Magazine van de GrootSpoorGroep Nederland voor modelspoor groter dan H0 September 2014 nummer 105

Magazine van de GrootSpoorGroep Nederland voor modelspoor groter dan H0 September 2014 nummer 105

Modelbouw en Grootbedrijf

● 1908-1983: 75 jaar ontwikkeling spoorwegelektrificatie (deel 1). ● Een uit de hand gelopen hobby? ● Op bezoek bij het Decauvillemuseum. ● Van tuin tot treinbaan. ● Weilanden met vloerverwarming en een Drentse pausmobiel. ● Diorama`s van Fried Lagerweij.

Van de voorzitter.

De vorige bijeenkomst op 14 juni was er een zeer matige opkomst. Of dit kwam doordat menigeen al met vakantie was, of omdat er geen speciale spreker was, zoals op de eerste twee bijeenkomsten dit jaar, of dat er nog andere redenen waren, wij kunnen er slechts naar gissen. Maar wij hopen op 13 september wel weer veel meer leden te ontmoeten in Zetten. De vergadering en het verslag van de vergadering waren navenant, geen reden dus om “niets” te plaatsen. Wie er wel was: Diny Timmer. Zij had eigenlijk gehoopt al het materiaal van de club eens bij elkaar te kunnen leggen en te tellen wat er was en te bekijken in welke staat het zich bevond. Maar voor ze binnen kwam lag er al een grote driedubbele baan en kon haar plan op dàt moment niet door gaan. Een paar weken later heeft zij echter haar plan toch ten uitvoer kunnen brengen, gelukkig geholpen door Ton en Ronand. Hieronder leest u er meer

over. Zij doet daar ook een oproep, die u hopelijk ter harte neemt. Eind juni was er een delegatie van de club, met een grote spoorbaan, aanwezig op de Brandevoorter dag. Brandevoort is een nieuwbouwwijk van Helmond, die er voor nieuwbouw heel bijzonder uit ziet. Kijkt u vooral eens op het internet. Deze wat klassiek aandoende bouwwijze kweekt blijkbaar gemeenschapszin, want om het andere jaar organiseert de bevolking hier een groot evenement, een soort braderie, en de GSG mocht daar voor de tweede keer haar kunnen tonen. In het volgende nummer leest u er meer

Klaas Robers over, hier kunnen wij alvast een plaatje laten zien. In dit nummer beginnen wij met een grote vervolgserie over de elektrificatie van het Nederlandse spoor. Dit is een zeer uitgebreid artikel, dat rond 1983 verscheen in het maandblad “Op de Rails”, uitgegeven door de NVBS. David Mosies heeft veel werk gehad dit uit de oude bladen in een vorm te krijgen waar wij wat mee kunnen in ons blad GrootSpoor. Als ik dit zo zie kunnen wij er heel wat bladen mee toe. Leest u ook vooral het artikel van Lammert Boerman. Het leven van een oprecht hobbyist kan heel merkwaardig lopen en bij hem is dat gebeurd. Maar niet alleen schrijft hij er over in GrootSpoor, op de komende clubdag van 13 september krijgt hij uitgebreid het woord over zijn eigen bedrijf en zoals gebruikelijk kunt u hem ook vragen stellen. Dat belooft een interessante bijeenkomst te worden.

Inventarisatie van het clubmateriaal. Op donderdag 10 juli jl. hebben Ton Duffels, Ronand Luijters en Diny en Joop Timmer het materiaal van de club geïnventariseerd. Alles is uit de kelder gehaald en op tafels in de grote zaal gelegd. De rails zijn uit de dozen gehaald, gesorteerd en geteld. Daarna zijn ze soort bij soort in de juiste dozen, voor zover aanwezig,

2

Grootspoor nummer 105

opgeborgen. Niet alle dozen waren er meer, of ze waren zó kapot, dat ze niet meer bruikbaar waren. Er zijn daarom plastic opbergdozen gekocht, waar al het losse materiaal netjes in opgeborgen kon worden. Alle dozen zijn met etiketten beplakt, waarop de juiste inhoud vermeld staat. Graag zouden we dan ook zien, dat als het

Diny Timmer

materiaal wordt gebruikt, alles na afloop weer in de juiste dozen terecht komt. Het is voor volgende gebruikers namelijk erg vervelend als de inhoud anders is dan op de dozen vermeld staat. Ook zou het prettig zijn, dat als er iets stuk is, dit direct gemeld wordt. Alvast hartelijk bedankt voor de medewerking.

Aanleveren kopij Grootspoor. U hebt nu al enige tijd het vernieuwde clubblad op de deurmat gekregen. Een nieuw blad vergt ook een nieuwe werkwijze. Zoals in het begin aangegeven is ook het aanleveren van kopij iets gewijzigd. Wat opgevallen is de afgelopen nummers is het feit dat er nog steeds artikelen worden aangeleverd die al geheel of gedeeltelijk zijn opgemaakt. Naast de DTP werkzaamheden is dit onnodig veel werk om alles weer uit elkaar te halen en te rangschikken zodat geen informatie verloren gaat. Ook foto`s plaatsen in een word document is voor mij heel lastig. De resolutie gaat naar beneden, foto`s worden uit

model getrokken en uiteindelijk is het resultaat teleurstellend. Hierbij een korte opsomming van welke eisen er aan het aanleveren gesteld worden: Teksten: Platte tekst zonder opmaak, zonder automatisch uitlijnen, zonder spatïering instelling enz. Wat wel aangegeven mag worden is de titel, uw naam, inleiding en alinea`s doormiddel van een extra witregel. Ook is het geen probleem als met wordt aangegeven als foto`s belangrijk zijn voor een bepaald deel tekst. Voor mij is het ook prettig om het lettertype in Arial op 11 punten te zetten en de titel bold, inleiding cursief en het verhaal in normaal lettertype.

Johan Nab

Foto`s Foto`s aanleveren in een zo hoog mogelijke resolutie. 300 dpi met een formaat van 10x15cm is mooi. Foto`s van het internet zijn vaak te klein en niet bruikbaar. Foto`s en tekst worden dus los van elkaar aan geleverd. Een voorbeeld mag altijd bijgeleverd worden. Het aanleveren kan via Wetransfer, zoals dit in Grootspoor nummer 102 is aangegeven. U kunt uw bestanden sturen naar redactie@ grootspoorgroep.com. Voor artikelen die worden aangeleverd in PDF met foto`s erin of artikelen als “plaatje” bestaat de kans dat ze niet geplaatst worden!

Colofon. Redactie Hoofdredacteur: René Janson Redacteur: Klaas Robers Redacteur: Vacature redacteur Lay-out & DTP: Johan Nab Drukwerk: Elwipress Apeldoorn [email protected] Verschijnt 6x per jaar. GrootSpoorGroep Nederland Statutair gevestigd te Zetten, KvK te Arnhem nr. 40146950 Bestuur Voorzitter: Klaas Robers Secretaris: Huub Graus Penningmeester: Gerard Visker Ledenadministratie: Willem Reij Evenementen: Ad Spaan evenementen@grootspoorgroep. com Secretariaat Schipleisingel 64 6652 GK Druten [email protected] Ledenadministratie Wethouder Insingerstraat 32 1107 XB Amsterdam ZO ledenadministratie@ grootspoorgroep.com

Public relations en advertenties Henk Gorthuis [email protected] Contributie leden 2014 € 36,00 gezinsleden € 18,00 inschrijfgeld € 14,00 ING-bank NL20INGB0007287852 Bijeenkomsten 6x per jaar in partycentrum de Wanmolen, Schweitzerpark 2, 6671 BR Zetten. Zaal open: 8.30 uur tot circa 17.00 uur Agenda en clubdagen 2014 13 september 13:00 uur. Aanvang vergadering en clubdag. ● 1 Opening en verwelkoming nieuwe leden ● 2 Notulen van de vorige vergadering ● 3 Mededelingen ● 4 Rondvraag ● 5 Sluiting 1 november GSG clubdag. 20 december GSG clubdag. De voorpagina: Van Huub Graus ontving de redactie

een paar fraaie platen van zijn bezoek aan de Selfkantbahn. De inzet toont het bekolen van de loc. Oude tijden herleven! Inhoud: ● 2 Van de voorzitter en Inven tarisatie van het club materiaal. ● 3 Aanleveren kopij Grootspoor en colofon. ● 4 1908-1983: 75 jaar ontwikke- ling spoorwegelektrifi catie (deel 1). ● 7 Evenementenagenda najaar. ● 10 Een uit de hand gelopen hobby? ● 12 Op bezoek bij het Decau villemuseum. ● 16 Van tuin tot treinbaan. ● 18 Weilanden met vloerver- warming en een Drentse pausmobiel. ● 22 Diorama`s van Fried Lagerweij. ● 24 Nieuwsvaria. Het volgende blad verschijnt in week 43. De deadline voor het aanleveren van kopij is 15 oktober 2014. Grootspoor nummer 105

3

1908-1983: 75 jaar ontwikkeling spoorwegelektrificatie (deel 1).

