MILIEURAPPORT PLAN-M.E.R. INTERREG IVA PROGRAMMA

MILIEURAPPORT PLAN-M.E.R. INTERREG IVA PROGRAMMA 2007 - 2013 DEFINITIEF

16 mei 2007 110623/CE7/139/000604

MILIEURAPPORT

Inhoud Samenvatting ____________________________________________________________________4 1

2

Inleiding _____________________________________________________________________6 1.1

Aanleiding en doel INTERREG IVA programma Nederland – Duitsland 2007 – 2013 _______________________________6

1.2

Waarom Plan-m.e.r. ____________________________________________________________________________________6

1.3

Procedure Plan-m.e.r. __________________________________________________________________________________ 7

1.4

Het Plan m.e.r. ________________________________________________________________________________________9

1.5

Leeswijzer___________________________________________________________________________________________ 10

Programmabeschrijving ________________________________________________________11 2.1

3

4

5

Programmabeschrijving ________________________________________________________________________________11

Beoordelingskader ____________________________________________________________14 3.1

Inleiding _____________________________________________________________________________________________ 14

3.2

Strategische doelstellingen ____________________________________________________________________________ 14

3.3

Methodiek effectbeoordeling ___________________________________________________________________________ 19

3.4

Te beoordelen activiteiten ____________________________________________________________________________ 20

3.5

Toetsingskader_______________________________________________________________________________________ 21

Referentiesituatie _____________________________________________________________23 4.1

Inleiding ____________________________________________________________________________________________ 23

4.2

Ligging en begrenzing plan- en studiegebied _____________________________________________________________ 23

4.3

Huidige situatie Plangebied (Nederland-Duitsland)________________________________________________________ 25

4.4

Autonome ontwikkeling grensgebied Duitsland ____________________________________________________________27

4.5

Autonome ontwikkeling grensgebied Nederland __________________________________________________________ 29

Milieubeoordeling ____________________________________________________________31 5.1 5.2

Inleiding _____________________________________________________________________________________________ 31 Actiegebied 2a) Bevordering van hernieuwbare energieen en ontwikkeling van energiebesparende technologien. ___ 31 5.2.1

2a-1) Bevordering van grensoverschrijdende projecten voor de ontwikkeling en toepassing van

5.2.2

2A-2) Stimulering van de ontwikkeling van technologieën of maatregelen die bijdragen aan

hernieuwbare/ energieën en van alternatieve technologieën voor de energiewinning __________________ 31 energie/efficiëntie___________________________________________________________________________ 31 5.2.3

5.3

2A-3) Stimulering van grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van de Eco-Profit __________ 32

5.2.4

2A-4) Ervaringsuitwisseling over energie-efficiënte toepassingen _________________________________ 32

5.2.5

2-A5) Bevordering van de voorlichting over en de toepassing van energiebesparende technologieën ___ 32

Actiegebied 2b) Bevordering van de grensoverschrijdende ontwikkeling van het infrastructurele aanbod in het grensgebied ________________________________________________________________________________________ 32 5.3.1

2b-1) Bevordering van de netwerkvorming van verkeersdragers en van de versterking van geïntegreerde transportketens ____________________________________________________________________________ 32

5.3.2

2b-2) Bevordering van alternatieve en milieuvriendelijke vervoermiddelen en vervoerswegen. Bevordering van de technische interoperationaliteit in het railvervoer_________________________________________ 33

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

2

MILIEURAPPORT

5.3.3

2b-3) Bevordering van onderzoek/evaluaties van of voorlichting over grensoverschrijdende aanleg (missing-links) van vervoerswegen____________________________________________________________ 33

5.3.4

2b-4) Bevordering van maatregelen van het subsidiegebied als logistieke locatie _____________________34

5.3.5

2b-5) Bevordering van initiatieven (studies) op het gebied van de haalbaarheid, het verbeteren en het gebruik van de grensoverschrijdende informatie- en communicatienetwerkinfrastructuur _____________34

5.3.6

2b-6) Bevordering van grensoverschrijdende samenwerking tussen organisaties op het gebied van openbare voorzieningen en afvalverwerking ____________________________________________________ 35

5.3.7 5.4

2b-7) Bevordering van de uitwisseling van ervaring op het gebied van afvalinzameling en verwerking ___ 35

Actiegebied 2c ) Bevordering van de grensoverschrijdende natuur- en landschapsbescherming en van de milieubescherming___________________________________________________________________________________ 35 5.4.1

2c-1) Ondersteuning van maatregelen ter ontwikkeling van nieuwe grensoverschrijdende beschermingsconcepten (bijv. Natuurparken) ___________________________________________________ 35

5.4.2

2c-2) Koppeling van grensoverschrijdend toerisme en natuurbescherming bijvoorbeeld door de commerciële uitbating van de natuurlijke karakteristieken van het studiegebied _____________________ 36

5.4.3

2c-3) Stimulering van de grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van de hoogwaterbescherming______________________________________________________________________ 36

5.4.4

2c-4) Bevordering van grensoverschrijdende samenwerkingsverbanden ter vermindering van toevoer en emissie van schadelijke stoffen ________________________________________________________________37

5.4.5

2c-5) Onderzoek naar de gevolgen van de klimaatverandering voor natuur en landschap in de regio en ontwikkeling van beschermingsmaatregelen _____________________________________________________37

5.4.6

Cumulatie en Mitigerende maatregelen__________________________________________________________37

5.5

Evaluatie van de effecten ______________________________________________________________________________37

5.6

Conclusies___________________________________________________________________________________________37

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

3

MILIEURAPPORT

Samenvatting In maart 2000 heeft de Europese Raad in Lissabon en nieuwe strategische doelstelling (de zogenaamde “Lissabon-strategie”) voor het daaropvolgende decennium vastgesteld. Het doel is om van de Unie in 2010 “de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie van de wereld te maken die in staat is tot duurzame economische groei met meer en betere banen en een hechtere sociale samenhang”. Op 15 en 16 juni 2001 breidt de Europese Raad in Göteborg het proces van Lissabon betreffende werkgelegenheid, economische hervormingen en sociale samenhang uit met een nieuwe dimensie: het milieu. Het operationele programma (het INTERREG IVA programma) voor het Duits-Nederlandse grensgebied is afgestemd op de strategische doelstellingen van de Europese Unie, Nederland en de Bondsrepubliek Duitsland (deelstaten Nordrhein-Westfalen en Niedersachsen). Deze doelstellingen vormen de achterliggende context voor de grensoverschrijdende samenwerking in het Duits-Nederlandse programmagebied. Onderliggende rapportage betreft het Milieurapport als onderdeel van het Plan-m.e.r. Het doel van een Plan-m.e.r. is om bij de besluitvorming over plannen en programma’s het milieu een volwaardige plaats te geven, met het oog op de bevordering van een duurzame ontwikkeling: het Plan-m.e.r. is gekoppeld aan plannen of programma’s die (uiteindelijk) kunnen leiden tot concrete projecten of activiteiten met mogelijk belangrijke nadelige gevolgen voor het milieu. Belangrijk hierbij is dat deze concrete projecten of activiteiten op zichzelf m.e.r-plichtig moeten zijn. Op dit moment heeft het INTERREG IVA programma Nederland – Duitsland 2007 – 2013 (hierna INTERREG IVA programma genoemd) een zodanig abstractieniveau dat de daarin benoemde activiteiten nog niet concreet genoeg zijn om te beoordelen of deze m.e.r.(beoordelings)plichtig zijn. In de milieubeoordeling behorend in het Plan-m.e.r. zal dan ook in ruime zin gekeken worden naar die activiteiten, die mogelijk een verandering van effecten geven voor de relevante milieuaspecten. Bij de uitvoering van het programma (projecten en initiatieven) zal door de initiatiefnemer per keer beoordeeld moeten worden of een plan of activiteit/project m.e.r.-(beoordelings)plichtig is. Voor het INTERREG IVA programma zijn prioriteiten gesteld. De prioriteiten zijn:

Prioriteit 1: Economie, technologie en innovatie.

Prioriteit 2: Duurzame regionale ontwikkeling.

Prioriteit 3: Integratie en maatschappij.

Prioriteit 4: Technische ondersteuning.

Binnen deze prioriteiten zijn zogenaamde actiegebieden aangegeven, waarbinnen concrete activiteiten zijn geformuleerd. Vervolgens is ingegaan op de actiegebieden met hun activiteiten. Hierbij wordt aangegeven welke beschreven activiteit in het kader van deze Plan-m.e.r. kan leiden tot een milieueffect en welk milieueffect het dan zal betreffen. Hierbij worden alleen die milieu-effecten van de activiteiten beschreven waarvan te verwachten is

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

4

MILIEURAPPORT

dat deze in de toekomst zullen leiden tot op zichzelf staande m.e.r.-plichtige activiteiten. Het milieueffect in relatie tot de activiteit is vervolgens uitgewerkt in de milieubeoordeling. Een nadere beschouwing heeft uitgewezen dat de prioriteiten 1, 3 en 4 naar verwachting niet leiden tot relevante milieu-effecten en/of m.e.r.-(beoordelings)plichtige activiteiten. Prioriteit 2 bestaande uit de actiegebieden 2 a t/m 2c zijn beschreven in de milieubeoordeling. Geconcludeerd is dat gezien het strategische en globale karakter van de in het programma genoemde activiteiten de effectbeschrijving zeer algemeen is. De activiteiten zijn ruim geformuleerd en niet verder geconcretiseerd naar exacte aard van de activiteit of locatie/gebied. Wel zijn er aandachtspunten geformuleerd welke als leidraad kunnen dienen voor de toetsing van in te dienen plannen en projecten/activiteiten in de vervolgfase. Hiermee vindt borging van de milieuaspecten in de besluitvorming van het INTERREG IVA programma plaats. Namelijk indirect via de toetsing en monitoring van de daaruit voortvloeiende ingediende plannen of projecten/activiteiten.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

5

MILIEURAPPORT

HOOFDSTUK

1.1

1

Inleiding

AANLEIDING EN DOEL INTERREG IVA PROGRAMMA NEDERLAND – DUITSLAND 2007 – 2013 Sinds 1991 subsidieert de Europese Commissie de grensoverschrijdende samenwerking tussen de EU-lidstaten en/of potentiële toetredingslanden. Het bestaande "Communautair Initiatief INTERREG" is voor de huidige subsidiefase (2007 – 2013) tot een zelfstandige Doelstelling (Europese Territoriale Samenwerking) in het kader van de EU-structuurfondsen gemaakt. Met deze status kan aan de opvolging van INTERREG in zijn geheel een belangrijkere betekenis in de context van de EU-subsidiëring worden toegeschreven. In november 2005 heeft de Europese Commissie zich op basis van een beoordeling van de tot dan toe uitgevoerde INTERREG IIIA-programma’s gewend tot de betrokken lidstaten en geadviseerd de beide INTERREG IIIA-programma’s van de drie Nederlands-NordrheinWestfälische Euregio’s en de noordelijke Eems Dollard Regio (Niedersachsen – Nederland) samen te voegen. Daarmee wordt gevolg gegeven aan de intentie principiële nationale probleemsituaties overkoepelend te bezien en het beheer van het programma te bundelen. Voor bijna het gehele Duits-Nederlandse grensgebied zal er in de komende subsidieperiode voor het eerst sprake zijn van één operationeel programma voor de "Europese territoriale samenwerking" tussen Nederland, Nordrhein-Westfalen en Niedersachsen1. Er is afgesproken dat Nordrhein-Westfalen ten opzichte van de Europese Commissie de verantwoordelijke beheersautoriteit zal zijn. Tegelijkertijd is overeengekomen – op basis van de positieve ervaringen met de gerealiseerde „vuurtorenprojecten“ – nog meer dan tot nu toe de nadruk te leggen op grote zogenaamde „majeure projecten“. Het operationele programma voor het Duits-Nederlandse grensgebied is afgestemd op de strategische doelstellingen van de Europese Unie, het Koninkrijk der Nederlanden en de Bondsrepubliek Duitsland resp. de deelstaten Nordrhein-Westfalen en Niedersachsen en op de regionale doelstellingen. Deze doelstellingen vormen het kader voor de grensoverschrijdende samenwerking in het Duits-Nederlandse programmagebied en op deze wijze wordt zekergesteld dat het programma in hoge mate coherent is met de vereisten en doelstellingen op alle niveaus.

