Museumnieuws
Industriële revolutie in windmolenland. Een kwestie van schaal Amsterdams Historisch Museum Nieuwezijds Voorburgwal 359 1012 RM Amsterdam ma t/m vrij 10-17 uur, za en zo 11-17 uur Van 1 april tot 1 november 1998 is in het Amsterdams Historisch Museum de expositie 'De stad door de jaren. De geschiedenis van Amsterdam 1880-1998' te zien. Deze tentoonstelling is onderdeel van de voorbereidingen voor de herinrichting van een groep zalen over de geschiedenis van de 19e en 20e eeuw in de vaste opstelling van het museum. Het aankoopbeleid van het museum is de afgelopen jaren gericht geweest op een verdere uitbreiding van de collectie om deze periode beter in beeld te brengen. Jacobus Pelgrom en de Amsterdamse gasfabriek Eind 1997 heeft het Amsterdams Historisch Museum een interessant schilderij verworven van de schilder Jacobus Pelgrom (1811-1861). Het be-
treft een gezicht op de gasfabriek van de 'Amsterdamsche Pijp-Gaz Compagnie' (APGC), die tussen 1829 en 1887 gestaan heeft aan de Schans, waar later de Marnixstraat zou worden aangelegd, ter hoogte van de Elandsstraat. De keuze van de schilder om de gasfabriek vanuit het vogelvluchtperspectief weer te geven maakt het schilderij bijzonder aantrekkelijk. Dergelijke constructies zijn tamelijk zeldzaam. Een bekende vogelvluchtschildering is het gezicht op Amsterdam door Cornelis Anthoniszoon (1500/1507-1561) uit 1538. Het toont Amsterdam gezien vanuit het noordoosten. Het lijkt alsof we neerkijken op het 16e-eeuwse Amsterdam, met het schiprijke IJ op de voorgrond. De stad is omgeven door een weids polderlandschap waarin traag de Amstel stroomt. Het weideland is doorsneden met honderden sloten en kleine watertjes. Hier en daar zijn boerenoptrekken en andere bouwsels te zien. Het land is leeg, en dat maakt, versterkt door de optiek van de vogelvlucht, dat alle aandacht op de dichtbebouwde stad gericht wordt. Van een echte vogelvlucht is echter geen sprake. Anthoniszoon heeft in feite een stadsplat-
Afb. 1. Cornelis Anthoniszoon, Gezicht in vogelvlucht op Amsterdam. Paneel, 116x159 cm., 1538. Amsterdams Historisch Museum. 122
Museumnieuws
Afb. 2. Jacobus Pelgrom, De fabriek van de Amsterdamse Pijp-Gaz Compagnie aan de voormalige Schans (hoek Marnixstraat-Elandsstraat). Doek, 79x101 cm., z.j. Amsterdams Historisch Museum.
tegrond in het landschap gezet. Door alle muren, poorten, kerken, kloosters, huizen en middenin het stadhuis in opstand weer te geven, wekt hij echter de indruk alsof hij vanuit een hooggelegen punt over de stad kijkt. De truc werkt. Het schilderij wordt terecht tot één van de topstukken van het Amsterdams Historisch Museum gerekend. Jacobus Pelgrom schilderde zijn doek ruim driehonderd jaar later. Amsterdam had zijn Gouden Eeuw beleefd, de koopmansstad was wijd en zijd vermaard geworden door zijn schilderachtige grachtengordels en schitterende architectuur. Maar het uitzicht dat Pelgrom ons biedt, lijkt in vele opzichten op dat van Anthoniszoon. De groene weiden strekken zich uit tot aan de einder. De blik wordt niet gehinderd door gebouwen van enige betekenis. In het westen is aan de horizon zelfs de Sint Bavo van Haarlem zichtbaar. Het schilderij is evenmin als de vogelvluchtschildering uit 1538 een landschapsstudie. Pelgrom gebruikt zijn hooggelegen, fictieve standpunt om de gasfabriek op het voormalige bolwerk Nieuwerkerk met goedgekozen schilderkunstige middelen onder de aandacht te brengen. Indrukwekkend ligt het complex in de zon te
