Museumnieuws
Mondriaan aan de Amstel 1892-1912 Verslag van een Amsterdams bronnenonderzoek Gemeentearchief Amsterdam Amsteldijk 67 1074 H Z Amsterdam telefoon: 020-6646916 18 februari t/m 15 mei 1994 Maandag t/m zaterdag 11.00-17.00 uur Zon- en feestdagen van 13.00-17.00 uur Toegangsprijs: ƒ7,50; Stadspas, Pas 65+ en C J P ƒ5,-.
O p de tentoonstelling Mondriaan aan de Amstel 1892-1912 worden circa 60 schilderijen, aquarellen en tekeningen uit Mondriaans Amsterdamse periode getoond. De tentoonstelling werpt voorts met archivalia uit het Gemeentearchief en particuliere collecties licht op de omstandigheden waaronder Mondriaan woonde en werkte in A m sterdam. Juist de periode waarin Mondriaan in Amsterdam werkzaam was, is in de kunstgeschiedenis onderbelicht gebleven. Dit is voornamelijk te wijten aan het feit dat Mondriaans latere abstracte
composities altijd meer aandacht hebben gekregen dan zijn vroegere figuratieve werk. Tevens heeft Mondriaan zelf weinig over zijn Amsterdamse periode losgelaten. De brieven die hij ontving, gooide hij na lezing weg en ook vele anderen hebben correspondentie van Mondriaan uit deze periode vernietigd. Bovendien is het werk uit de Amsterdamse periode zo omvangrijk (circa 700 werken) en divers dat een verantwoorde inventarisatie daarvan lang niet aangedurfd is. In de jaren '60 heeft de kunsthistoricus R o bert Welsh, nu professor ,aan de Universiteit van Toronto, vooral topografisch onderzoek verricht naar het werk van de 'vroege Mondriaan'. In een poging om ook meer over het leven van Mondriaan uit zijn Amsterdamse tijd te achterhalen is door ons onderzoek gedaan naar de adressen waar Mondriaan woonde en/of werkte en wie zijn vrienden en opdrachtgevers waren. Met dit onderzoek hoopten we een beeld te krijgen van de achtergronden van de personen met wie Mondriaan in Amsterdam contact had. Tevens werd getracht meer inzicht te krijgen in de ontwikkeling van de kunstenaar en in de vraag of deze ontwikkeling werd beïnvloed door de veranderingen binnen zijn kring van kennissen. In het geval van Mondriaan konden deze relaties misschien aantonen hoe en door wie hij, vanuit een
Afb. 1. Piet Mondriaan, Watermolen bij A b coude, eind 1908. Olieverf op doek. Collectie Clark Foundation, Dallas. 63
Museumnieuws
Waesp en Abcoude
Afb. 2. Uitspanning ' V i n k ' te Abcoude, ontmoetingsplaats voor kunstenaars en dagjesmensen. Collectie Gemeentearchief Amsterdam. gereformeerde achtergrond, in de Amsterdamse artistieke, en later in theosofische kringen, terecht kwam.
Bevolkingsregisters Elk onderzoek naar een zogenaamd sociaal netwerk staat of valt met de voor die periode en personen beschikbare bronnen. Voor de tijd dat Mondriaan in Amsterdam woonde (1892-1912), is het bevolkingsregister een belangrijke bron. In Amsterdam werden in de periode 1893-1939 alle mutaties in het bevolkingsregister bijgewerkt op gezinskaarten. Deze gezinskaarten werden aangemaakt op naam van een gezinshoofd of van een zelfstandig wonend persoon. Bij overlijden of vertrek uit de gemeente vóór 1921 werd de kaart uit het lopende bestand gehaald en in haar geheel overgeschreven in de serie 'overgenomen delen'. Alle kaarten die vanaf 1921 nog gebruikt werden, bleven in het bestand en werden in 1939 verfilmd. De originele kaarten zijn in de Tweede Wereldoorlog vernietigd; de films berusten tot op heden bij de Dienst voor het Bevolkingsregister. Terwijl de gezinskaarten alfabetisch op naam zijn gerangschikt, zijn er ook registers op straat aangelegd, de zogenaamde 'woningboeken', van(>!
