotionele instabiliteit

126.97

.000

.272

2.52 (0.64) bc

2.96 (0.73) ac

1.84 (0.54)ab

Afhankelijkheid

90.55

.000

.211

2.47 (0.96) bc

3.01 (1.08) ac

1.85 (0.69) ab

Algemene angst

65.56

.000

.162

2.61 (0.93) bc

3.05 (1.12) ac

1.93 (0.72) ab

Gebrek aan zelfvertrouwen

33.29

.000

.089

2.79 (1.01) c

2.90 (1.18) c

2.07 (0.89) ab

Onveilige hechting

76.87

.000

.185

2.53 (0.90) bc

3.29 (1.10) ac

2.02 (0.75) ab

Onderdanigheid

55.76

.000

.141

2.57 (0.82) bc

2.82 (0.91) ac

1.89 (0.62) ab

Ineffectieve coping

129.66

.000

.277

3.28 (0.96) bc

3.67 (1.01) ac

2.11 (0.78) ab

Scheidingsangst

14.52

.000

.041

1.72 (0.94) b

2.15 (1.34) ac

1.61 (0.78) b

Depressiviteit

40.57

.000

.107

1.86 (0.74) c

2.04 (0.92) c

1.40 (0.52) ab

Inflexibiliteit

259.39

.000

.433

2.85 (0.84) bc

3.68 (0.83) ac

1.67 (0.60) ab

Introversie

104.98

.000

.236

2.07 (0.70) bc

2.59 (0.76) ac

1.51 (0.45) ab

Verlegenheid

120.62

.000

.262

1.92 (0.77) bc

2.53 (0.87) ac

1.35 (0.44) ab

Teruggetrokken gedrag

43.27

.000

.113

1.83 (0.85) bc

2.15 (1.04) ac

1.41 (0.48) ab

Achterdocht

68.58

.000

.168

2.45 (0.89) bc

3.09 (1.00) ac

1.75 (0.66) ab

Compulsiviteit

13.55

.000

.038

2.15 (0.70) b

2.46 (0.93) ac

2.00 (0.67) b

Perfectionisme

21.37

.000

.059

2.29 (0.76) bc

2.67 (1.03) ac

2.05 (0.73) ab

Extreme prestatiemotivatie

3.97

.019

.012

2.40 (1.12)

2.63 (1.39) c

2.20 (0.95) b

Extreme orde

10.99

.000

.031

1.75 (0.69) b

2.08 (0.84) ac

1.75 (0.65) b

a

=significant met de gemiddelde lage SCQ- groep op p <.05-niveau, b= significant met de gemiddelde hoge SCQ- groep op p <.05 niveau,

c

= significant met de referentiegroep op p <.05-niveau

55

3.6 Geslachtseffecten DIPSI Tabel 7 geeft de geslachtseffecten en gemiddelden weer op de DIPSI tussen jongens en meisjes met ASS. Op slechts 1 dimensie en 4 facetten zijn de gemiddelde waarden tussen jongens en meisjes met ASS significant verschillend. Op de Dimensie ‘Emotionele Instabiliteit’ (F(1,207) = 4.19, p < .05) hebben meisjes een hoger gemiddelde dan jongens. Binnen deze dimensie zien we een gelijkaardig patroon voor de facetten ‘Onveilige hechting’ en ‘Afhankelijkheid’, waar voor het facet ‘Afhankelijkheid’ het significant verschil tussen beide geslachtsgroepen nog sterker is (F(1,207) = 9.29, p < .01). Daarnaast kan ook binnen de dimensie ‘Compulsiviteit’ voor het facet ‘Extreme orde’ eveneens hetzelfde patroon van een significant (F(1,207)=6.77, p = .01) hoger groepsgemiddelde voor meisjes (M=2.21, SD=0.92) in vergelijking met het gemiddelde bij jongens (M=1.87, SD=0.75) weerhouden worden. Meisjes scoren algemeen hoger in hun gemiddelde dan jongens behalve op het Onwelwillendheidsfacet ‘Wanorde’, waarbij meisjes een significant lager gemiddelde hebben. Jongens blijken gemiddeld wanordelijker te zijn dan meisjes. Binnen dezelfde dimensie als het facet ‘Wanorde’’ hebben meisjes gemiddeld een hogere waarde op het facet ‘Affectieve labiliteit’. Meisjes blijken dus gemiddeld minder wanordelijk en dus meer extreem geordend te zijn en eveneens affectief labieler, emotioneel instabieler, afhankelijker, en meer onveilig gehecht. De hoogste waarden voor η2 betreffen: ‘Afhankelijkheid’ (.044), ‘Extreme orde’ (.032), ‘Onveilige hechting’ (.020) en ‘Emotionele Instabiliteit (.020).

Tabel 7 Gemiddelden in geslachtsverschillen op de DIPSI F (1,207)

Sig

η2

Gemiddelde

Gemiddelde

jongens: N=175

meisjes N=32

(SD)

(SD)

Onwelwillendheid

1.58

.210

.008

2.70 (0.78)

2.49 (0.70)

Hyper-expressiviteit

2.74

.099

.013

2.75 (0.98)

2.42 (0.86)

Hyper-activiteit

2.33

.128

.011

3.04 (1.09)

2.69 (1.15)

Dominantie/egocentrisme

2.47

.118

.012

2.75 (1.17)

2.37 (1.12)

Impulsiviteit

1.26

.262

.006

3.25 (1.19)

2.95 (1.17)

Agressie/Irriteerbaarheid

0.20

.655

.001

3.15 (1.12)

3.04 (1.05)

Wanorde

3.94

.049

.019

3.10 (1.06)

2.69 (0.87)

Afleidbaarheid

0.52

.472

.003

2.88 (0.97)

2.67 (0.92)

Risicogedrag

2.35

.127

.011

1.94 (1.02)

1.64 (0.84)

Narcisme

0.01

.907

.000

1.83 (0.90)

1.80 (0.78)

Affectieve labiliteit

3.94

.048

.019

3.11 (1.22)

3.51 (0.98)

Weerspannigheid

1.94

.166

.009

2.12 (1.03)

1.84 (0.90)

Gebrek aan empathie

1.36

.245

.007

2.46 (0.86)

2.23 (0.89)

Emotionele instabiliteit

4.19

.042

.020

2.72 (0.72)

2.91 (0.70)

Afhankelijkheid

9.29

.003

.044

2.68 (1.05)

3.14 (1.03)

Algemene angst

2.36

.126

.011

2.80 (1.04)

3.04 (1.10)

Gebrek aan zelfvertrouwen

0.85

.357

.004

2.82 (1.11)

2.99 (1.03)

Onveilige hechting

4.08

.045

.020

2.89 (1.08)

3.14 (1.07)

Onderdanigheid

0.00

.979

.000

2.70 (0.89)

2.67 (0.82)

Ineffectieve coping

2.56

.111

.012

3.44 (1.02)

3.70 (0.92)

Scheidingsangst

1.99

.160

.010

1.91 (1.18)

2.14 (1.18)

Depressiviteit

1.28

.259

.006

1.93 (0.85)

2.08 (0.80)

Inflexibiliteit

0.84

.360

.004

3.28 (0.95)

3.31 (0.81)

Introversie

0.01

.907

.000

2.35 (0.76)

2.28 (0.87)

Verlegenheid

1.06

.305

.005

2.23 (0.86)

2.29 (0.96)

Teruggetrokken gedrag

0.45

.505

.002

1.99 (0.96)

2.03 (1.01)

Achterdocht

1.66

.199

.008

2.83 (1.00)

2.52 (0.97)

Compulsiviteit

2.12

.147

.010

2.28 (0.83)

2.47 (0.86)

Perfectionisme

2.84

.093

.014

2.45 (0.93)

2.70 (0.88)

Extreme prestatiemotivatie

0.01

.946

.000

2.52 (1.28)

2.52 (1.22)

Extreme orde

6.77

.010

.032

1.87 (0.75)

2.21 (0.92)

57

DISCUSSIE- BESPREKING EN CONCLUSIE Via een empirische studie gingen we na of zowel maladaptieve als adaptieve persoonlijkheid, zoals gevonden bij niet-klinische populaties, betrouwbaar kan teruggevonden worden met een klinische steekproef bij kinderen gediagnosticeerd met een autismespectrumstoornis tussen 6 en 16 jaar. Vervolgens bestudeerden we in welke mate kinderen met ASS verschillen van kinderen uit een niet klinische populatie op vlak van gedragsproblemen als op vlak van adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid. Tenslotte gingen we na of er geslachtsverschillen kunnen weerhouden worden. We maakten hiervoor gebruik van een aantal instrumenten namelijk de CBCL, HiPIC, DIPSI en SCQ. Algemeen kunnen we weerhouden dat het adaptieve- en maladaptieve persoonlijkheidsmodel, zoals gevonden bij kinderen uit een niet-klinische populatie, evengoed teruggevonden kan worden bij kinderen met ASS. Daarnaast merken we dat kinderen met ASS specifieke profielen vertonen in vergelijking met de niet klinische populatie. Structuur van adaptieve persoonlijkheid bij kinderen met ASS. Daar er in de literatuur momenteel nog geen onderzoeken terug te vinden zijn die de dimensionele structuur van adaptieve persoonlijkheid nagaan bij kinderen met ASS werd eerst de HiPIC-structuur onderzocht via een principale componentenanalyse met een Varimaxrotatie. De bekomen resultaten zijn opmerkelijk sterk gelijklopend met de voorgestelde taxonomie van Mervielde en De Fruyt (2002). Zo treffen we in onze steekproef eveneens een aanvaardbare vijffactorenoplossing aan, die 70% van de variantie verklaart. De gevonden resultaten zijn ongeveer equivalent aan de gevonden dimensies van Mervielde en De Fruyt (2002), zo laden 16 van de 18 facetten op de, door de auteurs,

voorgestelde

dimensies.

Het

facet

‘Altruïsme’,

wat

op

de

‘Aangenaamheidsdimensie’ verondersteld wordt, laadt in onze steekproef primair op de ‘Extraversie’

dimensie.