stralen. De dienstgebouwen vertonen een krachtige architectuur, de nieuwe industriële geest van de 19e eeuw waardig. De schoorstenen torenen als sterke zuilen hoog op. De fabriek straalt eenheid, ordening, kracht en schoonheid uit. De moderniteit van de gasfabriek wordt extra onderstreept door het zicht op maar liefst negen windmolens, symbolen van een voorbije tijd. De vaderlandse driekleur wappert fier vanaf het hoofdgebouw, dat een pronkstuk is en een parel aan de zoom van Amsterdam. Pelgrom was een schilder, en als schilder was hij uitstekend in staat de werkelijkheid naar zijn hand te zetten. Het prachtige, lege Hollandse landschap moge hij zeer waarschijnlijk waarheidsgetrouw hebben uitgebeeld, op de weergave van de gasfabriek valt wel het een en ander af te dingen. Afbeeldingen in het bezit van het Amsterdamse gemeentearchief geven een heel ander beeld. Johan M.A. Rieke (1851-1899) heeft twee vrijwel identieke tekeningen gemaakt van de gasfabriek en wat we zien is een eenvoudig, enigszins morsig conglomeraat van bedrijfsgebouwen. Ze tonen de situatie van 1886, een jaar voor de sloop. De gasfabriek werkte toen nog en niets duidt op 123
Museumnieuws
verval. H e t b e e l d van R i e k e k o m t o v e r e e n m e t af-
p a g n i e , o p g e r i c h t i n 1825, sloot m e t het E n g e l s e
b e e l d i n g e n van z o ' n t i e n tot t w i n t i g j a a r eerder.
b e d r i j f e e n c o n t r a c t dat het A m s t e r d a m s e b e d r i j f
O o k h i e r u i t k o m t het b e e l d n a a r v o r e n v a n e e n fa-
i n staat stelde v a n het h a r s - p r o c é d é g e b r u i k te ma-
b r i e k m e t e e n v o u d i g e b e d r i j f s g e b o u w e n - func-
k e n . D a t was e e n w e l k o m e a a n v u l l i n g o p de ex-
tioneel v o o r het beoogde d o e l , m a a r o o k niet
tractie u i t r a a p o l i e , o m d a t dit l a n d b o u w p r o d u c t
m e e r d a n dat. V a n e n i g e a r c h i t e c t u r a l e v e r f r a a i i n -
o n d e r h e v i g was aan prijsfluctuaties als g e v o l g van
g e n zoals we dat bij b e d r i j f s c o m p l e x e n later z i e n ,
wisselende o o g s t o p b r e n g s t e n . G e b r u i k van steen-
is g e e n sprake.
k o o l was het b e d r i j f n i e t toegestaan, o m d a t de ge-
P e l g r o m heeft de fabriek m o o i e r weergegeven
m e e n t e A m s t e r d a m bevreesd was v o o r de vervui-
d a n zij i n w e r k e l i j k h e i d was. W a t is h i e r v o o r de
l i n g d i e dat p r o d u c t i e p r o c e s m e t z i c h m e e b r a c h t .
v e r k l a r i n g e n h e b b e n we gegevens
voorhanden
A a n g e z i e n h e t ' l o p e n d e gas' o f 'pijpgas' u i t s l u i -
E e n sterke a a n w i j z i n g dat P e l g r o m n i e t a l l e e n
l o p i g g e e n p u n t . Gas u i t hars e n r a a p o l i e was licht-
s t o n d i n de m a n i p u l a t i e v a n de w e r k e l i j k h e i d is
sterk e n h a d e e n a a n g e n a m e k l e u r . B e v r e e s d v o o r
o m z o ' n v e r k l a r i n g te staven?
t e n d v o o r v e r l i c h t i n g w e r d g e b r u i k t , was dat voor-
het b r i e f p a p i e r dat de gasfabriek omstreeks 1840
c o n c u r r e n t i e h a d de n i e u w e l i c e n t i e h o u d e r overi-
g e b r u i k t e . D e k o p w o r d t gesierd d o o r e e n afbeel-
gens b e d o n g e n dat de E n g e l s e I C G A i n A m s t e r -
d i n g v a n de fabriek g e z i e n v a n a f de Schans. G e l e -
d a m g e e n e i g e n gasfabriek m o c h t s t i c h t e n . So fat,
g e n h e i d s d r u k w e r k m e t a f b e e l d i n g e n van bedrijfs-
so good.