ouds genaamd 'de broodjes'. U i t deze boeken blijkt welke hoofdbewoners op een bepaald adres stonden ingeschreven, uit hoeveel mannen en vrouwen hun gezin bestond, en welke personen als inwonenden te boek stonden. Van de hoofdbewoners en de inwonenden staan tevens alle mutaties van vestiging en vertrek vermeld. De toegang op alle tussen 1893 en 1939 in A m sterdam ingeschreven personen is een alfabetische klapper. In deze klapper staan alle personen vermeld die naar de gezinskaarten van een andere hoofdbewoner verwijzen of die zelf als hoofdbewoner stonden ingeschreven. Tevens vindt men hier de verwijzingen naar overgenomen delen en, in mindere mate, naar woningboeken. Het raadplegen van de klapper en de overgenomen delen is doorgaans geen probleem. Onderzoek in de woningboeken is een stuk lastiger. Deze boeken moeten stuk voor stuk worden aangevraagd. Dit is zeer tijdrovend voor de onderzoeker en zeer arbeidsintensief voor het archiefpersoneel. Voor het Mondriaan-onderzoek bijvoorbeeld werden ongeveer 200 personen nagetrokken. Daarbij moest ongeveer 5000 keer een woningboek of een overgenomen deel ter hand worden genomen. Ter aanvulling werden onder meer geboorte-, huwelijks- en overlijdensakten, adresboeken en het 'Herenboekje' geraadpleegd.
Museumnieuws
Een feitelijker beeld
als de o o r z a a k v a n de c r i s i s v a n M o n d r i a a n i n m e i 1903, n i e t i n de m o l e n p l a a t s g e v o n d e n , m a a r
H e t o n d e r z o e k e n v a n M o n d r i a a n s ' s o c i a a l net-
i n N o o r d w i j k . A n d e r z i j d s d i e n e n o o k de c o n c r e t e
werk' bleek veel moeilijker d a n m e n zou denken
feiten g e r e l a t e e r d te w o r d e n a a n de m o n d e l i n g e
bij een k u n s t e n a a r over w i e al z o v e e l is g e p u b l i -
o v e r l e v e r i n g . Z o is n o g steeds n i e t d u i d e l i j k w a a r
c e e r d . A l s s t a r t p u n t m o e s t b i j het o n d e r z o e k n a a r
M o n d r i a a n tussen 1898 e n 1903 precies g e w o o n d
de c o n t a c t e n v a n M o n d r i a a n een o v e r z i c h t w o r -
heeft.
d e n g e m a a k t v a n alle p e r s o n e n d i e i n de l i t e r a -
C u i j p s t r a a t 158-4, m a a r a n d e r e b r o n n e n h o u d e n
t u u r i n r e l a t i e tot M o n d r i a a n w o r d e n v e r m e l d .
het e r o p dat hij i n deze p e r i o d e h o o f d z a k e l i j k i n
H i e r b i j w e r d v o o r n a m e l i j k u i t g e g a a n v a n de d o o r
de W a t e r g r a a f s m e e r w o o n d e . V e r v o l g o n d e r z o e k
Robert Welsh en Herbert Henkels gepubliceerde
is d a n o o k o n o n t b e e r l i j k o m de vele n i e u w e kwes-
gegevens e n v a n de m e m o i r e s v a n A . R v a n d e n
ties, d i e dit o n d e r z o e k o p r o e p t , n a u w k e u r i g e r te
1
B r i e l . V a n de i n d e z e p u b l i k a t i e s g e n o e m d e personen, M o n d r i a a n s p r i m a i r e netwerk,
H e t bevolkingsregister vermeldt
Albert
beschrijven.
konden
d o o r g e n e a l o g i s c h o n d e r z o e k de p e r s o n a l i a w o r d e n vastgesteld. H i e r b i j w e r d e n z o m o g e l i j k ge-
Mondriaans contacten
b o o r t e d a t u m e n -plaats, b e r o e p , r e l i g i e , de overl i j d e n s d a t u m e n -plaats, de a d r e s s e n
e n vesti-
gings- en vertrekdata genoteerd en met
elkaar
vergeleken.
