MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN IN DE JAARVERSLAGEN VAN BELGISCHE ONDERNEMINGEN: EEN KWALITATIEVE ANALYSE

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2010 – 2011

MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN IN DE JAARVERSLAGEN VAN BELGISCHE ONDERNEMINGEN: EEN KWALITATIEVE ANALYSE

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen: Handelsingenieur

Mathieu Ghys onder leiding van Prof. Dr. Y. Fassin

UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2010 – 2011

MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN IN DE JAARVERSLAGEN VAN BELGISCHE ONDERNEMINGEN: EEN KWALITATIEVE ANALYSE

Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen: Handelsingenieur

Mathieu Ghys onder leiding van Prof. Dr. Y. Fassin

PERMISSION

Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding. Mathieu Ghys

Mathieu Ghys

Masterproef 2009-2011

I

Woord vooraf Deze masterproef is het sluitstuk van mijn vijfjarige opleiding tot Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen: Handelsingenieur aan de Universiteit Gent. De grote kennis en vele vaardigheden die ik aan deze instelling heb opgedaan, zijn zeker ten goede gekomen bij het schrijven van dit werkstuk. Daarom zou ik alle professoren, assistenten en andere medewerkers willen danken voor de leerrijke en plezante ervaringen, die ik mijn hele leven zal koesteren. Ik zou ook graag een woord van dank willen uitbrengen naar mijn promotor, Prof. Dr. Yves Fassin, voor de deskundige begeleiding van deze masterproef. Het enthousiasme waarmee het onderwerp werd aangebracht was een absolute drijfveer voor mijn werk. Verder zou ik het personeel van de bibliotheek Stadscampus van de Universiteit Antwerpen willen bedanken voor de enorme bereidwilligheid en altijd vriendelijke dienstverlening in mijn zoektocht naar de jaarverslagen. Tot slot wil ik ook mijn ouders bedanken voor het nalezen van de verschillende hoofdstukken van dit werkstuk. Ik zou hen uiteraard ook willen danken voor de morele, materiële en vooral financiële steun die ik kreeg om mijn opleiding te volbrengen. Bedankt allemaal!

Mathieu Ghys


II

Inhoudsopgave 1 Inleiding ...................................................................................................................................... 1 2 Onderwerp en Werkwijze ..................................................................................................... 3 2.1 Inleiding tot MVO ............................................................................................................................ 3 2.2 Steekproef ......................................................................................................................................... 4 2.3 Methodiek ......................................................................................................................................... 7 3 Corporate Governance ........................................................................................................ 12 3.1 Wat is corporate governance? ................................................................................................. 12 3.1.1 Definitie ...................................................................................................................................................... 12 3.1.2 Achterliggende oorzaken .................................................................................................................... 13 3.1.3 Corporate governance systemen ..................................................................................................... 15 3.2 Empirische bevindingen ............................................................................................................ 15 3.2.1 Voor 1998 .................................................................................................................................................. 16 3.2.2 Aanbevelingen VBO, CBFA en Beurs van Brussel ..................................................................... 17 3.2.3 Studie CBFA .............................................................................................................................................. 19 3.2.4 Empirische analyse: Aanbevelingen VBO, CBFA en Beurs Brussel ................................... 21 3.2.5 Wet 2 augustus 2002 ............................................................................................................................ 23 3.2.6 Empirische bevindingen: Wet augustus 2002 ........................................................................... 24 3.2.7 Code Lippens ............................................................................................................................................ 26 3.2.8 Empirische analyse: Code Lippens ................................................................................................. 28 3.3 Corporate governance charter ................................................................................................ 31 3.4 Verschillen tussen ondernemingen ....................................................................................... 32 3.5 Code Daems .................................................................................................................................... 33 3.6 Conclusie ......................................................................................................................................... 33 4 Personeel ................................................................................................................................. 35 4.1 Opleidingen .................................................................................................................................... 36 4.1.1 Algemene trends ..................................................................................................................................... 37 4.1.2 Verschillen tussen bedrijven ............................................................................................................. 40 4.2 Internationalisatie ....................................................................................................................... 42 4.3 Welzijn van de werknemers ..................................................................................................... 45 4.3.1 Veiligheid ................................................................................................................................................... 45 4.3.2 Welzijn van werknemers .................................................................................................................... 47 4.4 Communicatie en Sociaal Overleg .......................................................................................... 50 4.5 Ethische aspecten in personeelsbeleid ................................................................................. 53 4.6 Verloning ......................................................................................................................................... 54 4.7 Conclusie ......................................................................................................................................... 56 5 Milieu ........................................................................................................................................ 57 5.1 Milieubeheer .................................................................................................................................. 59 5.2 Afvalbeheer .................................................................................................................................... 63 5.3 Energie en Emissie ....................................................................................................................... 65 5.4 Milieuvriendelijke producten .................................................................................................. 68 5.5 Locatie en Mobiliteit .................................................................................................................... 69 5.6 Besluit .............................................................................................................................................. 72 6 Burgerzin ................................................................................................................................. 74 6.1 Mecenaat ......................................................................................................................................... 75 6.2 Organisatie van mecenaat ......................................................................................................... 78 6.3 Eigen producten ............................................................................................................................ 80 6.4 Communicatie en Ethiek ............................................................................................................ 81 Mathieu Ghys


III

6.5 Besluit .............................................................................................................................................. 83

7 Algemene MVO aspecten .................................................................................................... 85 7.1 Strategie en Structuur ................................................................................................................. 85 7.2 MVO verslag .................................................................................................................................... 86 7.3 Verdragen en Charters ............................................................................................................... 87 7.4 Besluit .............................................................................................................................................. 88 8 Synthese ................................................................................................................................... 89 8.1 Institutionele theorie .................................................................................................................. 90 8.2 Corporate governance ................................................................................................................ 91 8.3 Personeelsbeleid .......................................................................................................................... 94 8.4 Milieubeleid ................................................................................................................................... 96 8.5 Burgerzin ..................................................................................................................................... 100 8.6 Algemene MVO aspecten ......................................................................................................... 102 8.7 Globaal overzicht voor totale steekproef .......................................................................... 103 9 Algemeen besluit ................................................................................................................. 109 10 Referentielijst ...................................................................................................................... 112 11 Appendices ............................................................................................................................ 119

Mathieu Ghys


IV

Lijst van afkortingen AB Inbev = Anheuser-Busch Inbev ACLVB = Algemene Centrale der Liberale Vakbonden van België BEBAT = Belgian Batteries CAO = collectieve arbeidsovereenkomst CBFA = Commissie voor Bank-, Financie- en Assurantiewezen CEO = Chief Executive Officer GBL = Groep Brussel Lambert GDF Suez = Gaz de France Suez GRI = Global Reporting Initiative KBC = Kredietbank Cera LBC-NVK = Landelijke Bediendencentrale – Nationaal Verbond voor Kaderleden MVO = maatschappelijk verantwoord ondernemen NPM = Nationale Portefeuillemaatschappij NYSE = New York Stock Exchange OECD = Organisation for Economic Cooperation and Development OESO = Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling OVAM = Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij UCM = Union des Classes Moyennes UCB = Union Chimique Belge UN = United Nations UNIZO = Unie van Zelfstandige Ondernemers UNEP = United Nations Environment Programme VBO = Verbond van Belgische Ondernemingen VLAREBO = Vlaams Reglement betreffende de Bodemsanering VN = Verenigde Naties