p a n d e n zijn b e k e n d v a n de grote Amsterdamse-
H e t g i n g de A m s t e r d a m s e fabriek, aanvankelijk
hotels, zoals het V i c t o r i a H o t e l e n H o t e l de 1'Eu-
n o g gevestigd achter de H o o g d u i t s e S c h o u w b u r g
r o p e . D e z e zijn e c h t e r v a n latere tijd e n m e n k a n
i n de A m s t e l s t r a a t , v o o r l o p i g v o o r de w i n d . I n
zich dus afvragen waar de A m s t e r d a m s e
1826 w a r e n slechts d r i e g e b o u w e n a a n g e s l o t e n , i n
gasfa-
b r i e k het i d e e v a n d a a n h a d o m h a a r b r i e f p a p i e r
1827 al z e v e n t i e n , het j a a r d a a r o p was d i t aantal
te v e r f r a a i e n m e t e e n a f b e e l d i n g v a n het bedrijf.
v e r d u b b e l d . G r o t e k l a n t e n w a r e n de H o o g d u i t s e
E e n afbeelding die bovendien trekken vertoont
S c h o u w b u r g , de ' T e e k e n a c a d e m i e ' e n de Stads-
van m o d e r n r e c l a m e d r u k w e r k , want de g e t o o n d e
s c h o u w b u r g , d i e s a m e n g o e d w a r e n v o o r e e n der-
facade was b e p a a l d i n d r u k w e k k e n d e r d a n
de v a n de gasafname. In 1829 w e r d e e n fabriek ge-
het
werkelijke a a n z i c h t .
bouwd
op
het
bolwerk N i e u w e r k e r k aan
de
Schans, ter v e r v a n g i n g van d i e i n de Amstelstraat.
Engelse overname
H e t gas uit hars e n r a a p o l i e was e c h t e r d u u r e n de
W e l l i c h t k u n n e n de h e r k o m s t e n de d a t e r i n g van
u i t b r e i d i n g van het aantal a a n s l u i t i n g e n stagneer-
P e l g r o m s d o e k m e e r l i c h t w e r p e n o p de achter-
de. T e g e n v a l l e n d e i n k o m s t e n e n o p l o p e n d e kos-
g r o n d v a n h e t s c h i l d e r i j . E e n b o r d j e o p de lijst
ten v a n o n d e r h o u d v a n h e t l e i d i n g n e t b r a c h t e n
v a n het s c h i l d e r i j geeft de v o l g e n d e E n g e l s t a l i g e
de A m s t e r d a m s e m a a t s c h a p p i j i n m o e i l i j k h e d e n
tekst: ' A m s t e r d a m - o r i g i n a l works o f the A m s t e r -
e n e e n o v e r n a m e l a g v o o r de h a n d . D e I m p e r i a l
d a m s c h e Pijp-Gas C o m p a n y i n the E l a n d s t r a a t (la-
C o n t i n e n t a l Gas A s s o c i a t i o n h a d al e e n a a n z i e n -
ter k n o w n as M a r n i x s t r a a t ) fïrst b u i l t i n 1 8 3 4 ' .
lijk d e e l i n h a n d e n v a n de h o n d e r d i n 1825 ge-
W a n n e e r de tekst o p de lijst w e r d a a n g e b r a c h t is
plaatste a a n d e l e n van ƒ 1 . 0 0 0 . I n 1833 w e i g e r d e d i -
n i e t b e k e n d . H e t lettertype d o e t v e r m o e d e n dat
r e c t e u r J o h a n W a r i n n o g zijn b e d r i j f aan de I C G A
h e t o p zijn m i n s t e n i g e t i e n t a l l e n j a r e n g e l e d e n is
te v e r h u r e n . H e t jaar d a a r o p was de f i n a n c i ë l e
g e s c h i e d . D e h e r k o m s t v a n het s c h i l d e r i j m a a k t
t o e s t a n d v a n de A m s t e r d a m s c h e P i j p - G a z C o m -
d u i d e l i j k w a a r o m h e t bordje i n het E n g e l s is ge-
p a g n i e zo z o r g e l i j k dat aan v e r k o o p n i e t m e e r te
steld. H e t d o e k d o o k n a m e l i j k o p bij e e n v e i l i n g -
o n t k o m e n viel. De Engelsen n a m e n het bedrijf
h u i s i n L o n d e n e n het v e r m o e d e n bestaat dat P e l -
over, m a a r de d i r e c t e u r w e r d i n zijn f u n c t i e ge-
g r o m het s c h i l d e r i j heeft g e m a a k t i n o p d r a c h t v a n
handhaafd,
de
Association'
D a a r m e e s p e e l d e n ze s l i m i n o p het n a t i o n a a l ge-
( I C G A ) , d i e i n 1834 de gasfabriek a a n de S c h a n s
tinte e c o n o m i s c h e b e l e i d van k o n i n g W i l l e m I
in h a n d e n kreeg.
