71e jaargang nr.5 2008, september/oktober, verschijnt 1x in de twee maanden Informatie over: Afbouw en afwerking in de nieuwbouw, renovatie en restauratie Mebest is een uitgave van het Bedrijfschap Afbouw
Conservatorium Amsterdam
Ontkoppelde samenhang, genadel Amsterdam Centraal Station ligt op een steenworp afstand, de spoorlijn zelf is nog dichterbij. Juist daar, waar het geraas van treinen zelden verstomt, is - ter vervanging van het te krappe onderkomen aan de Van Baerlestraat - het nieuwe conservatorium gebouwd. Dat zou je eerder op een serene locatie verwachten. Aan de andere kant, wat kun je beter op zo’n rumoerige plek bouwen dan een complex waarin akoestiek en geluidsisolatie toch al de voornaamste rol spelen? >>
E
Engawa en een Spelend Hart Het nieuwe conservatorium heeft een zeer gevarieerd aanbod aan muzikale opleidingen in huis. Studenten kunnen er terecht voor klassiek, jazz, opera, oude muziek en popmuziek. In elk van die richtingen kan een scala aan instrumenten worden gestudeerd, elk met eigen specifieke akoestische eisen. Dat leverde een beste uitdaging op voor de architect van het conservatorium, Frits van Dongen van de Architekten Cie. uit Amsterdam. Hij moest een flink aantal uiteenlopende disciplines onder één dak samenbrengen en studenten tevens de mogelijkheid bieden in dat gebouw optimaal aan de individuele ontwikkeling te kunnen werken zonder elkaar daarbij tot last te zijn. Voor de basis van zijn ontwerp richtte Van Dongen de blik op Japan. Daar vind je woonhuizen met de gangen langs de gevels, rondom de gebruiksruimtes die zich aan de binnenzijde van de woning bevinden. Dit zogeheten Engawamodel paste de architect
10
5/2008
1) Een van de pronkstukken van het conservatorium: ‘The Blue Note’ zaal. Bedoeld voor jazz, pop en modern klassiek kreeg hij een wat drogere akoestiek dan de ‘Bernhard Haitink
1)
zaal’
toe op het merendeel van de etages van het conservatorium. En hij combineerde het met een idee dat Architecten Cie. al eens had geopperd voor het oude conservatorium aan de Van Baerlestraat: het Spelend Hart. Dat bevat een aantal zalen, de centrale hal,
loze akoestiek
kantine, foyer en een opnamestudio; verspreid over de twee kelderverdiepingen, de begane grond en de daarboven gelegen eerste, tweede en derde verdieping. Afmetingen en gebruik zijn van elke ruimte verschillend, en de akoestische maatregelen zijn daar op afgestemd.
Op de verdiepingen vier tot en met negen van het conservatorium bevinden zich de leslokalen, studieruimtes, bibliotheek en collegezaal. De gangen tussen de glazen gevel en die ruimtes vormen een buffer tegen buitengeluiden zodat studenten ongestoord kunnen studeren.
11
5/2008
2/3) Zien kun je het niet meer maar horen des te beter. Elke zaal is een akoestische doos in de betonnen constructie, door middel van een secundaire staalconstructie en vele kilometers metalstudprofielen, glaswol
2)
en gipsplaat.
De tiende etage is traditioneler ingedeeld, met kantoorruimtes direct aan de gevel
Ontkoppeld monteren Afdoende voor het juiste akoestische klimaat was het Engawa-model alléén uiteraard niet, daarvoor was nog een heel pakket aan kunstgrepen nodig. Het gros daarvan werd toegepast door MAT Afbouw. Het bedrijf uit Zaltbommel heeft er de handen aan vol gehad om het zo te maken als architect Van Dongen en akoestisch adviseur Peutz hadden uitgedokterd. “Van een paar weken voor Kerstmis 2006 tot een paar weken voor Kertsmis 2007 zijn we hier bezig geweest, met gemiddeld twintig man”, herinneren werkvoorbereider Mark Verzandvoort en projectleider Aart Wallaard zich. In dat jaar troffen de monteurs in onder meer 151 oefenruimtes de nodige geluidisolerende en –dempende maatregelen. Die lokalen waren door Peutz onderverdeeld in drie categorieën met verschillende geluidreducties voor muziekgeluid: licht (DA;pop = 55 dB(A)), middel (DA;pop = 60 dB(A)) en zwaar (DA;pop = 65 dB(A)). In elke ruimte kunnen wanden en plafonds worden voorzien van diverse varianten absorberende kussens om voor elke instrumentgroep de vereiste akoestiek te realiseren. Basis voor de akoestische en isolerende prestaties is echter bij alle ruimtes gelijk: een (semi)
12
3/2008 3)
4)
5)
doos-in-doosconstructie. Daarvoor moesten alle metalstudwanden en –plafonds dus akoestisch ontkoppeld van de constructie worden gemonteerd. Bij de categorieën licht en middel deden de monteurs dat met behulp van het Ivi-Metalsysteem ® van Nevima. De profielen van dit systeem zijn aan de onderzijde voorzien van twee lagen vilt. In dat vilt zitten kleine gaatjes waar een schroef doorheen kan. In het profiel zijn grotere gaten gestanst waarin een volgring past zonder het metaal te raken. Op deze manier kunnen de profielen worden bevestigd zonder dat er een starre verbinding met de constructie ontstaat. Ook de gipsplaten maken geen contact met de constructie omdat een van de viltlagen die aan het profiel vastzit zo breed is dat hij uitsteekt; daar rusten de gipsplaten tegenaan.
