MONUMENTENPRIJS BOXTEL VERSLAG VAN DE VERKIEZING VOOR
“DE SLUITSTEEN 2013”
Monumentenprijs “De Sluitsteen 2013” Boxtel 2013
Op het Boxtels grondgebied is veel moois te zien. Nog meer dan al in de gemeentelijke monumentenlijst is vastgelegd. Om de belangstelling van de inwoners van onze gemeente voor de Boxtelse monumenten te bevorderen werd in 2003 de Boxtelse monumentenprijs “De Sluitsteen” ingesteld. Deze prijs, een trofee die de sluitsteen symboliseert, wordt uitgereikt aan de eigenaar/beheerder die heeft getoond dat hij zijn bezit op respectvolle wijze onderhoudt en/of beheert. Tweejaarlijks wordt een thema gekozen waarbinnen gezocht wordt naar een winnaar. De prijs bestaat uit de trofee en een juryrapport. In 2003 werd als motto gekozen “de boerderij” en werd de prijs gewonnen door een boerderij aan de Kalksheuvel, in 2005 was het thema “historische straatwanden” en werd de prijs in de wacht gesleept door de Clarissenstraat. In 2007 viel de eer te beurt aan Sigarenmagazijn Voets met het thema “winkelpuien”. In 2009 was het thema “kleine monumenten” en ging de prijs naar “Magere Josje”. Tot slot was in 2011 het thema “respectvolle omgang met vernieuwing van monumenten” met als prijswinnaar de Oostenrijkse houten woning aan de Dommel in de Mgr. Wilmerstraat. Dit jaar koos de Monumentencommissie Boxtel als onderwerp “aanbouwen en bijgebouwen in het landelijk gebied van de gemeente Boxtel”. Binnen de gemeente zijn er 13 diverse objecten genomineerd die voor de monumentenprijs in aanmerking komen.
Voorzitter monumentencommissie Boxtel, Bea Schoenmakers
Jury: Els Vissers Rob van den Heuvel Joop van der Pol Foto’s: Rinie van Oirschot
Barrierweg 23
Gemeentelijk monument met langgevelboerderij uit 1876, bakhuis ca. 1848, varkenskot ca. 1880. Vrijwel onzichtbaar in de kom van het dorp Liempde ligt dit mooie ensemble van boerderij met bijgebouwen en open ruimte. Het varkenskot uit het einde van de negentiende eeuw is een van de weinige in de gemeente Boxtel. Alleen het exterieur is beoordeeld. Naar verwachting bevinden er zich in het interieur ook nog authentieke onderdelen. Onderhoud aan de bijgebouwen is dringend gewenst, en daarom zou nagedacht moeten worden over een functie. Leegstand betekent bijna altijd de genadeslag voor gebouwen. Het ensemble is van groot belang door zijn verschijningsvorm, maar zeker ook door zijn situering. De jury hoopt met de nominatie voor de Boxtelse monumentenprijs de waarde van dit geheel onder de aandacht te brengen. Als we extra prijzen te verdelen hadden, zouden we hier een aanmoedigingsprijs tot behoud van het geheel uitreiken.
Boxtelseweg 42
Rijksmonument met onder andere de langgevelboerderij, karschop, put en bakhuis uit het midden van de negentiende eeuw. Verscholen achter een grote haag ligt een grote diversiteit aan bijgebouwen, boomgaard en erf. Met onder meer een prachtig bakhuis met aan de voorzijde een overstek en daarnaast weer de put. Interieur van de bijgebouwen is niet beoordeeld. De bijgebouwen worden niet of nauwelijks gebruikt, wat het behoud in gevaar brengt. Nadenken over een eventuele functie voor de bijgebouwen lijkt noodzakelijk. Het hoofdgebouw wordt door twee gezinnen bewoond. Normaliter hoeft dit geen probleem te zijn, maar hier wordt het ensemblegevoel enigszins teniet gedaan door het verschil in onderhoud van de beide delen (zie bijvoorbeeld het rieten dak van de boerderij).
Eindhovenseweg 16
Rijksmonument bestaande uit een woning daterend van 1743, een schuur uit 1935 en een stalschuur uit ca. 1880. Het complex bestond oorspronkelijk uit een woning met gelagkamer, een bierbrouwerij aan de Dommel, een haven bij de brug, een boerderij, paardenstallen en een karschop. De stal-schuur is prachtig gerestaureerd met behoud van originele onderdelen zoals de gevelopening voor de aandrijfas van de dorsmanege en de kijkopening voor contact met het manegepaard. Drie aaneengesloten dubbele deuren, gemetselde boogconstructie en dito kromboog. Originele gietijzeren ramen, zwaar ankerwerk, topgevel afgewerkt met ijsselsteentjes. In het interieur bevindt zich nog een originele Hollandse stal uit de jaren dertig van de twintigste eeuw.