1.2

WAAROM PLAN-M.E.R. Het doel van een Plan-m.e.r. is om bij de besluitvorming over plannen en programma’s het milieu een volwaardige plaats te geven, met het oog op de bevordering van een duurzame 1

Alleen aan het zuidelijke "puntje" van de Duits-Nederlandse grens zijn er aan beide zijden van de

grens gebieden die niet tot het Duits-Nederlandse programmagebied behoren. Deze zijn toegewezen aan het Duits-Nederlands-Belgische programma van de Euregio Maas-Rijn, dat met partners uit drie lidstaten een eigen programmagebied vormt.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

6

MILIEURAPPORT

ontwikkeling: het Plan-m.e.r. is gekoppeld aan plannen of programma’s die (uiteindelijk) kunnen leiden tot concrete projecten of activiteiten met mogelijk belangrijke nadelige gevolgen voor het milieu. Belangrijk hierbij is dat deze concrete projecten of activiteiten op zichzelf m.e.r-plichtig moeten zijn. Het Milieueffectrapport in het kader van het Plan-m.e.r. heeft betrekking op plannen of programma’s op een abstract niveau. Het programma moet wel concrete (deel) activiteiten mogelijk maken die in aanmerking komen voor de m.e.r.-(beoordelings)plicht. Meer concreet geldt een Plan-m.e.r. in geval van wettelijke of bestuursrechtelijke verplichte programma’s: die het kader vormen voor toekomstige m.e.r.-(beoordelings)plichtige besluiten of; waarvoor een passende beoordeling nodig is op grond van de Europese Habitatrichtlijn

2

Op dit moment heeft het INTERREG IVA programma Nederland – Duitsland 2007 – 2013 (hierna INTERREG IVA programma genoemd) een zodanig abstractieniveau dat de daarin benoemde activiteiten nog niet concreet genoeg zijn om te beoordelen of deze m.e.r.(beoordelings)plichtig zijn. In de milieubeoordeling behorend in het Plan-m.e.r. zal dan ook in ruime zin gekeken worden naar die activiteiten, die mogelijk een verandering van effecten geven voor de relevante milieuaspecten (zie paragraaf 3.5). Bij de uitvoering van het programma (projecten en initiatieven) zal door de initiatiefnemer per keer beoordeeld moeten worden of een plan of activiteit/project m.e.r.-(beoordelings)plichtig is. In hoofdstukken twee en drie van deze notitie worden verschillende activiteiten uit het INTERREG IVA programma benoemd en beschreven op welke wijze met deze activiteiten in de Plan m.e.r. is omgegaan.

1.3

PROCEDURE PLAN-M.E.R. De milieueffectrapportage voor plannen en programma’s staat niet op zichzelf, maar is een hulpmiddel bij de besluitvorming. Dit geldt dus ook voor het INTERREG IVA Programma. Het Plan-m.e.r. is daarom gekoppeld aan de procedure die voor het Programma moet worden doorlopen. Het Plan-m.e.r. bestaat uit de volgende stappen: I.

De openbare kennisgeving.

II.

Het raadplegen van bestuursorganen die bij de voorbereiding van het plan moeten worden betrokken over reikwijdte en detailniveau van het op te stellen Plan m.e.r..

III. Het opstellen van het Plan MER IV. De terinzagelegging van het Plan MER en het concept INTERREG IVA programma en de daarbij behorende inspraakmogelijkheid. V.

Het motiveren van de gevolgen van de Plan-MER en de inspraak in het definitieve Structuurplan.

VI. De bekendmaking en mededeling van het plan. VII. Evaluatie van de effecten na de realisatie. In het onderstaande figuur zijn de stappen schematisch weergegeven.

2

Artikelen 6 of 7 van de Richtlijn nummer 92/43 inzake de instandhouding van de natuurlijke habitats

en de wilde flora en fauna (Raad van de Europese Gemeenschappen, 21 mei 1992).

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

7

MILIEURAPPORT

Figuur 1.1 Plan-m.e.r. de wettelijk verplichte plannen

Scoping

Nederlands Gebiedsdeel ETS-A-gebied: Openbare kennisgeving/bekendmaking: Bevoegd gezag maakt initiatief en voornemen een Planm.e.r. op te stellen bekend. Reikwijdte en detailniveau: Bevoegd gezag raadpleegt betrokken overheidsorganen over reikwijdte en detailniveau van de Plan-m.e.r.. Milieubeoordeling en rapport: Bevoegd gezag zorgt voor de beoordeling en maakt hiervan een rapport.

Effectonderzoek en opstellen milieurapport

Openbaar maken: Bevoegd gezag maakt het milieurapport openbaar, samen met het ontwerpplan of -programma. Inspraak publiek: Het betrokken publiek kan op het ontwerpplan en het milieurapport inspreken conform de Awb. Als milieueffecten de grenzen van een land overschrijden, volgt er ook een grensoverschrijdende inspraak.

Advies, inspraak en besluit

Advies en inspraak overheidsinstanties: Overheidsorganen die met milieueffecten te maken krijgen en die een specifieke milieuverantwoordelijkheid hebben, geven advies. Advies commissie voor de m.e.r.: Indien sprake is van gevolgen voor VHR- of EHSgebieden: toetsingsadvies van de Commissie m.e.r. Besluit en bekendmaking: Bevoegd gezag neemt een besluit, mede op basis van het milieurapport. Openbaar maken besluit, met een motivering wat er met inspraakreacties is gedaan.

Evaluatie

Evaluatie en monitoring: Monitoring van daadwerkelijk opgetreden milieueffecten

Navolgend worden de stappen toegelicht. Stap 1: Openbare kennisgeving Voor het Nederlandse deel van het INTERREG IVA gebied geldt dat een openbare kennisgeving gepubliceerd dient te worden van het voornemen om het betreffende plan op te stellen en hiervoor een Plan-m.e.r. te doorlopen. In de openbare kennisgeving dient te worden aangegeven of de Commissie m.e.r. of een andere (onafhankelijke) instantie in de gelegenheid wordt gesteld advies uit brengen over de inhoud van het Plan-m.e.r.. De inzet van de Commissie m.e.r. voor de Plan-m.e.r. is alleen verplicht als er sprake is van m.e.r.(beoordelings)-plichtige activiteiten in de ecologische hoofdstructuur (EHS), of als er voor een plan een passende beoordeling nodig is. Omdat hiervan voor het INTERREG IVA programma niet concreet sprake is, is géén advies gevraagd aan de Commissie m.e.r..

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

8

MILIEURAPPORT

Stap 2: Raadplegen bestuursorganen Na de bekendmaking moeten de reikwijdte en het detailniveau van het Plan m.e.r. worden bepaald. Conform de Europese richtlijn, aangaande plannen en programma’s uit 2001 (20013

42-EG) welke in de nationale wetgevingen van Nederland en Duitsland is vastgesteld, worden de bestuursorganen ‘die ingevolge het wettelijk voorschift waarop het plan berust bij de voorbereiding van het plan moeten worden betrokken’ geraadpleegd. Ten behoeve van deze verplichte raadpleging is de notitie ‘Reikwijdte en detailniveau, Planm.e.r. INTERREG IVA programma 2007 – 2013, d.d. 6 februari 2007’ opgesteld en voorgelegd aan de betrokken bestuursorganen. Stap 3: Opstellen Plan MER Het Plan MER wordt opgesteld op basis van de bepaalde reikwijdte en detailniveau zoals aangegeven in de vorige stap. Op basis van het Plan m.e.r. wordt in het INTERREG IVA programma de motivering van de keuzes weergegeven. Aan het Plan MER zijn inhoudelijke voorwaarden verbonden. In de navolgende paragraaf 1.4 wordt hier nader op ingegaan. Stap 4: Terinzagelegging en inspraak Het Plan MER en het concept INTERREG IVA programma worden gezamenlijk ter inzage gelegd. Stap 5: Motiveren in het definitieve INTERREG IVA programma Het Bevoegd Gezag geeft in het uiteindelijke INTERREG IVA programma een motivering hoe procesmatig met de resultaten van het Plan MER en de inspraak is omgegaan. Stap 6: Bekendmaking en mededeling van het plan Conform het stappenplan wordt het definitieve INTERREG IVA programma bekend gemaakt. Stap 7: Evaluatie van de effecten na realisatie Het is verplicht om de daadwerkelijk optredende milieugevolgen van de uitvoering van het INTERREG IVA programma in kaart te brengen en te evalueren. In dit Plan MER wordt aangegeven welke aspecten van het plan voor evaluatie in aanmerking komen. In concreto zijn bij de voorbereiding van het programma en onderhavige Plan MER een begeleidingsgroep samengesteld, via welke alle direct betrokken bestuursorganen, voor zover niet reeds zitting hebbende in deze begeleidingsgroep, zijn geïnformeerd.

1.4

HET PLAN M.E.R. De inhoudelijke vereisten van het Plan m.e.r. zijn: Inhoud en doelstellingen van het plan en de mogelijke relatie met andere plannen. Bestaande toestand van het milieu en de te verwachten ontwikkelingen als het plan niet zou worden uitgevoerd. Relevante beleidsdoelstellingen en de wijze waarop hiermee in het plan rekening is gehouden.

3

richtlijn nr. 2001/42/EG van het Europees Parlement en de Raad van de Europese Unie van 27 juni

2001 betreffende de beoordeling van de gevolgen voor het milieu van bepaalde plannen en programma’s.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

9

MILIEURAPPORT

Beschrijving van de mogelijk belangrijke nadelige milieugevolgen van zowel het plan als van redelijke alternatieven voor het plan, inclusief een motivering van de wijze waarop deze gevolgen bepaald zijn. Beschrijving van mogelijke gevolgen van het plan op gebieden die zijn aangewezen in het kader van Natura 2000. Een beschrijving van maatregelen die redelijkerwijs kunnen worden genomen om mogelijke belangrijke nadelige gevolgen voor het milieu te voorkomen, dan wel te beperken of ongedaan te maken. Een overzicht van de leemten als het gevolg van het ontbreken van kennis of informatie. De voorgenomen monitoringsmaatregelen. Een voor een algemeen publiek op begrijpelijke wijze geformuleerde samenvatting. In hoofdstuk 3 wordt ingegaan op de aanpak van de milieubeoordeling, de criteria voor de effectbeoordeling en de methodiek om de effecten in kaart te brengen.

1.5

LEESWIJZER Na dit hoofdstuk 1, waarin de aanleiding en de te doorlopen stappen van het Plan-m.e.r. zijn omschreven, volgt in hoofdstuk 2 een beknopte beschrijving van het INTERREG IVA programma. In hoofdstuk drie is een beschrijving gegeven van het beoordelingskader en de beoordelingsmethodiek ten behoeve van de milieubeoordeling. In hoofdstuk 4 is de referentiesituatie opgenomen. Tot slot beschrijft hoofdstuk 5 de milieubeoordeling van die activiteiten die beoordeeld worden in het kader van dit Plan m.e.r.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

10

MILIEURAPPORT

HOOFDSTUK

2.1

2

Programmabeschrijving

PROGRAMMABESCHRIJVING Zoals in de inleiding en nader in hoofdstuk 3 genoemd, is het operationele programma voor het Duits-Nederlandse grensgebied afgestemd op de strategische doelstellingen van de Europese Unie, het Koninkrijk der Nederlanden en de Bondsrepubliek Duitsland (Nordrhein-Westfalen en Niedersachsen) en op de regionale doelstellingen. Deze doelstellingen vormen het kader voor de grensoverschrijdende samenwerking. Verder worden er voor de uitvoering van de doelen van de Europese Unie in de lidstaten verschillende programma’s uitgevoerd waarvan de programmagebieden en de thema’s / doelstellingen deels overlap met die van het onderhavige programmagebied vertonen. Een goede afstemming van de subsidie-instrumenten van de Europese Unie is hier zinvol; dit draagt er immers wezenlijk toe bij dat deze instrumenten optimaal worden ingezet. Om aan het additionaliteitsbeginsel te voldoen is voor het onderhavige programma gecontroleerd in hoeverre er enerzijds afbakeningen zijn ten opzichte van de desbetreffende andere programma’s (om dubbele financiering te voorkomen) en in hoeverre er anderzijds aanvullingsmogelijkheden zijn om – in de zin van additionaliteit – een versterking van de verschillende programma’s te bereiken. Deze aspecten zijn in het operationele programma verder uitgelegd. Bij het opstellen van het operationeel programma is gebruik gemaakt van de volgende input: I.

Sociaal economische en SWOT-analyse.

II.

Ervaringen uit de vorige subsidieperiode.