Er

is

wel

een

secundaire

lading

op

deze

‘Aangenaamheidsdimensie’ op te merken. Daarnaast laadt het facet ‘Prestatiemotivatie’ primair op de dimensie ‘Neuroticisme’ waar het behoort op de ‘Consciëntieusheid’ dimensie te laden, maar ook hier kan eveneens een substantiële secundaire lading

58

opgemerkt worden. Deze bevindingen kunnen er op wijzen dat in de beoordelingen van ouders, het Altruïsme van kinderen met ASS meer verwant is met de kwantiteit van interpersoonlijke/sociale

relaties

(Extraversie)

dan

met

de

kwaliteit

van

interpersoonlijke relaties (Aangenaamheid). Ook lijkt ‘Prestatiemotivatie’ in hun visie verwant met ‘ontreddering en het ervaren van negatieve emoties’. Het kan zijn dat, in het kader van de ASS-symptomatologie, hogere ‘Prestatiemotivatie’ gepaard gaat met meer angst en lager zelfvertrouwen. Hier is echter verder onderzoek voor nodig. Maar algemeen kan er dus gesteld worden dat de persoonlijkheid bij kinderen met ASS eveneens in een vijffactorenmodel gegoten kan worden. Structuur van de maladaptieve persoonlijkheid bij kinderen met ASS. Net als bij de adaptieve persoonlijkheid is de maladaptieve persoonlijkheid, voor zover ons bekend, bij kinderen met ASS nog niet onderzocht geweest. Hierdoor is het relevant om eveneens via principale componentenanalyse met de Varimaxrotatie, de structuur na te gaan van de DIPSI. We vinden net als De Clercq en collega’s (2003) een aanvaardbare vierfactorenoplossing die 62.77% van de variantie verklaart. Wanneer we vergelijken met de door De Clercq en collega’s (2006) gerapporteerde factorstructuur, laden 24 van de 27 clusters op de vooropgestelde factoren. De 3 afwijkende facetten zijn ‘Inflexibiliteit’ en ‘Ineffectieve coping’, die in onze steekproef primair op ‘Compulsiviteit’ laden maar in het onderzoek van De Clercq en collega’s (2006) op ‘Emotionele instabiliteit’. Het derde facet is ‘Depressiviteit’ wat primair op ‘Introversie’ laadt, in tegenstelling tot de veronderstelde primaire lading op ‘Emotionele instabiliteit’. Hierbij schuiven we de hypothese naar voren dat ‘Inflexibiliteit’ en ‘Ineffectieve coping’ ASS-kenmerken representeren, zoals ‘moeilijk kunnen omgaan met veranderingen’ en ‘prikkelgevoeligheid’. Omwille van de ASS-problematiek, vertonen deze kenmerken hier meer samenhang met ‘Rigiditeit’ en ‘Compulsiviteit’ in plaats van met de meer emotionele dimensie ‘Emotionele instabiliteit’. Daarnaast heeft het Emotioneel Instabiliteitsfacet ‘Teruggetrokken gedrag’ een grote secundaire lading op ‘Introversie’ en laadt ‘Depressiviteit’ primair op ‘Introversie’ in plaats van op ‘Emotionele Instabiliteit’. Dit kan opnieuw eigen zijn aan de ASS-pathologie. Zowel de DSM-IV-TR (APA, 2001) als Wing en Gould (1979) beschrijven dat kinderen met ASS vooral problemen hebben met sociale interacties. Kinderen met ASS zijn dus typisch

59

eerder teruggetrokken en nemen minder contact, wat redelijk los staat van hun ‘negatief affect ervaring’. Dit hangt daarom voor deze doelgroep vermoedelijk meer samen met ‘Introversie’ dan met ‘Emotionele Instabiliteit’. Groepsverschillen op probleemgedrag. In dit onderzoek vertonen kinderen met ASS gemiddeld meer probleemgedrag dan kinderen zonder ASS en dit op alle schalen van de CBCL. In vergelijking met vroeger onderzoek worden er dus ook significant hogere scores gevonden op de ‘Totale schaal’ (Bölte et al., 1999), ‘Denkproblemen’ (Bölte et al., 1999; Duarte et al., 2003), ‘Aandachtsproblemen’ en ‘Sociale problemen’ (Bölte et al., 1999, Luteijn et al., 2000) voor kinderen met ASS. Maar in tegenstelling tot vorige onderzoeken vinden we in dit onderzoek ook voor alle andere schalen significant hogere gemiddelde waarden bij kinderen met ASS. Daarnaast blijken kinderen met een hoge SCQ-score nog significant meer probleemgedrag te vertonen dan kinderen met een lage SCQ-score, behalve op de schalen ‘Angstig/Depressief’, ‘Sociale problemen’ en ‘Seksuele problemen’. Opvallend bij deze schalen is de aanwezigheid van de schaal ‘Sociale problemen’. Deze schaal lijkt in dit onderzoek niet te differentiëren tussen kinderen die zich hoger of lager in het spectrum van sociaalcommunicatieve vaardigheden bevinden. Deze schaal blijkt echter wel een goede differentiërende schaal te zijn tussen kinderen met en zonder ASS. Daarnaast zijn tevens de ‘Totale schaal’ en ‘Aandachtsproblemen’ belangrijke schalen, gezien de differentiatie maat η2 op deze schalen het hoogst is. Opvallend blijken dit eveneens schalen te zijn die significant verhoogd waren bij kinderen met ASS in vorig onderzoek (Bölte et al., 2000; Duarte et al., 2003; Luteijn et al. 2000). Het verschil tussen dit onderzoek en reeds vroeger plaatsgevonden onderzoek kan te wijten zijn aan de grootte van de steekproef (207 versus 77 (Bölte et al., 1999), 36 (Duarte et al., 2003) en 190 (Luteijn et al., 2000)). Daarnaast namen in het onderzoek van Luteijn en collega’s (2000) kinderen met PDD-NOS deel, die niet voldeden aan de vereiste criteria van autisme. In onze doelgroep hadden alle kinderen een pervasieve ontwikkelingsstoornis, maar het onderscheid tussen de verschillende vormen (autisme, Aspergersyndroom, PDD-NOS) werd niet gemaakt.

60

Groepsverschillen adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid. Kinderen met autisme hebben gemiddeld een ‘maladaptievere’ persoonlijkheid dan kinderen uit de referentiegroep. Daarnaast scoort de hoge SCQ-groep meestal significant maladaptiever dan kinderen uit de lage SCQ-groep. Allereerst

merken

we

dat

er

slechts

drie

facetten

over

de

twee

persoonlijkheidsvragenlijsten niet significant zijn tussen de drie groepen. Op de DIPSIvragenlijst stellen beide groepen gemiddeld ongeveer evenveel risicogedrag en is het facet ‘Narcisme’ gemiddeld niet significant hoger bij kinderen met ASS. Op de HiPICvragenlijst is het gemiddelde van de drie groepen op het facet ‘Dominantie’ niet significant verschillend. Bij dit laatste facet kan er opgemerkt worden dat kinderen uit zowel

de

hoge

als

de

lage

SCQ-groep

wel

verhoogd

scoren

op

het

Dominantie/Egocentrisme facet van de maladaptieve vragenlijst DIPSI in vergelijking met de referentiegroep. Dit DIPSI-facet representeert een combinatie van extreme dominantie met extreem egocentrisme. In de adaptieve vragenlijst, scoren kinderen met ASS ook ‘egocentrischer’ dan kinderen zonder ASS. De vraag blijft dan of deze hogere DIPSI-score vooral te maken heeft met verhoogd ‘Egocentrisme’ of verhoogde ‘Dominantie’, of toch een combinatie is van beide. Dit kan op basis van de structuur van het huidig instrument niet nagegaan worden. Als we de resultaten uit het adaptief en maladaptief persoonlijkheidsonderzoek vergelijken, vinden we algemeen consistente resultaten. Dit ondersteunt de validiteit van onze resultaten, omdat ze aangetoond worden door 2 verwante maar onderling toch verschillende instrumenten. Binnen dit onderzoek zijn kinderen met ASS in de HiPIC gemiddeld minder ‘Welwillend’ en in de DIPSI zijn ze significant meer ‘Onwelwillend’, tevens zijn kinderen met een hoge SCQ-groep significant gemiddeld nog meer ‘Onwelwillend’ en minder ‘Welwillend’ dan kinderen in de lage SCQ-groep. Hetzelfde patroon is te merken binnen de dimensies ‘Extraversie’ versus ‘Introversie’, net als ‘Neuroticisme’ versus ‘Emotionele instabiliteit’, maar binnen deze laatste merken we dat het Neuroticisme-gemiddelde van de hoge SCQ-groep niet significant hoger is dan dat van de lage SCQ-groep. Voor de meer extreme dimensie ‘Emotionele Instabiliteit’ is er wel een significant hoger gemiddelde voor de hoge SCQ-groep. Op alle persoonlijkheidsdimensies zijn er in dit onderzoek significante verschillen gevonden tussen kinderen met ASS en kinderen uit de referentiegroep en dit in scherpe

61

tegenstelling tot vroegere studies met volwassenen, waar er voornamelijk verbanden gevonden werden met laag ‘Extraversie’ en hoog ‘Neuroticisme’ (Anckarsäter et al., 2006; Austin, 2005; Söderstrom et al., 2002; Wakabayashi et al., 2006). Deze verbanden werden gerepliceerd, namelijk kinderen met ASS scoren significant hoger op ‘Neuroticisme’ en ‘Emotionele Instabiliteit’ en significant lager op ‘Extraversie’ (of hogere scores op ‘Introversie’). In contrast met vorig onderzoek vinden wij ook lagere gemiddelde scores op ‘Welwillendheid’, ‘Consciëntieusheid’, ‘Vindingrijkheid’ en hogere

gemiddelde

scores

op

‘Onwelwillendheid’

en

‘Compulsiviteit’.