Ing. J.A. Bonthuis bewerking: David Mosies

Dit artikel is oorspronkelijk verschenen in het maandblad “Op de rails”(OdR) dat wordt uitgegeven door de Nederlandse Vereniging van Belangstellenden in het Spoor en tramwezen (NVBS). Het oorspronkelijke artikel is geschreven door ing. J.A. Bonthuis en bewerkt door David Mosies. Voor publicatie is door de NVBS officiële toestemming verleend. Op 1 oktober 1983 zal het precies 75 jaar geleden zijn dat de eerste elektrische treindienst in Nederland werd geopend: op 1 oktober 1908 werd de geëlektrificeerde spoorlijn Rotterdam Hofplein - Den Haag HS van de ZHESM in gebruik genomen. (ZHESM: Zuid - Hollandsche Elektrische Spoorweg Maatschappij) Er reden toen al vele elektrische trams in Nederland, maar de lijn van de ZHESM was de eerste echte spoorweg die werd geëlektrificeerd. Deze eerste lijn omvatte nog net niet 1% van het Nederlandse spoorwegnet en het duurde maar liefst 19 jaar voordat er een tweede elektrische spoorlijn in dienst kwam. Daarna werd de elektrificatie gestaag voortgezet, eerst in een rustig tempo, maar na de Tweede Wereldoorlog bijna stormachtig. De laatste jaren is het tempo weer lager geworden. Thans is ruim 70% van het spoorwegnet geëlektrificeerd, maar belangrij­ker is dat nu 84% van het reizigersvervoer met elektrische tractie plaats vindt. Het 75-jarig jubileum is een goede aanleiding om - in kort bestek uiteraard - een beeld te geven van de ontwikkeling van de spoorwegelektrificatie in Nederland. Elektrische tractie. Strikt genomen bestaan er drie

4

Grootspoor nummer 105

vormen van elektrische tractie bij spoor- en tramwe­gen: 1. toevoer van elektrische stroom van buitenaf, via bovenleiding of via een derde rail; 2. opwekking van elektriciteit in het tractievoertuig zelf; 3. gebruik van elektriciteit die in het tractievoertuig is opgeslagen. In dit artikel zal alleen de elektrische tractie met stroomtoevoer via bovenleiding worden behandeld, hoewel ook de beide an­dere vormen van elektrische tractie in ons land voorkomen. Tot 2. behoren alle Nederlandse diesello­comotieven en een groot deel van de trein­stellen: alleen de series 3100 en 3200 behoren er niet toe: deze hebben een

ZHE-treinstel op de brug over de Vliet, Leidschendam—Voorburg; juni 1932. Foto J. J. B. Vellekoop (545.055 E)

dieselhydraulische overbrenging in plaats van een dieselelektrische. Onder 3. vallen de acculocomotieven en de accumotorrijtuigen. Ook bij deze catego­rie is sprake van een 75-jarig jubileum: op l oktober 1908 kwamen de acculocomotieven 201 en 202 (later NS 81 en 82) in dienst: zij dienden voor het vervoer van motorrijtuigen bij en in de werkplaats Leidschendam, de sporen daar waren niet van bovenleiding voorzien. Deze tractievorm vindt men thans nog op de lijn Maastricht - Aken, waar accumotor­rijtuigen van de DB rijden. Waarom elektrificatie? Ten tijde van de invoering van de elek­trische tractie, omtrent de eeuwwisseling, kende men als alternatief alleen de stoomtractie. Ondanks de verbeteringen die regelmatig aan de stoomlocomotief

Treinstel van de ZHESM in de oorspronkelijke toestand voor de remise Leidschendam; 1908. ( Foto NS repro 509.310 E)

werden aange­bracht, bleef het rendement van dit type tractievoertuig laag. Indien men de steen­ kool niet in de locomotief zelf, maar in een elektrische centrale zou verbranden, en de zo opgewekte elektriciteit aan de (elektri­sche) locomotief zou toevoeren, was een brandstofbesparing van 60% mogelijk. Vooral in landen waar men voor steenkool op import uit andere landen was aangewe­zen, speelde deze factor een grote rol. In landen waar men over waterkracht kon be­ schikken, was er uiteraard een nog grotere voorkeur voor elektrische tractie. Juist in deze landen kwamen bovendien veel tunnels voor, waar de stoomtractie toch wel zeer duidelijke nadelen had. Elektrische tractie bracht voorts een aan­zienlijke besparing, omdat er geen locomotiefloodsen met toebehoren meer nodig wa­ren en omdat het dagelijkse onderhoud dat stoomlocomotieven nu eenmaal vergen, kon vervallen. De kilometerprestaties per dag van een elektrische locomotief lagen daardoor veel hoger dan die van een stoom­locomotief. Men kan stellen dat één elektrische loco­motief 2 tot 2,5 stoomlocomotief kon ver­vangen. Elektrische tractie maakte het mogelijk, de vervoerscapaciteit van de spoorlijnen te vergroten, hetgeen in een tijd van toene­mend vervoer van groot belang was. Hand­having

van stoomtractie zou hebben bete­ kend dat veel trajecten viersporig hadden moeten worden. Voorgeschiedenis. De geschiedenis van de elektrische tractie begon al meer dan 100 jaar geleden. In 1879 reed op een tentoonstelling te Berlijn de eer­ste elektrische locomotief (gebouwd door Siemens) op een baan van 300 meter lengte. De stroomtoevoer vond plaats via de beide rails, zoals nu nog het geval is bij de meeste modelspoorwegen. Het succes van deze locomotief bracht een ontwikkeling op gang die er toe leidde dat in 1899 de eerste spoorwegelektrificatie tot stand kwam: de Zwitserse spoorlijn Burgdorf - Thun, die met draaistroom van 750 V werd geëlektrificeerd. Uiteraard was hierbij een dubbelpolige bovenleiding noodzake­ lijk. Bij trams werd hoofdzakelijk met gelijk­stroom gereden, maar bij spoorwegen waren grotere vermogens nodig, en dan leverden gelijkstroommotoren en de onderstations destijds nog grote problemen op. Draaistroommotoren waren robuuster en betrouwbaarder, zodat hieraan in het begin de voorkeur werd gegeven. Draaistroomtractie is vooral in Italië op grote schaal toe­gepast: in het noorden werden de meeste hoofdlijnen hiervan

voorzien. Pas ruim na de Tweede Wereldoorlog werd de draaistroom vervangen door gelijkstroom 3000 V. Dat de draaistroomtractie grote mogelijk­heden bood, werd in 1903 aangetoond op de Duitse lijn Marienfelde -Zossen, waar een snelheid van 210 km/u werd bereikt. Dit snelheidsrecord is meer dan een halve eeuw blijven staan: pas in 1955 bereikte men in Frankrijk hogere snelheden. Toch leverde draaistroomtractie ook grote bezwaren op: er was een dubbelpolige bo­venleiding nodig, die vooral op emplacemen­ ten erg ingewikkeld was, en de snelheidsregeling van een draaistroomlocomotief was niet eenvoudig, daar draaistroommotoren in feite synchroonmotoren zijn. Een der weinige lijnen waarop thans nog met draaistroom wordt gereden, is de Zwitserse Jungfraubahn. Gezien de problemen met draaistroom was er de keus tussen gelijkstroom en één­fase wisselstroom. Gelijkstroom was er slechts met lage spanning (niet hoger dan 1000 V), terwijl er voorts omvormerstations nodig waren om de draaistroom, zoals die door de centrales werd geleverd, om te zetten in ge­lijkstroom. Deze omvormerstations moes­ten worden bemand. Pas de komst (en verbe­