Mathieu Ghys


V

Lijst van tabellen Tabel 1: Overzicht van de steekproef ......................................................................................... 7 Tabel 2: Overzicht van de scores voor de onderzochte elementen omtrent burgerzin............... 9 Tabel 3: Overzichtstabel voor de onderzochte facetten en hun deelcategorieën voor Delhaize Group ......................................................................................................................... 10 Tabel 4: Overzichtstabel per sector voor elk facet en meetpunt .............................................. 11 Tabel 5: Overzicht van de vermelding van bestuurdersaspecten (Commissie voor Bank-, Financie- en Assurantiewezen, 1999) ........................................................................ 20 Tabel 6: Overzicht van de vermelding van persoonlijke aspecten (Commissie voor Bank-, Financie- en Assurantiewezen, 1999) ........................................................................ 20 Tabel 7: Overzicht van overige aspecten (Commissie voor Bank-, Financie- en Assurantiewezen, 1999) ............................................................................................. 20 Tabel 8: Overzicht van de vermelding van elementen van de raad van bestuur ...................... 21 Tabel 9: Overzicht van de vermelding van elementen omtrent de comités ............................. 22 Tabel 10: Overzicht van de vermelding van overige aspecten................................................. 22 Tabel 11: Overzicht van de vermelding van enkele aspecten van de wet in 2002 ................... 24 Tabel 12: Overzicht van de vermelding van enkele aspecten van de wet in 2002 ................... 25 Tabel 13: Overzicht van de vermelding van enkele aspecten van de code Lippens ................ 29 Tabel 14: Overzicht van de vermelding van enkele aspecten van de code Lippens ................ 29 Tabel 15: Overzicht van de vermelding van enkele aspecten van de code Lippens ................ 30 Tabel 16: Overzicht van de vermelding van enkele compliance aspecten ............................... 30 Tabel 17: Vergelijking met vorige meetpunten........................................................................ 31 Tabel 18: Overzicht van de vermelding van enkele elementen omtrent opleiding .................. 38 Tabel 19: Overzicht van de vermelding van intranet voor opleidingen ................................... 38 Tabel 20: Overzicht van de vermelding van successieplanning .............................................. 39 Tabel 21: Overzicht van de vermelding van eigen scholen of samenwerkingsverbanden....... 39 Tabel 22: Overzicht van de scholen in de steekproef............................................................... 40 Tabel 23: Overzicht van de vermelding van internationalisatie ............................................... 44 Tabel 24: Overzicht van de vermelding van aspecten inzake veiligheid ................................. 47 Tabel 25: Overzicht van de vermelding van enkele aspecten inzake work-life balance .......... 48 Tabel 26: Overzicht van de vermelding van tevredenheidsenquêtes ....................................... 49 Tabel 27: Overzicht van de vermelding van elementen omtrent sociaal overleg .................... 51 Tabel 28: Overzicht van de vermelding van communicatiemiddelen ...................................... 52 Tabel 29: Overzicht van de vermelding van een dankwoord ................................................... 52 Tabel 30: Overzicht van ethische codes ................................................................................... 53 Tabel 31: Overzicht van de vermelding van enkele aspecten inzake verloning ...................... 55 Tabel 32: Overzicht van de vermelding van algemene aspecten van milieubeleid.................. 60 Tabel 33: Overzicht van de vermelding van maatregelen omtrent algemeen milieubeleid ..... 61 Tabel 34: Overzicht van de vermelding van overige algemene milieu-aspecten ..................... 62 Tabel 35: Overzicht van de vermelding van aspecten inzake afvalbeheer............................... 63 Tabel 36: Overzicht van de vermelding van elementen inzake energie en emissie ................. 65 Tabel 37: Overzicht van de vermelding van aspecten inzake energie ..................................... 66 Tabel 38: Overzicht van de vermelding van elementen in verband met uitstoot ..................... 67 Tabel 39: Overzicht van de vermelding van duurzame producten........................................... 68 Tabel 40: Overzicht van de vermelding omtrent bodemsanering ............................................ 70 Tabel 41: Overzicht van de vermelding van integratie van sites ............................................. 71 Tabel 42: Overzicht van de vermelding van elementen inzake mobiliteit ............................... 71 Tabel 43: Overzicht van de gebruikte strategieën .................................................................... 72 Mathieu Ghys


VI

Tabel 44: Overzicht van de vermelding van mecenaat ............................................................ 76 Tabel 45: Overzicht van de vermelding van overige aspecten inzake mecenaat ..................... 79 Tabel 46: Overzicht van de vermelding van aspecten inzake producten ................................. 80 Tabel 47: Overzicht van de vermelding van aspecten inzake communicatie en ethiek ........... 82 Tabel 48: Overzicht van de strategie en structuur omtrent MVO ............................................ 85 Tabel 49: Overzicht van de MVO verslagen in de steekproef ................................................. 86 Tabel 50: Overzicht van verdragen en charters ........................................................................ 87 Tabel 51: Overzicht van de sectoren en bijhorende bedrijven ................................................. 89 Tabel 52: Globaal overzicht voor volledige steekproef ......................................................... 104 Tabel 53: Globaal overzicht voor aangepaste steekproef....................................................... 107 Tabel 54: Overzicht bronnenlijst jaarverslagen ..................................................................... 118

Mathieu Ghys


VII

Lijst van figuren Figuur 1: Evolutie van corporate governance in de onderscheiden sectoren ........................... 91 Figuur 2: Evolutie van personeelsbeleid in de onderscheiden sectoren ................................... 94 Figuur 3: Evolutie van milieubeleid in de onderscheiden sectoren ......................................... 97 Figuur 4: Evolutie van burgerzin in de onderscheiden sectoren ............................................ 100 Figuur 5: Scores van de onderscheiden sectoren op de algemene MVO aspecten in 2008 ... 102

Mathieu Ghys


VIII

1 Inleiding Maatschappelijk verantwoord ondernemen (MVO) is in de laatste decennia uitgegroeid tot een sleutelonderwerp zowel in de bedrijfswereld als in de samenleving in haar geheel. Bekende voorbeelden zijn de opkomst van de milieuwetgeving, alsook de regelgeving inzake corporate governance. Helaas gingen hier vaak de nodige schandalen aan vooraf, die het probleem aan het licht brachten. Mooie voorbeelden zijn het boekhoudkundige geknoei bij de Amerikaanse energiereus Enron, en de vele bodembesmettingen die ten gevolge van vervuilende, industriële activiteiten zijn ontstaan. MVO is niet enkel een trend uit de laatste jaren, maar wordt zonder meer ook één van de belangrijkste trends voor ondernemingen in de toekomst. De globalisering en enorme technologische vooruitgang in communicatie en transport hebben immers het aantal stakeholders en hun invloed aanzienlijk vergroot. Ondernemingen zullen hiermee steeds meer rekening moeten houden bij het uitvoeren van hun activiteiten. Dit alles maakt maatschappelijk verantwoord ondernemen een heel interessant onderwerp om te bestuderen in een eindverhandeling. MVO is natuurlijk ook een heel breed begrip met vele facetten. Het is dus onmogelijk om elk aspect ervan te behandelen. Daarom zal deze analyse zich focussen op een aantal aspecten van het onderwerp. De studie bestaat uit een kwalitatieve tijdsanalyse van de MVO aspecten vermeld in de jaarverslagen van de ondernemingen genoteerd in de BEL20 index van NYSE Euronext Brussel, gaande van het boekjaar 1980 tot en met het boekjaar 2008. De methodiek wordt uitgebreid besproken in het eerste hoofdstuk. Dit hoofdstuk omvat ook een korte inleiding tot MVO. Daarna worden de verschillende facetten van maatschappelijk verantwoord ondernemen geanalyseerd in aparte hoofdstukken. Het gaat respectievelijk om corporate governance, personeelsbeleid, milieubeleid, burgerzin en algemene MVO aspecten. Deze hoofdstukken focussen op de evolutie van de rapportering van verscheidene elementen omtrent elk facet doorheen de steekproefperiode in de jaarverslagen. Tot slot is er een synthese waarin de

Mathieu Ghys


1

globale evolutie voor de vijf facetten en de verschillen tussen de sectoren belicht worden, gevolgd door het finale besluit. Aangezien het gaat om de in het jaarverslag gerapporteerde elementen omtrent MVO, biedt het dus absoluut geen volledig overzicht van alle MVO activiteiten van de onderzochte bedrijven. Het werkstuk is dus een studie van de rapportering van MVO door ondernemingen in hun jaarverslagen en niet van het door hen gevoerde MVO beleid noch van de totale MVO rapportering. De hoofdstukken omtrent de verschillende facetten omvatten vrij veel droge lectuur en gaan in vrij groot detail in op de individuele elementen. Daarom wordt de “vlugge” lezer aangeraden de werkwijze en het synthesehoofdstuk te lezen. Dat laatste hoofdstuk omvat eveneens de grote lijnen voor ieder facet. Voor de geïnteresseerde lezer worden deze uitgebreid besproken in de respectieve hoofdstukken.