M o n d r i a a n s contacten k u n n e n globaal i n drie groepen worden ingedeeld: contacten met
een
p r i v é - k a r a k t e r ; c o n t a c t e n d i e een r o l h e b b e n ge-
U i t de w o n i n g b o e k e n b l i j k t w e l k e p e r s o n e n
s p e e l d i n de o n t w i k k e l i n g v a n M o n d r i a a n als
n o g m e e r o p d e z e a d r e s s e n w o o n a c h t i g w a r e n ge-
kunstenaar
weest. E e n d e e l b l e e k n a een v e r g e l i j k i n g m e t de
woorden: artistieke en ideële contacten; en con-
en v a n zijn oeuvre
-
met
andere
l i t e r a t u u r e n a n d e r e b r o n n e n tot de p r i m a i r e c o n -
t a c t e n d i e de afzet v a n z i j n w e r k w a a r b o r g d e n .
tactensfeer v a n M o n d r i a a n te b e h o r e n , een deel
D e drie c a t e g o r i e ë n k u n n e n niet strikt v a n elkaar
v a n d e z e p e r s o n e n v o r m d e een s e c u n d a i r net-
w o r d e n g e s c h e i d e n . H e t m a g b e g r i j p e l i j k z i j n dat
w e r k e n e e n deel w e r d n i e t v e r d e r u i t g e z o c h t a a n -
p e r s o o n l i j k e , a r t i s t i e k e e n c o m m e r c i ë l e relaties
g e z i e n zij o p het eerste g e z i c h t n i e t d i r e c t m e t
n o g a l eens s a m e n v i e l e n . E e n v e r b i n d e n d e factor
M o n d r i a a n v a n d o e n h a d d e n . V a n de p e r s o n e n
was o o k de confessionele o v e r t u i g i n g . V a n u i t een
u i t het s e c u n d a i r e n e t w e r k e n a n d e r s z i n s interes-
s t r e n g g e r e f o r m e e r d m i l i e u k w a m M o n d r i a a n bij
sant l i j k e n d e p e r s o n e n w e r d e n eveneens de perso-
de theosofie terecht. Z i j n k e n n i s m a k i n g m e t d e z e
n a l i a e n de a d r e s s e n u i t g e z o c h t . D e z e gegevens
f i l o s o f i s c h - r e l i g i e u z e leer was b e p a l e n d v o o r z i j n
l e i d d e n w e e r tot i d e n t i f i c a t i e v a n n i e u w e p e r s o -
o n t w i k k e l i n g als k u n s t e n a a r .
n e n w a a r n a de p r o c e d u r e h e r h a a l d w e r d .
o v e r g a n g n o g w e i n i g a a n d a c h t is besteed i n de ge-
D e n i e u w e p e r s o o n s - e n adresgegevens w e r d e n
O m d a t aan
schiedschrijving over M o n d r i a a n , hebben
deze wij
g e c o m b i n e e r d m e t de gegevens u i t reeds b e s t a a n -
ons o n d e r z o e k toegespitst o p de c o n t a c t e n , d i e
de b r o n n e n over M o n d r i a a n . A a n v u l l e n d e , n o g n i e t
deze o n t w i k k e l i n g m e d e h e b b e n b e p a a l d .
e e r d e r g e p u b l i c e e r d e i n f o r m a t i e w e r d verschaft d o o r de M o n d r i a a n - e x p e r t s R o b e r t W e l s h
M e t deze i n d e l i n g i n sociale c a t e g o r i e ë n k u n n e n
en
nieuwe conclusies w o r d e n getrokken, of k u n n e n
J o o p J o o s t e n , d i e d i t j a a r g e z a m e n l i j k de catalogue
reeds e e r d e r g e p u b l i c e e r d e observaties b e t e r w o r -
raisonné v a n M o n d r i a a n s w e r k z u l l e n p u b l i c e r e n .
den onderbouwd.
D e v e r z a m e l i n g v a n a l d e z e gegevens
Z o ontwikkelde M o n d r i a a n
maakt
z i c h i n z i j n A m s t e r d a m s e t i j d v a n een t a m e l i j k
het n u m o g e l i j k o m het h i s t o r i s c h b e e l d v a n
o n o p v a l l e n d e s c h i l d e r , i n de t r a n t v a n de H a a g s e
M o n d r i a a n i n A m s t e r d a m m e e r o p feiten te b a -
e n A m s t e r d a m s e S c h o o l , tot een a v a n t - g a r d i s t e n
seren. Z o heeft de m y s t e r i e u z e z e l f m o o r d i n de
een fervent v o o r s t a n d e r v a n b u i t e n l a n d s e
m o l e n i n de T o l s t r a a t , d i e V a n d e n B r i e l beschrijft
m i n g e n zoals het l u m i n i s m e e n het k u b i s m e i n
stro-
1909-1911. D a a r n a a s t v i e l hij o p d o o r een theosofisch g e ï n s p i r e e r d e v i s i e o p de k u n s t e n het 1
Robert P. Welsh, Piel Mondrian 's Early Career, The "Naturalistic" Periods (New York & L o n d o n 1977); Herbert Henkels, Mondrian fromfiguralion to abstraction (Tokio 1987); A . P . van den Briel, manuscript Mondriaans persoonlijkheid 1 en 2 en een aantal Mededeelingen, alle gericht aan Robert P. Welsh.