Grootspoor nummer 105

5

Elektrische trein met materieel ‘24, vermoedelijk proefrit in 1924; Den Haag HS. Foto Heemaf

tering) van de kwikdampgelijkrichters bracht hierin verbetering. Omzetting van draaistroom in eenfase wisselstroom was veel eenvoudiger en het was hierbij ook niet zo moeilijk, hogere spanningen te gebruiken. Deze waren ge­ wenst om het verlies onderweg te beperken. De grote moeilijkheid bij eenfase wissel­stroom waren echter de motoren. Wissel­stroommotoren leverden grote problemen op, die men alleen kon ondervangen door het gebruik van een lagere frequentie dan de ge­bruikelijke van 50 Hz. Niettemin werd in 1903 de Oostenrijkse Stubaitalbahn geopend, waar wisselstroom van 2500 V, 42,5 Hz werd toegepast; in 1926 werd het 3000 V, 50 Hz. Hoewel dit systeem tot 1 juli 1983 in gebruik is gebleven (thans wordt er met gelijkstroom gereden), kan het toch niet als een groot succes worden be­ schouwd. De motoren leverden grote problemen op en de slijtage was 50 maal zo groot als bij moderne motoren. In verband hierme­de kon bij twee halten alleen worden gestopt wanneer bergaf werd gereden, in de andere richting was stoppen niet goed mogelijk, daar de motoren dan te heet werden. Meer succes had de in 1904 tot stand ge­komen elektrificatie

6

van de Zwitserse lijn Seebach - Wettingen: elektrificatie met 15000 V wisselstroom, 16 2/3 Hz. Dit stroomsysteem is nadien toegepast op vrijwel alle lijnen in Zwitserland, Duitsland, Oostenrijk en Scandinavië. Daarentegen heeft de gelijkstroom het ge­wonnen in Nederland, België, Italië, Spanje, Groot Brittannië en Frankrijk. Pas in de laat­ste jaren is in de laatste twee landen ook wisselstroom van 25000 V, 50 Hz toegepast. De eerste Nederlandse elektrische spoorlijn (1). Nederland was er eigenlijk al heel vroeg bij, wat de spoorwegelektrificatie betreft. In 1889 werd namelijk al concessie gevraagd voor de aanleg van een elektrische spoorweg van Amsterdam Zuid via Sloten en Exclusieve bouwdozen, stoomtreinen, stoomschepen, stoommachines en tuinspoor

Vijfhuizen naar Haarlem Zuid. Deze concessie werd in 1896 verleend en later ingebracht in de Hollandsche Electrische-SpoorwegMaatschappij, opgericht op 6 mei 1898. Deze maatschappij heeft wel een aantal lokaalspoorlijnen in de Haarlemmermeer aange­legd, maar tot een elektrische lijn is het nooit gekomen. De tweede aanvraag had een beter gevolg: de concessieaanvraag voor een elektrische spoorlijn van Rotterdam via Pijnacker naar Den Haag werd in 1899 ingewilligd en ver­volgens ingebracht in de Zuid-Hollandsche Electrische Spoorweg-Maatschappij, opge­richt op 4 januari 1900 in Den Haag. Het plan tot aanleg van deze spoorweg vond zijn oorzaak in de toen hevig woedende concurrentiestrijd tussen de twee grote Nederlandse spoorwegmaatschappijen, de HSM en de SS. De HSM had het vervoer tussen de nabij gelegen steden Rotterdam en Den Haag (via Delft) geheel in handen, maar de SS wilde hierin ook een graantje meepik­ ken. De ZHESM was dan ook in feite een SS- aangelegenheid; zowel in persoonlijk, als in technisch opzicht waren er nauwe banden. De Directeur-Generaal van de SS was com­missaris van de ZHESM en de plannen voor de nieuwe lijn werden uitgewerkt door inge­nieurs van de SS. (wordt vervolgd)

Bouwsets, bewerkt/onbewerkt, adviezen, reparaties, aanpassingen en ombouw.

Na 20 jaar gaat Modelbouw Atelier Apeldoorn verhuizen. Wij zitten nu tijdelijk op een tussentijds adres waar geen mogelijkheden zijn om u te ontvangen. Vanaf 15-09-2014 hopen wij weer operationeel te zijn op ons nieuwe adres. Wij zijn tijdens de gehele verhuisperiode wel telefonisch bereikbaar. Ook bestellingen proberen wij af te handelen zoals u van ons gewend bent. Tel: 0613 872 718 Open: op afspraak

w w w. m o d e l b o u w a t e l i e r. n l Grootspoor nummer 105

Evenementenagenda najaar 2014.

René Janson

er’ toont een overzicht van zijn leven en werk. Info: www.spoorwegmuseum.nl 20 september Noord Holland In het kader van 175 jaar Spoor opent de Refurbishment & Overhaullocatie in Haarlem haar deuren. U kunt je een kijkje nemen in de werkplaats. Er is veel materieel te bewonderen en er zijn activiteiten voor jong en oud. Nedtrain info: www.nedtrain.nl

Spoorwegmuseum

● Nederland 1 t/m 21 september Utrecht Dit jaar vieren de spoorwegen in Nederland hun 175ste verjaardag, Unieke iconen, zoals de oudste stoomlocomotieven zijn te zien in de tentoonstelling ‘Iconen van het spoor’. Er zijn bruiklenen uit Engeland, Zweden, Duitsland en Frankrijk. Acteurs brengen de verhalen tot leven. NSM Info: www.spoorwegmuseum.nl 6 en 7 september Gelderland “Terug naar toen.” Traditioneel het grootste stoomtreinenfestival van Nederland. In Beekbergen zijn in de locomotievenloods een aantal modelbanen opgesteld. Ook is er een spoormarkt. VSM Info: www.stoomtrein.org 6 en 7 september Gelderland Stoomstad Doetinchem. Nieuw bij deze editie is het thema ”Brandweer”.  OVM Info: www.ovm-doetinchem.nl 7 september Zuid Holland Buitenlijndag. Gele wagens rijden tussen Scheveningen, Voorburg en Delft. TS Info: www.tramwegstichting.nl Zuid Holland 13 september Open monumentendag. Trams, waaronder de blauwe tram, rijden tussen Scheveningen en Kerkplein.

TS Info: www.tramwegstichting.nl 13 en 14 september Zeeland Open monumentendag. Stoomtrein en motorwagen rijden. Extra activiteiten nabij de spoorlijn. SGB Info: www.destoomtrein.nl 13 en 14 september Gelderland Historisch weekend bij de GSS Info: www.smalspoor.nl 13 en 14 september Groningen Open monumentendag. Bezoek aan station Veendam en materieelshow. STAR Info: : www.stadskanaalrail.nl 13 en 14 september Drenthe Vanwege open monumentendagen kunt u ons museum gratis bezoeken, een rondrit maken over ons museumterrein en genieten van een bezoek aan de historische turfstrooiselfabriek. ISM Info:www.smalspoorcentrum.nl 13-14 september Noord Holland Open monumentendag op de museumlijn nabij Haarlemmermeer station. EMA Info: www.museumtram.org

20 en21 september Groningen De 2e editie van Stadskanaal onder Stoom staat in het teken van precies 175 jaar spoor in Nederland. STAR Info: : www.stadskanaalrail.nl Zuid Limburg 21 september Keverdag. Vele oude VW’s dragen bij aan deze bijzondere dag rond station Simpelveld. ZLSM Info: www.zlsm.nl Zeeland 21-23 september Goederentreindagen. Kinderen kunnen meehelpen de treinen in te laden. SGB Info: www.destoomtrein.nl Zuid Holland 27 september Avondrit met HTM-trams i.s.m. HOVM. Vertrek 18 u. TS Info: www.tramwegstichting.nl 27 en 28 september Zuid Holland De mooiste (smalspoor-) modelbanen uit binnen en buitenland zijn dit weekend voor de 11e keer in het smalspoormuseum te zien. SVM Info: www.smalspoormuseum.nl Zuid Limburg 28 september Tijdens het weekend staat de Franse auto en haar rijke geschiedenis centraal. Niet alleen kunt u prachtige Citroëns bewonderen, maar ook Renault, Simca Talbot en Peugeot. ZLSM Info: www.zlsm.nl

20 september Utrecht 175 jaar Spoorwegen met stoom! Bello (Locomotief NS 7742) viert haar 100e verjaardag. De tentoonstelling ‘F.W. Conrad, spoorwegpioniGrootspoor nummer 105