4/5/6) Zo’n 5.000 meter Ivi-metalprofielen zijn er gebruikt om scheidings- en voor-
6)
zetwanden akoestisch te ontkoppelen van de betonnen wanden en plafonds. Omdat er zwevende vloeren waren gelegd kon daar met gewone profielen worden gewerkt.
13
5/2008
Ontkoppelde samenhang, genadeloze akoestiek
7)
Dikke pakketten vs beperkte ruimtes Bij de scheidingswanden, op advies van Peutz niet alleen evenwijdig maar ook schuin geplaatst, werd het Ivi-Metalsysteem gebruikt voor de bevestigingen aan de constructieplafonds. Aan de onderzijde hoefden de wanden niet te worden ontkoppeld. Op de constructievloer was namelijk een zwevende vloer aangebracht, met dilataties op de plekken waar de wanden moesten komen. De scheidingswanden zijn opgebouwd uit dubbelskelet met een spouw er tussen. Elk skelet is voorzien van glaswolisolatie en, in geval van lichte kamers, dubbel beplaat. Voor de wanden van de middelcategorie kamers was drie lagen beplating nodig. Dezelfde beplating werd gebruikt voor de voorzetwanden die voor de betonnen constructiewanden werden gezet. Vanwege de beperkte beschikbare ruimte vroeg de montage van het systeem wel om extra aandacht. In de lichte kamers was er slechts 80 mm beschikbaar voor de voorzetwanden. MAT kon daar alleen maar met 50 mm profielen
14
5/2008
werken en dat is te smal en slap om tot 4 meter hoog te gaan met dubbele beplating. “We moesten daar dus wel afsteunen op de constructiemuur, maar dat mocht natuurlijk niet met een starre verbinding”, aldus Verzandvoort. Die klus werd geklaard met behulp van IviAfstandhouders die op 2 meter hoogte werden aangebracht. Hetzelfde werd gedaan in de ‘middel’-kamers, al was de beschikbare ruimte daar wel groter, 140 mm. “Maar die extra ruimte hadden we nodig omdat hier de glaswol niet alleen in het skelet zelf, maar ook erachter moest komen én omdat de gipsplaten er drie lagen dik opkwamen”, zegt de werkvoorbereider. Bij het monteren van de plafonds in de kamers van de lichte en middelcategorie moesten vergelijkbare hindernissen worden genomen. De plafonds mochten niet meer dan 12 cm zakken. Minus de 2 cm ruimte voor leidingen bleef er 10 cm over voor een dubbele isolatielaag, 2 lagen gipsplaat en profielen van 60 mm. Met dergelijke profielen kun je geen ruimtes van 4 meter overspannen, dus was er een brugcon-
8)
7) De ‘Bernard Haitink zaal’ in opbouw.. 8) Het Engawamodel in praktijk: de gangen vormen een buffer tussen klaslokalen en buitenwereld.
structie nodig. Akoestisch ontkoppeld uiteraard. Wallaart legt uit hoe dat werd gedaan. “We hebben er metalen stoelhoeken voor gebruikt waar we hout tegenaan hebben gezet. Tegen dat hout konden we de Ivi-Metaalregels monteren en daartegenaan uiteindelijk de profielen.”