Wij

onderzochten ook verschillen binnen het ASS-spectrum en vonden dat kinderen met een hoge SCQ-score nog meer maladaptief scoren op de HiPIC domeinen ‘Welwillendheid’ en ‘Extraversie’ en parallel hieraan de DIPSI domeinen ‘Onwelwillendheid’ en ‘Introversie’. Ook op de DIPSI- ‘Emotionele Instabiliteitdimensie’ scoorden de kinderen uit de hoge SCQ-groep hoger. Op de andere domeinen vinden we geen significante groepsgemiddelden tussen de hoge SCQ-groep en lage SCQ-groep. Op facetniveau zijn naast de drie niet-significante facetten tussen de 3 groepen tevens een aantal opvallendheden op te merken. Vooreerst zijn de gemiddelden van beide SCQ-groepen op een aantal facetten niet significant maar verschillen deze gemiddelden wel significant van de referentiegroep. Deze facetten met een hoger gemiddelde voor de ASS groep zijn: Irriteerbaarheid, Angst, Verlegenheid, Gebrek aan zelfvertrouwen en Depressiviteit. Een significant lager gemiddelde bij de SCQ-groep is te

observeren

voor

‘Doorzettingsvermogen’,

de

facetten

‘Ordelijkheid’,

‘Gehoorzaamheid’, ‘Prestatiemotivatie’,

‘Concentratie’, ‘Zelfvertrouwen’,

‘Creativiteit’, ‘Intellect’, ‘Nieuwsgierigheid’. Ten tweede hebben kinderen uit de lage SCQ-groep een significant lager ‘Energieniveau’. Maar het verschil tussen de hoge en lage SCQ-groep is niet significant en het gemiddelde is tevens niet verschillend tussen de hoge SCQ-groep en de referentiegroep. Een derde opvallend facet betreft ‘Extreme prestatiemotivatie’ uit de DIPSI. Het gemiddelde van de hoge SCQ-groep is hiervoor niet significant hoger dan dat van kinderen uit de lage SCQ-groep, maar het is wel significant hoger dan de referentiegroep. Het gemiddelde van de lage SCQ-groep is echter niet significant hoger dan de referentiegroep op dit facet. Als vierde en laatste opvallendheid weerhouden we enkele facetten die typerend genoemd kunnen worden

62

voor kinderen uit de hoge SCQ-groep, daar enkel hun gemiddelden significant hoger zijn dan de lage SCQ-groep en de referentiegroep. Deze facetten betreffen: ‘Scheidingsangst’, ‘Compulsiviteit’ en ‘Extreme orde’. Het gemiddelde van de lage SCQ-groep en de referentiegroep zijn op deze facetten niet significant. Op alle andere facetten verschillen de drie groepen significant van elkaar, waar zoals reeds aangehaald, de groep met hoge SCQ-scores telkens maladaptiever scoort. Het spreekt voor zich dat al deze gevonden verbanden door replicatieonderzoek getoetst moeten worden, teneinde uit te maken of dit kenmerken zijn die kunnen helpen in de differentiatie binnen het ASS-spectrum. Genderverschillen. Jongens en meisjes met ASS verschillen op een aantal gebieden van elkaar. Op de CBCL merken we enkel op de schalen ‘Internaliseren’ en de ‘Lichamelijke klachten’, een verschil tussen jongens en meisjes. Meisjes hebben meer internaliserende problemen dan jongens en vertonen tevens meer lichamelijke klachten. Het onderzoek van Carter en collega’s (2007) gaat de genderverschillen na in probleemgedrag bij jonge kinderen met ASS. Probleemgedrag wordt hier gemeten met de Infant-Toddler Social and Emotional Assessment (ITSEA, Carter, Briggs-Gowan, Jones, & Little, 2003). Echter, deze onderzoeken vinden geen sekseverschillen in de schalen ‘Internaliseren’ en ‘Externaliseren’ van de ITSEA. Wel blijken meisjes meer ‘depressief’ en ‘teruggetrokken gedrag’ te vertonen en ook minder ‘empathisch’ te zijn (Carter et al., 2007). De gevonden verschillen kunnen te wijten zijn aan het gebruik van verschillende instrumenten, de leeftijd van de kinderen en de grootte van de doelgroep. Binnen de adaptieve persoonlijkheidsvragenlijsten merken we globaal gezien weinig verschillen. Op dimensioneel gebied blijken meisjes significant hoger te scoren op ‘Neuroticisme’ en lager op ‘Vindingrijkheid’ dan jongens. Daarnaast is het gemiddelde van meisjes significant lager op de facetten ‘Zelfvertrouwen’, ‘Intellect’ en ‘Nieuwsgierigheid’ en significant hoger op het facet ‘Angst’. Ook op de maladaptieve DIPSI-vragenlijst scoren meisjes significant hoger op de dimensie ‘Emotionele Instabiliteit’ (dit is vergelijkbaar met Neuroticisme) en op de facetten ‘Affectieve Labiliteit, ‘Afhankelijkheid’ en ‘ Onveilige Hechting’. Vergelijkbaar met de HiPICbevinding over ‘orde’, scoren meisjes hoger op ‘Extreme orde’ en lager op ‘Wanorde’. Het gegeven dat meisjes ‘ordelijker’ zijn dan jongens, werd recent ook gevonden in een

63

meta-analyse over geslachtsverschillen in temperament. Hier werd enkel voor ‘Effortful Control’ (verwant met Consciëntieusheid) weerhouden dat meisjes hogere scores hebben dan jongens (Else-Quest, Hyde, Goldsmith, & Van Hulle, 2006) Samengevat kunnen we stellen dat meisjes op die domeinen waar ze verschillen met jongens vaker een maladaptiever profiel tonen. Dit moet voorzichtig geïnterpreteerd worden omwille van de kleine proportie meisjes in de steekproef (32 meisjes versus 175 jongens). In andere onderzoeken met adolescente meisjes zonder ASS vindt men dat meisjes hoger scoren op de dimensies ‘Neuroticisme’, ‘Extraversie’, ‘Openheid’ en ‘Aangenaamheid’ (Mc Crae, et al., 2002). Costa, Terracciano en McCrae (2000) vinden eveneens dat volwassen vrouwen hoger blijken te scoren op ‘Neuroticisme’ en ‘Aangenaamheid’. In een recent onderzoek bij kinderen zonder ASS tussen 8 en 12 jaar met de Franse versie van de HiPIC worden er bij meisjes zonder ASS voornamelijk hogere scores weerhouden op de dimensies ‘Welwillendheid’ en ‘Consciëntieusheid’ (Rossier, Quartier, Enescu, & Iselin, 2007). In ons opzet vinden we enkel de relatie met ‘Neuroticisme’ terug. Deze verschillen zijn voornamelijk te wijten aan de doelgroep (meisjes en vrouwen zonder ASS), de leeftijdsverschillen (voornamelijk volwassen en adolescenten) en de gehanteerde vragenlijsten. Beperkingen van deze studie en aanbevelingen naar verder onderzoek. Deze studie is voor zover we weten het eerste onderzoek dat de relatie nagaat tussen ASS bij kinderen en persoonlijkheid in zowel adaptieve als maladaptieve variant. Toch dienen de resultaten met enige voorzichtigheid geïnterpreteerd te worden en bevat dit onderzoek enkele beperkingen. Een eerste beperking van dit onderzoek is het gebruik van slechts 1 informant. We kunnen vermoedelijk aannemen dat de moeders in aanmerking komen als beste ‘observatoren’ voor de adaptieve en maladaptieve persoonlijkheid. In toekomstig onderzoek kan het nuttig zijn om ook andere informanten te betrekken zoals de vader, leerkracht, zorgverstrekkers, enzovoort. Ten tweede, zouden er ook meer context variabelen opgenomen moeten worden zoals ouderlijke stress, steun in partnerrelatie, opvoedingsvaardigheden, enzovoort, om de interactie tussen persoonlijkheid en omgeving verder te bestuderen. In deze context kan eveneens het tijdstip van diagnosestelling mogelijk nuttige informatie geven over de manier dat ouders en het kind hiermee zijn omgegaan, (bijvoorbeeld: welke hulp ze

64

reeds hebben gekregen, wat kinderen aangeleerd of net afgeleerd hebben, enzovoort). Ten derde dient er een betere diagnosestelling te gebeuren. In dit opzet werd de SCQ afgenomen. Dit is een screeningsvragenlijst maar geen diagnostisch instrument. In de toekomst kan nagedacht worden om een meer diagnostisch instrument of een nog betere diagnostische classificatie, op basis van een interview of door bijvoorbeeld een psychiater te raadplegen. Het onderscheid ‘Autistische stoornis’, ‘Aspergersyndroom’ en ‘PDD-NOS’ werd in dit opzet niet duidelijk bevraagd. Zo kan niet goed nagegaan worden

in

welke

mate

de

drie

types

ASS

van

elkaar

verschillen

in

persoonlijkheidskenmerken. Daarnaast kan er tevens bijkomend onderzoek gebeuren naar comorbide diagnoses zoals ADHD, dit om na te gaan welke relatie dit kan tonen met persoonlijkheid. Ten vierde namen in dit onderzoek minder meisjes deel dan jongens. De verkregen resultaten kunnen hierdoor een vertekend beeld geven waardoor het aan te raden is om dit onderzoek te herhalen met een groep kinderen waar de verdeling tussen jongens en meisjes meer evenredig is. Ten vijfde kan het zinvol zijn om de leeftijd verder op te splitsen. Tot slot zou het zeer interessant zijn om persoonlijkheid bij kinderen longitudinaal te bekijken, om te bestuderen hoe deze variabelen samenhangen met aanpassing en de ontwikkeling van bij kinderen over de tijd heen.