7

4 oktober Zuid Holland Open dag van Nedtrain in Leidschendam, onderhoudswerkplaats. Nedtrain info: www.nedtrain.nl 11 en 12 oktober Zuid Holland Een Pacific stoomlocomotief onder stoom van dichtbij, een voetplaatritje meemaken of een stoomtreinreisje op de hoofdspoorweg Rotterdam – Gouda .v.v beleven? Kom dan naar onze open dagen in ons museumstoomlokdepot te Rotterdam Noord aan de rand van het Kralingsebos. Een depot in volbedrijf.
 SSN Info: www.stoomstichting.nl 11 en 12 oktober Friesland Kleintje stoom in park Nienoord. Info: www.familieparknienoord.nl/treinen 11 en 12 oktober Groningen Openingsfeest van het museumstation Zuidbroek. NNTTM Info:www.nnttm.nl Zuid Holland 12 oktober Laatste rijdag van lijn 10 door de Rotterdamse binnenstad. ROMEO. Info: www.trammuseumrotterdam.nl Gelderland 18 oktober Gelderse museumdag. OVM Info: :www.ovm-doetinchem.nl Zuid Holland 18 oktober Historische trams doen deze dag oude tijden herleven: verschillende type trams rijden over de route van tramlijn 11. Op tussengelegen haltes tussen HS en Scheveningen kan op verzoek worden gestopt. HOVM Info: www.hovm.nl

19 oktober Groningen Kindermaand bij de STAR. Veel aktiviteiten voor kinderen rondom de trein. Info: www.stadskanaalrail.nl 24 en 25 oktober Gelderland Tijdens deze duistere reis over de Koningslijn kan er worden genoten van een horrormenu. Maar plotseling komt de stoomtrein tot stilstand, waarna de reizigers te voet verder moeten door het bos van de Vrijerbergspreng. VSM Info: www.stoomtrein.org 25 oktober Overijssel Laatste rijdag bij het Leemspoor. Info: www.leemspoor.nl ● België Ardennen 6 september Dag van de streekproducten is een uitnodiging om kennis te maken met spoorweg en culinaire zaken. CFV3V Info: www.cfv3v.in-site-out.com 6 en 7 september Vlaanderen Thomas de stoomlocomotief rijdt weer. SCM Info: www.stoomcentrum.be Wallonië 14 september Excursie naar trammuseum ASVI en de tram in Charleroi en omgeving. ASVI Info: www.excursieweb.nl Wallonië 14 september Erfgoeddag in Sprimont. Speciaal programma.

18 t/m 26 oktober Utrecht Ontdek Chuggington. NSM Info: www.spoorwegmuseum.nl 19 oktober Overijssel De een na laatste rijdag van dit seizoen met in Boekelo een braderiedag en oude voertuigen. De MBS rijdt met al haar stoomlocs, rijtuigen en goederenwagens. Info: www.museumbuurtspoorweg.nl

8

Grootspoor nummer 105

frank103.blogspot.com

CFS Info: www.cfs-sprimont.be 27 en 28 september Wallonië Stoomfestival. Speciaal herdenking 1914, “de grote oorlog” later. Veel locs onder stoom. Info: www.cfv3v.in-site-out.com 4 en 5 oktober Brussel Stoomfestival op deze modelbaan als sluiting van het seizoen. PVTF Info: http://ptvf.fte2.org 25 en 26 oktober Wallonië Speciale stoomtrein t.g.v. halloweenfeest. Op zaterdag de nachttrein. De rillingen lopen over je rug. CFV3V Info: www.cfv3v.in-site-out.com 31 oktober Vlaanderen Ritten t.g.v. halloweenfeest vanuit Maldegem, net over de grens van Zeeuws Vlaanderen. SCM Info: www.stoomcentrum.be ● Duitsland Brohtal 6 september Met de trein door het dal naar Engeln in de maneschijn. In het eindstation wacht u een maaltijd uit de Eifel. Terugkeer rond 23 uur. Info: www.vulkan-express.de 6 en 7 september Meiningen Thüringen Stoomfestival van stoomlocs. Rondleidingen door de werkplaats, gastmachinsten, voetplaatritten, smalspoorbaan voor kinderen, modelspoorbeurs enz.

Meiningen info: www.meiningen.de 13 september Bochum Een reis in het Ruhrgebied met verbindtenis tussen historie en tegenwoordige tijd. Trekkracht stoomloc 38 2267 uit 1918 met personenwagons uit de 20er en 50er jaren. DGEG info: www.eisenbahnmuseum-bochum.de 14 september Gillrath Teddyberendag. Kinderen met een beer hebben gratis vervoer met de Selfkantbahn. Info: www.selfkantbahn.de 20 en 21 september Bochum Museumdagen met tal van extra’s zoals voetplaatritten, extra pendels, demonstraties. DGEG Info: www.eisenbahnmuseum-bochum.de 21 september Winterberg Stoomtrein van Witten over Hagen en stop te Schwerte vanwege 100 jarig bestaan van AW Schwerte (Ruhr) naar Winterberg
. Trekkracht lok 58.311 van de Ulmer Eisenbahnfreunde. EFW Info: www.efwitten.de 21 september Schwerte Vanwege het 100-jarig jublileum van deze onderhoudswerkplaats organiseren de Spoorvrienden van Witten een bijzondere rit met stoomloc 58.311 vanuit Witten over Hagen naar Schwerte. Info: www.efwitten.de Berlijn 23 september Op het Messeterrein in Berlijn wordt de internationale beurs “Innotrans”. gehouden. Tijdens dit grote evenement worden de laatste nieuwtjes getoond op het gebied van spoor/ tramwegbouw en technologie. Info: www.excursieweb.nl 27 en 28 september Schierwaldenrath In dit weekend sluit de Selfkantbahn het seizoen (al) af met historisch regionaal goederenverkeer en personenvervoer. Info:www.selfkantbahn.de

3 oktober Witten Speciale rit door Thüringen vanwege de feestdag van de Duitse eenheid met stoomloc 03 2155 en een dieselloc uit de DR-tijd. TEV Info: www.thueringer-eisenbahnverein.de 11 en 12 oktober Weimar Groots spoorfeest t.g.v. de uienmarkt. Grote locshow van meer dan 40 stoom-, diesel- en elecrische locomotieven met draaischijfdemonstraties van 9 tot 17 u. Alles gratis. TEV info: www.thueringer-eisenbahnverein.de 19 oktober Benndorf Goederentreinenen op smalsporige industriesporen. Mansfelder Bergwerksbahn MBB Info: www.bergwerksbahn.de 19 oktober BochumMeerijden met de machinist op de loc. U kijkt over zijn schouder mee. DGEG Info: www.eisenbahnmuseum-bochum.de 25 en 26 oktober Bochum Het motto is: meedoen in plaats van kijken. U kunt meewerken met de museumlieden aan verschillende werkzaamheden in de vorm van een workshop. DGEG Info: www.eisenbahnmuseum-bochum.de ● Beursagenda 6 en 7 september (10 – 17 u) Beekbergen, station VSM. Modeltreinenbeurs tijdens “Terug naar toen” Info: www.stoomtrein.org 7 september (11 – 15 u) Recklinghausen, Vestlandhalle, Herner Str. 184. Modelspeelgoedmarkt. Info: www.breidenbach-veranstaltungen. de

13 en 14 september (10 – 17 u) St. Ghislain. Grote ruilbeurs. Info: www.cfbocq.be 14 september (10-15 u) Koog aan de Zaan, Buurthuis de Vuister, Molenweg 44. Modelspoorbeurs. Info: www.eurospoor.nl/beurzen.html 14 september (9 – 14 u) Gemonde, zaal De Schuif, Dorpsstraat 30. Modelspoorbeurs. Info: www.hermano.nl 14 september (11 – 15 u) Dinslaken, Halle der Trabrennbahn, Bärenkampallee 24. Modelspeelgoedmarkt. Info: www.breidenbach-veranstaltungen.de 20 september (10-15 u) Joure, Partycentrum ‘t Haske, Veglinsweg 20. Modelspoorbeurs. Info: www.eurospoor.nl/beurzen.html 21 september (11- 15 u) CastropRauxel, Europahalle, Europaplatz 5. Modelspeelgoedmarkt. Info: www. breidenbach-veranstaltungen.de 27 september (10 – 16 u) Emmen. Woon- en zorgcentrum “de Oostermarke” aan de Veenkampenweg 110. 3e promotiedag. Groot en gevarieerd aanbod van modelspoorartikelen in alle gangbare spoorbreedtes. Info: www.modelspoor-emmen.nl 28 september (10-15 u) Venlo, Café ’t Ven, Straelseweg 359. Modelspoorbeurs. Info: www.hermano.nl 28 september (10 – 16 u) Emmen, woon- en zorgcentrum “de Oostermarke” , Veenkampenweg 110. 3e Promotiedag van het modelspoor met 8 modelbanen en beurs. Info: www.modelspoor-emmen.nl

7 september Hoeselt (B), L. Lambrechtstraat 7. Hoeseltse treinclub vzw. Ruilbeurs. Info: www.hoeseltsetreinclub.be 13 september (10 – 15 u) Poortugaal, Deltra Psychiatrisch Centrum. Modelspoorbeurs. Info:www.spijkspoor.nl Grootspoor nummer 105

9

Een uit de hand gelopen hobby?