III. Doelstellingen van de Europese unie, nationale strategieën. IV. Overleg in de begeleidingsgroep. Op basis hiervan zijn doelstellingen opgesteld voor het INTERREG IVA programma en zijn prioriteiten gesteld. De prioriteiten zijn:





Binnen deze prioriteiten zijn zogenaamde actiegebieden aangegeven. Binnen deze actiegebieden worden concrete activiteiten geformuleerd. Onderstaand wordt ingegaan op de actiegebieden met hun activiteiten. Hierbij wordt aangegeven welke beschreven activiteit in het kader van deze Plan-m.e.r. kan leiden tot een milieueffect en welk milieueffect het dan zal betreffen. Hierbij worden alleen die milieu-effecten van de activiteiten beschreven waarvan te verwachten is dat deze in de toekomst zullen leiden tot op zichzelf staande

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

11

MILIEURAPPORT

m.e.r.-plichtige activiteiten. Het milieueffect in relatie tot de activiteit zal vervolgens worden uitgewerkt in de milieubeoordeling hoofdstuk 5.

Prioriteit 1 Economie, technologie en innovatie

Actiegebied 1a) Bevordering van de technologie en kennisoverdracht tussen onderzoeksinstellingen en bedrijfsleven De activiteiten die zijn opgenomen in dit actiegebied zijn met name gericht op het stimuleren van kennisoverdracht. Vooralsnog gaan we er vanuit dat deze activiteiten geen positief/negatieve invloed op het milieu hebben. Actiegebied 1a maakt dan ook geen onderdeel uit van het milieurapport.

Actiegebied 1b) Bevordering van economische netwerken en bevordering van de grensoverschrijdende samenwerking van ondernemingen De activiteiten die zijn opgenomen in dit actiegebied zijn met name gericht op het stimuleren van netwerken, kennisoverdracht en grensoverschrijdend facility-management. Vooralsnog gaan we er vanuit dat deze activiteiten geen positief/negatieve invloed op het milieu hebben. Actiegebied 1b maakt dan ook geen onderdeel uit van het milieurapport.

Actiegebied 1c) Bevordering van de kwalificatie van werknemers in bedrijven Binnen dit actiegebied zijn met name activiteiten opgenomen die een bijdrage leveren aan de kennisontwikkeling van individuele werknemers in bedrijven. Vooralsnog gaan we er vanuit dat deze activiteiten geen invloed hebben op het milieu in negatieve of in positieve zin. Actiegebied 1c maakt dan ook geen onderdeel uit van het milieurapport. Prioriteit 2 Duurzame regionale ontwikkeling

Actiegebied 2a) Bevordering van hernieuwbare energieën en van de ontwikkeling van energiebesparende technologieën De binnen dit actiegebied opgenomen activiteiten hebben betrekking op de overdracht van kennis (innovatie), maar zullen ook mogelijk effectief leiden tot concrete initiatieven voor duurzame energiewinning. Dit wordt ondersteund door de opgenomen indicatoren in het monitoringsprogramma. De concrete initiatieven hebben invloed op het milieu. In geval van windturbines kan gedacht worden aan geluidseffecten, landschapseffecten, invloed op flora en fauna, klimaat. Deze effecten zijn beschreven in de milieubeoordeling.

Actiegebied 2b) Bevordering van de grensoverschrijdende ontwikkeling van het infrastructurele aanbod in het grensgebied De beschreven activiteiten in dit actiegebied zijn gericht op het tegengaan van belemmeringen in grensoverschrijdende mobiliteit voor personen, goederen en afvalafhandeling. Dit kan leiden tot intensievere verkeerstromen en gewijzigde verkeersstromen ten opzichte van de huidige situatie. Dit kan leiden tot milieu/effecten voor geluid, lucht, flora en fauna, mobiliteit en klimaat. Deze effecten zijn beschreven in de milieubeoordeling.

Actiegebied 2c) Bevordering van de grensoverschrijdende natuur- en landschapsbescherming en van de milieubescherming In dit actiegebied zijn activiteiten opgenomen die:

Maatregelen stimuleren in kader van hoogwaterkering;

Ondersteunen van het opzetten van grensoverschrijdende natuurbeschermingsconcepten;

Uitbaten van natuur of andere landschapskarakteristieken door middel van toerisme;

Deze activiteiten zullen invloed hebben op de inrichting van het landschap (dijkverzwaringen, retentiegebieden, uitbreiding natuurgebieden) alsmede invloed hebben op verkeersbewegingen als gevolg van toerisme. De milieueffecten hiervan zijn beschreven in de milieubeoordeling (flora en fauna, bodem, water, klimaat).

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

12

MILIEURAPPORT

Prioriteit 3 Integratie en maatschappij

Actiegebied 3a) Bevordering van grensoverschrijdende gezondheidszorg en consumentenbescherming Activiteiten ter verbetering van de medische zorg. Vooralsnog gaan we er vanuit dat de activiteiten uit dit actiegebied niet tot milieueffecten leiden, de activiteiten zijn dan ook niet beschreven in de milieubeoordeling.

Actiegebied 3b) Bevordering van de grensoverschrijdende arbeidsmarkt / grenspendelaars Activiteiten ter verbetering van arbeidsparticipatie grenspendelaars. Vooralsnog gaan we er vanuit dat de activiteiten uit dit actiegebied geen invloed hebben op het milieu in negatieve of in positieve zin, de activiteiten zijn dan ook niet beschreven in de milieubeoordeling.

Actiegebied 3c) Bevordering van integratie met name door onderwijs en cultuur. Naast bevordering van samenwerking tussen onderwijsinstellingen wordt samenwerking tussen culturele instellingen (o.a. musea) als activiteit opgenomen alsmede koppeling van grensoverschrijdend toerisme. Vooralsnog gaan we er vanuit dat de activiteiten uit dit actiegebied geen invloed hebben op het milieu in negatieve of in positieve zin, de activiteiten zijn dan ook niet beschreven in de milieubeoordeling.

Actiegebied 3d) Bevordering van grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van de interne veiligheid. Activiteiten in kader criminaliteitsbestrijding en rampenbeheersing. Vooralsnog gaan we er vanuit dat de activiteiten uit dit actiegebied geen invloed hebben op het milieu in negatieve of in positieve zin, de activiteiten zijn dan ook niet beschreven in de milieubeoordeling.

Resumé De actiegebieden 2 a t/m 2c zullen worden beschreven in de milieubeoordeling. Ten aanzien van de actiegebieden 3b en 3c zal wellicht een toename van verkeersbewegingen kunnen ontstaan, vooralsnog wordt er in dit stadium vanuit gegaan dat dit niet zal leiden tot infrastructurele aanpassingen met daaraan mogelijk gekoppelde m.e.r.-plicht.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

13

MILIEURAPPORT

HOOFDSTUK

3.1

3

Beoordelingskader

INLEIDING In dit hoofdstuk is de methodiek van effectbeoordeling, de te toetsen actiegebieden en activiteiten en het toetsingskader opgenomen. Dit hoofdstuk vormt daarmee de basis voor de milieubeoordeling zoals die is opgenomen in hoofdstuk 5 van dit rapport.

3.2

STRATEGISCHE DOELSTELLINGEN Het operationele programma voor het Duits-Nederlandse grensgebied is afgestemd op de strategische doelstellingen van de Europese Unie, het Koninkrijk der Nederlanden en de Bondsrepubliek Duitsland resp. de deelstaten Nordrhein-Westfalen en Niedersachsen. Deze doelstellingen vormen het kader voor de grensoverschrijdende samenwerking in het DuitsNederlandse programmagebied en doelstellingen op alle niveaus. Navolgend worden de doelen van de Europese Unie en de nationale en regionale doelstellingen kort beschreven. Doelstellingen van de Europese Unie In maart 2000 heeft de Europese Raad in Lissabon een nieuwe strategische doelstelling voor het daaropvolgende decennium vastgesteld (de zogenaamde “Lissabon-strategie”). Het doel is om van de Unie in 2010 "de meest concurrerende en dynamische kenniseconomie van de wereld te maken die in staat is tot duurzame economische groei met meer en betere banen en een hechtere sociale samenhang" . In dit verband staan in de eerste plaats maatregelen centraal ter bevordering van de informatiemaatschappij, ter verbetering van de voorwaarden voor research en ontwikkeling en ter ondersteuning van de oprichting van innovatieve ondernemingen, in het bijzonder kleine en middelgrote ondernemingen (MKB). Daarnaast wordt ernaar gestreefd om door onderwijs en opleiding, door een actief werkgelegenheidsbeleid en door de modernisering van de sociale zekerheid en de bevordering van de integratie een kennismaatschappij en een actieve welvaartsstaat te realiseren. In 2001 breidt de Europese Raad in Gothenburg het proces van Lissabon betreffende werkgelegenheid, economische hervormingen en sociale samenhang uit met een nieuwe dimensie: het milieu (de Gothenburg doelstelling). Daarbij staat de duurzame ontwikkeling centraal. Onder duurzame ontwikkeling wordt een ontwikkeling verstaan die voorziet in de behoeften van de huidige generatie zonder die van de komende generaties in gevaar te brengen. In dit verband worden vier prioritaire doelstellingen genoemd: bestrijding van de klimaatveranderingen, waarborging van de duurzaamheid in de vervoerssector, de beheersing van de risico’s voor de volksgezondheid en een verantwoord beheer van natuurlijke hulpbronnen. Na een evaluatie van de in het kader van de Lissabon-strategie gerealiseerde vorderingen stelt de Commissie in 2005 voor om de strategie van Lissabon nieuw leven in te blazen. De reden hiervoor is dat de Europese economie de nagestreefde doelstellingen voor groei,

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

14

MILIEURAPPORT

productiviteit en werkgelegenheid niet had bereikt. Vanaf dat moment richt de Europese Unie haar inspanningen met name op twee centrale taken, namelijk het realiseren van een sterkere, duurzame groei en van meer en betere arbeidsplaatsen; daarbij moet het doel van een duurzame ontwikkeling echter altijd in het bijzonder in acht worden genomen. De geïntegreerde richtlijnen voor groei en werkgelegenheid vatten de adviezen van de Commissie samen over de hoofdlijnen van de economische politiek en de voorstellen voor de richtlijnen inzake werkgelegenheid voor de periode 2005 – 2008. Zij zijn een essentieel politiek instrument voor de ontwikkeling en de uitvoering van de Lissabonstrategie. Deze doelstellingen worden gebundeld in de strategische richtsnoeren voor cohesie uit 2006. Deze zijn bedoeld als indicatief kader voor de lidstaten ter voorbereiding van de nationale strategische kaders en operationele programma’s voor de periode 2007 – 2013. In de richtsnoeren voor het cohesiebeleid is vastgelegd dat de middelen uit de structuurfondsen op drie prioriteiten geconcentreerd moeten worden: •

lidstaten, regio's en steden aantrekkelijker maken door de toegankelijkheid te vergroten, een hoge kwaliteit en adequaat niveau van dienstverlening te garanderen en het milieu te beschermen;

•

innovaties, ondernemerschap en de groei van de kenniseconomie aanmoedigen door onderzoeks- en innovatiecapaciteit, waaronder nieuwe informatie- en communicatietechnologieën; en

•

meer en betere banen scheppen door meer mensen aan het werk te helpen of tot het ondernemerschap te bewegen, het aanpassingsvermogen van werknemers en bedrijven te vergroten en meer te investeren in menselijk kapitaal.