Mathieu Ghys


2

2 Onderwerp en Werkwijze In dit eerste hoofdstuk wordt de werkwijze van het onderzoek uitgelegd. Het gaat om de gevolgde werkwijze en de steekproef van het onderzoek. Eerst is er echter een korte introductie tot het onderwerp van deze verhandeling: maatschappelijk verantwoord ondernemen.

2.1 Inleiding tot MVO MVO is een heel ruim begrip en heeft zoals eerder gezegd talrijke facetten en misschien zelfs nog meer definities. MVO Vlaanderen, een kenniscentrum op dit gebied, omschrijft MVO als “een continu verbeteringsproces waarbij ondernemingen vrijwillig op systematische wijze economische, milieu- en sociale overwegingen op een geïntegreerde manier in de gehele bedrijfsvoering opnemen, waarbij overleg met de stakeholders, of belanghebbenden, van de onderneming deel uitmaakt van dit proces” (MVO Vlaanderen, 2011). MVO wordt vaak geassocieerd met duurzame ontwikkeling. Het Brundlandt-rapport van de World Commission on Environment and Development van de Verenigde Naties definieerde in 1997 duurzame ontwikkeling als “ontwikkeling die aansluit op de behoeften van het heden zonder het vermogen van toekomstige generaties om in hun eigen behoeften te voorzien in gevaar te brengen” (World Commission on Environment and Development, 1987). De eerste kenmerken van maatschappelijk verantwoord ondernemen verschenen ruim een eeuw geleden in de Verenigde Staten. Bij het begin van de 20e eeuw ontstond immers het idee dat de rijken in de samenleving zorg moesten dragen voor de armen. Eerst werd dit vooral gedaan door rijke individuen, maar algauw namen de ondernemingen deze rol op zich. Het duurde echter tot in de jaren ’50 en ’60 vooraleer er een breder draagvlak voor MVO was, waarbij langzamerhand ook aandacht werd besteed aan de ontwikkeling en het welzijn van de werknemers, alsook aan zorg voor het leefmilieu en de sociale omgeving van de onderneming. Daarnaast zijn ook ethische en morele aspecten een steeds grotere rol beginnen spelen (Kolk, 2003). De Tripple Bottom Line (Elkington, 1997) wordt vaak gebruikt om de verantwoordelijkheden van een onderneming aan te duiden. Hierin worden drie domeinen onderscheiden. Vooreerst Mathieu Ghys


3

is er de verantwoordelijkheid tegenover de aandeelhouders, door Elkington “Profit” genoemd. Ondernemingen moeten economisch rendement behalen om hun aandeelhouders te vergoeden. Ten tweede is er de verantwoordelijkheid ten opzichte van het leefmilieu, “Planet”. Bedrijven moeten dus de impact van hun activiteiten in het verleden, heden en in de toekomst minimaliseren. Tenslotte is er de sociale verantwoordelijkheid van ondernemingen, “People” genoemd. Zij moeten zich verantwoordelijk gedragen tegenover zowel de interne stakeholders, voornamelijk het personeel, als de externe stakeholders, zoals omwonenden, non-gouvernementele organisaties… Deze drie maatstaven worden door Elkington ook aangehaald om na te gaan hoe succesvol een onderneming nu werkelijk is. Dit leidde tot het ontstaan van de term “Tripple Bottom Line”. Maatschappelijk verantwoord ondernemen is een heel uitgebreid domein met veel verschillende aspecten. Sommige aspecten zijn vrij goed gereguleerd door overheden en/of andere instanties, andere kennen dan weer vrij weinig regels. Helaas is de totstandkoming van vele regelgevingen vooraf gegaan door één of enkele schandalen, zoals vermeld in de inleiding. Zo zal ook de recente olieramp door de ontploffing van het boorplatform Deepwater Horizon op haar beurt aanleiding geven tot meer strikte regels en normen, helaas slechts wanneer de schade al geleden is. Bijgevolg blijkt dat sommige regulering omtrent MVO vrij reactief is, terwijl het begrip vooral proactief gedrag hoog in het vaandel draagt. MVO is dus nog steeds in volle evolutie en zal ook in de toekomst een grote rol spelen.

2.2 Steekproef In deze verhandeling worden de jaarverslagen van de in de BEL20 genoteerde ondernemingen bestudeerd. Enerzijds gaat het dus om ondernemingen die in België de zwaarste rapporteringsplichten hebben, maar anderzijds zorgt deze steekproef ook voor een degelijke diversificatie over sectoren heen. Dit zorgt voor een schat aan informatie en is tegelijkertijd vrij representatief voor Belgische ondernemingen. Het gaat dus om twintig bedrijven en er werd gekozen voor de samenstelling van de index bij aanvang van deze steekproef. Alle bedrijven

waren

reeds

in

de

index

aanwezig

sinds

begin

maart

2009,

toen

beeldvormingsbedrijf Agfa-Gevaert en zinkverwerker Nyrstar vervangen werden door vastgoedspecialist Befimmo en telecomoperator Telenet Group (Express.be, 2009). Alle bedrijven en de bijhorende jaarverslagen die werden geraadpleegd zijn vermeld in de Mathieu Ghys


4

onderstaande tabel. In het voorjaar van 2011 werd de Nationale Portefeuillemaatschappij uit de index geschrapt na een wijziging van de aandeelhoudersstructuur. Hiermee werd echter geen rekening gehouden in deze verhandeling. Ook met de structuurveranderingen, die soms door overnames en dergelijke werden veroorzaakt (vb. Fortis op het einde van 2008), wordt in de steekproef geen rekening gehouden. Tot slot werd ook de veranderende samenstelling van de index doorheen de steekproefperiode niet in acht genomen. Dit laat toe om niet alleen mature ondernemingen te onderzoeken, maar ook meer recent ontstane bedrijven zoals Mobistar, Omega Pharma en Telenet. Er dienen wel enkele opmerkingen gemaakt te worden omtrent de exacte samenstelling van de steekproef. GDF Suez, een internationale energiegroep, werd vervangen door haar Belgische dochter Electrabel, die reeds vroeger in de BEL20 genoteerd was en bijgevolg beter aansluit bij de steekproef. De banken zijn pas in de jaren ’90 tot hun huidige vorm gekomen na een consolidatiegolf. Voor deze consolidatiegolf werd per bank slechts de belangrijkste van de samenstellende componenten onderzocht, ervan uitgaand dat deze ook na het samengaan de grootste invloed zal hebben. De voorgangers staan tussen haakjes in de tabel. De steekproefperiode gaat van de jaarverslagen voor de boekjaren 1980 tot en met 2008. Voor de meeste ondernemingen in de steekproef was het moeilijk om jaarverslagen te vinden van voor 1980 en bovendien bleken die slechts weinig relevante informatie voor het onderzoek te bevatten. Daarom werd gekozen voor het boekjaar 1980 als het startpunt van de analyse. De jaarverslagen van het boekjaar 2008 waren met 100% zekerheid beschikbaar tijdens de dataverzameling in het voorjaar en de zomer van 2010, in tegenstelling tot sommige jaarverslagen van het boekjaar 2009. Daarom werd 2008 gekozen als eindpunt van de analyse. Niet alle jaargangen in de steekproefperiode werden gelezen. In het begin van de dataverzameling werd ervan uitgegaan dat de meeste veranderingen in de jaarverslagen zich voor gingen doen vanaf het begin van het nieuwe millennium. Daarom werd gekozen voor volgende jaargangen: 1980, 1985, 1990, 1995 en 2000 tot en met 2008. Na onderzoek van een vijftal ondernemingen bleek dit niet volledig te kloppen. In het begin van de steekproef was de beschrijving van MVO beperkt en weinig veranderlijk. In de tweede helft van de jaren ’90 bleken de veranderingen reeds significant, terwijl in de jaren 2000 tot en met 2008 de verschillen tussen de opeenvolgende jaarverslagen vrij beperkt waren. Daarom werd geopteerd voor een nieuwe reeks jaargangen voor de resterende bedrijven om deze stelling te Mathieu Ghys