Toen ik 22 jaar geleden m’n eerste stoomloc bouwde, kon ik nooit denken dat ik dat ooit ook eens beroepsmatig zou gaan doen. Ik had twee grote wensen. De eerste was om ooit eens zo’n grote Brockenlok op de baan te hebben en de tweede was een Rollbocktrein zoals die in de Harz gereden heeft. Nadat m’n eerste stoomloc gereed was, leek de kans dat deze twee wensen ooit eens in vervulling zouden gaan reëel. Ik begon dan ook met de bouw van twee overgangswagens en stoomloc 99 6102 voor de Rollbock-trein; het moet ergens 1994 geweest zijn dat deze gereed waren. Een aantal medehobbyisten uit de regio nodigden me uit eens mee te gaan naar de Grootspoorgroep in Valburg. Dat zou wel wat voor mij zijn. Veel zelfbouwers, veel kennis. Met grote twijfel in het hart of ik mijn bouwwerken wel zou moeten meenemen, nam ik toch maar mijn 99 6102 mee. Daar stond ik dan als vijftien jarige, tussen vele sigaren rokende (in mijn ogen) oudere mannen. Ik besloot uiteindelijk lid te worden en kom nu al vele jaren

10

Grootspoor nummer 105

geregeld op de bijeenkomsten. In 1996 voltooide ik de Brockenlok. Deze locomotief was een graag geziene gast op vele evenementen en bijeenkomsten. LGB had in die tijd zelf nog geen locomotief in het programma met vijf aangedreven assen. In Grootspoor nummer 5 van oktober 1996 was een foto

Lammert Boerman

opgenomen. De loc was toen te zien tijdens een evenement. Zou dit een handmonster van LGB zijn…? Het zou nog tot 2011 duren voordat er werkelijk een locomotief van mij voorbeeld zou staan voor een seriematig te produceren locomotief. Door de contacten die door de jaren heen zijn opgebouwd, komen er regelmatig vragen om mee te kijken en mee te denken. Deze vragen

Foto 1. De eerste stoomloc die door mij werd gebouwd, was de 99 5803 van de Deutsche Reichsbahn. Deze locomotief reed in werkelijkheid op de Harzquerbahn.

Een gesuperde Mallet van Train Line 45 zoals die bij Modelbouw Boerman verkrijgbaar is.

werden de laatste jaren intensiever. Zeker wanneer er veel tijd in zit, schiet het dan wel eens door je hoofd: moet ik hier niet gewoon m’n werk van maken? En zo geschiede dat ik op 6 januari van dit jaar bij de K.v.K. zat voor de inschrijving in het handelsregister. Modelbouw Boerman was een feit. Wat doet Modelbouw Boerman? Modelbouw Boerman realiseert modellen van treinen in het G-spoor segment waarbij de klantwensen centraal staan. Veelal wordt gebruik gemaakt van bestaande modellen die gesuperd of omgekleurd worden. Verder is

het mogelijk om modellen geheel nieuw te laten bouwen. Daarnaast is er ook een aantal standaard artikelen beschikbaar zoals de gesuperde Mallet van Train Line 45. Ook hier staat de wens van de klant centraal. Hoewel deze locs in serie geproduceerd worden, kiest de klant zelf welke details de loc wel, of niet moet krijgen. De elektronische uitrusting hoort daar natuurlijk ook bij. Naar wens kunnen bijvoorbeeld ESU of Zimo componenten worden ingebouwd en geconfigureerd. Ook de inbouw van bedienbare koppelingen en andere bewegende details behoort tot de mogelijkheden.

Mocht er geen passende elektronica of decoder beschikbaar zijn op de markt, dan wordt ook dat zelf ontworpen en gebouwd. Een uit de hand gelopen hobby? Kijk voor meer informatie op www.modelbouwboerman.nl en kom op 13 september 2014 naar Zetten voor de presentatie van Modelbouw Boerman. Daar zal ook een aantal producten getoond worden en bent u in de gelegenheid vragen te stellen.

Grootspoor nummer 105

11

Op bezoek bij het Decauvillemuseum.

Nog juist voor de sluiting van het Museumpark Harskamp per 1 september j.l. werd ik opmerkzaam gemaakt op het bestaan van het Decauville Spoorweg Museum in dit park. Met voorzitter Arnoud Bongaards uit Amsterdam was snel een afspraak gemaakt om een bezoek te brengen aan deze unieke collectie van vele kilometers spoor, wissels, bijzondere wagons en locomotieven, waarvoor binnenkort een nieuwe plek moet worden gevonden. Het begrip. De Decauvillespoorweg, genaamd naar zijn uitvinder de Fransman Paul Decauville (1846-1922), is een lichte en verplaatsbare spoorweg met een geringe spoorwijdte (smalspoor), bedoeld voor militaire en industriële toepassingen. Het systeem bestaat uit kant en klare, op stalen dwarsliggers gemonteerde delen spoor. Deze lichte spoordelen kunnen zonder veel voorbereiding en grondwerk tot een spoorweg aan elkaar geschroefd worden. De Decauvillespoorweg is daardoor snel en dus goedkoop op allerlei ondergronden aan te leggen en eenvoudig weer op te nemen of te verplaatsen. Decauville experimenteerde destijds met verschillende spoorwijdten en koos de spoorwijd te van 600 mm als standaard. Het systeem werd zo succesvol dat hij besloot de productie van smalspoormaterieel ter hand te nemen. Decauvillespoor werd het standaard transportmiddel in de land- en tuinbouw, bij fabrieken, afgravingen, grond- en cultuurwerken, plantages, op schiet-

12

Grootspoor nummer 105

terreinen en landgoederen. Meest bekende en in grote aantallen gebouwd voertuig was de kiplorrie. Als tractiemiddelen worden nog steeds stoom-, electrische en motorlocomotieven gebruikt. Menselijke en paardentractie waren toen meer regel dan uitzondering. Kennismaking. Deze keer zijn we maar eens met

René Janson

de auto op stap gegaan. Als we voor de afgesloten poort staan, bellen we Arnoud maar even mobiel. Na enige tijd komt hij aan en laat ons binnen op het prachtige park, waar behalve zijn museum ook nog andere militaire zaken worden tentoongesteld. Bezuinigingen, ook bij de krijgsmacht, leidden ertoe, dat zaken, welke niet strikt tot het hoofddoel van de landmacht behoren òf worden afgestoten òf worden opgeheven. Dit park is dus per 1 september ge-

sloten. Met die wetenschap bekijken we dus wat hier achtergelaten moet worden: een groot park, prachtig aangelegd aan de rand van het dorp, een mooi circuit door het park voor de treinen op 70 cm-spoor, meerdere opstelruimten voor materieel, grotendeels overdekt, opslagmogelijkheden voor rails en wissels en een klein emplacement. Wat vooral ge-mist zal worden zijn de hand- en spandiensten door het leger, de ruimte die Arnoud en zijn mannen hier als museum bezetten en de eigen accommodatie. Zie dat allemaal maar eens terug te krijgen. Zo ongeveer verliep het gesprek onderweg tussen het hek en het eigen gedeelte van het terrein, waar het museum zijn onderdak vond. We komen in het eigen kantoortje aan, waar de koffie al op ons staat te wachten en Arnoud losbrandt om zijn verhaal te doen. Terugblik. Het begon allemaal destijds in Katwijk in de waterleidingduinen. Daar lag een bestaand net voor smalspoortreinen, welke toen met diesellocjes werd bereden om werkzaamheden aan de bekkens voor waterwinning te kunnen uitvoeren. Begin Jaren ’70 beijverden hobbyisten zich om in deze schitterende omgeving met stoomtreintjes te kunnen blijven rijden en om op gezette tijden excursies in de duinen

te organiseren. Ook Arnoud raakte enthousiast. Dit smalspoor, dat was het helemaal. Toen pa Bongaards in Bruchem een groot huis kocht met een grote schuur, waren de voorwaarden geschapen om te beginnen aan zijn eigen verzameling, samen met spoorvriend en huidige secretaris Johan Frijns. Op een stukje grond achter het huis werd ongeveer 100 meter rails neergelegd, waarop Arnoud heen en weer kon rijden met zijn eerste locomotief, een Jung van verhuurder Oving uit Hendrik Ido Ambacht. Voor een vriendenprijsje gekocht. Als 23-jarige was hij de trotse eigenaar van deze loc op 70 cm

smalspoor. Hoewel hij als musicus veel tijd moest besteden om in zijn eigen onderhoud te voorzien, bleef de passie. De verzameling groeide en een andere plek werd noodzakelijk. Dat werd de Harskamp. Hij kwam in contact met de overste omdat gevraagd was of in een oude schijvenloods op het schietterrein iets met ons smalspoor gedaan kon worden. Dat kon niet op die plek, maar het Museumpark was net in ontwikkeling en daar zou een smalspoor wel passen. Er werd een brief geschreven, een uitnodiging volgde en het klikte tussen die twee. Arnoud en zijn collega’s kregen een stuk terrein aangewezen. Als oefening voor de militairen werden vanuit Alphen (N.Br) en het ouderlijk huis alle materialen, locs en wagens aangevoerd, zodat in het jaar 2000 de verzameling bij elkaar was gebracht en nieuwe mogelijkheden open stonden. Ook bij aankopen, die hierna volgden van soms zeer zeldzame exemplaren van wagons voor speciale doeleinden bleek de hulp van het leger, die met name de transporten verzorgden, onontbeerlijk. Het infanterie schietkamp (isk). Vanaf 1898 wordt bij de legerplaats Harskamp een schietkamp ontwik-