kunstenaarschap.
W a t M o n d r i a a n s s o c i a a l net-
w e r k b e t e k e n d e v o o r z i j n z u i v e r b e e l d e n d e ontw i k k e l i n g valt b u i t e n het bestek v a n d i t o n d e r z o e k . I n b e l a n g r i j k e situaties echter w o r d t h i e r k o r t a a n d a c h t a a n besteed.
65
Museumnieuws
Afb. 3. Simon Maris, Piet Mondriaan op de fiets aan het Gein, 1906. Potlood op papier. Particuliere collectie.
Mondriaans vriendenkring was van divers pluimage en is waarschijnlijk veel groter geweest dan tot nu toe werd aangenomen. De intensiteit van de contacten wisselde sterk. M e t sommige vrienden onderhield Mondriaan tot ver in de jaren '30 contact. Het criterium voor 'vriendschap' lijkt niet zozeer een bepaalde stijl geweest te zijn, als wel een bepaalde visie op kunst. Dat criterium werd strikter gehanteerd naarmate Mondriaans eigen ideeën zich verder ontwikkelden. Ook Mondriaans kring van kopers en opdrachtgevers maakte een ontwikkeling door. Tot ongeveer 1904 werd deze gedomineerd door gereformeerde en hervormde connecties, die deels via Mondriaans vader, fervent aanhanger van Abraham Kuyper, tot stand waren gekomen. Zij waren vooral geïnteresseerd in Mondriaans talent op het gebied van portretten en stillevens en in zijn didactische kwaliteiten: zij lieten hun dochters lessen bij hem volgen. Mondriaans connecties met dit gegoede milieu maakte vanaf 1904-1905 plaats voor een andere kring welgestelden, waarvan de bindende factor niet de confessionele overtuiging lijkt te zijn ge66
weest. De nieuwe kring werd gevormd door mensen met een vrij beroep - vaak waren het artsen of ondernemers. Voorts woonden zij bij elkaar in de buurt, waren doorgaans kunstlievend lid van de kunstenaarsverenigingen St. Lucas of Arti en zij waren vooral geïnteresseerd in Mondriaans talent als landschapsschilder. Doorgaans namen de echtgenotes of zelfstandige vrouwen uit dit milieu les van Mondriaan. Omstreeks 1909 ten slotte, kwam daar de theosofie bij als confessioneel element.
Tentoonstelling O p de tentoonstelling worden Mondriaans voorstellingen van Amsterdam en omstreken gecombineerd met bronnen uit het Gemeentearchief en particuliere collecties die op het werk en op de persoon van Mondriaan betrekking hebben. Mondriaans artistieke ontwikkeling wordt op die manier ingebed in een breder kader dan in de kunstgeschiedenis gebruikelijk is. Schilderijen, aquarellen en tekeningen zijn
Museumnieuws
globaal naar onderwerp gegroepeerd. Bij de min of meer thematische indeling zijn de woonbuurten van Mondriaan een leidraad geweest. Met deze opzet wordt getoond dat Mondriaan zich in de loop der jaren steeds meer toelegde op zijn meest geliefde onderwerp, het landschap. Dat landschap, met huizen, boten, slootjes en molens, bestudeerde hij systematisch diepgaand vanuit verschillende invalshoeken en met gebruik van uiteenlopende technieken. De ontwikkeling
van Mondriaans kunstenaarschap is op deze manier duidelijk te volgen. Door een combinatie van gevarieerd archiefmateriaal (topografie, kadaster, genealogie, archieven van algemene gemeentelijke zaken) kon het onderwerp van vele werken nauwkeuriger worden geïdentificeerd en letterlijk op de A m sterdamse kaart worden gezet. Harmen Snel en Marty Bax
67