5

bevestigen: 1980, 1985, 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006 en 2008. Vanzelfsprekend zijn niet al deze jaargangen voor alle bedrijven gelezen. Er zijn immers ondernemingen die in het begin van de steekproefperiode nog niet bestonden (vb. Mobistar) en ook konden niet alle jaarverslagen teruggevonden worden. Hiermee werd uiteraard rekening gehouden in de analyse. Alle gelezen jaargangen staan per bedrijf vermeld in de tabel. Twee jaargangen in de steekproef komen echter niet overeen met de hierboven vermelde boekjaren. Het gaat om het jaarverslag van UCB voor 1982 en dat van Belgacom voor 1991. Zij waren echter de eerste jaarverslagen die van de betrokken ondernemingen konden worden gevonden en werden voor de analyse gelijkgesteld aan respectievelijk de boekjaren 1980 en 1990. Daarnaast werd bij UCB het jaarverslag 2006 (wegens ontbreken) vervangen door de editie 2005. Ook waren er enkele rapporten die niet volledig waren. Zo beschreef het jaarverslag 1998 voor Fortis en Solvay enkel het aspect corporate governance, terwijl net dit aspect ontbrak in de jaarverslagen van Telenet voor de boekjaren 1998, 2000 en 2002. Ook dat werd in de analyse in rekening gebracht. Deze tabel dient eigenlijk als bronvermelding. Zij is ook opgenomen in de bronnenlijst achteraan dit werk. Bij het bespreken van de analyse en de resultaten, al dan niet in visuele vorm, zal geen bronvermelding gebeuren. Dit zou de overzichtelijkheid absoluut niet ten goede komen. Enkel bij de vermelding van specifieke voorbeelden van maatregelen, zal de bron wel vermeld worden.

Mathieu Ghys


6

Onderneming AB Inbev (Interbrew) Ackermans & Van Haaren Befimmo-Sicafi Bekaert Belgacom Cofinimmo-Sicafi Colruyt Delhaize Group Dexia Electrabel Fortis (Generale Bank) Groep Brussel Lambert KBC (Kredietbank) Mobistar Nationale Portefeuillemaatschappij Omega Pharma Solvay Telenet Group UCB Umicore

Edities 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1985, 1990, 1994, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1980, 1985, 1990, 1995, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 1991, 1995, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1980, 1985, 1990, 1995, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 1980, 1985, 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1980, 1985, 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1985, 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1980, 1985, 1990, 1995, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 2002, 2004, 2006, 2008 1990, 1994, 1998, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 1998, 2000, 2002, 2006, 2008 1982, 1985, 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2005, 2008 1980, 1985, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008

Tabel 1: Overzicht van de steekproef

2.3 Methodiek De eerste stap in dit empirisch, kwalitatief onderzoek was het lezen van de vermelde jaarverslagen, bedrijf per bedrijf. Al snel konden de belangrijkste items omtrent MVO geïdentificeerd worden. Dit bleken achteraf ook de juiste elementen te zijn. Het gaat om corporate governance, personeels- en milieubeleid, burgerzin en een aantal maatregelen die in

Mathieu Ghys


7

dit werk ondergebracht worden onder de noemer “algemene MVO aspecten”. Deze facetten worden elk uitgebreid besproken in een verder hoofdstuk. Alle relevante elementen en beschrijvingen in verband met deze items werden neergeschreven voor verdere analyse. Vervolgens werd ieder facet apart geordend in een Excel file, waarbij getracht werd de verschillende trends en bijhorende activiteiten te identificeren. Tegelijk werden enkele tijdstippen vastgelegd in de steekproefperiode om metingen te verrichten. Die tijdstippen verschillen per facet en werden bepaald op basis van de trends die konden waargenomen worden in de Excel files. Een dergelijke file kan helaas niet op een degelijke manier worden weergegeven in een Word document en is dus niet vervat in deze verhandeling. Daarna werden per meetpunt verschillende in de steekproef terugkerende elementen onderzocht op hun aanwezigheid in het jaarverslag. Deze aanwezigheid werd als blijvend beschouwd, hetgeen betekent dat, indien het in een jaarverslag vermeld was, ervan uitgegaan werd dat dit element blijvend was voor de onderneming, behalve in het geval van duidelijke aanwijzingen van het tegendeel. De metingen zijn dus als het ware cumulatief en geven het voordeel aan de bedrijven dat zij niet telkens alles hoeven te beschrijven. Dit verminderde ook de nadelen die ontstaan zijn door te werken met niet-opeenvolgende jaarverslagen. Bijgevolg zijn alle metingen cumulatief, tenzij dit expliciet anders vermeld is. De individuele elementen die op de verschillende tijdstippen onderzocht werden, kregen een 0 of 1 score, op basis van het al dan niet beschreven zijn in een jaarverslag, en werden geaggregeerd tot één tabel per facet met de score per deelelement voor de totale steekproef op elk meetpunt. Deze scores dienen als basis voor de uitgebreide bespreking van ieder facet in de overeenkomstige hoofdstukken. Onderstaande tabel geeft bijvoorbeeld het overzicht voor de onderzochte elementen in verband met burgerzin. De tabellen van de overige items bevinden zich in bijlage 1.

Mathieu Ghys


8

Cultuur Sport Onderwijs Wetenschappelijk onderzoek Humanitair: binnenland Humanitair: buitenland Natuur Bedragen Eigen organisatie Vrijwilligerswerk Samenwerking Producten Verantwoordelijke consumptie Communicatie Ethische code Ethische aspecten Ethische aankoopcode

1980

1990

2000

2008

2 1 1 1 3 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0

4 2 3 3 4 2 0 1 1 0 1 0 0 3 0 0

8 6 5 3 8 5 4 3 3 3 2 4 0 4 2 1

10 7 11 10 16 13 6 9 8 7 12 7 4 9 9 8

0

0

1

4

Tabel 2: Overzicht van de scores voor de onderzochte elementen omtrent burgerzin

Vervolgens werd er ook een tabel gemaakt per onderneming in de steekproef, waarbij de scores voor elk individueel element werden geaggregeerd tot een subcategorie (groep van elementen) per facet. Enkel de algemene MVO aspecten werden, vanwege hun beperkte omvang, niet in deze tabellen opgenomen. Hieronder is een dergelijke tabel te vinden voor supermarktketen Delhaize. Ook voor de sectoren en de totale steekproef werd een dergelijke tabel opgesteld op basis van de gemiddelde scores van de respectieve bedrijven. Zij zijn terug te vinden in bijlagen 2 (ondernemingen) en 3 (sectoren en totale steekproef).