Grootspoor nummer 105

13

keld. Er komen manschapsverblijven en zes ‘zinken loodsen’ om schietschijven op te bergen. Die schijven worden tijdens de oefeningen op smalspoorlorries gezet en aan een lange ketting voortgetrokken om als bewegend doel te fungeren. Al gauw komt er een decauville smalspoorbaan tot stand voor het goederenvervoer over de legerplaats en het schietkamp. Alle loodsen krijgen een aansluiting, zodat ook het transport van de schietschijven en de munitie tussen legerplaats en schietbanen gemakkelijker wordt. De tractie voor de houten lorries op stalen assen werd geleverd door duwende militairen. Voor de langere afstanden deden paarden dienst als trekkracht. Het smalspoor bevalt goed en in 1923 is het net al meer dan twintig kilometer lang. Een aftakking loopt langs de onderofficiersmess – tot voor kort het Nationale Reserve Museum – tot aan een overlaadplaats bij de Otterloseweg. In 1927 worden twee benzolmotorlocomotieven van Deutz en een aantal stalen lorries aan de legerplaats geleverd. Het smalspoornet met een spoorwijdte van 700 mm groeit tot ruim veertig kilometer lengte en omvat dan het gehele schietkamp en de complete legerplaats. De smalspoorbaan behoort dan tot de langste boven-

14

Grootspoor nummer 105

grondse smalspoorinstallaties van Nederland! In de Tweede Wereldoorlog wordt veel smalspoor gevorderd voor de aanleg van vliegvelden, bunkers en andere verdedigingswerken en de bezetter breekt het Harskampse net vrijwel geheel op en het materieel verdwijnt…. Het jaar 2000 en verder. We zijn 55 jaar later. De mannen van het Decauville Spoorweg Museum zijn neergestreken in het Museumpark ISK. Eenmaal op het ISK gevestigd, was er werk aan de winkel. De loodsen waren al aanwezig, alleen de oude schijvenloods werd van het schietterrein naar het museumpark verplaatst. Daarna de aanleg van de sporen, eerst op het werkplaats/

werfterrein, later door het park. Een prachtig circuit werd aangelegd. In verhouding tot vroegere jaren een nietig lijntje zoals te zien op een plattegrond uit die tijd, maar toch. Arnoud en collega’s kregen ook hulp bij de opbouw. Eén van hen is Gerrit van Wijk. Hij woont in het dorp Harskamp, heeft geen treinverleden, maar vindt het werk in de buitenlucht leuk. Sinds 2002/3 zet hij zijn krachten in. We stappen op uit het kantoortje om een privérit te gaan maken over het terrein. Met enig rangeerwerk wordt een loc met open personenwagen voorgereden. Rustig tuffend rijden we de poort uit en door een klein bos het park op. De baan ligt er prima

bij. Af en toen doorsnijden we een bosschage en komen dan weer in een ander stuk van het park. Grappig is, dat Arnoud telkens van de loc stapt, even vooruitloopt, een wissel omzet en daarna gewoon weer opstapt op de voortpuffende trein. Er wordt halt gehouden bij een loods, waarin vele locs en wagons staan opgeborgen. Ook een klein museum wordt bezocht, zeer informatief ingericht. Even verderop weer een andere loods waar een stoomloc staat opgeborgen. Uiteindelijk komen we weer op het aansluitpunt uit, zet Arnoud het wissel om en rijden we achteruit terug naar het punt van aanvang. Op mijn vraag, hoe groot

de collectie eigenlijk is , antwoordt Arnoud, dat het ongeveer 22 diesellocs bevat, 3 stoomlocs, 180 lorries en wagons, een paar kilometer rails, wissels en zelfs een kruising. Ook bezit de stichting 40 cm-spoor met wissels en dergelijke. De afkomst van dit alles is zeer verschillend: vanuit de land- en tuinbouw, baksteenindustrie, een kalzandsteenfabriek, de krijgsmacht -zelfs een Heeresfeldbahnloc is er bij-, maar ook aannemers boden het afgedankte materieel destijds voor oudijzerwaarde aan. Die tijd is wel voorbij. Er zijn veel musea actief geworden, die in dezelfde vijver vissen. Daarnaast is veel materieel tot schroot ver-

werkt. Om nu een dieselloc te kunnen kopen, schat Arnoud al gauw de aanschafsprijs op minimaal € 3000,-! Voor een doorsnee beurs van een vereniging een opgave om dit op tafel te leggen. Na deze overpeinzingen nemen we afscheid van hem en Gerrit. We worden netjes met de trein naar de ingang gereden. Jammer dat deze mooie locatie wordt gesloten en het museum gedwongen wordt om te verhuizen. Daarom een oproep aan al onze leden: Wie weet een andere locatie, het liefst in de randstad of Zaanstreek met een grote loods en een stukje grond erbij om dit museum opnieuw op te zetten? Neem contact op met Arnoud Bongaards decauville_nl@yahoo. com en help hem uit de nood. Bron: website Decauville Spoorweg Museum / www.decauville.nl

• Modelbouw opschriften vanaf schaal 1/35 voor locomotieven, rijtuigen, gebouwen, stations, trucks, auto’s en boten. • Tichelmanstraat 4 6671 MB Zetten • Tel: 06 13 44 03 61 • [email protected] • www.jnscalemodels.nl

• Maquettebouw en modelbouw Met dank aan Hans van Lith. • Opschriften vanaf schaal 1/35 Decauville Foto`s: A. Bongaards, voor locomotieven, Spoorwegrijtuigen, Museum. gebouwen, stations, trucks enz.. enz.. • Spijtenburgstraat 11 4902 ZD Oosterhout (NB) • Tel: 06 13 44 03 61 • E-mail: [email protected] • Internet: www.jnscalemodels.nl (Opschriften DR voor wagon LGB® 30700)

Grootspoor nummer 105

15

Van tuin tot treinbaan.

In een van de uitgaven van Grootspoor werd een oproep gedaan om artikelen voor het clubblad te schrijven. Nu ben ik zelf niet zo’n schrijver, ik ben meer een prater en een doener. Maar vooruit, laat ik als nieuw lid de stoute schrijversschoenen eens aan trekken en mij voorstellen. Wat is het geval…. Ik weet nog precies waar het fout ging, toen ik ongeveer 10 jaar oud was kreeg ik van mijn opa een Trix treinsetje en vanaf dat moment hebben modeltreinen mij niet meer met rust gelaten. Al gauw merkte ik dat HO voor mij te groot was (wij woonden met z’n vieren in 2 kamers, 20 jaar lang) en stortte ik mij op TT van Rokal en hiermee heb ik veel banen gebouwd, die weliswaar nooit afkwamen, (en zo hoort het ook). Sinds Marktplaats en E-bay zo’n 10 jaar geleden de aanschaf van grootspoormateriaal aanzienlijk hebben verruimd heb ik besloten mij hier op te richten. Ook ben 2 jaar geleden met pensioen gegaan, wat de weg vrijmaakte mij hier volledig op te storten. In mijn huidige tuin heb ik alle ruimte en ben begonnen met de eerste fase van de treinentuin. Na ettelijke vrachtwagens grond (bergen) veel flagstones (rotsen) en een grondverzetmachine heb ik in grove lijnen een landschap aangelegd. Ik heb bewust voor deze richting gekozen zodat ik het treinenverloop door het landschap heb bepaald en niet andersom.