65

REFERENTIES Abe, J.A. (2005). The predictive validity of the Five-Factor Model of personality with preschool age children: A nine year follow up study. Journal of Research in Personality 39, 423-442. Achenbach, T.M. (1991). Manual for the Child Behavior Checklist/4-18 and 1991 profiles. Burlington, VT: University of Vermont Department of Psychiatry. American Psychiatric Association (APA). (1994). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (4th ed.). Washington, DC: American Psychiatric Association. American Psychiatric Association (APA). (2001). Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (4th rev. ed.). Washington, DC: American Psychiatric Association. Anckarsäter, H., Stahlberg, O., Larson, T., Hakansson, C., Jutblad, S.B., Niklasson, L., Nydén, A., Wentz, E., Westergren, S., Cloninger, C.R., Gillberg, C., & Rastam, M. (2006). The Impact of ADHD and Autism Spectrum Disorders on Temperament, Character, and Personality Development. The American Journal of Psychiatry, 163, 1239-1244. Austin, E.J. (2005). Personality correlates of the broader autism phenotype as assessed by the Autism Spectrum Quotient (AQ). Personality and Individual Differences 38, 451-460. Bailey, D.B., Hatton, D.D., Mesibov, G., Ament, N., & Skinner, M. (2000). Early Development, Temperament, and Functional Impairment in Autism and Fragile X Syndrome. Journal of Autism and Developmental Disorders, 30 (1), 49-59. Baird, G., Cass, H., & Slonims, V. (2003). Diagnosis of autism. BMJ 327, 488-493. Baron-Cohen, S., Leslie, A.M., & Frith, U. (1985). Does the child have a “theory of mind”? Cognition 21, 37-46. Baron-Cohen, S., Wheelwright, S., Skinner, R., Martin, J., & Clubley, E. (2001). The autism-Spectrum Quotient (AQ): Evidence from Asperger Syndrome/HighFunctioning Autism, Males and Females, Scientists and mathematicians. Journal of Autism and Developmental Disorders 31(1) 5-17.

66

Baron-Cohen, S., Hoekstra, R.A., Knickmeyer, R., & Wheelwright, S. (2006). The Autism-Spectrum Quotient (AQ)-Adolescent Version. Journal of Autism and Developmental Disorders 36 (3), 343-350. Bejerot, S., Nylander, L., & Lindström, E. (2001). Autistic traits in obsessivecompulsive disorder. Nordic Journal of Psychiatry 55(3), 169-176. Beglinger, L.J. & Smith, T.H. (2001). A Review of Subtyping in Autism and Proposed Dimensional Classification Model. Journal of Autism and Developmental Disorders 31(4), 411-422. Berument, S.K., Rutter, M., Lord, C., Pickles, A., & Bailey, A. (1999). Autism screening questionnaire: Diagnostic validity. British Journal of Psychiatry, 175, 444-451. Bölte, S., Dickhut, H., & Poustka, F. (1999). Patterns of Parent-Reported Problems Indicative in Autism. Psychopathology 32, 93-97. Bölte, S., Knecht, S., & Poustka, F. (2007). A case-control study of personality style and psychopathology in parents of subjects with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 37, 243-250. Brown, J. & Whiten, A. (2000). Imitation, theory of mind and related activities in autism. An observational study of spontaneous behaviour in everyday contexts. Autism 4(2), 185-204. Butcher, J. N., Graham, J. R., Ben-Porath,Y. S., Tellegen, A., Dahlsrom, W. G., & Kraemer, B. (2001). Minnesota Multiphasic Personality Inventory– 2 (MMPI–2): Manual for administration, scoring, and interpretation (Rev. ed.). Minneapolis: University of Minnesota Press. Carter, A. S., Briggs-Gowan, M. J., Jones, S. M., & Little, T. D. (2003). The InfantToddler Social and Emotional Assessment (ITSEA): Factor structure, reliability, and validity. Journal of Abnormal Child Psychology, 31(5), 495–514. Carter, A.S., Black, D.O., Tewani, S., Connolly C.E., Kadlec, M.D., & Tager-Flusberg, H. (2007). Sex Differences in Toddlers with Autism Spectrum Disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders 37, 86-97. Caspi, A. (1993). Why maladaptive behaviours persist: sources of continuity and change across the life course. In D.C., Funder, R.C., Parke, C., Tomlinson-Keasy, & K. Widaman (Eds.), Studying Lives Trough Time: Personality and

67

Development (pp. 343-376). Washingston, DC: American Psychological Association. Clark, L.A. (1993). Manual for the Schedule for nonadaptive and adaptive personality. Minneapolis, MN: University of Minnesota Press. Cloninger, C.R., Przybeck, T.R., & Svrakic, D.M. (1993). A psychobiological Model of Temperament and Character. Archives of General Psychiatry 50, 975-990. Cohen, P., Crawford, T.N., Johnson, J.G., & Kasen, S. (2005). The children of the community Study of Developmental Course of Personality Disorder. Journal of Personality Disorders, 19 (5), 466-486. Coolidge, F.L., Thede, L.L., & Jang, K.L. (2001). Heritability of personality disorders in childhood: A preliminary investigation. Journal of Personality Disorders, 15 (1), 33-40. Costa, P. & McCrae, R. (1992). NEO-PI-R professional manual: Revised NEO personality

and

NEO

Five-Factor

Inventory(NEO-FFI).

Odessa,

FL:

Psychological Assessment Resources. Costa, P. & McCrae, R. (1995). Domains and facets: Hierarchical personality assessment using the Revised NEO Personality Inventory. Journal of Personality Assessment, 64, 21-50. Costa, P.T., Jr., Terracciano, A., & McCrae, R.R. (2000). Gender differences in personality traits across cultures: Robust and surprising findings. Journal of Personality and Social Psychology, 81, 322–331. Dawson, G., (1996). Brief report: Neuropsychology of autism: A report on the state of the science. Journal of Autism and Developmental Disorders 26(2), 179-184. De Clercq, B. & De Fruyt, F. (2003). Personality Disorder Symptoms in Adolescence: A Five-Factor Model Perspective. Journal of Personality Disorders, 17 (4), 269292. De Clercq, B., De Fruyt, F., & Mervielde, I. (2003). DIPSI-C: Dimensional Personality Symptom Itempool for Children. Onuitgegeven manuscript. Universiteit Gent. De Clercq, B., De Fruyt, F., & Van Leeuwen, K. (2004). A “Little Five” Lexically based perspective on personality disorder symptoms in adolescence. Journal of Personality Disorders, 18(5), 479-499.

68

De Clercq, B., De Fruyt, F., Van Leeuwen, K., & Mervielde, I. (2006). The Structure of Maladaptive Personality Traits in Childhood: A Step Toward an Integrative Developmental Perspective for DSM-V. Journal of Abnormal Psychology 115 (4), 639-657. De Fruyt, F., Van De Wiele, L., & Van Heeringen, C. (2000). Cloninger’s psychobiological model of temperament and character and the Five-Factor model of personality. Personality and Individual Differences, 29, 441-452. Duarte, C.S., Bordin, I.A.S., de Oliveira, A., & Bird, H. (2003). The CBCL and the Identification of Children with Autism and Related Conditions in Brazil: Pilot Findings. Journal of Autism and Developmental Disorders 33(6), 703-707. Else, L. & Baron-Cohen, S. (2001). In a different world. New Scientist, 170 (2286), 4245. Else-Quest, N.M., Hyde, J.S., Goldsmith, H.H, & Van Hulle, C.A. (2006). Gender Differences in Temperament: A Meta-Analysis. Psychological Bulletin 132 (1), 33-72. Eisenmajer, R., Prior, M., Leekam, S., Wing, L., Gould, J., Welham, M., & Ong, B. (1996). Comparison of Clinical Symptoms in Autism and Asperger’s Disorder. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 35(11), 1523-1531. Filipek, P.A., (1999). Neuroimaging in the Developmental disorders: The state of science. Journal of Child Psychology and Psychiatry 40, 113-128. Filipek, P.A., Accardo, P.J., Baranek, G.T., Cook, E.H., Dawson, G., Gordon, B., Gravel, J.S. ,Johnson, C.P., Kallen, R.J., Levy, S.E., Minshew, N.J., Ozonoff, S., Prizant, B.M., Rapin, I., Rogers, S.J., Stone, W.L., Teplin, S., Tuchman, R.G., & Volkmar, F.R. (1999). The Screening and Diagnosis of Autistic Spectrum Disorders Journal of Autism and Developmental Disorders 29 (6), 439-484. First, M.B., Gibbon, M., Spitzer, R.L., Williams, J.B.W., & Benjamin, L.S. (1997). User’s guide for the Structured Clinical Interview for DSM-IV Axis II personality disorders. Washington DC: American Psychological Association. Folstein, S. & Rutter, M. (1977). Infantile autism: a genetic study of 21 twin pairs. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 18, 297-321.