Dit geweldige complex wordt met zo veel liefde en aandacht bewoond en onderhouden dat het de jury voor een bijna onmogelijke taak stelde. Dit complex wordt de bijna-winnaar, en alleen omdat we als jury geen twee winnaars mogen voordragen.
Hoevedreef 2
Rijksmonument bestaande uit een boerderij (zeventiende/achttiende eeuw) met herenkamer uit ca. 1523, Vlaamse langsdeelschuur, put en duiventoren uit 1661. Cultuurhistorisch zeer waardevol object door zijn ouderdom en geschiedkundige verbondenheid met de Karthuizer Orde. Sinds de dood van bewoner Sjefke van den Braak is het leven er een beetje uit. Graag zou de jury zien dat boerderij, schuur en duiventoren weer volop in gebruik waren. Economische meerwaarde kan zorgdragen voor onderhoud en restauratie.
Sint Jorishoef 1
Gemeentelijk monument het bakhuis uit de achttiende eeuw en een beeldbepalend pand (boerderij). Goed onderhouden hedendaags boerderijcomplex met authentieke onderdelen zoals het bakhuisje. Het bakhuisje is zeer gaaf, de oven is nog aanwezig evenals een aardappelkelder, de plavuizenvloer en het privaat. Het geheel straalt een ongeëvenaarde rust uit. Het is hier goed toeven.
Kapelstraat 6
Rijksmonument, landarbeidershuisje uit ca. 1900. De nominatie betreft de aanbouw die hier is gerealiseerd. Prachtig voorbeeld voor hoe men met respect voor de bebouwde omgeving van de Kapelstraat, met zijn lage karakteristieke bebouwing, iets moois kan realiseren. Twee jaar geleden ook al genomineerd. We blijven ons erover verbazen hoe je met een berg liefde en aandacht zo iets moois kunt maken.
Kasterensestraat 4
Rijksmonument met molenaarshuis uit 1758. Vlaamse schuur en bakhuisje. Zeer sfeervol geheel, mede door erfbeplanting en -inrichting. Het totaal is een beeldbepalend onderdeel van de historische landelijke bebouwing in Kasteren. Hier proeft men dat er met ziel en zaligheid gewerkt is om het geheel steeds verder te optimaliseren. Dit is onder andere duidelijk te zien aan de Vlaamse schuur die door de eigenaar van de ondergang werd gered. De schuur werd door de Kruisheren van het klooster te Sint-Agatha (bij Cuijk) afgebroken. De heer Van Keulen heeft eigenhandig en met grote precisie deze weer opgebouwd. De herboren schuur wekt de indruk dat ze er altijd heeft gestaan.
Loöeind 11
Gemeentelijk monument bestaande uit langgevelboerderij uit 1932, schuur (restant oude boerderij) uit ca. 1860 en een tweetal waterputten. Goed onderhouden en mooi ensemble van gebouwen, fruitbomen en moestuin. Economisch versterkt door het realiseren van een Bed and Breakfast in de schuur. Nu nog een paar rondscharrelende varkens en het beeld zou compleet zijn.
Oude Dijk 19-21
Rijksmonument uit 1888 bestaande uit langgevelboerderij, waterput, bakhuis, moestuin en andere bijhorende onderdelen. Sieraad voor het dorp Liempde, een goed onderhouden oase temidden van bebouwing. Prachtige eenheid van boerderij, erf en erfbebouwing. Ondergebracht in een stichting, met als doel dat het geheel ten goede blijft komen aan de dorpsgemeenschap. De jury zou graag zien dat huis en erf vaker zouden worden opengesteld voor de gemeenschap. Wellicht dat passende functies voor de bijgebouwen hieraan zouden kunnen bijdragen.
Parkstraat 26
Rijksmonument langgevelboerderij uit 1854 met schuur en bakhuis. Recentelijk grondig gerestaureerd, prachtig verzorgd. Voor het sfeergevoel moet er eerst nog wat van het oude patina terugkomen. De jury mist de hoefstal (Een hoefstal of travalje is een stellage of een open stal die een hoefsmid gebruikt om paarden of ezels te beslaan. Het dier wordt in de hoefstal geplaatst, waarna de hoefsmid aan de hoeven kan werken. Het gebruik van een hoefstal is niet noodzakelijk om een paard te kunnen beslaan) die hier vroeger stond.