16

Grootspoor nummer 105

Aangezien ik analoog rijd en toch veel treinen tegelijk wil laten rijden heb ik een 7 tal aparte trajecten uitgedacht die door, over, onder en langs elkaar heen lopen. De thema’s moeten worden: een bos met houthakkerskamp en zagerij, een steengroeve, een havenbedrijf en enkele toeristische attracties. De bedoeling is dat alles via treinvervoer plaats vindt. De keuze voor flagstones is divers; 1. Door de gelaagdheid kun je geologisch verantwoorde structuren

Ap Hartoog

maken en die consequent in de hele tuin door zetten, alsof alles uit hetzelfde oergesteente ontstaan is. 2. De donkerrode kleur staat me erg aan (de stenen van de terrassen bij mijn huis zijn ook donkerrood) 3. Via Marktplaats heb ik gratis vele honderden stenen (gratis) opgehaald. 4. De structuur van deze stenen is altijd dezelfde en is ook op kleinere schaal heel erg natuurlijk en vind ik “echter” lijken dan een stapel rivierkeien. 5. Het is ook eenvoudig “natuurlijke” rotswanden te maken door kleine

stukken te stapelen die sterk lijken op de grote rotsen. 6. Ook het plaatsen van slechts enkele grote stukken in wanden suggereert vele rotsen onder de grond zodat het als eenheid beleefd wordt. De tweede fase (over 2 jaar) wordt een Wild West thema met alles wat daarbij hoort, deze wordt gerealiseerd boven op de remise van 9 bij 5 meter. De remise is een betonnen bak ,gedeeltelijk onder het maaiveld gelegen,de treinen komen dan op buikhoogte binnen (dan hoef ik niet te bukken, altijd goed voor

bejaarden zoals ik). De derde fase over (5 jaar) wordt een lang traject voor de Amerikaanse diesels die langzaam op de uitgebreide Amerikaanse vlakten rijden met zo’n honderd wagons. Dit traject door de voortuin zal ongeveer 120 meter lang worden) Maar nu de eerste fase. Het landschap is gevormd en het 1e traject van 60 m is klaar,de komende weken hoop ik het 2e en 3e traject rijklaar te hebben. Een maand geleden heb ik een kopie van het Landwasser viaduct gemaakt, dit paste precies in een bocht van de

baan. Het eerste stuk met rotsen en boompjes is bijna klaar. Na heel veel voorpret en intense voorbereidingen begint nu zichtbaar te worden hoe ik alles in gedachten had. Ik zou nog veel meer kunnen vertellen van mijn werkzaamheden, en ook de fouten die ik heb gemaakt. Dit is het voorlopig. De trein roept, ik bedoel fluit!

Grootspoor nummer 105

17

Weilanden met vloerverwarming en een Drentse pausmobiel.

Een kilometer of twintig verwijderd van het Veenpark (zie GrootSpoor № 104) ligt ten Zuiden van Emmen het dorpje Erica. Of dit naar de heisoort is genoemd of andersom weet ik niet, wel dat ook daar smalspoortreinen door het Drentse turfgebied rijden. Dat doen ze bij het Industriëel Smalspoor Museum, gevestigd in en rond een turfstrooiselfabriek van de maatschappij Griendtsveen aan het Dommersch Kanaal. Samen met Piet Bouma ben ik daar op 22 juni gaan kijken en trof daar een in 2013 opgeleverd bijzonder fraai museumgebouw aan waarin naast een interessante tentoonstelling ook horecavoorzieningen. Vanaf het perron bij dit gebouw vertrekt steeds op het halve uur een treintje voor een rondrit van ruim een uur; er zijn dan ook twee treinstellen tegelijk op de baan. Eerst wordt een stuk door het hoogveengebied gereden, een traject dat er al meer dan 60 jaar ligt. Vroeger was daar ook een aansluiting (met een 10 kilometer lange lijn) op de turflijnen in Duitsland. Daar wordt tot volgend jaar nog commercieel turf gewonnen; daarna wordt ook daar het gebied een natuurterrein. Onderweg wordt enkele keren gestopt voor uitleg. Dit gedeelte van het museumtraject is een grote keerlus; met een kort stukje enkelspoor wordt aangesloten op een tweede keerlus die langs en door de turfstrooiselfabriek en de oude locomotievenremise leidt. Zowel fabriek als remise

18

Grootspoor nummer 105

zijn rijksmonumenten en bij beide wordt gestopt voor explicaties. De fabriek wordt bezocht en de nog operationele machinerieën worden gedemonstreerd. Daarbij ook een inrichting om de turfwagens te lossen door ze op de kop te draaien. Even verderop is nog zo een draai-inrichting te zien die hoorde bij een andere, afgebroken turfstrooiselfabriek. Kort na die remise wordt de eerste keerlus

Gerrit C. van Straaten

weer bereikt en het perron bij het museumgebouw. Er ligt nog een spoorlijn in Westelijke richting waar vroeger de kantoren, enz. van Griendtsveen waren. In een loods onderweg langs die lijn staan ook nog locjes opgeslagen (niet toegankelijk). In Oostelijke richting loopt een spoor het hoogveen in, niet duidelijk is hoever dat nog doorloopt. Vooral langs het tweede deel van het circuit zijn veel zijspoortjes of losse stukken rails aanwezig waarop locs en wagens staan opgesteld. Het lijkt wel het sprookjesbos van de Efteling, steeds zie je tussen de

begroeiing weer iets staan! Sommige van deze voertuigen wachten op restauratie, andere zullen nooit meer rijden wegens vergaande technische problemen of een afwijkende spoorwijdte. Bij het museumgebouw is ook een terrein ingericht voor de jeugdige bezoekertjes met een aantal locjes die bezichtigd (beklommen?) kunnen worden. Daar ligt ook het nodige aan rails en kan door kinderen van 9 - 99 jaar onder toezicht zelf een locje bediend worden voor een kort rondritje. Het rollend materieel bestaat voornamelijk uit diesellocjes in een grote verscheidenheid van fabricaten, typen en spoorwijdtes. Volgens een medewerker van het museum zouden er meer dan 100 locjes zijn. Daarnaast is er aantal goederenwagens variërend van mijnwagens tot gepantserde karretjes van het Artillerie Schietkamp ’t Harde, compleet met kogelgaten. Ook staat er een elektrisch locje dat helaas nergens inzetbaar is. Stoomlocs zijn er niet. Het reizigersmaterieel bestaat uit een aantal eigenbouw open vierassers met dak. Bij mijn vorige bezoek in 1997 was er alleen het twee-assige rijtuigje van Griendtsveen waarmee in 1920 Koningin Wilhelmina vervoerd

Het lossen van een bolsterwagen door hem over de kop te laten draaien.

zou worden. Dat is toen echter door de hofhouding afgeblazen wegens de twijfelachtige constructie ervan: bijvoorbeeld assen voor buitenliggende aspotten maar nu binnenliggende lagers. In 1957 heeft echter de toen nieuwe bisschop van Groningen er wel een rit mee gemaakt zodat tegenwoordig het vehikel de naam Pausmobiel draagt. Dit jaar nieuw is een groot locomotiefverzamelgebouw waar naar verluidt alle locjes een plaats zullen krijgen. Ervoor is een traverser in aanbouw, een spooraansluiting ontbreekt nog. In het weekend van 4

en 5 oktober wordt in dit gebouw een grote modelbaanshow gehouden van smalspoorbanen (ruim 20-30 stuks). Dit in samenwerking met de Duitse club Arge Schmalspur. De bereikbaarheid is moeizaam: de dichtstbijzijnde bushalte (Brug bij de Peel) ligt bijna 3 kilometer lopen langs het Kanaal verwijderd en kent nu niet direct een frequente bediening. Langs dat kanaal liep ooit overigens een goederentramlijn van de EDS; die had meer dan 100 vierassers voor het vervoer van de balen turfstrooisel. Per automobiel is het ook tamelijk lastig daar er aan de A37 geen afslag Erica is en je dus eerder of later van de snelweg af moet zien te komen. Zie verder de website www.smalspoorcentrum. nl voor verdere informatie over rijdagen, enz. O ja, die weilanden met vloerverwarming? Het museum ligt in ZuidOost Drente waar al vele jaren aardolie uit de bodem gepompt wordt. Die is dik stroperig en wordt met stoom vloeibaar gemaakt. Volgens de explicateur tijdens de treinrit liggen onder heel wat weilanden buizen voor die olie: in de winter kunnen de koeien dus

Grootspoor nummer 105

19

een verzameling locs. Rechts tussen de locjes de pausmobiel.

desgewenst buiten blijven door deze vloerverwarming! De boeren verdienen verder goed aan dit ondergrondse gebruik van hun land en Drente is dan ook niet meer het armoegebied van vroeger aldus de museumgids. Ook over de grens in Duitsland wordt olie gewonnen, met name langs het traject van de Bentheimer Eisenbahn. Deze NE-Bahn (Nicht-Bundeseigene Bahn) heeft een aantal zijtakjes naar boorputten. De boortorens zelf worden af en toe verplaatst: inderdaad, op smalspoor.