69

Fombonne E. (2003). Epidemiology of pervasive developmental disorders. Trends in evidence-based Neuropsychiatry 5 (1), 29- 36. Fombonne E. (2005). The changing Epidemiology of autism. Journal of Applied Research in Intellectual Disabilities 18, 281-294. Franke, G. (1995). SCL-90-R: die Symptom-Checkliste vond Derogatis-Deutsche Version- Manual. Göttingen: Belts Test. Frith U. (2005). Autisme, Verklaringen van het raadsel, Berchem, Epo. Gillberg, C. & Billstedt, E. (2000). Autism and Asperger syndrome: coexistence with other clinical disorders. Acta Psychiatrica Scandinavica 102, 321-330. Goldberg, L.R. (1993). The Structure of Phenotypic Personality Traits. American Psychologist, 48, 26-34. Hampson, S.E. & Goldberg, L.R., (2006). A First Large Cohort Study of Personality Trait Stability Over the 40 Years Between Elementary School and Midlife. Journal of Personality and Social Psychology, 91 (4), 763-779. Hampson, S.E., Andrews, J.A., Barckley, M., & Peterson, M. (2007). Trait stability and continuity in childhood: Relating sociability and hostility to the Five-Factor model of personality. Journal of Research in Personality, 41, 507-523. Hardan, A.Y., Minshew, N.J., Mallikarjuhn, M., & Keshevan, M.S. (2001). Brain volume in autism. Journal of Child Neurology 16, 421–424. Harrington, R., Hill, J., Rutter, M., John, K., Fudge, H., Zoccolillo, M., & Weissman, M. M. (1988). The assessment of lifetime psychopathology: a comparison of two interviewing styles. Psychological Medicine 18, 487-493. Hepburn, S.L (2003). Clinical Implications of Temperamental Characteristics in Young Children with Developmental Disabilities. Infants & Young Children 16(1), 5976. Hepburn, S.L. & Stone, W.L. (2006). Using Carey Temperament Scales to Assess Behavioral Style in Children with Autism Spectrum Disorders. Journal of Autism and Developmental Disorders, 36 (5), 637-642. Hermelin, B. & O’Connor, N. (1970) Psychological experiments with autistic children. Londen: Pergamon Press. In Vermeulen P. (2004). Beter vroeg dan laat en beter laat dan nooit. De onderkenning van autisme bij normaal tot hoogbegaafde personen. Vlaamse dienst autisme en uitgeverij EPO vzw p. 75

70

Horwitz, E.H., Ketelaars, C.E.J., & van Lammeren, A.M.D.N. (2004). Autisme Spectrum Stoornissen bij normaal begaafde volwassenen. Koninklijke Van Gorcum, Assen. Joseph, R.M. & Tager-Flusberg, H. (2004). The relationship of theory of mind and executive functions to symptom type and severity in children with autism. Development and Psychopathology 16, 137-155. Kasen, S., Cohen, P., Skodol, A.E., Johnson, J.G., & Brook, J.S., (1999). Influence of Child and Adolescent Psychiatric Disorders on Young Adult Personality Disorder. American Journal of Psychiatry 156, 1529-1535. Kissgen, R. & Schleiffer R. (2002). About the specificity of a theory of mind defecit in autism. Zeitschrift für Kinder-und Jugendpsychiatrie und Psychotherapie 30 (1), 29-40. Klin, A., Lang, J., Cicchetti, D.V., & Volkmar F.R. (2000). Brief Report: interrater reliability of clinical diagnosis and DSM-IV criteria for autistic disorder: Results of the DSM-IV autism field trial. Journal of autism and Developmental Disorders 30(2) 163-167. Konstantareas, M.M. & Stewart, K. (2006). Affect Regulation and Temperament in Children with Autism Spectrum Disorder. Journal of Autism and Developmental Disorders 36 (2), 143-154. Kuhl, J. & Kazen, M. (1997). Persönlichkeits-Stil- und Störungs- Inventar. Göttingen: Hogrefe. Kunihira, Y., Senju, A., Dairoku, H., Wakabayashi, A., & Hasegawa, T. (2006). ‘Autistic’ Traits in Non-Autistic Japanese Populations: Relationship with Personality Traits and Cognitive Ability. Journal of Autism and Developmental Disorders, 36(4), 533-566. Landa, R.J. & Goldberg, M.C. (2005). Language, social and executive functions in high functioning autism: A continuüm of performance. Journal of Autism and Developmental Disorders 35 (5), 557-572. Larsen, R.J. & Buss, D.M. (2005). Differential and Personality Psychology. Domains of Knowledge About Human Nature (second edition). Boston: McGraw-Hill. Leekam, S., Libby, S., Wing, L., Gould, J., & Gillberg, C. (2000). Comparison of ICD10 and Gillberg’s criteria for Asperger syndrome. Autism 4 (1), 11-28.

71

Leekam, S.R., Libby, S.L., Wing, L., Gould, J., & Taylor, C. (2002). The Diagnostic Interview for Social and Communication Disorders: algorithms for ICD-10 childhood autism and Wing and Gould autistic spectrum disorder. Journal of Child Psychology and Psychiatry 43 (3), 327-343. Liss, M., Fein, D., Allen, D., Dunn, M., Feinstein, C. Morris, R. Waterhouse, L., & Rapin, I. (2001). Executive functioning in high-functioning children with autism. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 42(2), 261-270. Livesley, W.J. (1990). Dimensional Assessment of Personality Pathology – Basic Questionnaire. Unpublished manuscript.

University of British Columbia,

Vancouver, Canada. Lord, C., Risi, S., DiLavore, P.S., Shulman, C., Thurm, A., & Pickles, A. (2006). Autism from 2 to 9 years of age. Archives of General Psychiatry 63, 694-701. Lord, C., Rutter, M., & Le Couteur, A. (1994). Autism Diagnostic Interview-Revised: A revised version of a diagnostic interview for caregivers of individuals with possible

pervasive

developmental

disorders.

Journal

of

Autism

and

Developmental Disorders 24(5), 659-685. Lord, C., Risi, S., Lambrecht, L., Cook, E. H., Leventhal, B. L., DiLavore, P. C., Pickles, A., & Rutter, M. (2000). The Autism Diagnostic Observation Schedule– Generic: A standard measure of social and communication deficits associated with the spectrum of autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 30, 205223. Luteijn, E.F., Serra, M., Jackson, S., Steenhuis, M.P., Althaus, M., Volkmar, F., & Minderaa, R. (2000). How unspecified are disorders of children with a pervasive developmental disorder not otherwise specified? A study of social problems in children with PDD-NOS and ADHD. European Child & Adolescent Psychiatry 9, 168-179. Lynam, D.R. & Widiger, T.A. (2001). Using the Five-Factor Model to Represent the DSM-IV Personality Disorders: An Expert Consensus Approach. Journal of Abnormal Psychology, 110 (3), 401-412. Macintosh, K.E. & Dissanayake, C. (2004). Annotation: The similarities and differences between autistic disorder and Asperger’s disorder: a review of the empirical evidence. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 45(3), 421-434.

72

Markey, P.M., Markey, C.N., & Tinsley, B.J. (2004). Children’s behavioural manifestations of the Five-Factor Model of Personality. Personality and Social Psychology Bulletin, 30(4), 423-432. McCrae, R.R., Costa, P.T., Ostendorf, F., Angleitner, A., Hrebickova, M., Avia, M.D., Sanz, J. Sànchez-Bernardos, M.L., Kusdil, M.E., Woodfield, R., Saunders, P.R., & Smith, P.B. (2000). Nature Over Nurture: Temperament, Personality, and Life Span Development. Journal of Personality and Social Psychology, 78(1), 173186. McCrae, R.R., Costa, P.T., Jr., Terracciano, A., Parker, W.D., Mills, C.J., De Fruyt, F., & Mervielde, I. (2002). Personality traits development from age 12 to age 18: Longitudinal, cross-sectional, and cross-cultural analyses. Journal of Personality and Social Psychology, 83, 1456–1468. McCrae, R.R. & Costa, P.T. (2003). Personality in adulthood: a five factor theory perspective. New York: Guilford press. McDevitt, S.C. & Carey, W.B. (1978). The measurement of temperament in 3–7 year old children. Journal of Child Psychology and Psychiatry 19, pp. 245–253. Measelle, J.R., John, O.P., Ablow, J.C., Cowan, P.A., & Cowan, C.P. (2005). Can children provided coherent, stable and valid self-reports on the Big Five dimensions? A longitudinal study from ages 5 to 7. Journal of Personality and Social Psychology, 89, 90-106. Mervielde, I. & Asendorpf, J.B. (2000). Variable-centered and person-centered approaches to childhood personality. In S.E. Hampson (ed.), Advances in personality psychology (Vol.1, pp. 37-76) Philadelphia, PA: Taylor, & Francis. Mervielde, I. & De Fruyt, F. (1999). Construction of the Hierarchical Personality Inventory for children (HiPIC). In I. Mervielde, I. Deary, F. De Fruyt, & F. Ostendorf (Eds.), Personality psychology in Europe (pp. 107-127). Tilburg: Tilburg University Press. Mervielde, I. & De Fruyt, F. (2002). Assessing children’s traits with the Hierarchical Personality Inventory for Children. In B. De Raad & M. Perugini (Eds.), Big Five Assessment (pp. 129-146). Seattle, WA: Hogrefe and Huber.

73

Mervielde, I., De Clercq, B., De Fruyt, F., & Van Leeuwen, K. (2005). Temperament, Personality and Development psychopathology as childhood antecedents of personality disorders. Journal of Personality Disorders, 19 (2), 171-201. Murphy, M., Bolton, P.F., Pickles, A., Fombonne, E., Piven, J., & Rutter, M. (2000). Personality traits of the relatives of autistic probands. Psychological Medicine, 30, 1411-1424. Myhr, G. (1998). Autism and other Pervasive Developmental Disorders: Exploring the Dimensional View. Canadian Journal of Psychiatry 43 (6), 589-595. Nicolson, R. & Szatmari, P. (2003). Genetic and Neurodevelopmental influences in autistic disorder, Canadian Journal of Psychiatry, 48(8), p. 526-537. Ozonoff, S., Garcia, N., Clark, E., & Lainhart, J.E. (2005). MMPI-2 Personality Profiles of High-Functioning Adults With Autism Spectrum Disorders. Assessment, 12 (1), 86-95. Ozonoff, S. & Strayer, D.L. (1997). Inhibitory function in nonretarded children with autism. Journal of Autism and Developmental Disorders, 27, 59-77. Ozonoff, S., Pennington, B.F., & Rogers, S.J. (1991). Executive deficits in highfunctioning autistic individuals: relationship to theory of mind. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 32( 7), 1081-1105. Pelham, W.E., Gnagy, E.M., Greenslade, K.E., & Milich, R. (1992). Teacher ratings of DSM-III-R symptoms for disruptive behavior disorders. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 31, 210-218. Pickles, A., Bolton, P., Macdonald, H., Bailey, A., Le Couteur, A., Sim, C.H., & Rutter, M. (1995). Latentclass analysis of recurrence risks for complex phenotypes with selection and measurement error: A twin and family history study of autism. American Journal of Human Genetics, 57, 717–726. Premack, D. & Woodruff, G. (1978). Does the chimpanzee have a theory of mind? The Behavioural and Brain Sciences, 4, 515-526. Prior, M., Eisenmajer, R., Leekam, S., Wing, L., Gould, J., Ong, B., & Dowe, D. (1998). Are There Subgroups within the Autistic Spectrum? A Cluster Analysis of a Group of Children with Autistic Spectrum Disorders. Journal of Child Psychology and Psychiatry 39(6), 893-902.