Drumgeweld bedwongen In de kamers van de zware categorie - zoals de drumcabines op de 8e etage en de 9e etage - mocht niets worden vastgezet in de betonnen constructie, zelfs niet ontkoppeld met het Ivi-Metalsysteem. Secundaire staalconstructies brachten daar de oplossing; losstaand van wand en plafond en slechts op de zwevende betonvloer vastgezet. Een aantal van die kooien was door aannemer Bouwcombinatie Hillen & Roossen – De Nijs geplaatst maar het merendeel ervan plaatste MAT Afbouw zelf, met 2 mm dik ijzer. Met deze verzwaarde Metal Stud profielen werden zo op zich vrijstaande wanden geplaatst. Een plafondconstructie van dezelfde verzwaarde profielen werd tussen de
wanden gemonteerd om de boel op z’n plaats te houden en voor de benodigde stijfheid te zorgen. De wanden en plafonds zijn geïsoleerd met tweemaal 100 mm dik glaswol en dichtgezet met drie lagen gipsplaat. Het pakket levert zo’n goede isolatie op dat niemand in het gebouw last heeft van drummende leerlingen; zelfs niet de studenten in een naastgelegen drumcabine.
Nagalmtijden op maat In het Spelend Hart bevinden zich de zalen waarin concerten worden gegeven en examens worden afgenomen. Akoestisch adviseur Peutz stelde voor elke zaal een eigen pakket aan akoestische eisen op, afgestemd op het volume en het gebruiksdoel. Zo kreeg bijvoorbeeld op de etages -2 en -1 de 700 m3 grote ensemblezaal een nagalmtijd van 0,9 s. In de naastgelegen 1200 kuub metende muziek- en theaterzaal kan de akoestiek worden afgestemd op diverse activiteiten. Met behulp van gordijnen kan de nagalmtijd van 0,8 naar 1,1 s worden gebracht.
15
5/2008
Gordijnen spelen ook een rol in de even grote ‘Swelinckzaal’, die op de 2e en 3e etage te vinden is. Deze recitalzaal heeft een speciaal op kleinere klassieke concerten afgestemde akoestiek. De nagalmtijd kan er van 1,5 s worden verkort naar 1,2 s door de gordijnen te sluiten. Op de 1e tot en met de 3e etage bevindt zich de ‘The Blue Note’, de ruimte voor jazz en pop en een van de paradepaardjes van het conservatorium. Metalen roosters tegen de met kussens beklede wanden en blauw licht geven de zaal een uistraling die volgens de tevreden studenten erg dicht in de buurt komt van een echte jazzclub. ‘The Blue Note’ heeft een inhoud van circa 2100 m3 , 200 zitplaatsen en een nagalmtijd van zo’n 0,8 s. Door het installeren van een klankkaatser en een aanpassing in de hoogte is de
16
5/2008
zaal geschikt voor zowel pop en jazz als modern klassiek. De parel van het conservatorium is echter de ‘Bernard Haitink zaal’. Op het podium is plek voor een compleet symfonie orkest en er zijn 450 zitplaatsen. Het volume van 6000 m3 maakt hem uitstekend geschikt als goede repetitiezaal of een grote kamermuziekzaal maar is wat aan de krappe kant voor een professionele concertzaal. Met behulp van gordijnen kan het volume bij grote bezettingen wat worden beteugeld. Ook kan de zaal er mee worden aangepast voor moderne muziekuitvoeringen. Met gordijnen open heeft de zaal een nagamltijd van 1,9 s.
Omgekeerd dieet voor de kolommen Net als bij de andere zalen in het Spelend Hart is ook in de grote zaal gebruik gemaakt van de secundaire staalconstructies waar de mon-
Opdrachtgever: Amsterdamse Hogeschool voor de Kunsten, Amsterdam Architect: De Architekten Cie., Amsterdam Aannemer: Bouwcombinatie Hillen & Roosen – de Nijs Adviseur Akoestiek: Peutz, Zoetermeer Plafond- & wandmontage: MAT Afbouw, Zaltbommel
9) De Bernard Haitinkzaal is hét paradepaardje van het Conservatorium. En ook voor MAT Afbouw, onder meer vanwege de betonnen kolommen die met behulp van diverse lagen gipsplaat en rubber matten van 62 kg per m2 extra massa werden voorzien.