Mathieu Ghys


9

Corporate governance

Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin

Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Totaal vervulde elementen

1998 12 10

2002 8 4

2006 20 18

% Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Opleidingen (7) Sociaal overleg (5) Verloning (5) Veiligheid (4) Work-life balance (9) Communicatie (5) Totaal vervulde elementen

83,33% 1990 35 3 2 0 3 2 2 12

50,00% 1995/96 35 4 2 0 3 2 2 13

90,00% 2000 35 5 2 2 3 2 5 19

% Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Algemeen milieubeleid (9) Afvalbeheer (4) Energie en emissie (8) Milieuvriendelijke producten (2) Locatie en mobiliteit (8) Totaal vervulde elementen

34,29% 1995/96 31 1 3 2 0 0 6

37,14% 2000 31 1 4 3 1 2 11

54,29% 2008 31 1 4 4 1 2 12

% Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Mecenaat (8) Organisatie (3) Consumptie (2) Communicatie en ethiek (4) Totaal vervulde elementen

19,35% 1980 17 2 1 0 0 3

35,48% 1990 17 3 1 0 0 4

38,71% 2000 17 6 1 0 2 9

2008 17 7 2 0 4 13

%

17,65%

23,53%

52,94%

76,47%

2008 35 6 2 3 3 2 5 21 60,00%

Tabel 3: Overzichtstabel voor de onderzochte facetten en hun deelcategorieën voor Delhaize Group

De sectortabellen werden tenslotte omgezet in een samenvattende tabel met een score per sector per facet en per meetpunt voor dat facet, om zo een sectorvergelijking te kunnen doen. Deze tabel is hieronder weergegeven.

Mathieu Ghys


10


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin

Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Holdings Productiebedrijven Retailers Nutsbedrijven

1998 12 8 8 8 9

2002 8 4 5 4 2

2006 20 15 13 14 15

Banken Tijdstippen Holdings Productiebedrijven Retailers Nutsbedrijven

8 1990 1 3 9 7

6 1995/96 2 9 11 11

14 2000 2 11 14 11


10 1995/96 0 10 10 10

8 2000 0 13 15 10

13 2008 8 16 17 18


3 1980

7 1990 0 0 3 4

17 2000 2 3 5 7

2008 5 8 13 13

8

10

12

Banken

0 2 5

2008 5 16 18 21 22

Tabel 4: Overzichtstabel per sector voor elk facet en meetpunt

Op basis hiervan werden de staafdiagrammen in het synthesehoofdstuk opgesteld. Die diagrammen, aangevuld met de tabel voor de totale steekproef, dienen als uitgangspunt voor de synthese en het uiteindelijke besluit van dit onderzoek.

Mathieu Ghys


11

3 Corporate Governance In dit hoofdstuk zal corporate governance, ook wel “deugdelijk bestuur” genoemd, besproken worden. Eerst is er een inleiding over de betekenis van corporate governance. Vervolgens worden de verschillende codes en wetten behandeld die gedurende de steekproefperiode veranderingen in de inhoud van de jaarverslagen teweeg brachten. Tot slot volgt er een bespreking van de verschillen tussen de bedrijven uit de BEL20 onderling.

3.1 Wat is corporate governance? 3.1.1 Definitie Op bovenstaande vraag wordt in de code Daems, de opvolger van de code Lippens, volgend antwoord gegeven: “Corporate governance omvat een reeks regels en gedragingen die bepalen hoe vennootschappen worden bestuurd en gecontroleerd. Een goed corporate governance model zal zijn doel bereiken door het juiste evenwicht te vinden tussen leiderschap, ondernemerschap en prestatie enerzijds, alsook controle en conformiteit met deze regels anderzijds” (Commissie Corporate Governance, 2009). Deze definitie legt dus niet alleen de nadruk op het bestuursaspect, maar evenzeer op het controleaspect door middel van een geheel aan regels. Een meer internationale omschrijving vindt men in de definitie door de OESO (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling), ter gelegenheid van de “OECD Principles of Corporate Governance”. Deze werden voor het eerst beschreven in 1999 en herzien in 2004 en 2009. De definitie luidt als volgt: “Corporate governance is een sleutelelement in het vergroten van economische efficiëntie en groei, evenals bij het versterken van het vertrouwen van de investeerders. Corporate governance brengt heel wat relaties tot stand tussen het management van de onderneming, de raad van bestuur, de aandeelhouders en andere stakeholders. Goede corporate governance moet het management en de raad van bestuur een motief bieden om de doelen te bereiken die van belang zijn voor de onderneming en de aandeelhouders, en het moet ook de effectieve

Mathieu Ghys


12

controle vergemakkelijken” (Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling, 2004). Deze definitie legt de nadruk op de relaties tussen de verschillende stakeholders van een onderneming, alsook de groei en efficiëntie van bedrijven. Het gaat dus vooral om de doelstellingen van corporate governance en minder om de regels die hiertoe moeten leiden, zoals dit meer het geval is in de definitie uit de Code Daems. Als besluit zou men dus kunnen stellen dat corporate governance het geheel van regels is, dat ervoor moet zorgen dat ondernemingen zorgvuldig en efficiënt worden bestuurd en gecontroleerd in het belang van alle stakeholders.

3.1.2 Achterliggende oorzaken Het concept dat aan de basis van corporate governance ligt, is de agency-theorie, ook bekend als het “principal-agent” probleem. Een agency-relatie wordt omschreven als een contract waarbij één of meerdere personen (principals), één of meerdere andere personen (agents), aannemen om een bepaalde dienst uit te voeren, waarbij de principal de agent macht geeft om bepaalde beslissingen te nemen (Jensen & Meckling, 1976). Het probleem bij een dergelijke relatie is vrij duidelijk. De principal moet er op de één of andere manier voor zorgen dat de agent in het belang van de principal handelt en niet in zijn eigen belang. Bijgevolg zal de principal maatregelen en controlemechanismen invoeren zodanig dat de agent gedwongen wordt om in het belang van de principal te handelen. Deze maatregelen brengen uiteraard kosten met zich mee, ook wel “agency costs” genoemd (Jensen & Meckling, 1976). Deze principal-agent relatie wordt perfect weerspiegeld door de relatie tussen respectievelijk de aandeelhouders en het management van ondernemingen. De aandeelhouders stellen immers een management aan om het bedrijf te runnen. De voornaamste doelstelling voor deze aandeelhouders is hierbij het maximaliseren van de aandeelhouderswaarde. Dit zou dan ook de doelstelling voor het management moeten zijn, maar managers hebben vaak andere doelstellingen: eigen rijkdom vergroten, prestige, marktmacht… (Andersson & Maher, 2000).