74

Risch, N., Spiker, D., Lotspeich, L., Nouri, N., Hinds, D., Hallmayer, J., Kalaydjieva, L., McCague, P., Dimiceli, S., Pitts, T., Nguyen, L., Yang, J., Harper, C., Thorpe, D., Vermeer, S., Young, H., Hebert, J., Lin, A., Ferguson, J., Chiotti, C., WieseSlater, S., Rogers, T., Salmon, B., Nicholas, P., Petersen, P.B., Pingree, C., McMahon, W., Wong, D.L., Cavalli-Sforza, L.L., Kraemer, H.C., & Myers, R.M. (1999). A Genomic screen of autism: Evidence for a Multilocus Etiology, The American Journal of Human Genetics 65, 493-507. Roberts, B.W. & DelVecchio, W.F. (2000). The rank-order consistency of personality traits from childhood to old age: A Quantitative Review of Longitudinal Studies. Psychological bulletin, 26, 1284-1296. Roeyers, H. (1997). Psychologische theorieën over autisme: een overzicht. Tijdschrift Klinische Psychologie 27 (2), 89-99. Roeyers, H. (2005) Ontwikkelingsstoornissen. Onuitgegeven cursus, universiteit Gent, Gent. Roeyers, H., Buysse, A., Ponnet, K., & Pichal, B. (2001). Advancing advanced mindreading tests: Empathic Accuracy in adults with a pervasive developmental disorder. Journal of Child Psychology and Psychiatry 42(2), 271-278. Rossier, J., Quartier, V., Enescu, R., & Iselin, A. (2007). Validation of the French Version of the Hierarchical Personality Inventory for Children (HiPIC). Influence of Gender and Age on Personality Traits in 8- to 12-Year-Olds. European Journal of Psychological Assessment 23 (2), 125-132. Rothbart, M. K., Ahadi, S. A., Hershey, K. L., & Fisher, P. (2001). Investigations of temperament at 3–7 years: The Children’s Behavior Questionnaire. Child Development, 72, 1394–1408. Rubenstein, J.L.R. & Merzenich, M. M. (2003). Model of autism: increased ratio of excitation/inhibition in key neural systems. Genes, Brain and Behaviour 2, 255267. Rutter, M. (2000). Genetic studies of autism: From the 1970s into the millennium, Journal of Abnormal Child Psychology, 28, 3-14. Rutter, M., Le Couteur, A., & Lord, C. (2003). Autism Diagnostic Interview – Revised Manual. Los Angeles: Western psychological Services.

75

Saucier, G. (1994). Mini-Markers: A brief version of Goldberg’s unipolar Big-Five markers. Journal of Personality Assessment, 63, 506-516. Saulsman, L.M. & Page, A.C. (2004). The five-factor model and personality disorder empirical literature: A meta-analytic review. Clinical Psychology Review, 23, 1055-1085. Schotte, C.K.W. & De Doncker, D. (1994). ADP-IV vragenlijst. Universitair Ziekenhuis Antwerpen. Serra, M., Loth, F., van Geert, P. L. C., Hurkens, E., & Minderaa, R. B., (2002). Theory of Mind in children with ‘lesser variants’ of autism: a longitudinal study. Journal of Child Psychology and Psychiatry 43, 885–900. Shiner, R.L. (2000). Linking Childhood Personality With Adaptation: Evidence for Continuity and Change Across Time Into Late Adolescence. Journal of Personality and Social Psychology, 78 (2), 310-325. Shiner, R.L. (2005). A developmental perspective on personality disorders: Lessons from research on normal personality development in childhood and adolescence. Journal of Personality Disorders, 19 (2), 202-210. Shiner, R. & Caspi, A. (2003). Personality Differences in childhood and adolescence: measurement, development, and consequences. Journal of Child Psychology and Psychiatry, 44 (1), 2-32. Smeeth, L., Cook, C., Fombonne, E., Heavey, L., Rodrigues, L.C., Smith, P.G., & Hall, A.J. (2004). MMR vaccination and pervasive developmental disorders: a casecontrol study. Lancet 364, 963-969. Söderstrom, H., Rastam, M., & Gillberg, C. (2002). Temperament and character in adults with Asperger syndrome. Autisme 6 (3), 287-289. Spitzer, R. L. & Endicott, J. (1978). Schedule for Affective Disorders and Schizophrenia, 3rd edn. Government Printing Office: Washington DC. Szatmari, P. (2000). The Classification of Autism, Asperger’s Syndrome, and Pervasive Developmental Disorder. The Canadian Journal of Psychiatry, 45 (8), 731-738. Tanguay, P.E., Robertson, J., & Derrick, A. (1998). A dimensional classification of autism spectrum disorder by communication domains. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry 37(3), 271-277.

76

Tidmarsh, L. & Volkmar, F.R., (2003) Diagnosis and epidemiology of Autism Spectrum Disorders. The Canadian Journal of Psychiatry, 48 (8), 517-525. Tyrer, P. (1988). Personality Assessment Schedule. In Personality Disorders: Diagnosis, Management and Course (ed. P. Tyrer, pp. 140-167. Butterworth: London. Tyrer, P. & Alexander, J. (1979). Classification of personality disorder. British Journal of Psychiatry 135, 163-167. Tyrer, P., Cicchetti, D., Cohen, M. J., & Remington, M. (1979). Reliability of a schedule for rating personality disorders. British Journal of Psychiatry 135, 168174. Van Leeuwen, K., De Fruyt, F., & Mervielde, I. (2004). A longitudinal study of the utility of the resilients, overcontrolled and undercontrolled personality types as predictors of children’s and adolescents’ problem behavior. International Journal of Behavioral Development, 28, 210-220. Veenstra-Vanderweele, J., Christian S.L., & Cook, E.H. (2004). Autism as a paradigmatic complex genetic disorder. Annual Review of Genomics and Human Genetics 5, 379-405. Verhulst, F.C, van der Ende, J., & Koot, J.M. (1996). Handleiding voor de CBCL/4-18. Rotterdam:

Afdeling

Kinderziekenhuis/Academisch

Kinder-

en

Ziekenhuis

Jeugdpsychiatrie, Rotterdam/Erasmus

Sophia Universiteit

Rotterdam. Vermeulen P. (2004). Beter vroeg dan laat en beter laat dan nooit. De onderkenning van autisme bij normaal tot hoogbegaafde personen. Vlaamse Dienst Autisme en uitgeverij EPO vzw. Volkmar, F.R., Lord, C., Bailey, A., Schultz, R.T., & Klin, A. (2004). Autism and pervasive developmental disorders. Journal of Child Psychology and Psychiatry 45 (1), 135-170. Volkmar, F.R. (1996). Brief Report: Diagnostic issues in Autism: Results of the DSMIV Field Trial. Journal of Autism and Developmental Disorders 26(2), 155-157. Wakabayashi, A., Baron-Cohen, S., & Wheelwright, S. (2006). Are autistic traits an independent personality dimension? A study of the Autism-Spectrum Quotient (AQ) and the NEO-PI-R. Personality and Individual Differences 41, 873-883.

77

Wakefield, A.J., Murch, S.H., Anthony, A., Linnell, J., Casson, D.M., Malik, M., Berelowitz, M., Dhillon, A.P., Thomson, M.A., Harvey, P., Valentine, A., Davies, S.E., & Walker-Smith, J.A. (1998). Illeal-lymphoid-nodular hyperplasia, nonspecific colitis, and pervasive developmental disorder in children Lancet 352, 637-641. Walker, D.R., Thompson, A., Zwaigenbaum, L., Goldberg, J., Bryson, S.E., Mahoney, W.J., Strawbridge, C.P., & Szatmari, P. (2004). Specifying PDD-NOS: A Comparison of PDD-NOS, Asperger Syndrome, and Autism. Journal of the American Academy of Child & Adolescent Psychiatry. 43(2), 172-180. Warreyn, P., Raymaekers, R., & Roeyers; H. (2004) SCQ. Vragenlijst Sociale Communicatie,

Nederlandse

vertaling

van

de

Social

Communication

Questionnaire; Rutter, M., Bailey, A., Lord, C., (2003), SIG, Destelbergen, België. Widiger, T.A. (2003). Personality disorders and Axis I psychopathology: the problematic boundary of Axis I and Axis II. Journal of Personality Disorders, 17, 90-108. Widiger, T.A. & Clarck, L.A. (2000). Toward DSM-V and the classification of psychopathology. Psychological Bulletin, 126, 946-963. Widiger, T.A. & Costa, P.T. (1994). Personality and Personality Disorders. Journal of Abnormal Psychology, 103 (1), 78-91. Widiger, T.A. & Trull, T.J. (2007). Plate Tectonics in the Classification of Personality Disorder. Shifting to a Dimensional Model. American Psychologist 62 (2), 71-83. Williams, C. & Wright, B. (2005) Hulpgids autisme. Praktische strategieën voor ouders en begeleiders. Uitgeverij Nieuwezijds. Wing, L. & Gould, J. (1979). Severe impairments of social interaction and associated abnormalities in children: epidemiology and classification. Journal of Autism and Childhood Schizophrenia, 9, 11-29. Wing, L. (1981). Asperger’s syndrome: a clinical account. Psychological Medicine, 11, 115-129. Wing, L. (1993). The definition and prevalence of autism: a review. European Child and Adolescent Psychiatry 2(2), 61-74.