(1813/15-1840).
'Imperial
Continental
Gas
evenals d e o o r s p r o n k e l i j k e
naam.
D e I C G A was i n 1824 te L o n d e n o p g e r i c h t o m
D e n i e u w e e i g e n a a r wist b i n n e n de kortste ke-
o p het E u r o p e s e vasteland gasfabrieken le e x p l o i -
r e n t o e s t e m m i n g te k r i j g e n v o o r het g e b r u i k van
teren. I n 1827 h a d deze maatschappij i n N e d e r -
s t e e n k o o l e n was zo i n staat v e e l g o e d k o p e r
l a n d h e t o c t r o o i v e r w o r v e n o p de e x t r a c t i e v a n
p r o d u c e r e n . D e lagere gasprijs was a a n t r e k k e l i j k
gas u i t h a r s e n . D e A m s t e r d a m s c h e P i j p - G a z C o m -
v o o r n i e u w e afnemers, z o d a t e e n u i t b r e i d i n g van
124
te
Museumnieuws
Afb. 3. Cornelis Springer, De bouwput van de Hollandsche Gazfabriek aan de Weteringschans (bij de Pieter Pauwstraat en Den Texstraat). Doek, 75x100 cm., z.j. Amsterdams Historisch Museum.
het net noodzakelijk werd. In 1835 kreeg het bedrijf toestemming het leidingstelsel uit te breiden. Gasbuizen werden ingegraven onder de Vijzelstraat, de Nieuwezijds Voorburgwal (Pijpenmarkt), de Dam (Vijgendam), Nes, Leidseplein, Oudezijds Achterburgwal, Damrak, Prinsengracht, Egelantiersgracht, Warmoesstraat en Reestraat. Maar de monopoliepositie van de ICGA riep weerstand op. Onvrede over de prijs van het gas bracht suikerfabrikant De Bruijn ertoe het initiatief te nemen voor het stichten van een tweede gasfabriek. Deze 'Hollandsche Gazfabriek' verrees aan de Weteringschans ter hoogte van de huidige Pieter Pauwstraat en Den Texstraat en begon in 1847 met de productie. Het Amsterdams Historisch Museum bezit een schilderij van Cornelis Springer (1817-1891) waarop de laatste fase van de bouw van deze fabriek te zien is. In 1883 kwam toch de hele gasvoorziening in handen van de ICGA, die toen al onder de spotnaam 'Ik Commandeer Geheel Amsterdam' bekend stond. De twee kleine gasfabrieken op de voormalige bolwerken aan de Schans en de Weteringschans
konden de sterk gestegen vraag niet aan en uitbreiding binnen de grenzen van de oude stad was niet mogelijk. De ICGA bouwde daarom nieuwe fabrieken buiten de toenmalige bebouwde kom. De Westergasfabriek aan de Haarlemmerweg begon in 1885 de productie, de Oostergasfabriek aan de Linnaeusweg kwam twee jaar later gereed. De capaciteit was toen voldoende om de gasproductie in het oude bedrijf te staken en de fabriek aan de Schans werd daarom in 1887 gesloopt. Als gevolg van de politiek van de radicaal-liberale wethouder Treub nam de gemeente in 1897 tenslotte de gasvoorziening over, en daarmee was de rol van de Imperial Continental Gas Association uitgespeeld. Een fabriek in windmolenland De korte geschiedenis van de ICGC in Amsterdam overschrijdt ruim dertig jaar de sterfdatum van Jacobus Pelgrom. Als we er vanuit gaan dat het doek in opdracht van de ICGA is gemaakt, dan kan nader onderzoek in de archieven van de Engelse maatschappij in Londen waarschijnlijk uitsluitsel 1 25
Museumnieuws