Pastoor Dobbeleijnstraat 2
Rijksmonument, ensemble van langgevelboerderij uit de negentiende eeuw met complete erfbebouwing en erfinrichting. De Boxtelse monumentencommissie koos dit jaar voor de ‘Sluitsteen 2013’ als onderwerp ‘aanbouwen en bijgebouwen in het landelijke gebied van de gemeente Boxtel’. Het object moest behoren bij een rijks- of gemeentelijk monument, of als beeldbepalend pand zijn aangewezen. De grote uitdaging voor het hedendaagse monumentenbeleid is de herbestemming. De enorme leegstand van kerken, kloosters en industriële objecten is een groot probleem. Voor het platteland begon deze transformatie al aan het begin van de eenentwintigste eeuw en ze nadert haar voltooiing. De meeste monumentale boerderijen hebben nu hun oorspronkelijke
agrarische functie verloren. Er is massaal gezocht naar een nieuwe functie voor boerderij, erf en omgeving. Meestal (90%) ging het daarbij om een woonfunctie. Nieuwe functies stellen nieuwe eisen aan bijvoorbeeld lichtinval, wooncomfort en indeling van ruimten. Binnen deze veranderde landelijke omgeving ging de jury aan de slag. Dachten we in het begin appeltje-eitje, keuze genoeg. Dat viel tegen - zwaar tegen. We kwamen tot de ontdekking dat heel veel van de bijgebouwen zijn verdwenen of in te slechte staat verkeren om te worden genomineerd. Dat is ook geen wonder, omdat binnen de monumentenzorg pas laat inzicht is ontstaan in de ensemblewaarde van de boerderij en de wenselijkheid van integrale instandhouding. Boerderijgebouwen en opstallen, hun interieurs en bijbehorende installaties, erven, sier- en moestuinen, boomsingels en andere elementen werden in het verleden zelden als organisch ensemble van gelijkwaardige elementen aangemerkt en bij wet beschermd. Veel van de wettelijk vogelvrije elementen zijn inmiddels verdwenen of worden alsnog bedreigd. De boerderij verwordt daarmee tot een bouwkundig relict, een casco dat nog slechts aan vervlogen tijden herinnert. Er wordt wel eens gezegd: ‘Een boerderij zonder vee is als een kerk zonder gelovigen’. Zo erg is het gelukkig niet. Het boerenerf was door de eeuwen heen ook geen statisch geheel. Het werd steeds aangepast aan de veranderende economische en sociale omstandigheden. Door herbestemming kunnen boerderijen een nieuw leven krijgen. Dat het karakter daardoor in de meeste gevallen sterk verandert is een feit. Het platteland hoeft geen openluchtmuseum te worden. Maar voor de kwaliteit en de belevingswaarde van het platteland is het belangrijk dat het karakteristieke beeld van historische boerderijen bewaard blijft. Voor de economische levensvatbaarheid van een boerderij en zijn bijgebouwen is het dus van belang dat leegstand van gebouwen wordt voorkomen. Dit betekent een zorgvuldige zoektocht naar een nieuwe bestemming, waarbij ook voor de monumentencommissie een schone taak is weggelegd. Genoeg gesomberd in deze feestelijke omgeving. Er bestaan namelijk uitzonderingen. Onze prijswinnaar is er één van. Een boerderij die met zijn schuren, stallen en omringend erf een natuurlijke eenheid vormt met het omringende coulissenlandschap. Hier vinden we nog vee en opslag van voer, mét de bijbehorende geluiden en geuren. Waar kleinschalige nietagrarische bedrijfsactiviteiten plaatsvinden. Aan de buitenkant is het niet te zien, maar de dwarsdeelschuur, vroeger in gebruik als graanschuur, huisvest nu een bed and breakfast. Uilen hebben er een gastvrij onderdak gevonden en kippen scharrelen op de mestvaalt. Hier is de juiste balans gevonden tussen economisch verantwoord bezig zijn en behoud van het historisch agrarisch erfgoed. Een prachtige harmonie waar de jury diep van onder de indruk is.
Roderweg 22
Rijksmonument uit het midden van de negentiende eeuw met schuur en bakhuis. Ook hier geldt dat er recentelijk grondig gerestaureerd is. Het erf is aangepast aan het huidige gebruik en daardoor nog wat kaal. Een moes- en siertuin zouden goed passen op dit grote erf. Bijgebouwen waaronder het bakhuis zijn behouden en weer goed zichtbaar. De jury waardeert het dat de jonge gezinnen die er nu wonen zo veel tijd, aandacht en geld besteden aan ons cultureel erfgoed.
Rosenhofstraat 24
Rijksmonument kortgevelboerderij met uitgebouwde zitkamer uit de zeventiende eeuw. Dit monument komt voor in tal van publicaties. Het is dan ook een echte blikvanger. In de prachtig onderhouden voortuin staat de welput. Tot verdriet van de huidige bewoners is de oude varkensschuur die naast de boerderij stond verdwenen. Nieuwbouw eiste ruimte. Gelukkig kan men nog wel steeds genieten van het prachtige, weidse uitzicht over de Liempdse akkers. Het is een geweldige ervaring om met eigenaren te kunnen praten over hun eigendom, waar ze terecht trots op zijn en dat graag met je willen delen.