Deze prioriteiten bieden het kader voor het opstellen van het operationele programma en vormen de pijlers van de programmastrategie. Ook voor dit programma vormen zij de basis. Gelijkheid van mannen en vrouwen en discriminatiebestrijding De gelijkheid van mannen en vrouwen, discriminatiebestrijding en duurzame ontwikkeling zijn grondbeginselen die de Europese Unie aan alle subsidieprogramma’s ten grondslag legt. Deze horizontale doelstellingen zijn ook voor dit programma van belang. “De gelijkheid van vrouwen en mannen is een grondrecht, een gemeenschappelijke waarde van de Europese Unie en een voorwaarde voor het bereiken van de EU-doelstellingen voor groei, werkgelegenheid en sociale cohesie“. Nog steeds zijn vrouwen echter duidelijk minder vertegenwoordigd in economische, sociale of politieke functies dan mannen. Om deze situatie meer in evenwicht te brengen, verlangt de EU dat het doel van de gelijkheid van mannen en vrouwen wordt nagestreefd in alle fasen van de uitwerking en uitvoering van de programma’s en projecten. Dit dient te gebeuren door bij de uitvoering van de projecten de gelijkheid te bevorderen; tegelijkertijd moet er echter ook de aandacht op worden gevestigd welke uitwerking de projecten op de gelijkheid van mannen en vrouwen hebben. Voorts dient elke discriminatie wegens geslacht, ras of etnische afkomst, religie of overtuiging, handicap, leeftijd of seksuele geaardheid in de verschillende fasen van de uitvoering van het programma te worden vermeden; dit aspect verdient bij de programmauitvoering bijzondere aandacht. Duurzame ontwikkeling Zoals al in de Gothenburg-doelstelling is geformuleerd, is duurzame ontwikkeling een centrale doelstelling voor de Europese Unie. Het belang van het milieupolitieke aspect voor groei, concurrentievermogen en werkgelegenheid wordt bovendien in de hernieuwde Lissabon-strategie benadrukt. De EU verlangt dat bij de voorbereiding van projecten binnen de programma’s de milieubescherming in acht wordt genomen in het licht van de

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

15

MILIEURAPPORT

bevordering van een duurzame ontwikkeling. Om een duurzame ontwikkeling te realiseren, moeten alle drie de dimensies van duurzaamheid in acht worden genomen, aangezien deze nauw met elkaar samenhangen: • de ecologische dimensie, die met name inhoudt dat de natuurlijke hulpbronnen slechts mogen worden belast in de mate waarin zij zich kunnen herstellen (milieubescherming, bescherming van de natuurlijke hulpbronnen); •

de economische dimensie, waarbij het behoud van een duurzaam economisch systeem op de voorgrond staat (concurrentievermogen, vervulling van de materiële behoeften) en

•

de sociale dimensie, waarbij de sociale nivellering en het recht op een menswaardig leven centraal staan (solidariteit, vervulling van de immateriële behoeften).

Bij de uitvoering van de programma’s met het oog op een duurzame ontwikkeling is het vooral de bedoeling synergieën tussen de economische, sociale en milieupolitieke terreinen te onderkennen en te benutten. De beide grondbeginselen van de gelijkheid van mannen en vrouwen en de discriminatiebestrijding, maar ook de duurzame ontwikkeling werden al bij de opstelling van het programma van toepassing verklaard. Aan deze horizontale doelstellingen werd al in de afgelopen subsidieperiode en tijdens de programma-uitvoering bijzondere aandacht besteed, zodat nu van deze ervaringen kon worden geprofiteerd. Deze grondbeginselen werden in de strategische oriëntatie van het programma opgenomen, en niet in de laatste plaats met behulp van de indicatoren wordt nagegaan in hoeverre ze bij de ontwikkeling en uitvoering van projecten in acht worden genomen. Nationale strategieën Voor de programma-oriëntatie in het Duits-Nederlandse grensgebied spelen behalve de strategische oriëntatie van het Europese beleid zowel de doelstellingen van de Duitse deelstaten Nordrhein-Westfalen en Niedersachsen als die van het Koninkrijk der Nederlanden een rol. Nordrhein-Westfalen De deelstaatregering van Nordrhein-Westfalen waardeert het feit dat de Lissabon-strategie het belang van meer groei en werkgelegenheid benadrukt. Daarnaast dienen met het oog op een duurzame ontwikkeling milieutechnologieën alsmede ecologische en sociale innovaties te worden opgevat als gelijkwaardige elementen van een strategie ter versterking van het concurrentievermogen. Voor NRW is de bevordering van kennis en innovatie van centraal belang. Daarbij staan met name de volgende doelstellingen op de voorgrond: • stijging van de publieke en private uitgaven voor onderzoek en ontwikkeling •

vergroting van het prestatie- en innovatievermogen buitenuniversitaire onderzoeksinstellingen,

van

hogescholen

en

•

verbetering van het schoolonderwijs en van het systeem van beroepsopleidingen,

•

versterking van de inzet van de middelen uit de EU-structuurfondsen ter bevordering van innovatie.

De ontwikkelingsstrategie van het Land kent een tweetal benaderingen. Ten eerste dient het potentieel in de deelregio’s vastgesteld te worden en door middel van een SWOT-analyse uitgewerkt te worden. Dit kan als resultaat hebben dat ondernemingen en of wetenschappelijke instellingen in een ‘Landescluster’ actief worden, zoals bijvoorbeeld in de clusters “Automotiv” of “Logistiek”. Soms werken ondernemingen en wetenschappelijke

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

16

MILIEURAPPORT

instellingen ook op regionaal niveau reeds nauw samen en kiezen als regionaal cluster aansluiting bij een “Landescluster”. In delen van regio’s liggen de sterke punten ook bij andere thema’s, zoals bijvoorbeeld bij het toerisme. Ten tweede wordt de aanpak “versterken van de sterke punten” gevolgd. In het kader van de clusterstrategie van het Land dienen op die gebieden waarin NRW sterk is, samenwerkingsverbanden tussen het bedrijfsleven en de wetenschap ondersteund te worden, met als doel ondernemingen een innovatieve bedrijfsomgeving te verschaffen en NRW als economische en wetenschappelijke vestigingsplaats te profileren. Hier dienen de regionale clusters en het betreffende “Landescluster” gebundeld te worden om synergieeffecten beter te kunnen gebruiken en om nationaal en internationaal een grotere uitstraling te realiseren. Tot de sterke clusters in NRW behoren onder andere: chemie, nieuwe grondstoffen, machinebouw, energie, gezondheid, logistiek, media en culturele economie. Niedersachsen Voor Niedersachsen zijn de Lissabon- en Gothenburg-doelstellingen centrale elementen voor de toekomstige ontwikkeling. Tegen deze achtergrond is de politieke strategie van de Landesregierung consequent erop gericht de concurrentiekracht van de regio’s te vergroten en de voorwaarden voor een dynamische economische groei te verbeteren. De in het kader van de grensoverschrijdende samenwerking gevolgde regionale ontwikkelingsstrategie is georiënteerd op deze uitgangspunten van de economische politiek van de Landesregierung. Daarom staat voor de periode 2007-2013 de verhoging van de economische kracht en de verbetering van de situatie op de arbeidsmarkt in de Nedersaksische grensgebieden centraal. Conform de Lissabon strategie is de centrale doelstelling versterking van de regionale concurrentiekracht en het scheppen en behouden van structurele arbeidsplaatsen door economische groei. De versterking van het groeipotentieel als centraal doel van de economische politiek en de economische stimulering leidt tot het scheppen en behouden van structurele arbeidsplaatsen. De politiek van het Land kiest bij de regionale structuurpolitiek consequent voor een bottom-up-aanpak. Belangrijkste selectiecriteria voor de ondersteuning, ook van grotere, regio-overstijgende projecten (majeure projecten), zijn de kwaliteit van de projecten en hun effect op het scheppen van arbeidsplaatsen en op economische groei. In de Nedersaksische grensregio’s bieden met name de economische sectoren agro-business, energie, gezondheidseconomie, recreatie- en cultuureconomie, maritieme economie/logistiek evenals mobiliteit een groot potentieel voor dynamische groei, aangezien hier reeds krachtige regionale en bovenregionale netwerken en structuren aanwezig zijn. Daarnaast ondersteunt de Landesregierung ook projecten die primair en/ of uitsluitend regionaal werkzaam zijn, voor zover deze aan de bovengenoemde criteria voldoen. Nederland Ook voor Nederland is in 2005 een nationaal hervormingsprogramma als gedetailleerde uitwerking van de geïntegreerde richtlijnen voor groei en werkgelegenheid van de Europese Unie aangenomen. De focus van het nationale hervormingsprogramma ligt op de Lissabondoelen en de Nederlandse ambities ter versterking van de economische groei en de werkgelegenheid. Verder wordt groot belang gehecht aan de maatschappelijke cohesie en de duurzaamheid. Ook in de context van het nationale strategische referentiekader wordt ter versterking van het concurrentievermogen van Nederland bijzonder veel belang gehecht aan de Lissabon-

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

17

MILIEURAPPORT

doelstellingen, waarbij de onderwerpen innovatie, kennisgebaseerde economie en menselijk kapitaal een grote rol spelen. Daarnaast wordt een aantrekkelijk werken woonklimaat gezien als een belangrijke randvoorwaarde voor economische ontwikkeling. In het nationale strategische referentiekader worden ook algemene doelstellingen voor de uitvoering van de programma’s van de ’Europese Territoriale Samenwerking’ geformuleerd. Deze doelstellingen zijn: • een betere aansluiting op de nationale beleidsagenda, •

focus op innovatie en kenniseconomie,

•

integrale projecten / samenhangende programma’s,

•

een programmastructuur die de ontwikkeling van integrale en ‘majeure’ projecten ondersteunt.

In het document ’Pieken in de Delta’ worden richtsnoeren geformuleerd voor een gebiedsgerichte economische ontwikkeling. Het doel is het concurrentievermogen te versterken door de sterke punten van de regio’s verder te ontwikkelen. In oostelijk Nederland – het deel dat overeenkomt met het Duits-Nederlandse programmagebied – is het gebruik van zogenaamde ’kennisclusters’ een prioriteit. Het is de bedoeling om netwerken vormende, zogenaamde ’Valley-concepten’ te realiseren, die tot uitdrukking komen in een ’Food Valley’ in de omgeving van de Universiteit Wageningen, een ’Health Valley’ voor de regio Arnhem / Nijmegen, een ’Technology Valley’ voor Twente, een ’Energy Valley’ in Groningen en een ’Logistic Valley’ bij Venlo. Voor dit deel van Nederland is ook Greenport Venlo, een zogenaamd ’Agrocluster’, van groot belang. De doelstelling van het Nederlandse kabinet voor de ruimtelijke ontwikkeling van Nederland zijn opgenomen in de ‚Nota Ruimte’. Kernpunt van de Nota Ruimte is dat de ruimtelijke ontwikkeling de ontwikkeling van de economie en van het land moet ondersteunen. Hierbij spelen verder een hoge levenskwaliteit door een aantrekkelijke en veilige leefomgeving een grote rol. Regionale strategieën Het doel van de grensoverschrijdende samenwerking is de versterking van de cohesie van door staatsgrenzen gedeelde grensgebieden. Hierbij is het van groot belang dat rekening gehouden wordt met de specifieke eigenheden en ontwikkelingstendensen van de grensregio’s. Het programma voor de Nederlands-Duitse grensregio dient ter ondersteuning en versterking van het in de grensregio aanwezige ontwikkelingspotentieel en daarom zijn naast de eerder genoemde Europese en nationale strategieën vanzelfsprekend ook de regionale strategieën van groot belang voor de strategische richting van het programma. Uitgaande van de Lissabon en Gothenburg doelstellingen en rekening houdend met de ervaringen uit voorgaande subsidieperiodes zijn binnen de grensregio’s in het programmagebied specifieke regionale / lokale ontwikkelingsperspectieven en positiedocumenten opgesteld. Deze documenten zijn in een breed gedragen regionaal discussieproces besproken. Vanwege het specifieke karakter en de detailleringsgraad zijn deze deelregionale concepten niet individueel in het operationele programma voor het gehele DuitsNederlandse grensgebied te hanteren; zij spelen echter wel een belangrijke rol bij de daadwerkelijke lokale realisatie van het programma. Zo zal bij de toetsing van projectvoorstellen naast de compatibiliteit met het operationele programma ook getoetst worden of een voorstel niet in strijd is met de respectievelijke regionale / lokale ontwikkelingsstrategieën.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

18

MILIEURAPPORT

De regionale partners hebben de visies en strategieën uit hun respectievelijke gebieden in de programmering kunnen inbrengen en er op deze wijze voor gezorgd dat het programma past binnen de diverse regionale ontwikkelingsstrategieën.

3.3

METHODIEK EFFECTBEOORDELING Het programma richt zich op het gehele grensgebied tussen Nederland en Duitsland. Dit is tevens het gebied waarop de milieubeoordeling betrekking heeft (studiegebied). De grens van het studiegebied is echter niet limitatief, maar kan –afhankelijk van de verwachte milieu-impact- per onderwerp/maatregel verschillen. DETAILNIVEAU PASSENDE BIJ BESLUIT Het programma is een strategisch plan dat de hoofdlijnen van het ontwikkelingsbeleid van het grensgebied neerzet. Het programma zal worden gevolgd door aantal vervolgbesluiten die steeds concreter van aard zullen zijn. Het detailniveau van de Plan-m.e.r. sluit aan bij het detailniveau van het programma en de bijbehorende besluitvorming: niet meer, niet minder. Bij de effectbeoordeling heeft geen toetsing plaatsgevonden aan de vastgelegde doelen op het gebied milieubescherming op internationaal, communautair niveau en op niveau van de lidstaten. Achtergrond hiervan is dat het ETS-A programma te globaal is om daaruit concrete en locatie-specifieke milieueffecten te bepalen. Hierdoor is toetsing aan concrete doelen niet zinvol is.