Mathieu Ghys


13

Het is dus duidelijk dat de aandeelhouders van een onderneming systemen moeten ontwikkelen ten einde het management te motiveren of te dwingen om te handelen in het belang van de aandeelhouders (Gillan, 2006). Een belangrijk probleem in deze context is de informatie-asymmetrie die ontstaat tussen het management en de aandeelhouders. Het management staat namelijk in voor het dagelijks beleid van de onderneming, wat betekent dat het meestal beter op de hoogte is van het reilen en zeilen. Bovendien hebben zij sneller toegang tot meer informatie dan de aandeelhouders. Dit leidt tot een bevoorrechte positie waarvan het management misbruik kan maken om de eigen doelstellingen te realiseren (Andersson & Maher, 2000). De belangrijkste oorzaak van deze informatie-asymmetrie ligt bij het oorspronkelijke doel van de relatie: de delegatie van beslissingsbevoegdheden teneinde zich zelf niet te hoeven bezig houden met het bestuur. Het heeft dus geen zin het management te ontslaan om het probleem op te lossen (Andersson & Maher, 2000). Bijgevolg is corporate governance ontstaan om aan dit probleem tegemoet te komen. Het governance systeem moet ervoor zorgen dat managers steeds handelen in het belang van de aandeelhouders en de onderneming, en niet het eigenbelang laten primeren (Gillan, 2006). Corporate governance is reeds rond 1980 terug te vinden (Hessels & Hooge, 2006). De reden hiervoor is niet enkel het principal-agent problem in se, maar een reeks van faillissementen en schandalen. Dergelijke gevallen zijn ook de grootste oorzaak van de rijzende aandacht voor corporate governance sinds de millenniumovergang. Het grootste schandaal is ongetwijfeld Enron, een Amerikaanse energiereus. Daar verduisterde het topmanagement miljoenen dollars onder het goedkeurend oog van de accountants, waardoor het bedrijf uiteindelijk over de kop ging. Dit schandaal zorgde voor een grotere aandacht voor corporate governance en leidde tot het ontstaan van de SarbanesOxley Act in 2002.Ook dichter bij huis kan een bekend voorbeeld gevonden worden: Lernout & Hauspie. Dit spraaktechnologiebedrijf kelderde op de beurs na een soortgelijk fraudeschandaal, met grote verliezen voor vele Belgische beleggers tot gevolg.

Mathieu Ghys


14

Een laatste reden voor de groei van corporate governance is de toenemende internationalisering van het aandelenbezit (Hessels & Hooge, 2006). Hierdoor moeten bedrijven de reglementen van steeds meer beurzen in acht nemen, leidend tot een verhoogde aandacht voor corporate governance.

3.1.3 Corporate governance systemen Een corporate governance systeem bestaat uit verschillende onderdelen. Een belangrijk mechanisme is de raad van bestuur. Die laat de aandeelhouders toe om na te gaan of de onderneming wordt geleid in hun belang en om eventueel correcties te maken. (Dehaene, De Vuyst & Ooghe, 2001). Verschillende elementen zijn hierbij van belang, zoals de samenstelling, de rol en de taken, de mandaten en de bezoldiging. Een tweede, belangrijk mechanisme zijn de comités die worden opgericht binnen de raad van bestuur. De voornaamste zijn het auditcomité en het benoemings- en bezoldigingscomité. Deze comités hebben tot doel de raad bij te staan bij het uitvoeren van zijn opdracht en het verlenen van advies in kwesties waarin het comité gespecialiseerd is (Vera-Munoz, 2005). Een derde onderdeel dat rechtstreeks betrekking heeft op de principal-agent relatie is de verloning van het management. Naast een vast deel, worden meestal ook prestatiebonussen gegeven

naargelang

de

prestaties

van

de

onderneming

aandeelhouderswaarde) (Coles, Sen, & McWilliams, 2001).

(lees:

de

creatie

van

Deze bonussen nemen ook

verschillende vormen aan (cash, opties, aandelen…). Daarnaast zijn er nog verschillende bestanddelen in het systeem, zoals de onafhankelijkheid van de commissaris, de algemene vergadering, etc., die corporate governance bewerkstelligen. Al deze elementen zijn in de laatste 15 jaar steeds meer het onderwerp geworden van codes en wetten.

3.2 Empirische bevindingen De analyse van de jaarverslagen van de ondernemingen uit de BEL20 tijdens de steekproefperiode leidt tot de vaststelling van drie gebeurtenissen (mijlpalen), die de

Mathieu Ghys


15

weergave van corporate governance in de jaarverslagen beïnvloed hebben. Deze zullen elk afzonderlijk meer in detail besproken worden verder in dit hoofdstuk. De eerste mijlpaal zijn de aanbevelingen omtrent corporate governance die in januari 1998 bekend worden gemaakt, enerzijds door het VBO (Verbond der Belgische Ondernemingen) en anderzijds door een samenwerking tussen de CBFA (Commissie voor Bank-, Financie-, en Assurantiewezen) en de Beurs van Brussel, later dat jaar. Dit is de eerste duidelijke invloed op de weergave van corporate governance in de jaarverslagen. De tweede mijlpaal in de steekproefperiode vindt plaats in augustus 2002, wanneer wijzigingen met betrekking tot corporate governance worden doorgevoerd in het wetboek van vennootschappen. De invloed op de jaarverslagen is minder groot dan de aanbevelingen in 1998, maar is desalniettemin significant. De derde en meest bekende mijlpaal is de code Lippens, die wordt ingevoerd in 2004 door de Commissie Corporate Governance. Deze code zorgt voor een uniformering van het corporate governance beleid in ondernemingen, hetgeen ook leidt tot een sterke uniformering van de weergave ervan in de jaarverslagen. De jaarverslagen laten uitschijnen dat de aanpassing aan de eerste 2 mijlpalen trager verloopt dan bij de code Lippens. Dit blijkt vooral uit de verscheidenheid aan informatie die zij teweeg brengen en de verschillen die tussen de bedrijven bestaan. Aan de code Lippens wordt, daarentegen, onmiddellijk veel aandacht besteed in de jaarverslagen en in de navolgende jaarverslagen is de invloed meteen duidelijk bij alle bedrijven.

3.2.1 Voor 1998 De informatie omtrent corporate governance in jaarverslagen voor 1998 is vrij eenvoudig samen te vatten. Het gaat om de structuur van de leiding van de onderneming: de raad van bestuur, de directie en de commissarissen. De samenstelling van elk orgaan wordt weergegeven aan de hand van de namen van de leden, eventueel aangevuld met hun functie. Het is belangrijk hierbij te vermelden dat veel bedrijven overlappende functies hebben. Dit wil zeggen dat leden van de raad van bestuur vaak een uitvoerende functie hebben in de

Mathieu Ghys


16

algemene directie van de onderneming; zij staan met andere woorden ook in voor het dagelijks beheer. Soms gebeurt dit ook via een tussenliggend comité, bestaande uit bestuurders, verantwoordelijk voor het dagelijks bestuur, gesitueerd tussen de raad van bestuur en de algemene directie. Deze overlapping is in tegenstelling tot de huidige situatie, waarin er meestal een strikte scheiding is tussen de raad van bestuur en het directiecomité.

3.2.2 Aanbevelingen VBO, CBFA en Beurs van Brussel Zoals eerder vermeld, maakten zowel het Verbond der Belgische Ondernemingen als de Commissie voor Bank-, Financie- en Assurantiewezen en de Beurs van Brussel (momenteel: NYSE Euronext) onafhankelijk van elkaar aanbevelingen met betrekking tot corporate governance. Het VBO maakte haar document bekend in januari 1998, de twee andere entiteiten publiceerden hun gezamenlijke document in december van hetzelfde jaar (Verbond van Belgische Ondernemingen, 1998) (Commissie voor Bank- en Financiewezen; Beurs van Brussel, 1998). De aanbevelingen van het VBO werden opgesteld door een groep van 10 leidinggevende figuren uit de bedrijfswereld onder leiding van baron Daniel Janssen. Ze waren geïnspireerd door de Cadbury Code, een Britse code met vrij groot internationaal gezag, vooral voor grote en beursgenoteerde ondernemingen (Verbond van Belgische Ondernemingen, 1998). De aanbevelingen zijn gebaseerd op het zelfreguleringsprincipe. Ze zijn met andere woorden niet-dwingend. De groep is ervan overtuigd dat dit de beste aanpak voor corporate governance is. Dit is niet verwonderlijk, aangezien de meeste bedrijfsleiders de voorkeur geven aan vrijheid om zelf de zaken in te vullen eerder dan zichzelf regels op te leggen. Ze willen dus hun eigen vrijheid bewaren (Verbond van Belgische Ondernemingen, 1998). Ook de rol van het jaarverslag in de rapportering van corporate governance komt aan bod. De bedoeling is om hierin de maatregelen die worden genomen omtrent deugdelijk bestuur op te lijsten en te bespreken waar nodig. Het heeft dus betrekking op het nagaan in welke mate de richtlijnen door de verschillende bedrijven worden opgevolgd (Verbond van Belgische Ondernemingen, 1998).