78

Wing, L. & Potter, D. (2002). The epidemiology of autistic spectrum disorders: Is the prevalence rising? Mental Retardation and Developmental Disabilities Research Reviews 8. 151-161. Woodbury-Smith, M., Klin, A., & Volkmar, F. (2005). Asperger’s Syndrome: A Comparison of Clinical Diagnoses and Those Made According to the ICD-10 and DSM-IV. Journal of Autism and Developmental Disorders 35 (2), 235-240. World Health Organization (1993). ICD-10. Classification of Mental and Behavioral Disorders. Diagnostic criteria for research. Genève: WHO. Zimmerman, A. W. (1999). The immune system in autism. Journal of Developmental and Learning Disorders, 3, 3-15. Zwaigenbaum, L., Bryson, S., Rogers, T., Roberts, W., Brain, J., & Szatmari, P. (2005). Behavioral manifestations of autism in the first year of life. International Journal of Developmental Neuroscience 23, 143-152.

79

BIJLAGEN Bijlage 1. Brief voor gecontacteerde diensten

Gent, november 2005 Geachte heer/mevrouw,

Mijn naam is Verhulst Marcia, studente tweede licentie psychologie, optie klinische psychologie aan de universiteit Gent. Naar aanleiding van ons telefonisch contact stuur ik u deze beknopte voorstelling van mijn thesisonderzoek. In het kader van het behalen van mijn diploma licentiaat in de psychologie, zou ik graag een onderzoek voeren naar persoonlijkheidskenmerken bij kinderen tussen de 6 en 14 jaar bij wie de diagnose autisme of autismespectrumstoornis is vastgesteld. Ik geloof dat ook kinderen met een ontwikkelingsstoornis autisme(spectrumstoornis) unieke kinderen zijn die niet louter samenvallen met de bij hen gestelde diagnose. Daarom wil ik graag de individuele verschillen in persoonlijkheid van deze kinderen bestuderen. In de tweede plaats wil ik ook onderzoeken welke persoonlijkheidskenmerken de gedragingen van deze kinderen het beste beschrijven. Hiervoor wil ik de waarde van twee persoonlijkheidsmodellen vergelijken. Het onderzoek zelf bestaat uit zes vragenlijsten, die bij voorkeur door de moeder worden ingevuld. Deze vragenlijsten voor het onderzoek zijn: - de Hiërarchische Persoonlijkheidsvragenlijst voor Kinderen (HiPIC – korte versie) - de Dimensionele Itempool voor Persoonlijkheidssymptomen bij kinderen (DIPSI) - de Vragenlijst Sociale Communicatie (SCQ) - de Vragenlijst voor gedragsproblemen bij kinderen (VvGK) - de Gedragsvragenlijst voor kinderen van 6 tot 18 jaar (CBCL) - de Schaal Ouderlijk Gedrag (SOG) Ik wil er duidelijk op wijzen dat alle gegevens enkel voor onderzoeksdoeleinden worden gebruikt en strikt anoniem worden verwerkt. Deze studie verloopt onder de begeleiding van Prof. Dr. F. De Fruyt en Lic. S. De Pauw van de vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale psychologie van de Universiteit Gent. Mijn vraag aan uw centrum is of u mij in contact kan brengen met de moeders van kinderen met een diagnose autisme(spectrumstoornis) tussen de 6 en 14 jaar. Als de moeder niet beschikbaar is, mogen de vragenlijsten ook door de vader of voogd worden ingevuld. Als u mij met dergelijke gezinnen in contact kan brengen of als u nog verdere vragen/opmerkingen heeft, kan u mij steeds contacteren via e-mail of telefoon. Ook voor verdere praktische regelingen, kan u mij steeds bereiken.

Alvast bedankt voor uw interesse en medewerking,

Verhulst Marcia Verhulst Marcia Overheulestraat 347

80

8560 Moorsele GSM: 0486/24.22.49 E-mail: [email protected]

Bijlage 2. Informatiefiche

81

INFORMATIEFICHE Datum waarop de vragenlijsten werden ingevuld (dag/maand/jaar):.................................... Gelieve bij volgende vragen aan te duiden wat van toepassing is. Opmerking: alle gegevens worden anoniem verwerkt, de informatie wordt uitsluitend voor onderzoek gebruikt, nadien wordt dit vernietigd. ALGEMEEN Hoe bent u in contact gekomen met het onderzoek? 1. □ Via volgende site:………………………………………. 2. □ Vernomen van een andere ouder 3. □ Via de thuisbegeleidingsdienst: ………………………… 4. □ Revalidatiecentrum 5. □ Andere nl. ……………………………………………… KIND/JONGERE Naam + voornaam:....................................................................................................... Geboortedatum:............................................................................................................ Leeftijd:......................................................................................................................... Geslacht : □M □V Plaats in de kinderrij van het gezin :..........................van .....................kinderen Huidig studieniveau: 1. Kleuteronderwijs Klasjaar :.................................... 2. Lager Onderwijs Klasjaar :.................................... 3. Bijzonder LO Klasjaar :.................................... 4. Lager BSO Klasjaar :.................................... 5. Lager TSO Klasjaar :.................................... 6. Lager ASO Klasjaar :.................................... 7. Buitengewoon SO Klasjaar :.................................... 8. Andere (vul in) :......................................................................................................... Welke diagnose werd er bij uw kind gesteld? 1. □ Autisme 2. □ Autismespectrumstoornis: □ Syndroom van Asperger □ PDD-NOS (pervasieve ontwikkelingsstoornis niet anderszins omschreven) □ Andere:…………………… Wanneer werd er bij uw kind de diagnose autisme gesteld? 1. □ Afgelopen jaar (2006) 5. 2. □ In 2005 6. 3. □ In 2004 7. 4. □ In 2003 8.

□ □ □ □

In 2002 In 2001 In 2000 Vroeger dan 2000 nl…………

82

Door wie werd de diagnose gesteld? 1. □ Psycholoog 2. □ Psychiater 3. □ Kinderarts 4. □ Huisarts 5. □ Revalidatiecentrum 6. □ CLB 7. □ CGGZ (centrum Geestelijke Gezondheidszorg) 8. □ Andere: nl. …………………………………….................................................... Werd er bij uw kind, naast autismespectrumstoornis ook een andere diagnose gesteld? 1. □ Neen 2. □ Ik weet het niet 3. □ Ja: □ ADHD (aandachtstekortstoornis met hyperactiviteit) □ ADD (aandachtstekortstoornis zonder hyperactiviteit) □ Gedragsstoornis □ Leerstoornis (bvb. dyslexie, dyscalculie, dysorthografie) □ NLD (non-verbale leerstoornis) □ Stoornis in de motoriek □ Taalontwikkelingsstoornis □ Ticstoornis □ Mentale retardatie □ Angststoornissen □ Depressie □ Syndroom van Down □ Fragiel X-syndroom □ Andere, nl. ........................................................................................................ Neemt uw kind medicatie? □ Neen □ Ja, nl. ………………………………………………… □ Onbekend Krijgt uw kind momenteel begeleiding? 1. □ Neen 2. □ Ja: □ In een revalidatiecentrum □ Thuisbegeleiding □ Psycholoog □ Logopedist □ Andere, nl. ................................................................. Werden er bij andere gezinsleden ook de diagnose autisme (of andere, geef aan) gesteld? 1. □ Neen 2. □ Ja: □ Moeder:……………………………. □ Vader:………………………………. □ Broer: …………………………….... □ Zus: ………………………………... □ Andere:…………………………….. Verdere informatie die u nuttig lijkt om mee te delen: …………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………… …………………………………………………………………………………………………

83

OUDER (MOEDER) Geboortedatum:............................................................................................................ Leeftijd:......................................................................................................................... Burgerlijke staat van de ouder (omcirkel wat past) : 1. □ Gehuwd 2. □ Ongehuwd 3. □ Samenwonend 4. □ Gescheiden 5. □ Weduw(e) 6. □ Nieuw samengesteld na echtscheiding 7. □ Nieuw samengesteld na overlijden partner Plaats in het gezin : 1. □ Moeder 2. □ Stiefmoeder Hoe lang kent u het kind reeds (in maanden) :.......................................................... 3. □ Vriendin van biologische vader van het kind Hoe lang kent u het kind reeds (in maanden) :.......................................................... 4. □ Andere (vul in) :..................................................................................................... Hoogst afgewerkt opleidingsniveau ouder: 1. □ Kleuteronderwijs 2. □ Lager Onderwijs 3. □ Bijzonder LO 4. □ Lager BSO 5. □ Lager TSO 6. □ Lager ASO 7. □ Hoger BSO 8. □ Hoger TSO 9. □ Hoger ASO 10. □ Buitengewoon SO 11. □ Hogeschool korte type 12. □ Hogeschool lange type 13. □ Universiteit 14. □ Andere (vul in) :.................................................................................................. Beroep : 1. □ Huisvrouw 2. □ Arbeidster 3. □ Bediende 4. □ Zelfstandige (vb : zaakvoerder, helpende echtgenote in de zaak) 5. □ Zelfstandige vrij beroep (vb : dokter, advokaat) 6. □ Kaderfunctie (vb : directeur, manager) Geef zelf een omschrijving van uw beroep (vb : bakker, leraar) :.........................................

84

Huidige beroepssituatie : 1. □ Werkzaam (geef percentage aan; voltijds = 100%, deeltijds = vb. 80% , 50%) :..... 2. □ Niet in dienst (huisvrouw, niet werkzoekend) 3. □ Werkzoekende ( = werkloos) 4. □ OCMW-steun 5. □ Invalide 6. □ Ziekteverlof (enkel indien langer dan 1 maand) 7. □ Gepensioneerd 8. □ Student Land van herkomst : 1. □ België 2. □ Andere (vul in) :......................................................................................................... Hoe lang woont u reeds in België (in maanden)? :..............................................