20

Grootspoor nummer 105

Diorama`s van Fried Lagerweij.

Op een van de clubdagen in 2013 werd door Maarten Meeuwes een half afgebouwd diorama aangeboden van Fried Lagerweij. Mevr. Lagerweij zocht een goed tehuis voor dit diorama, zodat het werk van haar man Fried ( helaas overleden in 2007 ) zou voortbestaan. Omdat Martijn en ik wel interesse hadden, hebben wij destijds contact gezocht met Mevr. Lagerweij. Zij woonde in Deventer en dus was de afspraak snel gemaakt om langs te komen. Eenmaal in Deventer konden Martijn en ik het werk van Fried in ogenschouw nemen. Wat kon die man prachtige diorama’s maken. Dit is modelspoorbouw van de bovenste plank! Fried was een detailman. Alles nauwkeurig op schaal en met de meest ingenieuze werking tot leven gebracht. Op internet is weinig van Fried’s werk te vinden. Twee diorama’s kunt u nog op internet terug vinden: “Areu” van Fried Lagerweij en “van der Werff zand en grind”. Deze diorama’s worden door de eigenaren nog met enige regelmaat tentoongesteld. Het half afgebouwde diorama is door ons meegenomen naar Apeldoorn. Maar nadat het een half jaar bij ons onaangeroerd heeft gestaan, is besloten het van de hand te doen aan iemand die er verder aan wil bouwen. Gelukkig werd die persoon gevonden in een lid van de

22

Grootspoor nummer 105

modelspoorvereniging uit Deventer. Nog meer diorama’s Midden mei van dit jaar werd ik opgebeld door Mevr. Lagerweij met de vraag of ik twee diorama’s van Fried wilde ophalen, omdat zij ging verhuizen. De diorama’s zouden anders verdwijnen in de opslag en dat ging haar toch aan het hart. Dus weer naar Deventer gereden. Wat ik daar zag overtrof mijn stoutste verwachtingen. Twee schitterende diorama’s, waarvan er één op schaal 1:32 spoor

Koos Schreuder

I smalspoor was gebouwd. De andere is op spoor G gebouwd en laat een locloods zien. Het diorama van de veldbaan met locloods is geheel werkend en van rijdend materieel voorzien. Het formaat is 80 x 60 cm. Bij thuiskomst wist Martijn niet wat hij zag. Meteen eigende hij zich dit diorama toe en begon uit te vogelen hoe een en ander werkt. Gelukkig kreeg Martijn alles aan de praat. Het diorama beeld een locloods uit met een fiddleyard. De locs komen langs de loods aangereden om vervolgens op de fiddleyard plaats te nemen. Met een zeer langzame gang en

door middel van een ketting wordt de loc voor één van de twee loodsingangen geplaatst om vervolgens de loods in te rijden. De loc kan ook tijdelijk geparkeerd worden aan de andere zijde van de fiddleyard. Het inte-rieur van de loods is geheel in stijl aangekleed en voorzien van diverse gereedschappen. Alles tot in detail gemaakt en zeer realistisch. Zelfs de fiets van de machinist ontbreekt niet. Bij dit diorama zijn twee locs te bewonderen en een kleine bakwagen. Het tweede diorama, mine Smith

& Son, is ooit door Fried Lagerweij gemaakt om aan een wedstrijd mee te doen. Deze wedstrijd, the Cubic Challenge, is in 2005 gehouden in de buurt van Kent ( UK ). De schaal is 1:32 en de spoorbreedte 16,5 mm. De module is 50 x 50 x 50 cm groot, hetgeen u niet zal verbazen. Dit diorama is de uitbeelding van een kleine steenkoolmijn. Tijdens deze Cubic Challenge was Fried al ernstig ziek. Hij werd dan ook op de reis naar Engeland vergezeld door zijn zoon. Hij vertelde mij, dat de kolen tot vervelens toe in de emmer en goot werden gedropt. Terwijl Fried de toeschouwers alles vertelde, was zoonlief kolen aan het kieperen. Door middel van een emmer, die uit de put komt worden de kolen op een goot uitgestort, die vervolgens in een bakwagen terecht komen. Nu is dit diorama niet compleet. De juiste loc en wagens zijn er niet bij, evenals de trafo met besturing. Aan de onderzijde van het diorama is alles aanwezig voor die besturing. Aan de achterzijde zit een schuif, waar de loc en wagens ongezien van de rails genomen kunnen worden. Ik zal later meer over dit diorama vertellen en t.z.t. meenemen naar de clubdagen, als alles werkend te zien is. Martijn en ik willen deze diorama’s graag laten zien aan modelsporend Neder-

land, zodat op deze manier het werk van Fried Lagerweij bewonderd kan worden. Het zou toch vreselijk jammer zijn, als dit soort kleine meesterwerken verloren gaan. Daarom zie ik dit dan ook als een eerbetoon aan Mevr. Lagerweij en haar overleden echtgenoot. Ik hoop van harte, dat u net zo enthousiast bent als Martijn en ik bij het zien van deze banen.

Ihr Spezialist für die Spur IIm (LGB) und Zubehör

Modellspielwaren • Große Auswahl an LGB-Artikeln • LGB Ersatzteilservice und Reparaturen • Fachberatung • Viel Zubehör zur LGB • Eigenes Zubehörprogramm • Weltweiter Versand Unsere Gesamtpreisliste mit Ersatzteil-, Feldbahn- und Oberleitungsprosekt senden wir Ihnen auf Wunsch gerne kostenlos zu!

CHAMPEX-LINDEN · Modellspielwaren · 41542 Dormagen (Nievenheim) · Salvatorstr. 4 Telefon 0 21 33 / 92 98 77 · Telefax 0 21 33 / 92 98 78 · E-Mail: [email protected] CL_Anzeige_GartenbahnProfi_2014_1b.indd 1

03.02.14 15:31

Grootspoor nummer 105

23

Nieuwsvaria.

Op de achterpagina weer aandacht voor wat nieuwtjes uit modelbouwland. De uitlevering van LGB is inmiddels ook van de grond gekomen en er wordt een flinke berg modellen verzonden naar de detailist. ● Nieuwigheden van LGB. In augustus werden diesellok Köf II van de DRG,artikelnr. 22930, stoomlokomotief Forney, artikelnr. 27253, ketelwagen van de DR, artikelnr. 42010 en RhB-ketelwagenset Za van drie wagons Artikelnr. 49700, aan de winkeliers uitgeleverd. In september zullen de elocs BR 139 artikelnr. 20755, de RhB-personenwagen 1e klas, artikelnr. 37676, LGBClubwagen 2014, artikelnr. 40081 en de goederenwagenset, artikelnr. 43230, leverbaar zijn. ● Champex-linden. Heel aardig is deze bouwset van een kaartautomaat. De automaat kan zowel voor de RhB als voor de DB worden gebouwd. De set is te verkrijgen via www.champex-linden. de ● Modellbau Frey. Modelbau Frey levert een model van de V15 voor spoor 2 (64mm). Het model is uitgevoerd in een mixbouwwijze van kunstof en metaal. De wielen en frame zijn compleet uit metaal. Voor meer informatie en prijzen www.eisenbahn-fleischer.de.

24

Grootspoor nummer 105

● Train Line Gartenbahn. Deze 2e variant van de Harz Mallet 99 5902 wordt geleverd in een groen jasje, zoals de machine bij de Selketalbahn in dienst was. Technisch is de lok gelijk aan het zwart/rode zusje. De loc is uitgerust met Bühler motoren, pulserende rookgenerator, drijfwerkverlichting en, voor de buren erg fijn, een regelbaar geluidsvolume. Voor meer informatie zie www.train-line45.de.

Johan Nab, René Janson

● Mo-Miniatur Bij deze firma is nu een fraaie bouwset van een Fuchs kraan leverbaar. Het voorbeeld F301 werd vanaf 1957 in vele varianten gebouwd en ook waren ze in Nederland te vinden. Het model is uitgevoerd in resin en de giek is een knappe 41cm lang. Er zijn verschillende varianten leverbaar. Voor meer informatie zie www.mo-miniatur.com