Mathieu Ghys


17

Een groot deel van de aanbevelingen houdt verband met de raad van bestuur. Een eerste element is de samenstelling van de raad. Er moeten voldoende niet-uitvoerende bestuurders zijn, zeker in het geval de voorzitter tegelijkertijd CEO is. Bovendien moeten de mandaten beperkt zijn in de tijd (maximaal 6 jaar) en kunnen zij niet automatisch hernieuwd worden. Een tweede element betreft de bevoegdheden. De raad heeft exclusieve bevoegdheden inzake bestuur en controle, hij is het hoogste orgaan. Hij vergadert bovendien regelmatig om een effectieve controle van de onderneming te verzekeren (Verbond van Belgische Ondernemingen, 1998). Een tweede deel van de aanbevelingen heeft betrekking op de niet-uitvoerende bestuurders. Zij moeten voldoende talrijk en bekwaam zijn, zodoende een onafhankelijk advies en oordeel te kunnen geven. Zij moeten ook voldoende tegengewicht vormen voor de dominerende aandeelhouders. Zij worden voorgedragen door het benoemingscomité en benoemd door de algemene vergadering (Verbond van Belgische Ondernemingen, 1998). Een laatste deel van de aanbevelingen betreft het auditcomité. Dat moet samengesteld zijn uit niet-uitvoerende en onafhankelijke bestuurders en moet minstens 2x per jaar vergaderen. Ook de verantwoording, bevoegdheden en taken worden vastgelegd. Het blijft belangrijk hierbij te vermelden dat het om niet-dwingende aanbevelingen gaat (Verbond van Belgische Ondernemingen, 1998). De aanbevelingen van de CBFA en Beurs van Brussel (Commissie voor Bank- en Financiewezen; Beurs van Brussel, 1998) liggen in dezelfde lijn als die van het VBO. Bovendien maken zij aanbevelingen inzake de informatie die in de jaarverslagen zou moeten opgenomen worden. Het is eigenlijk het begin van het comply or explain principe, waarbij aan bedrijven gevraagd wordt uitleg te geven bij maatregelen die niet overeenstemmen met de aanbevelingen die gemaakt werden door instanties. Als met andere woorden een regel wordt ‘overtreden’, zou men graag een reden hiervoor vermeld zien in het jaarverslag. Het merendeel van de elementen heeft andermaal betrekking op de raad van bestuur. De samenstelling blijft primordiaal, vooral het onderscheid tussen de onafhankelijke, uitvoerende en

dominerende

bestuurders.

Dominerend

betekent

hier

dat

deze

bestuurders

vertegenwoordigers zijn van de hoofdaandeelhouders. Onafhankelijke bestuurders en de hiervoor gehanteerde criteria worden eveneens belangrijk. Ook de bepalingen omtrent de Mathieu Ghys


18

mandaten van bestuurders moeten vermeld worden. De vermelding van de werking (aantal vergaderingen, onderwerpen, besluitvormingsregels…) is ook omschreven. Tot slot wordt gevraagd het type bezoldiging alsook het globale bedrag in het jaarverslag neer te schrijven (Commissie voor Bank- en Financiewezen; Beurs van Brussel, 1998). De aanbevelingen omvatten ook regels met betrekking tot de samenstelling van de comités en de vermelding van deze comités in de jaarverslagen (samenstelling, taken, werkwijze en vergaderfrequentie). Hetzelfde geldt voor het dagelijks bestuur, met bijzondere aandacht voor de bezoldiging (Commissie voor Bank- en Financiewezen; Beurs van Brussel, 1998). Twee elementen, die niet in de aanbevelingen van het VBO staan, zijn de resultaatsbestemming (regels en afwijkingen) en de relaties met de dominerende aandeelhouders (overeenkomsten, kennisgeving en transacties). Ook hier is duidelijk het geval van comply or explain terug te vinden in de bespreking van het dividendbeleid (Commissie voor Bank- en Financiewezen; Beurs van Brussel, 1998). De tweede code vult de aanbevelingen van het VBO aan en introduceert voor het eerst het comply or explain principe. Beide documenten hebben een duidelijke invloed op de vermelding van corporate governance in het jaarverslag, hetgeen blijkt uit de volgende studie.

3.2.3 Studie CBFA In 1999 voerde de Commissie voor Bank-, Financie- en Assurantiewezen een vergelijkend onderzoek naar de informatie aangaande corporate governance die ondernemingen in hun jaarverslagen publiceerden (Commissie voor Bank-, Financie- en Assurantiewezen, 1999). De studie had betrekking op jaarverslagen uitgebracht tussen 1 januari en 30 september 2009, dus gaande over het boekjaar 1998. In het onderzoek worden hoofdzakelijk beursgenoteerde ondernemingen, die onder toezicht van de commissie staan, bestudeerd, waarbij de BEL20 bedrijven worden onderscheiden van de rest. In dit hoofdstuk blijft het echter beperkt tot een korte bespreking van de resultaten voor de BEL20. Er is een stijging van het antwoordpercentage (= aantal verstrekte gegevens / aantal mogelijke gegevens) van 56,6% naar 74,5%, oftewel een stijging met 31,62% ten opzichte van jaarverslagen betreffende het boekjaar 1997. Ook bleek dat 95% van de BEL20

Mathieu Ghys


19

ondernemingen een apart hoofdstuk in verband met corporate governance in het jaarverslag hadden opgenomen, in vergelijking met 80% in het voorgaande jaar. Wat betreft de raad van bestuur, is er een duidelijke uitbreiding van de vermelde informatie, zoals blijkt uit data voor de samenstelling (dominerende en onafhankelijke aandeelhouders) en de mandaten in onderstaande tabel. De kolommen kunnen beschouwd worden als “informatie in verband met…”.

% vennootschappen 1997 % vennootschappen 1998

Dominerende bestuurders 65% 80%

Onafhankelijke bestuurders 55% 75%

Mandaten: regels 20% 45%

Tabel 5: Overzicht van de vermelding van bestuurdersaspecten (Commissie voor Bank-, Financie- en Assurantiewezen, 1999)

Ook de werking en de vergoeding van de raad van bestuur wordt volgens de statistieken beter beschreven. Er zijn echter 2 pijnpunten vastgesteld: de organisatie van de raad van bestuur wanneer de voorzitter tevens CEO is, en informatie aangaande natuurlijke personen die bestuurders-rechtspersonen vertegenwoordigen.