Zoals aangegeven sluit de milieubeoordeling aan bij het niveau waarop in het programma beleidsuitspraken worden gedaan. Het gaat in deze fase dan ook om de aard en ernst van de te verwachten effecten en waar deze zich voordoen. De verdere uitwerking vindt in een volgende fase plaats, op projectniveau. Gezien het strategische en globale karakter van de in het programma genoemde activiteiten is ook de effectbeschrijving zeer algemeen. De activiteiten zijn ruim geformuleerd en niet verder geconcretiseerd naar exacte aard van de activiteit of locatie/gebied. De beschrijving van de effecten is dan ook beperkt gebleven tot het benoemen van welke effecten mogelijk kunnen optreden. Het enkel omschrijven van de mogelijke effecten is dermate abstract dat daarmee de borging van milieu in de besluitvorming nog onvoldoende is. Immers op basis hiervan is het niet mogelijk om de activiteiten uit het programma te beoordelen/wegen op milieuaspecten en daarmee een plaats te geven in het besluitvormingsproces. Wel is het mogelijk om aandachtspunten te formuleren welke als leidraad kunnen dienen voor de toetsing van in te dienen plannen en projecten/activiteiten in de vervolgfase. Hiermee vindt borging van de milieuaspecten in de besluitvorming van het ETS-A programma plaats. Namelijk indirect via de toetsing van de daaruit voortvloeiende ingediende plannen of projecten/activiteiten. AANDACHTSPUNTEN Aandachtspunten zijn gerelateerd aan de milieuaspecten per activiteit. Per activiteit en per relevant criterium wordt aangegeven waarop in te dienen plannen en projecten/activiteiten getoetst kunnen worden. Daarbij is de mate waarin het betreffende aandachtspunt meegenomen is bij de omschrijving van het plan of project/activiteit relevant. Op deze wijze kunnen de verschillende ingediende plannen en projecten/activiteiten getoetst en vergeleken worden ten aanzien van de wijze waarop bij de uitwerking rekening gehouden is/wordt met het milieu. Het gaat hierbij niet om aandachtspunten die ingediende plannen kunnen uitsluiten, maar om de borging (bewuste keuzes) van milieu in de besluitvorming.

Op deze wijze krijgt het milieu wel een goede plek in de huidige besluitvorming ten aanzien van het INTERREG IVA programma én toekomstige besluitvorming ten aanzien van plannen en projecten/activiteiten. Tevens wordt getoetst of de (achtergronden van de) activiteiten passen bij landelijke en regionale doelstellingen en beleid.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

19

MILIEURAPPORT

De milieubeoordeling heeft vooral tot doel de verschillen tussen het wel of niet uitvoeren van activiteiten zichtbaar te maken en die informatie te bieden die relevant is voor deze fase van de besluitvorming. Dit is vertaald naar een beoordelingskader, dat voldoende informatie biedt om aan te kunnen geven of sprake is van 1 van de volgende situaties:

“Groen licht”: geen significante effecten verwacht, vanuit milieuoogpunt geen belemmeringen voor vervolg. Waarmee op voorhand geen aandachtspunten te formuleren zijn.

“Oranje licht”: vanwege mogelijk optredende verandering van milieueffecten moet onderzocht worden of aandachtpunten van toepassing zijn, een en ander afhankelijk van locatie en inpassing van het initiatief.

“Rood licht”: de te verwachten verandering van effecten kan dusdanig ernstig/significant zijn, dat dit een belangrijk aandachtspunt vormt voor verdere uitwerking.

De effecten worden in beeld gebracht voor peiljaar 2013. De referentie wordt gevormd door de autonome ontwikkeling (zie hoofdstuk 4). Er wordt daarbij uitgegaan van een kwalitatieve beoordeling waarbij wordt aangegeven of het effect lokaal (L) of regionaal (R) is. De milieubeoordeling vindt plaats op basis van beschikbare informatie en kentallen. Er wordt zoveel mogelijk gebruik gemaakt van kaartmateriaal om de effecten te bepalen en te resultaten te presenteren. Er vinden ten behoeve van de Plan-m.e.r. geen modelberekeningen plaats. Het resultaat van de milieubeoordeling is een ‘set’ aandachtspunten die sturend kunnen zijn bij de toetsing van de milieueffecten van de projecten of initiatieven die voortkomen uit het INTERREG IVA programma en wellicht een evaluerende rol kunnen spelen bij de monitoring van de milieueffecten van het programma. Deze aandachtspunten zijn enerzijds algemeen (generiek) van aard, anderzijds zijn deze waar mogelijk activiteit-specifiek gemaakt. Op deze wijze krijgen de relevante milieuaspecten een rol in de (toekomstige) besluitvorming en is reeds in een vroegtijdig stadium aandacht gegeven aan het inbedden van het milieu in het besluitvormingsproces.

3.4

TE BEOORDELEN ACTIVITEITEN De activiteiten die horen bij de genoemde actiegebieden, waarvan in hoofdstuk 2 is aangegeven dat bij uitvoering hiervan effecten te verwachten zijn, zijn meegenomen in de milieubeoordeling, te weten:

Actiegebied 2a) Bevordering van hernieuwbare energieën en van de ontwikkeling van energiebesparende technologieën: 2a-1

Bevordering van grensoverschrijdende projecten voor de ontwikkeling en toepassing van hernieuwbare energieën en van alternatieve technologieën voor de energiewinning.

2a-2

Stimulering van de ontwikkeling van technologieën die bijdragen aan energieefficiëntie.

2a-3

Stimulering van de grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van ecoprofit.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

20

MILIEURAPPORT

2a-4

Bevordering van de voorlichting over en de toepassing van energiebesparende technologieën.

Actiegebied 2b) Bevordering van de grensoverschrijdende ontwikkeling van het infrastructurele aanbod in het grensgebied: 2b-1

Bevordering van de netwerkvorming van verkeersdragers en van de versterking van geïntegreerde transportketens.

2b-2

Bevordering van alternatieve en milieuvriendelijke vervoermiddelen en vervoerswegen.

2b-3

Bevordering van onderzoek/evaluaties van of voorlichting over grensoverschrijdende aanleg van vervoerswegen (bijv. Betuwelijn, Deltalijn).

2b-4

Bevordering van maatregelen ter versterking van het subsidiegebied als logistieke locatie.

2b-5

Bevordering van onderzoek naar de haalbaarheid en het verbeteren van de grensoverschrijdende informatie- en communicatienetwerkinfrastructuur.

2b-6

Bevordering van grensoverschrijdende samenwerking tussen organisaties op het gebied van openbare voorzieningen en afvalverwerking.

2b-7

Bevordering van de uitwisseling van ervaringen op het gebied van afvalinzameling en –verwerking.

Actiegebied 2c) Bevordering van de grensoverschrijdende natuur- en landschapsbescherming en van de milieubescherming 2c-1

Ondersteuning van maatregelen ter ontwikkeling van nieuwe

2c-2

Koppeling van grensoverschrijdend toerisme en natuurbescherming bijvoorbeeld

grensoverschrijdende beschermingsconcepten (bijv. natuurparken). door de commerciële uitbating van de natuurlijke karakteristieken van het subsidiegebied. 2c-3

Stimulering van de grensoverschrijdende samenwerking op het gebied van de hoogwaterbescherming.

2c-4

Bevordering van grensoverschrijdende samenwerkingsverbanden ter vermindering van toevoer en emissie van schadelijke stoffen.

2c-5

Onderzoek naar de gevolgen van de klimaatverandering voor natuur en landschap in de regio en ontwikkeling van beschermingsmaatregelen.

3.5

TOETSINGSKADER De in paragraaf 3.4 genoemde activiteiten uit het INTERREG IVA programma worden getoetst aan relevante milieuaspecten, waarop effecten als gevolg van het programma kunnen worden verwacht. Het gaat daarbij vooral om activiteiten en projecten in de vervolgfase, waarvoor aandachtspunten te formuleren zijn. Over het algemeen wordt in het Plan-m.e.r. ingestoken op een breed toetsingskader. De toetsingscriteria die daarbij worden gebruikt, worden afgeleid van de doelstelling en de ambities van het INTERREG IVA programma en de kader- en randvoorwaardenstellende uitspraken uit beleid en regelgeving (toetsing op doelbereik). Niet elke activiteit is beoordeeld aan de hand van een breed beoordelingskader. De activiteiten zijn in de milieubeoordeling getoetst aan de hand van die milieuaspecten waarvoor een mogelijke verandering van effecten (aandachtspunten) te verwachten is.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

21

In de onderstaande tabel is het overzicht van het in de milieubeoordeling te hanteren beoordelingskader gegeven. Per activiteit is aangegeven (door middel van een X) welke milieuaspecten van toepassing kunnen zijn.

2b-2

2b-3

2b-4

2b-5

2b-6

X

-

X

X

-

X

-

-

-

-

-

X

-

X

X

-

X

Flora en Fauna

X

-

-

-

-

X

-

X

X

-

X

Bodem

2c-5

2b-1

-

2c-4

2a-5

-

2c-3

2a-4

-

2c-2

2a-3

-

Mens, gezondheid, geluid en lucht

-

X

-

-

X

-

-

-

X

X

-

X

-

-

X

-

-

2c-1

2a-2

X

Mobiliteit en verkeer 1)

Milieuaspecten

2b-7

2a-1

Activiteiten

-

-

-

-

-

X

-

-

-

-

-

X

-

X

X

-

X

-

Water

-

-

-

-

-

X

-

X

X

-

X

-

-

-

X

-

-

Duurzaamheid en klimaat

X

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

X

-

-

-

X

Cultuur en reële goederen

-

-

-

-

-

X

-

X

X

-

X

-

-

-

-

-

-

Landschap

X

-

-

-

-

X

-

X

X

-

X

-

X

X

X

-

X

Toerisme en recreatie 1)

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

-

X

-

-

-

1) Deze aspecten zullen gedeeltelijk invloed hebben op het aspect Mens, gezondheid, geluid en lucht Een aantal milieuaspecten hebben weliswaar een onderlinge relatie, maar deze relatie leidt niet tot een cumulatief milieueffect, noch in positieve noch in negatieve zin.

HOOFDSTUK

4.1

4

Referentiesituatie

INLEIDING Om de effecten van het INTERREG IVA Programma goed te kunnen beoordelen is een duidelijke referentiesituatie nodig. Dit is de verwachte situatie zonder uitvoering van het programma, ook wel autonome ontwikkeling genoemd. Voor Duitsland is als toekomstjaar voor de referentie 2013 gekozen. De beschouwing van de autonome ontwikkeling voor Nederland loopt tot 2040. De effecten zullen worden bepaald ten opzichte van de referentiesituatie, waarbij ook voor de Nederlandse situatie een vertaalslag wordt gemaakt van 2040 naar 2013. We realiseren ons dat er een verschil is tussen de Nederlandse en de Duitse situatie, respectievelijk 2040 en 2013, voor de autonome ontwikkeling gerelateerd aan de beleidsdoelstellingen. Daar waar zinvol en mogelijk zal in het milieurapport voor de Nederlandse situatie een interpretatie plaatsvinden van 2040 naar 2013. Daarnaast zal bij het bepalen van de milieueffecten worden aangesloten bij de gebruikte methoden welke gebruikt zijn voor het bepalen van de autonome ontwikkeling. Onderstaand is allereerst het totale plangebied weergeven. Vervolgens is in paragraaf 4.3 een beschrijving gegeven van de huidige situatie in het plangebied. Tot slot zijn in paragraaf 4.4 en 4.5. respectievelijk de autonome ontwikkeling voor het Duitse grensgebied het Nederlandse grensgebied beschreven.