9)
Een ingreep waar je niets van ziet, ondanks de hoogglansverf waarmee ze zijn afgewerkt.
teurs van MAT Afbouw metalen profielen tegenaan konden zetten. De wand- en plafondskeletten zijn opgevuld met 100 mm dik glaswol en dichtgezet met een dubbele laag gipsplaat. En net als bij de ander zalen is ook in de grote zaal gezocht naar mogelijkheden om akoestische maatregelen op zijwanden en plafond samen te voegen met andere functies. Zo zorgen bijvoorbeeld de zijbalkons en de technische balkons in de grote zaal voor de zijdelingse reflecties die zo nodig zijn om een volle klank te krijgen. Andersom zijn er maatregelen nodig om ongewenste effecten tegen te gaan, zoals bij de zes ronde betonnen kolommen. Aangezien ze onderdeel uitmaken van de hoofddraagconstructie van het gebouw, zouden ze geluid van de grote zaal onherroepelijk door het gebouw transporteren. Aan MAT Afbouw was de taak om dat te voorkomen.
Verzandvoort en Wallaard leggen uit hoe dat is gedaan. “Op de zaak hebben we 2,40 meter hoge halfronde houten constructies gemaakt. Vervolgens hebben we ze geïsoleerd en bekleed met 2 lagen gipsplaat van 6 mm; natgemaakt om ze te kunnen buigen. Die schalen, 8 per kolom dus 48 in totaal, zijn naar Amsterdam getransporteerd waar we ze in het werk om de kolommen heen hebben opgebouwd. Daarna hebben we ze bekleed met 3 lagen 6 mm dik rubber, matjes van 1 m2 en 14 kg het stuk. Daaroverheen hebben we nogmaals een dubbele laag 6 mm gipsplaat gemonteerd.” Door de ombouwen is de massa van de kolommen toegenomen met 62 kg per m2, zoals Peutz het had voorgeschreven. En doordat de ombouwen inclusief alle naden nauwkeurig en netjes zijn afgewerkt voordat de glanzende epoxyverf erop ging, zien ze er uit als massieve kolommen.
17
5/2008
Ontkoppelde samenhang, genadeloze akoestiek
10)
10) Zoete wraak voor de monteurs: waar normaal gesproken elk foutje in montage en afwerking genadeloos wordt afgestraft door strijklicht, is het nu diezelfde montage die een belangrijke bijdrage levert aan de genadeloze akoestiek in leslokalen en oefenruimtes. 11) Grof geschut, zowel qua geluid als qua maatregelen. Slechts het kozijn met deur en extreem zwaar dubbel glas laat wat geluid door maar burengerucht is kansloos. 12) De opnamestudio’s kregen dezelfde behandeling als de lokalen van de zware categorie; een secundaire staalconstructie en wanden en plafonds met drie lagen gipsplaat.
12)
Complimenteuze klacht De sausafwerking is toegepast op alle wanden en plafonds in alle zalen. Dat vroeg iets meer werk en aandacht dan de wanden en plafonds in de leslokalen en oefenruimtes. “Niet dat we het werk daar konden afraffelen”, zegt Verzandvoort. “Hier zijn onze beste monteurs aan het werk geweest, mannen die er continu op letten dat er géén contact met de constructie wordt gemaakt.” Gemakkelijk waren de omstandigheden waarin dat moest gebeuren niet bepaald, legt Wallaard uit. “Per verdieping hadden we steeds een enorme hoeveelheid materiaal nodig maar dat konden we nooit in een keer kwijt. Opslaan in de gangen kon niet want dat waren de enige loopwegen en er werd daar gewerkt aan de leidingen. En in de lokalen zelf moesten we ook nog uit de voeten kunnen met de rolsteigers. Daarom hebben we alles in etappes
18
5/2008
11)
gedaan. Eerst al het metaal, dan de isolatie en een deel van het gips voor de wanden en vervolgens de rest van het gips voor de plafonds.” Dat tegelijkertijd naast het conservatorium de bibliotheek werd gebouwd en het Oosterdokseiland maar één op- en afrit heeft, maakte dat het soms een logistieke nachtmerrie was. Dat leed is inmiddels geleden en het conservatorium draait sinds de officiële opening vorige maand op volle toeren, met 1100 studenten die erg tevreden zijn over de akoestiek. “Over het algemeen wel ja”, laat Natalie Koch van het conservatorium weten. “Vooral in de zalen wordt de klank van de instrumenten prima ondersteund. De zalen zijn ook vergevingsgezinder dan de leskamers en oefenruimtes. Daar vinden studenten de akoestiek nog wel eens genadeloos; elke fout hoor je.” Is er een beter compliment denkbaar? <<