85

OUDER (VADER) Geboortedatum:............................................................................................................ Leeftijd:......................................................................................................................... Burgerlijke staat van de ouder (omcirkel wat past) : 1. □ Gehuwd 2. □ Ongehuwd 3. □ Samenwonend 4. □ Gescheiden 5. □ Weduw(e) 6. □ Nieuw samengesteld na echtscheiding 7. □ Nieuw samengesteld na overlijden partner Plaats in het gezin: 1. □ Vader 2. □ Stiefvader 3. □ Vriend van biologische moeder van het kind Hoe lang kent u het kind reeds (in maanden) :.......................................................... 4. □ andere (vul in) :...................................................................................................... Hoogst afgewerkt opleidingsniveau ouder: 1. □ Kleuteronderwijs 2. □ Lager Onderwijs 3. □ Bijzonder LO 4. □ Lager BSO 5. □ Lager TSO 6. □ Lager ASO 7. □ Hoger BSO 8. □ Hoger TSO 9. □ Hoger ASO 10. □ Buitengewoon SO 11. □ Hogeschool korte type 12. □ Hogeschool lange type 13. □ Universiteit 14. □ Andere (vul in) :.................................................................................................... Beroep : 1. □ Huisman 2. □ Arbeider 3. □ Bediende 4. □ Zelfstandige (vb : zaakvoerder, helpende echtgenote in de zaak) 5. □ Zelfstandige vrij beroep (vb : dokter, advokaat) 6. □ Kaderfunctie (vb : directeur, manager) Geef zelf een omschrijving van uw beroep (vb : bakker, leraar) :.........................................

86

Huidige beroepssituatie: 1. □ Werkzaam (geef percentage aan; voltijds = 100%, deeltijds = vb. 80% , 50%) :..... 2. □ Niet in dienst (huisman, niet werkzoekend) 3. □ Werkzoekende ( = werkloos) 4. □ OCMW-steun 5. □ Invalide 6. □ Ziekteverlof (enkel indien langer dan 1 maand) 7. □ Gepensioneerd 8. □ Student 9. □ Andere: ……………………………………………… Land van herkomst: 1. □ België 2. □ Andere (vul in) :.............................................................................................. Hoe lang woont u reeds in België (in maanden)? :..............................................

87

Bijlage 3. Inleidende brief voor ouders

88

Gent, augustus 2006 Beste ouder(s),

In samenwerking met vzw Het Raster vragen wij uw medewerking in een onderzoek naar persoonlijkheidskenmerken bij kinderen tussen de 6 en 14 jaar bij wie de diagnose autisme of autismespectrumstoornis is vastgesteld. Dit is de eerste wetenschappelijke studie (naar wij weten) over individuele kenmerken bij kinderen met een diagnose ASS. Reeds 120 gezinnen deden mee met ons onderzoek. Wij hopen dat u ons ook wilt helpen! Wij geloven dat ook kinderen met autisme of autismespectrumstoornis unieke kinderen zijn, die niet louter samenvallen met de bij hen gestelde diagnose. Door middel van enkele vragenlijsten, willen wij daarom de individuele verschillen in persoonlijkheid en temperament van deze kinderen bestuderen. Bijkomend willen we nagaan welke kenmerken het gedrag van deze kinderen het beste beschrijven. Hiervoor hebben we uw medewerking nodig. Wij zouden immers graag nagaan hoe u als ouder de persoonlijkheid en de gedragingen van uw kind beoordeelt door middel van een aantal vragenlijsten. Alle vragenlijsten zouden bij voorkeur door de moeder worden ingevuld. De in deze envelop bijgevoegde vragenlijsten omvatten: de Gedragsvragenlijst voor kinderen van 4 tot 18 jaar, de DIPSI, de Hiërarchische Persoonlijkheidsvragenlijst voor Kinderen, de Vragenlijst voor gedragsproblemen bij kinderen, de Vragenlijst Sociale Communicatie, de Temperamentsvragenlijst en de Schaal voor Ouderlijk Gedrag. We beseffen dat het invullen van deze vragenlijsten wat tijd kan vergen en dat er ook sommige vragen zullen lijken terug te keren. Toch willen we u motiveren om alle vragen in te vullen. Dit is internationaal het eerste wetenschappelijk onderzoek over persoonlijkheid en gedrag bij kinderen met een diagnose autisme. We verkiezen daarom ook om een grondige studie uit te voeren, met vragenlijsten die gebaseerd zijn op de recentste wetenschappelijke bevindingen. U kan meewerken aan dit onderzoek door de bijgevoegde vragenlijstenbundel in te vullen. Als alle vragenlijsten ingevuld zijn, kunt u ze terugsturen in de voorgefrankeerde envelop (liefst binnen de drie weken). Wij stellen uw medewerking ten zeerste op prijs! Aan 10 deelnemende gezinnen delen we een leuke verassing uit! We willen er duidelijk op wijzen dat Het Raster uw adresgegevens omwille van de privacywet nooit aan ons beschikbaar heeft gesteld. Deze vragenlijsten werden door ons bezorgd aan het Raster, die deze vervolgens naar u heeft doorgestuurd. Verder worden alle gegevens enkel voor onderzoeksdoeleinden gebruikt en strikt anoniem verwerkt. De deelname aan het onderzoek berust op geheel vrijwillige basis. Deze studie verloopt onder de begeleiding van Prof. Dr. F. De Fruyt en Lic. S. De Pauw van de vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale psychologie van de Universiteit Gent. Mocht u vragen/opmerkingen hebben, kan u ons steeds contacteren (GSM Marcia: 0486/24.22.49). Alvast heel hartelijk bedankt voor uw interesse en medewerking!

Verhulst Marcia Studente Klinische Psychologie Projectverantwoordelijke Universiteit Gent

Prof. Dr. Filip De Fruyt Promotor

Lic. Sarah De Pauw

Universiteit Gent

Universiteit Gent

E-mail: [email protected] [email protected]

89

In deze envelop vindt u volgende documenten: - Algemene uitleg - Geïnformeerde toestemming: Gelieve deze in te vullen en te ondertekenen. Hiermee gaat u akkoord deel te nemen aan dit onderzoek. We willen hierbij nog eens beklemtonen dat alle gegevens worden anoniem verwerkt en dienen uitsluitend voor onderzoek. - Een algemene informatiefiche over uw kind en uw gezin - De vragenlijsten * CBCL (algemene gedragsvragenlijst) * HiPIC (persoonlijkheidsvragenlijst) * DIPSI (persoonlijkheidsvragenlijst) * VvGK (gedragsvragenlijst) * SCQ (vragenlijst betreffende sociaal communicatief gedrag) * Temperamentsvragenlijst * SOG (Schaal Ouderlijk Gedrag) - Een voorgefrankeerde envelop, met het adres van de universiteit: Gelieve met behulp van deze envelop met alle bovenstaande documenten liefst binnen de drie weken terug te bezorgen. Retouradres: Sarah De Pauw (t.a.v. Marcia Verhulst), Vakgroep Ontwikkelings-, Persoonlijkheids- en Sociale Psychologie Henri Dunantlaan 2 9000 Gent

90

Bijlage 4. Geïnformeerde toestemming

91

Geïnformeerde toestemming Ik, ondergetekende, ___________________________ (naam) verleen mijn medewerking aan het onderzoek naar persoonlijkheidskenmerken en gedrag bij kinderen met autisme(spectrumstoornis). Ik ben ingelicht over de aard van het onderzoek en neem volledig uit vrije wil deel. Ik verklaar hierbij op de hoogte te zijn: - van het opzet van het onderzoek - dat alle informatie vertrouwelijk blijft en onder geen enkel beding doorgegeven wordt aan derden. - dat alle gegevens anoniem verwerkt zullen worden - dat ik altijd terecht kan bij de verantwoordelijken met vragen of bijkomende informatie over het verloop van het onderzoek. - dat ik op elk moment de deelname om eender welke reden kan stopzetten Naam ouder: _______________________________________________ Postcode en stad: ___________________________________________ Datum:

____/____/200___

Handtekening:

Na het voleindigen van dit onderzoek (voorzien juni 2007), zal een korte samenvatting opgesteld worden van onze bevindingen op groepsniveau (dit zijn geen uitspraken over individuele kinderen!). Als u hiervan een exemplaar wilt ontvangen, vul dan hier uw adresgegevens in:  Ja, ik wens een samenvatting van de onderzoeksconclusies te ontvangen. Naam: __________________________________________ Adres: __________________________________________ Postcode en stad: _________________________________ Emailadres: ______________________________________ (deze gegevens worden bewaard om u een exemplaar toe te sturen, elektronisch of per post)

92

Bijlage 5. Bijzonder statuut

93

94

Bijlage 6. Brief met faciliteiten

95

Begeleiding Studenten met een Handicap VZW Home Vermeylen Stalhof 6 9000 Gent

Tel. 09-264 72 66 Fax. 09-264 72 88 e-mail: [email protected]

Gent, 29 november 2007 BETREFT: aanvraag studiefaciliteit t.b.v. Marcia Verhulst, studente 3° licentie Psychologie, optie Klinische Psychologie Geachte, Op verzoek van de studente wensen wij vanuit onze dienstverlening voor studenten met een functiebeperking het volgende mee te delen. Marcia Verhulst heeft het bijzonder statuut gekregen omwille van haar functiebeperking, dyslexie. Met dit statuut komt de studente in aanmerking voor ‘redelijke’ faciliteiten i.f.v. de verdere haalbaarheid van de studies. Rekening houdend met deze specifieke situatie wensen wij in het kader van haar eindwerk volgende punten aan te geven. Bij het maken van een eindwerk worden studenten met dyslexie veelal geconfronteerd met volgende ‘handicapsituaties’ (zie www.vehho.priorweb.be): •

ordenen van ideeën en vooral uitschrijven ervan is heel tijdsintensief;

•

gebrekkige structuur in de spelling, grammatica: het automatiseren van zowel grammaticale regels, spellingregels als woordbeelden verloopt moeilijk;

•

geven de voorkeur aan de spreektaal in het nadeel van de gestructureerde schrijftaal;

•

het doornemen van anderstalige literatuur kost veel meer inspanning.

Gelieve hiervoor begrip op te brengen en vooral aandacht te besteden aan de inhoud. Wij hopen te kunnen rekenen op uw begrip en medewerking, waarvoor onze dank. Hoogachtend, Charlotte De Lange Vzw BSH

96