4.2

LIGGING EN BEGRENZING PLAN- EN STUDIEGEBIED Het Duits-Nederlandse programmagebied omvat (inclusief aangrenzende gebieden) vrijwel de gehele Duits-Nederlandse grensregio. Het beslaat ongeveer vier vijfde van de in totaal 577 km lange Nederlands-Duitse grens, van de kust in het Noorden tot het gebied Niederrhein in het Zuiden. De oppervlakte bedraagt 46.737 km2, waarvan ongeveer 53% aan de Nederlandse kant en 47% aan de Duitse kant ligt. De landsgrens loopt in noord-zuidrichting door het hele programmagebied. De gebieden die in de directe nabijheid van de grens liggen nemen weliswaar een randpositie in binnen hun eigen land, maar door de toenemende Europese integratie krijgen ze nieuwe mogelijkheden voor een nauwere structurele verbondenheid. Daarmee opent de ligging in de buurt van de grens nieuwe ontwikkelingsmogelijkheden voor deze gebieden. Het programmagebied omvat delen van de Duitse deelstaten Niedersachsen en NordrheinWestfalen en gebieden van de Nederlandse provincies Friesland, Groningen, Drenthe, Flevoland, Overijssel, Gelderland, Noord-Brabant en Limburg. Vanuit Europees perspectief heeft het programmagebied geografisch een centrale ligging.

MILIEURAPPORT

Op de eerste afbeelding is de centrale ligging van het plan- en studiegebied binnen Europa weergegeven. In de tweede afbeelding zijn alle betrokken regio’s in Nederland en Duitsland weergegeven (subsidiegebied met grensligging). Afbeelding 4.1 Ligging plan- en studiegebied in Europa

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

24

MILIEURAPPORT

Afbeelding 4.2 Betrokken regio’s in Nederland en Duitsland

4.3

HUIDIGE SITUATIE PLANGEBIED (NEDERLAND-DUITSLAND) Het programmagebied met een oppervlakte van 46.737 km² omvat ongeveer vier vijfde van het Nederlands-Duitse grensgebied. Het ligt ongeveer voor 47% aan de Duitse kant van de grens en voor 53% aan de Nederlandse kant. Bij de delen van het programmagebied in het noorden en het midden gaat het overwegend om landelijke gebieden. Het noordelijke deel van het programmagebied (Eems Dollard Regio) is als randgebied slechts dun bevolkt. Maar het gebied wordt in zuidelijke richting steeds dichter bevolkt.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

25

MILIEURAPPORT

Het programmagebied telde op 31 december 2005 12,12 miljoen inwoners, waarvan 51% in Nederland. Voor de komende jaren tot 2020 wordt per saldo met een groei van de bevolking rekening gehouden. Het aandeel jongeren onder de 20 jaar zal volgens de bevolkingsprognose van Eurostat met gemiddeld 2,4% aanzienlijk dalen. Het aandeel van de beroepsbevolking zal waarschijnlijk met 1,9% teruglopen, waarbij voor de Nederlandse delen van het programmagebied een aanzienlijk sterkere teruggang wordt verwacht. Daarentegen wordt er een sterke toename voorspeld (4,3%) van het aandeel van de oudere bevolkingsgroep vanaf 65 jaar. De totale economische ontwikkeling verliep in de Duitse en Nederlandse programmagebieden in vergelijking met de nationale ontwikkeling in Duitsland en Nederland meer dan gemiddeld positief. Het in het programmagebied behaalde bruto regionaal product (BRP) steeg tussen 1999 en 2003 met 17,0%, waarbij de groei in het Nederlandse deel van het programmagebied met 21,7% bijna twee keer zo hoog was als in de Duitse programmagebieden (11,8%). Het BBP van EUR 22.406 per inwoner komt overeen met ca. 103% van het gemiddelde BBP per inwoner van de EU-25. De verandering van de economische structuur met als gevolg een nog verder afnemende betekenis van de industriesector en groeiende betekenis van de dienstensector heeft zich in het programmagebied voortgezet. Het aandeel van de dienstensector in de bruto toegevoegde waarde is tussen 1999 en 2003 met 2,3% verder toegenomen tot 68,3%. Middelgrote en kleine bedrijven (MKB) drukken aan beide kanten van de grens in hoge mate hun stempel op de economische structuren. In alle delen van het totale programmagebied vormen de voedingsindustrie, de handel, de gezondheidszorg, de diergeneeskunde en de sociale sector cruciale bedrijfstakken. Verder zijn in het programmagebied nog andere specifieke zwaartepuntsbranches in verschillende deelregio’s te vinden. In 2003 waren in het programmagebied in totaal 4,912 miljoen mensen werkzaam. 47,3% van deze groep behoort tot de Nederlandse delen van het programmagebied en 52,7% tot de Duitse delen. Ten opzichte van 1999 is het aantal werkenden vrijwel overal afgenomen. Een stijging van het aantal werkenden was alleen waar te nemen in het noordelijke deel van het programmagebied in de Eems Dollard Regio. De werkloosheid in het programmagebied is sinds 2002 aanmerkelijk gestegen. Daarbij ziet de situatie op de arbeidsmarkt er aan de Nederlandse zijde aanzienlijk beter uit dan in de Duitse delen van het programmagebied. De werkloosheid is tussen 2002 en 2004 in de Duitse deelgebieden met gemiddeld ca. 2% gestegen tot meer dan 9%; in de Nederlandse delen van het programmagebied steeg de werkloosheid met 2% tot gemiddeld ca. 5%. In het lopende jaar 2006 ontwikkelt de arbeidsmarkt zich door de gunstige conjuncturele omstandigheden bij teruglopende werkloosheidscijfers zowel aan Duitse als aan Nederlandse zijde positief. Zoals gemeld in hoofdstuk 3 vindt bij de effectbeoordeling geen toetsing plaats aan de vastgelegde doelen op het gebied van milieubescherming op internationaal, communautair niveau en op niveau van de lidstaten. Achtergrond hiervan is dat het ETS-A programma te globaal is om daaruit concrete en locatie-specifieke milieueffecten te bepalen. Hierdoor is toetsing aan concrete doelen niet zinvol is. Omdat deze toetsing niet plaatsvindt, is de huidige milieusituatie niet in detail beschreven. Ter informatie beschrijven we onderstaand een beschrijving van recente ontwikkelingen te aanzien van een aantal relevante milieuaspecten voor het ETS-A gebied.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

26

MILIEURAPPORT

Wat de toestand van het milieu betreft dient te worden vastgesteld dat in delen van het programmagebied de toevoer van voedingsstoffen en schadelijke stoffen als gevolg van de intensieve landbouw de bodemhuishouding belasten. Voor een deel is er nog mogelijkheid tot verbetering aanwezig wat betreft de verzuring van de bodem. De waterkwaliteit heeft in het programmagebied een verbetering doorgemaakt, maar voldoet in enkele delen nog niet aan de Europese basiswaarden. De uitstoot aan zwaveldioxide, fijnstof en stikstofoxiden is in de afgelopen jaren duidelijk teruggedrongen. Ook zijn de maximale waarden voor de ozonconcentratie gedaald. De CO2-uitstoot is in Niedersachsen en Nordrhein-Westfalen ten opzichte van 1990 in zijn totaliteit teruggedrongen; in Nederland is deze uitstoot daarentegen ondanks beperkende maatregelen in de industrie in zijn totaliteit toegenomen.

4.4

AUTONOME ONTWIKKELING GRENSGEBIED DUITSLAND Autonome ontwikkeling Noord Rijn Westfalen In de rapportage “Umweltbericht zum NRW Ziel-2 Programm 2007-2013 (EFRE) im ramen der Ex-ante-Bewertung” is een tabel opgenomen met onder andere een overzicht van milieu-componenten met hun autonome ontwikkeling. De autonome ontwikkeling is in kwalitatieve zin beschreven. In onderstaande tabel is dit samengevat: Autonome ontwikkeling in periode 2007-2013

Onderwerp

Milieudoelen

Indicatoren

Mensen/gezondheid mensen, lucht

Vermindering schadelijke milieuinvloed door luchtverontreiniging

Aantal dagen met overschrijding gem. Luchtkwaliteitsrichtlijnen

Gelijkblijvend

Sterfte als gevolg van Ziekte aan luchtwegen

Gelijkblijvend

Voorkomen schadelijke invloed van omgevingsgeluid

Gebieden met geluidoverschrijdingen

Gedeeltelijke verslechtering

Aantal mensen die hinder hebben van geluid


Borgen van diversiteit in natuurgebieden (bv natura 2000-gebieden)

Kwaliteit van de natuurbeschermingsgebieden

Verslechtering

Beschermde soorten Natuurbeschermingswet

Verslechtering

Beschermen van bossen en verbetering staat van de bossen

Staat van de bossen

Gedeeltelijke verbetering

Zuinig/economisch bodemgebruik

Oppervlakteaandeel bebouwing/infrastructuur

Verslechtering

Ontwikkelen braakliggende terreinen en voormalige stortplaatsen

Verbetering

Beschermen potentieel waardevolle bodem (productiviteit/biotoopontwikkeli ng)

Verlies waardevolle bodem

Verslechtering

Vermindering verontreiniging

Zware metalen depositie


Verbetering aquatische ecosystemen

Aandeel water met minstens klasse I of II

Verbetering

Verbetering hydraulische en morfologische voorwaarden

Hoedanigheid waterstructuur

Gelijkblijvend

Verbetering grondwaterkwaliteit

Overschrijding grens en drempelwaarden grondwater

Gelijkblijvend

Vermindering emissies broeikasgassen

CO2 emissies

Verbetering

Efficienter gebruik energie

Energieverbruik

Verslechtering

Aandeel hernieuwbare energie bij energieverbruik

Verbetering

Flora en fauna en diversiteit

Bodem

Water

Klimaat

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

27

MILIEURAPPORT

Cultuur en kapitaalgoederen

Behoud van monumenten, acheologie en beschermde dorp/stadsgezichten

Staat van onderhoud cultuur en kapitaalgoederen

Gelijkblijvend

Landschap

Behoud van verscheidenheid, eigenheid en schoonheid van het cultuurlandschap

Kwalitatieve verandering van verscheidenheid, eigenheid en schoonheid


Behoud en verbetering van recreatiewaarde van landschapsdelen

Kwalitatieve verandering van recreatiewaarde


Vermijden van versnippering van landschap

Aandeel onversnipperd landschap

Verslechtering

Autonome ontwikkeling Niedersachsen In de rapportage “ Umweltbericht zur Strategischen Umwelprufung (SUP) im Rahmen der Ex Ante Bewertung zum niedersachischen Programmplanungsdokument fur die EFRE Ziel2 Regionen in Niedersachsen Planungsperiode 2007 – 2013” is een tabel opgenomen met onder andere een overzicht van milieu-componenten met hun autonome ontwikkeling. De autonome ontwikkeling is in kwalitatieve zin beschreven. In onderstaande tabel is dit samengevat: Onderwerp

Indicator / doel

Trend

Luchtkwaliteit

Vermindering van luchtverontreinigende emissies

Gelijkblijvend/verbetering

Klimaat

Reducering van CO2 emissies


Energie

Energieproductiviteit (efficientie) en aandeel regeneratieve energie


Kustwater

Vermindering van stikstofvrachten in de noordzee


Oppervlaktewater

Verbetering van chemisch / biologische omstandigheden


Grondwater

Vermindering van de nitraatbelasting

Verslechtering

Reduceren van bronnen schadelijke stoffen door sanering voormalige stortplaatsen


Waterstructuur

Verbeterde morfologische structurele omstandigheden

Verbetering

Hoogwaterbescherming

Terugwinning van retentiegebieden

Verslechtering

Spaarzamer omgaan met grond en bodem

Oppervlakte woningbouw en infrastructuur: verminderde groei.

Verslechtering

Vermindering belasting met schadelijke stoffen

Gesaneerde voormalige stortplaatsen: oppervlakte en aantal


Klimaat (incl Energie)

Waterhuishouding

Bodem

Soortenbescherming/ Flora/Fauna en biodiversiteit Soortenbestand

Stabilisering en verhoging bestanden

Verslechtering

Soortenbescherming

Gevolg van beschermingsmaatregelen


Beschermingsgebieden

Steigend aantal en grootte


Beschermingsgebieden

Goed onderhoud beschermingsgebieden

Verbetering

Veengebieden



Landschaps en plaatsbeeld incl. culturele erfenis Landschap en plaatsbeeld


Verslechtering

Culturele erfenis


Verslechtering

Vermindering van geluidbelastingen

Verslechtering

Gezondheid van de bevolking (geluid) Geluid

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

28

MILIEURAPPORT

4.5

AUTONOME ONTWIKKELING GRENSGEBIED NEDERLAND In de rapportages “Milieurapport / strategische milieubeoordeling Operationeel Programma EFRO “ voor de deelgebieden Noord, West, Oost en Zuid is een beschrijving opgenomen van de autonome ontwikkeling tot 2040. Deze beschrijving is een vertaalslag van de beleidsstukken die op Rijksoverheidsniveau zijn vastgesteld.