Amsterdam heeft gehangen en pas later naar geven over de datering van het doek en over de Londen is verhuisd. Maar dat is speculatie. overwegingen die tot de opdracht aan deze NeHiertegen pleit de majestueuze afbeelding van derlandse kunstenaar hebben geleid. De overnahet in wezen eenvoudige complex dat de Imperial me van het bedrijf in 1834 zou een mogelijke aanContinental Gas Company in 1834 verwierf. Enleiding geweest kunnen zijn; men zou ook gelse bedrijven hadden in deze tijd een veel uitkunnen denken aan het 25-jarige jubileum in bundiger architectuur. Aan het exterieur werd 1859. veel geld en aandacht besteed, hetgeen bij de moOp het schilderij zijn drie 'gazometers' te zien. numenten van het 19e-eeuwse Engelse industriële De gashouders zijn voor het eerst te herkennen op de stadsplattegrond in de Gids voor reizigers doorerfgoed vaak goed te zien is. Het is zeker dat de Nederland van R H . Witkamp (Amsterdam 1847). Engelse opdrachtgevers zich bewust waren van het feit dat Nederland in industriële ontwikkeling Oudere kaarten geven niet genoeg details, dus ver achterliep op Engeland. In zekere zin was Nedaaraan kan geen bewijskracht worden ontleend. derland een ontwikkelingsland, zeker na de feiteEen plattegrond uit 1862, eveneens in het Amsterlijke afscheiding van België waar de moderne indamse gemeentearchief aanwezig, toont een vierdustrieën gevestigd waren. Tot ver in de 19e eeuw de gashouder, maar dat het schilderij vóór die dableef Nederland voornamelijk een handelsnatie, tum is vervaardigd staat al buiten kijf. De schilderin verregaande mate bovendien afhankelijk van overleed immers in 1861. De overeenkomst met importen uit de koloniën. Het schilderij van Pelde afbeelding op het briefpapier dat omstreeks grom zou als een teken gezien kunnen worden 1840 in gebruik was bij de Amsterdamse gasfadat de 19e-eeuwse industrialisatie in ons land als briek doet eerder de bedrijfsovername in 1834 ondermaats werd beschouwd. De picturale opdan het jubileum in 1859 als aanleiding vermoewaardering van de Amsterdamsche Pijp-Gaz Comden. De ostentatieve afbeelding van de Nederpagnie zal aan de aankoop door de Engelse eigelandse vlag zou dit argument kunnen versterken. naren meer heroïek hebben gegeven. Een echte Zoals eerder werd vermeld, voerde de regering fabriek in windmolenland. Een kwestie van onder koning Willem I een nationalistische, ecoschaal. nomische politiek. In 1837 werd de Engelse maatschappij zelfs gedwongen haar orders voor machinerie en onderdelen in Nederland te plaatsen. In 1846 werd deze politieke koers verlaten. De vlag zou een gebaar kunnen zijn, een bewijs van goed gedrag, als ware de gasfabriek, sinds 1834 in Engelse handen, toch een 'echt' Nederlands bedrijf. Indien dit argument wordt gevolgd, ligt het voorde hand te veronderstellen dat het schilderij aanvankelijk in de directiekamer van het bedrijf in
Literatuur: Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel III: Textiel; gas, licht en elektriciteit; bouw (Zutphen: Walburg Pers, 1993) Lodewijk Wagenaar conservator van het Amsterdams Historisch Museum
Oproep Historisch tijdschrift Holland publiceert artikelen over allerlei onderwerpen uit de geschiedenis van het huidige N o o r d - en Zuid-Holland. De redactie streeft ernaar de verschillende tijdvakken en uiteenlopende vakgebieden aan b o d te laten k o m e n . De redactie wil hierbij lezers oproepen o m bijdragen i n te zenden voor de komende jaargangen. Belangrijke voorwaarden voor plaatsing i n het tijdschrift zijn dat een artikel gebaseerd is op eigen onderzoek en verbanden legt met de voor het onderwerp relevante literatuur. H e t artikel dient lezenswaardig te zijn voor een breed publiek. Niet i n aanmerking voor publicatie k o m e n zeer specialistische bijdragen die moeilijk toegankelijk zijn voor niet-vakgenoten en bijdragen die het strikt lokale belang niet overstijgen. Nadere informatie en richtlijnen voor auteurs zijn op te vragen bij de redactie-secretaris (adres: zie colofon).
12b