Autonome ontwikkeling (Vooruitblik 2006-2040) Een verkenning naar de ontwikkelingen van de natuur- en milieusituatie voor de periode 2006-2040 is door het MNP beschreven in de Nationale Milieuverkenning 2006-2040 [MNP, 2006b]. Daarbij zijn prognoses voor de ontwikkeling van de natuur- en milieusituatie opgesteld op basis van twee scenario's , te weten ‘Global Economy’ (GE) en ‘Strong Europe’ (SE). Deze scenario’s variëren op ontwikkeling in de bevolking en in de groei van de economie. Beide scenario's gaan uit van een sterke internationale verwevenheid en groei van de economie. Scenario GE gaat uit van een EU die vooral succesvol is op monetair en economisch gebied; scenario SE gaat uit van een bredere inzet en succes van Europa: naast economie en monetair beleid ook defensie, buitenland en natuur en milieu. De prognoses voor de ontwikkeling in de periode 2006-2040 laten voor de meeste milieuthema's duidelijke verschillen zien tussen de beide scenario's. Voor veel milieu-indicatoren leidt scenario SE tot een gunstiger beeld (verdergaande daling van milieubelasting) dan scenario GE (weer oplopende milieubelasting bij een aantal indicatoren). In de onderstaande tabel zijn aannames die aan de basis staan van de GE en SE scenario's, met elkaar vergeleken.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

29

MILIEURAPPORT

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

30

MILIEURAPPORT

HOOFDSTUK

5.1

5

Milieubeoordeling

INLEIDING In dit hoofdstuk is voor de te beoordelen actiegebieden (zie hoofdstuk 4) de milieubeoordeling opgenomen. Het betreft hier een kwalitatieve beoordeling waarbij gekeken is naar de mogelijke invloeden die een activiteit uit het betreffende actiegebied kunnen hebben op de omgeving. Daarbij is aangegeven welke soort activiteit effecten kan veroorzaken ten aanzien van welk aspect. De bij de activiteit genoemde aspecten kunnen gezien worden als de aandachtspunten waarbij stil gestaan dient te worden bij de toetsing van in te dienen plannen en projecten/activiteiten in de vervolgfase. In deze globale milieubeoordeling speelt het feit of een activiteit feitelijk leidt tot ruimtebeslag een grote rol. Pas op het moment dat een (toekomstige) activiteit leidt tot ruimtebeslag zullen deze (bij voldoende omvang) m.e.r.(beoordelings)-plichtig kunnen zijn en ontstaan er mogelijk effecten die in de vervolgfase onderzocht dienen te worden op het niveau van een m.e.r.(beoordeling).

5.2

ACTIEGEBIED 2A) BEVORDERING VAN HERNIEUWBARE ENERGIEEN EN ONTWIKKELING VAN ENERGIEBESPARENDE TECHNOLOGIEN.

5.2.1

2A-1) BEVORDERING VAN GRENSOVERSCHRIJDENDE PROJECTEN VOOR DE ONTWIKKELING EN TOEPASSING VAN HERNIEUWBARE/ ENERGIEËN EN VAN ALTERNATIEVE TECHNOLOGIEËN VOOR DE ENERGIEWINNING Deze activiteit leidt mogelijk tot m.e.r.(beoordelings)-plichtige activiteiten daar waar windturbineparken worden opgericht of grootschalige koude/warmteopslag zal plaatsvinden bij gebouwen. Indien sprake is van bovenstaande activiteiten kan sprake zijn van effecten ten aanzien van de volgende aspecten, dan wel als fysiek ruimtebeslag dan wel een effect als gevolg van het uitvoeren van de activiteit:

5.2.2

1.

mens, gezondheid, geluid en lucht (geluidseffecten, schaduwwerking).

2.

flora- en fauna (vernietiging en/of verstoring van habitat en soorten).

3.

duurzaamheid en klimaat (vermeden CO2-uitstoot in relatie tot energieproductie).

4.

landschap (aantasting en/of verstoring van landschappelijke kwaliteit).

2A-2) STIMULERING VAN DE ONTWIKKELING VAN TECHNOLOGIEËN OF MAATREGELEN DIE BIJDRAGEN AAN ENERGIE/EFFICIËNTIE Hoewel deze activiteit kan leiden tot een vermindering van het energiegebruik door toename van energie-efficiënte en daarmee positief is voor het aspect

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

31

MILIEURAPPORT

duurzaamheid/klimaat, leidt deze activiteit op voorhand niet tot m.e.r.(beoordelings)plichtige plannen of initiatieven. Voor deze activiteit zijn in deze fase dan ook geen aandachtspunten geformuleerd.

5.2.3

2A-3) STIMULERING VAN GRENSOVERSCHRIJDENDE SAMENWERKING OP HET GEBIED VAN DE ECO-PROFIT Hoewel deze activiteit kan leiden tot een vermindering van het energiegebruik door toename van energie-efficiënte en daarmee positief is voor het aspect duurzaamheid/klimaat, leidt deze activiteit op voorhand niet tot m.e.r.(beoordelings)plichtige plannen of initiatieven. Voor deze activiteit zijn in deze fase dan ook geen aandachtspunten geformuleerd.

5.2.4

2A-4) ERVARINGSUITWISSELING OVER ENERGIE-EFFICIËNTE TOEPASSINGEN Hoewel deze activiteit kan leiden tot een vermindering van het energiegebruik door toename van energie-efficiënte en daarmee positief is voor het aspect duurzaamheid/klimaat, leidt deze activiteit op voorhand niet tot m.e.r.(beoordelings)plichtige plannen of initiatieven. Voor deze activiteit zijn in deze fase dan ook geen aandachtspunten geformuleerd.

5.2.5

2-A5) BEVORDERING VAN DE VOORLICHTING OVER EN DE TOEPASSING VAN ENERGIEBESPARENDE TECHNOLOGIEËN Hoewel deze activiteit kan leiden tot een vermindering van het energiegebruik door toename van energie-efficiënte en daarmee positief is voor het aspect duurzaamheid/klimaat, leidt deze activiteit op voorhand niet tot m.e.r.(beoordelings)plichtige plannen of initiatieven. Voor deze activiteit zijn in deze fase dan ook geen aandachtspunten geformuleerd.

5.3

ACTIEGEBIED 2B) BEVORDERING VAN DE GRENSOVERSCHRIJDENDE ONTWIKKELING VAN HET INFRASTRUCTURELE AANBOD IN HET GRENSGEBIED De binnen dit actiegebied aanwezige activiteiten worden onderstaand op hun milieuaspecten beoordeeld.

5.3.1

2B-1) BEVORDERING VAN DE NETWERKVORMING VAN VERKEERSDRAGERS EN VAN DE VERSTERKING VAN GEÏNTEGREERDE TRANSPORTKETENS Deze activiteit leidt mogelijk tot m.e.r.(beoordelings)-plichtige activiteiten daar waar fysieke aanpassingen zijn voorzien aan de infrastructuur, zoals wegen, spoorwegen en waterwegen. Daarnaast is het voorstelbaar dat daar waar verschillende infrastructuren bij elkaar komen nieuwe overslag centra ontstaan, of bestaande dienen te worden aangepast. Tevens kan deze maatregel leiden tot het bundelen en centraliseren van vervoersstromen, waarbij een aantal vervoersstromen samenkomen op een specifiek punt. Dit laatste kan leiden tot een specifieke locale toename van verkeersbewegingen op de ene plaats en wellicht een afname daarvan elders. Indien sprake is van een fysieke aanpassing van de infrastructuur of het oprichten of aanpassen van een overslag centrum kan sprake zijn van effecten ten aanzien van de volgende aspecten, dan wel als fysiek ruimtebeslag dan wel een effect als gevolg van het uitvoeren van de activiteit:

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

32

MILIEURAPPORT

1.


2.

bodem (ruimtebeslag en verstoring van bodemopbouw).

3.

water (invloed op waterkwantiteit en waterkwaliteit).

4.

cultuurhistorie (vernietiging van cultuurhistorische waarden).

5.


Daar waar deze activiteit leidt tot een plaatselijke intensivering van het aantal verkeersbewegingen, als gevolg van centrale overslagpunten, ontstaan effecten ten aanzien van de volgende aspecten: 1.

mobiliteit en verkeer (verandering van intensiteiten en verkeersstromen).

2.

mens, gezondheid, geluid en lucht (verandering van geluidshinder, luchtverontreiniging en gezondheidsrisico’s, gerelateerd aan de verandering van verkeersintensiteiten en verkeersstromen).

Tot slot kan deze activiteit een positief effect veroorzaken ten aanzien van duurzaamheid en klimaat, dit aangezien een verbeterde/efficiëntere transportketen, bezien over de gehele regio, kan leiden tot een reducering van de uitstoot van verontreinigingen en leiden tot een duurzamere oplossing.

5.3.2

2B-2) BEVORDERING VAN ALTERNATIEVE EN MILIEUVRIENDELIJKE VERVOERMIDDELEN EN VERVOERSWEGEN. BEVORDERING VAN DE TECHNISCHE INTEROPERATIONALITEIT IN HET RAILVERVOER Bevordering van alternatieve en milieuvriendelijke vervoermiddelen en vervoerswegen (zoals railvervoer) leidt in de basis tot een positief effect op het milieu. Dit geldt met name voor synchronisatie van stroomvoorzienings- en veiligheidssystemen tussen Duitsland en Nederland, waardoor de weg geschapen wordt voor de toename van goederentransport over het spoor (in plaats van over de weg). Deze activiteit leidt echter niet op voorhand tot m.e.r.(beoordelings)-plichtige plannen of initiatieven. Voor deze activiteit zijn in deze fase dan ook geen aandachtspunten geformuleerd.

5.3.3

2B-3) BEVORDERING VAN ONDERZOEK/EVALUATIES VAN OF VOORLICHTING OVER GRENSOVERSCHRIJDENDE AANLEG (MISSING-LINKS) VAN VERVOERSWEGEN Deze activiteit kan leiden tot m.e.r.(beoordelings)-plichtige activiteiten. Dit zowel in de afweging of, en zo ja waar, missing-links dienen te worden ingevuld (locatiekeuze) als de fysieke wijze waarop deze missing-link wordt ingevuld (inrichting). In beide afwegingen spelen zowel fysieke/ruimtelijke aspecten als de aspecten ten gevolge van de verandering van verkeer- en vervoersbewegingen een rol, te weten: 1.


2.


3.


4.


5.


6.


7.


110623/CE7/139/000604

ARCADIS

33

MILIEURAPPORT

Tot slot het aspect duurzaamheid en klimaat. De effecten ten aanzien van dit aspect worden afgeleid van de effecten van andere aspecten. Daarbij zijn de effecten afhankelijk van welk type vervoerswegen binnen deze activiteit wordt beoordeeld (bijv. spoorwegen, rijkswegen, waterwegen etc.). Namelijk iedere vervoersweg veroorzaakt zijn eigen specifieke effecten ten aanzien van de vervoersketen en daarmee zijn positieve of negatieve bijdrage aan het aspect duurzaamheid en klimaat.

5.3.4

2B-4) BEVORDERING VAN MAATREGELEN VAN HET SUBSIDIEGEBIED ALS LOGISTIEKE LOCATIE Deze activiteit kan leiden tot het oprichten van logistieke gebieden/centra, met de daarbij horende infrastructurele aanpassingen en mogelijke fysieke inrichting van een locatie als logistiek kerngebied (bijv. bedrijventerrein). Bij voldoende omvang leidt dit tot m.e.r.(beoordelings)-plichtige activiteiten. Dit zowel in de afweging of, en zo ja waar, infrastructurele aanpassingen en/of fysieke inrichting dienen te worden ingevuld (locatiekeuze) als de fysieke wijze waarop deze worden ingevuld (inrichting). In beide afwegingen spelen zowel fysieke/ruimtelijke aspecten als de aspecten ten gevolge van de verandering van verkeer- en vervoersbewegingen een rol, te weten: 1.


2.


3.


4.


5.


6.


7.


Tot slot het aspect duurzaamheid en klimaat. De effecten ten aanzien van dit aspect worden afgeleid van de effecten van andere aspecten. Daarbij zijn de effecten afhankelijk van welk type vervoer en logistieke verbindingen binnen deze activiteit wordt beoordeeld (bijv. spoorwegen, rijkswegen, waterwegen etc.). Namelijk iedere type veroorzaakt zijn eigen specifieke effecten en daten aanzien van de logistieke keten en daarmee zijn positieve of negatieve bijdrage aan het aspect duurzaamheid en klimaat.

5.3.5

2B-5) BEVORDERING VAN INITIATIEVEN (STUDIES) OP HET GEBIED VAN DE HAALBAARHEID, HET VERBETEREN EN HET GEBRUIK VAN DE GRENSOVERSCHRIJDENDE INFORMATIE- EN COMMUNICATIENETWERKINFRASTRUCTUUR Hoewel deze activiteit, door de goede mogelijkheden om op afstand te communiceren, kan leiden tot een vermindering van het aantal verkeersbewegingen en daarmee positief is voor de aspecten verkeer en duurzaamheid/klimaat, leidt deze activiteit op voorhand niet tot m.e.r.(beoordelings)-plichtige plannen of initiatieven. Voor deze activiteit zijn in deze fase dan ook geen aandachtspunten geformuleerd.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

34

MILIEURAPPORT

5.3.6

2B-6) BEVORDERING VAN GRENSOVERSCHRIJDENDE SAMENWERKING TUSSEN ORGANISATIES OP HET GEBIED VAN OPENBARE VOORZIENINGEN EN AFVALVERWERKING Deze activiteit leidt alleen dan tot een mogelijk m.e.r.(beoordelings)-plichtig plan of initiatief indien er een fysieke invulling (bijvoorbeeld een nieuwe regionale afvalverwerkingsinstallatie of milieubelastende wijze van afvalverwerking) volgt uit de bevordering van bedoelde samenwerking. Bij voldoende omvang leidt dit tot m.e.r.(beoordelings)-plichtige activiteiten. Dit zowel in de afweging of, en zo ja waar, infrastructurele aanpassingen en/of fysieke inrichting dienen te worden ingevuld (locatiekeuze) als de fysieke wijze waarop deze worden ingevuld (inrichting). In beide afwegingen spelen zowel fysieke/ruimtelijke aspecten als de aspecten ten gevolge van de verandering van verkeer- en vervoersbewegingen een rol, te weten: 1.


2.


3.


4.


5.


6.


7.


Tot slot het aspect duurzaamheid en klimaat. De effecten ten aanzien van dit aspect worden afgeleid van de effecten van andere aspecten. Daarbij zijn de effecten afhankelijk van de locatie, het type afvalverwerking en of een bijvoorbeeld een efficiëntere wijze van afvalverwerking bereikt wordt en daarmee een positieve of negatieve bijdrage aan het aspect duurzaamheid en klimaat.

5.3.7

2B-7) BEVORDERING VAN DE UITWISSELING VAN ERVARING OP HET GEBIED VAN AFVALINZAMELING EN VERWERKING Hoewel deze activiteit kan leiden tot een reduceren van de uitstoot van ze activiteit en daarmee een positieve bijdrage kan leveren aan het aspect duurzaamheid en klimaat, leidt deze activiteit op voorhand niet tot m.e.r.(beoordelings)-plichtige plannen of initiatieven. Voor deze activiteit zijn in deze fase dan ook geen aandachtspunten geformuleerd.

5.4

ACTIEGEBIED 2C ) BEVORDERING VAN DE GRENSOVERSCHRIJDENDE NATUUR- EN LANDSCHAPSBESCHERMING EN VAN DE MILIEUBESCHERMING De binnen dit actiegebied aanwezige activiteiten worden onderstaand op hun milieuaspecten beoordeeld.

5.4.1

2C-1) ONDERSTEUNING VAN MAATREGELEN TER ONTWIKKELING VAN NIEUWE GRENSOVERSCHRIJDENDE BESCHERMINGSCONCEPTEN (BV NATUURPARKEN) Deze activiteit kan fysiek leiden tot nieuwe beschermde natuurgebieden (natuurparken). Bij voldoende omvang leidt dit tot m.e.r.(beoordelings)-plichtige activiteiten. Dit zowel in de afweging of, en zo ja waar, deze beschermingsconcepten leiden tot aanpassingen en/of als

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

35

MILIEURAPPORT

fysieke inrichting dienen te worden ingevuld (locatiekeuze) als de fysieke wijze waarop deze worden ingevuld (inrichting). In beide afwegingen spelen zowel fysieke/ruimtelijke aspecten een rol, te weten: 1.

flora- en fauna (positief effect als gevolg van bescherming habitat en soorten).

2.

duurzaamheid (bescherming van natuurwaarden leidt tot een duurzaam gebruik van natuurlijke omgeving).

3.

Landschap (bescherming van habitat en soorten kan leidt tot aanpassingen in landschappelijke waarde).

5.4.2

2C-2) KOPPELING VAN GRENSOVERSCHRIJDEND TOERISME EN NATUURBESCHERMING BIJVOORBEELD DOOR DE COMMERCIËLE UITBATING VAN DE NATUURLIJKE KARAKTERISTIEKEN VAN HET STUDIEGEBIED Deze activiteit, koppeling van natuurbescherming en toerisme, kan leiden tot een toename van het aantal verkeersbewegingen en daarmee negatief is voor de aspecten verkeer en duurzaamheid/klimaat. Op voorhand leidt deze activiteit echter niet tot m.e.r.(beoordelings)-plichtige plannen of initiatieven. Indien fysieke aanpassingen in het landschap plaatsvinden (bijvoorbeeld horecavoorzieningen / natuurmuseum) als ondersteuning van toerisme in combinatie met natuurbescherming kan theoretisch (afhankelijk van omvang en plaats en aantal bezoekers) een m.e.r.-beoordelingsplichtig plan of initiatief kunnen ontstaan. In dit geval spelen de volgende aspecten een rol: 1.

mobiliteit en verkeer (wijziging van de intensiteit van verkeersbewegingen).

2.

flora en fauna (vernietiging en/of verstoring van habitat en soorten).

3.


4.

toerisme en recreatie (verandering van recreactieve mogelijkheden en kwaliteiten en de mate waarin deze van invloed zijn op bovengenoemde aspecten).

5.4.3

2C-3) STIMULERING VAN DE GRENSOVERSCHRIJDENDE SAMENWERKING OP HET GEBIED VAN DE HOOGWATERBESCHERMING Deze grensoverschrijdende samenwerking kan leiden tot activiteiten/maatregelen op twee niveau’s:

organisatorische maatregelen (bijvoorbeeld op elkaar af stemmen van rampenplannen).

fysieke maatregelen (dijkverbredingen/verzwaringen, retentiegebieden)

De fysieke maatregelen kunnen, afhankelijk van omvang en plaats, leiden tot m.e.r.(beoordelings)-plichtige plannen of initiatieven. In dit geval spelen de volgende aspecten een rol:

mens, gezondheid, geluid en lucht (toename van bescherming/veiligheidsniveau).

flora en fauna (vernietiging en/of verstoring van habitat en soorten).




110623/CE7/139/000604

ARCADIS

36

MILIEURAPPORT

5.4.4

2C-4) BEVORDERING VAN GRENSOVERSCHRIJDENDE SAMENWERKINGSVERBANDEN TER VERMINDERING VAN TOEVOER EN EMISSIE VAN SCHADELIJKE STOFFEN Hoewel deze activiteit kan leiden tot een vermindering van toevoer en emissie van schadelijke stoffen en daarmee positief is voor de aspecten mens, gezondheid, geluid en lucht, flora en fauna, water en duurzaamheid/klimaat, leidt deze activiteit op voorhand niet tot m.e.r.(beoordelings)-plichtige plannen of initiatieven. Voor deze activiteit zijn in deze fase dan ook geen aandachtspunten geformuleerd.

5.4.5

2C-5) ONDERZOEK NAAR DE GEVOLGEN VAN DE KLIMAATVERANDERING VOOR NATUUR EN LANDSCHAP IN DE REGIO EN ONTWIKKELING VAN BESCHERMINGSMAATREGELEN Het onderzoek kan leiden tot activiteiten/maatregelen op twee niveau’s:

kenniscomponent (vastlegging nulsituatie relatie klimaat – natuur en landschap).

fysieke maatregelen (inrichten/aanwijzen beschermingsgebieden).

Bij de fysieke maatregelen spelen de volgende een rol, te weten: 1.

flora- en fauna (positief effect als gevolg van bescherming habitat en soorten).

2.

duurzaamheid (bescherming van natuurwaarden leidt tot een duurzaam gebruik van natuurlijke omgeving).

3.

Landschap (bescherming van habitat en soorten kan leidt tot aanpassingen in landschappelijke waarde).

5.4.6

CUMULATIE EN MITIGERENDE MAATREGELEN De SMB-richtlijn geeft aan dat naast milieu-effecten de cumulatieve effecten en mitigerende maatregelen moeten worden beschreven. In onderhavig milieurapport worden deze niet uitgewerkt omdat het globale karakter van het ETS-A programma geen inzicht geeft in de specifieke milieueffecten van de verschillende actiegebieden. Daarmee is een beschrijving van de cumulatie van deze milieueffecten voor het gehele programma alsmede de mitigerende maatregelen niet mogelijk.

5.5

EVALUATIE VAN DE EFFECTEN Vanwege het hoge abstractieniveau van het programma wordt aanbevolen, potentiële milieu-effecten bij de realisatie van het programma goed in acht te nemen. Om een tijdige herkenning van mogelijke milieu-effecten van projectactiviteiten te garanderen kunnen bijvoorbeeld de verwachte milieu-effecten ex-ante opgevraagd worden, om hiermee bij de projectbeoordeling beter rekening te kunnen houden. Het is daarnaast verplicht om de daadwerkelijk optredende milieugevolgen van de uitvoering van het INTERREG IVA programma in kaart te brengen en te evalueren, daarom wordt voorgesteld ex-post de daadwerkelijke milieu-effecten op te vragen en bij de evaluatie te betrekken. De resultaten van deze evaluatie kunnen in de verslaglegging over het programma geïntegreerd worden. In deze evaluatie dienen de bovengenoemde aandachtspunten meegenomen te worden bij de beoordeling van de optredende milieugevolgen.

5.6

CONCLUSIES Het gehele INTERREG IVA programma bestaat uit de volgende onderdelen:

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

37

MILIEURAPPORT





Een nadere beschouwing heeft uitgewezen dat de prioriteiten 1, 3 en 4 naar verwachting niet leiden tot relevante milieu-effecten en/of m.e.r.-(beoordelings)plichtige activiteiten. Prioriteit 2 bestaande uit de actiegebieden 2 a t/m 2c zijn beschreven in de milieubeoordeling. Gezien het strategische en globale karakter van de in het programma genoemde activiteiten is de effectbeschrijving zeer algemeen. De activiteiten zijn ruim geformuleerd en niet verder geconcretiseerd naar exacte aard van de activiteit of locatie/gebied. De beschrijving van de effecten is dan ook beperkt gebleven tot het benoemen van welke effecten mogelijk kunnen optreden. Het enkel omschrijven van de mogelijke effecten is dermate abstract dat daarmee de borging van milieu in de besluitvorming nog onvoldoende is. Immers op basis hiervan is het niet mogelijk om de activiteiten uit het programma te beoordelen/wegen op milieuaspecten en daarmee een plaats te geven in het besluitvormingsproces. Wel zijn er aandachtspunten geformuleerd welke als leidraad kunnen dienen voor de toetsing van in te dienen plannen en projecten/activiteiten in de vervolgfase. Hiermee vindt borging van de milieuaspecten in de besluitvorming van het INTERREG IVA programma plaats. Namelijk indirect via de toetsing en monitoring van de daaruit voortvloeiende ingediende plannen of projecten/activiteiten.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

38

MILIEURAPPORT

COLOFON

MILIEURAPPORT PLAN-M.E.R. INTERREG IVA PROGRAMMA 2007 - 2013 OPDRACHTGEVER: DEFINITIEF

STATUS: Vrijgegeven

AUTEUR: B.J. Westen

GECONTROLEERD DOOR: Ing. B.P.W. Schlangen

VRIJGEGEVEN DOOR: Ing. B.P.W. Schlangen 16 mei 2007 110623/CE7/139/000604

ARCADIS Ruimte & Milieu BV Beaulieustraat 22 Postbus 264 6800 AG Arnhem Tel 026 3778 911 Fax 026 4457 549 www.arcadis.nl Handelsregister 30134230 ©ARCADIS. Alle rechten voorbehouden. Behoudens uitzonderingen door de wet gesteld, mag zonder schriftelijke toestemming van de rechthebbenden niets uit dit document worden verveelvoudigd en/of openbaar worden gemaakt door middel van druk, fotokopie, digitale reproductie of anderszins.

110623/CE7/139/000604

ARCADIS

39

MILIEURAPPORT PLAN-M.E.R. INTERREG IVA PROGRAMMA

Recommend Documents