% vennootschappen 1997 % vennootschappen 1998

Voorzitter = CEO 0% 0%

Natuurlijke personen 20% 10%

Tabel 6: Overzicht van de vermelding van persoonlijke aspecten (Commissie voor Bank-, Financie- en Assurantiewezen, 1999)

De informatie aangaande de comités opgericht door de raad van bestuur van BEL20 ondernemingen ondergaat een lichte daling, maar blijft desondanks hoog. De gegevens over dagelijks bestuur, daarentegen, stijgen tot een heel hoog niveau, net als de data in verband met dividendbeleid en relaties met de belangrijkste aandeelhouders. Comités % vennootschappen 1997 % vennootschappen 1998

95% 90%

Dagelijks bestuur 80% 95%

Dividendbeleid

Relaties

25% 45%

65% 80%

Tabel 7: Overzicht van overige aspecten (Commissie voor Bank-, Financie- en Assurantiewezen, 1999)

Mathieu Ghys


20

3.2.4 Empirische analyse: Aanbevelingen VBO, CBFA en Beurs Brussel Uiteraard is de BEL20 steekproef van dit onderzoek niet in overeenstemming met de BEL20 steekproef gebruikt in deze verhandeling. Concreet betekent dit dat 11 bedrijven in beide steekproeven aanwezig zijn. Dit geeft mogelijks een vertekening van de resultaten van het onderzoek. Daarom werd er een soortgelijke studie gevoerd op basis van de steekproef van deze verhandeling. In het onderzoek worden de jaarverslagen over het boekjaar 1998 van 18 ondernemingen geanalyseerd. Er ontbreken dus twee bedrijven: Omega Pharma en Telenet. Er werd getracht om zo gelijklopend mogelijk te werken met de analyse van de CBFA. Door het ontbreken van het boekjaar 1997 in de steekproef wordt het gedeelte tijdsanalyse niet voltrokken zoals bij de CBFA. De resultaten hebben dus enkel betrekking op het boekjaar 1998. Een algemene variabele is het gebruik van een apart hoofdstuk omtrent corporate governance. 83% van de ondernemingen uit de verhandelingssteekproef voldoet aan deze variabele, hetgeen lager is dan de CBFA steekproef (95%). Twee ondernemingen die enkel in de verhandelingssteekproef vervat zijn, voldoen namelijk niet aan dit criterium. Wat de raad van bestuur betreft, werden 5 criteria onderzocht: de samenstelling in detail, de mandaten (regels), de vergaderingen (opdracht), de besluitvorming en de vergoeding. De resultaten staan in de volgende tabel en worden vergeleken met de analyse van de CBFA.

Samenstelling Mandaten: regels Vergaderingen Besluitvorming Vergoeding

% vennootschappen 1998 72% 67% 83% 67% 72%

Analyse CBFA 77,5%1 45% 80% Niet van toepassing 55%

Tabel 8: Overzicht van de vermelding van elementen van de raad van bestuur

De resultaten van de empirische analyse zijn vrij gelijklopend met die van de CBFA. Het verschil in de samenstelling is vooral te wijten aan het feit dat 2 ondernemingen die in 1998 geen deel uitmaakten van de BEL20 (Befimmo en Cofinimmo), weinig informatie

1

Opmerking: 77,5% (analyse CBFA) is het gemiddelde van 75% en 80% uit voorgaande tabel

Mathieu Ghys


21

verschaffen. Inzake mandaten, vergaderingen en vergoedingen presteerde deze steekproef beter dan de BEL20 steekproef uit 1998. In de empirische studie werd ook de vermelding van de principes der besluitvorming onderzocht, hetgeen een onderwerp vormde van de aanbevelingen in 1998. Dit maakte geen onderdeel uit van het CBFA onderzoek. Toch blijkt dat 67% van de steekproefondernemingen de regels inzake besluitvorming vermeldt in het jaarverslag. Met betrekking tot de comités werden twee elementen onderzocht: samenstelling en de aanwezigheid van een auditcomité. De analyse van het dagelijks bestuur bestaat eveneens uit twee variabelen: samenstelling en vergoeding.

Samenstelling comités Auditcomité Samenstelling dagelijks bestuur Vergoeding dagelijks bestuur

% vennootschappen 1998 78% 67% 100%

Analyse CBFA 90% Niet van toepassing 95%

22%

Niet van toepassing

Tabel 9: Overzicht van de vermelding van elementen omtrent de comités

De resultaten aangaande de comités en het dagelijks bestuur zijn opnieuw vrij gelijklopend. Ook hier werden 2 extra parameters in achting genomen in overeenstemming met de aanbevelingen uit 1998: het auditcomité en de principes omtrent de vergoeding van het dagelijks bestuur. Ongeveer 2 op 3 steekproefondernemingen blijkt een auditcomité te hebben opgericht. De vermelding van de bezoldigingsregels voor het dagelijks bestuur is beduidend minder doorgebroken met een lage score van slechts 22%. Tot slot werden in lijn met het CBFA onderzoek nog twee elementen onderzocht: het dividendbeleid en de relaties met de hoofdaandeelhouders.

Dividendbeleid Relaties

% vennootschappen 1998 61% 44%

Analyse CBFA 45% 80%

Tabel 10: Overzicht van de vermelding van overige aspecten

Hier blijken de resultaten van beide analyses vrij uiteenlopend te zijn. Het iets hogere percentage in de vermelding van het dividendbeleid is te wijten aan de hogere aanwezigheid hiervan in de ondernemingen die in 1998 niet in de BEL20 waren opgenomen. Het verschil Mathieu Ghys


22

bij relaties met hoofdaandeelhouders wordt vooral veroorzaakt door de grote afwezigheid bij ondernemingen die in 1998 nog geen onderdeel van de BEL20 waren. De conclusies van beide onderzoeken zijn dus vrij gelijklopend en bevestigen wat eigenlijk op het eerste zicht al vast te stellen is. Vanaf 1998 wordt in jaarverslagen meer aandacht besteed aan corporate governance. De meeste ondernemingen hebben na de aanbevelingen extra inspanningen geleverd om de transparantie inzake deugdelijk bestuur in het jaarverslag te verhogen. Toch zijn er nog enkele pijnpunten zoals de organisatie van de raad van bestuur wanneer de voorzitter tegelijkertijd ook CEO is, de regels in verband met mandaten…

3.2.5 Wet 2 augustus 2002 De tweede mijlpaal in de steekproefperiode is de wet gepubliceerd in augustus 2002. Inhoudelijk betekent de wet een wijziging van het wetboek van vennootschappen. Daarnaast behandelt ze ook de openbaarmaking van deelnemingen in beursgenoteerde ondernemingen en de reglementering van openbare overnameaanbiedingen (Federale Overheidsdienst Financiën, 2002). De eerste bepaling behandelt de vertegenwoordiging van rechtspersonen door natuurlijke personen in de aspecten benoeming en aansprakelijkheid. Zoals eerder gezien bij de analyse van de aanbevelingen in 1998, is dit een punt waar ondernemingen tot dan toe slecht op scoorden. Een volgend artikel betreft de rol van de commissarissen. Naar aanleiding van de boven behandelde schandalen van Enron en Lernout & Hauspie (met respectievelijk Arthur Andersen en KPMG als commissaris) werd de rol en vooral de onafhankelijkheid van deze organisaties en hun vertegenwoordigers herzien. De onafhankelijkheid kan onderzocht worden door een onafhankelijk comité in Brussel, dat hierover een advies verstrekt. Bovendien wordt de opdracht beperkt door de wet en dient ook de bezoldiging voor extra opdrachten in het jaarverslag vermeld te worden. Een derde belangrijk punt van de wet is de legalisering van het directiecomité als verantwoordelijke voor het dagelijks bestuur. Dit betekent dat de raad van bestuur in de statuten bevoegdheden kan delegeren aan het directiecomité en vervolgens hierop toezicht

Mathieu Ghys


23

uitoefent. De statuten moeten ook de principes inzake samenstelling, bezoldiging, ontslag, benoeming en werkwijze vermelden. De wet regelt ook de aansprakelijkheid en verantwoordelijkheden van de leden van het directiecomité bij de uitoefening van hun opdracht, alsook de beperkingen daaromtrent. De wet omvat ook enkele bepalingen aangaande onafhankelijke bestuurders. De onafhankelijkheidscriteria worden opgelijst alsook hun rol bij belangen-conflicten en bij betrekkingen tussen beursgenoteerde vennootschappen. Ook andere regels omtrent belangenconflicten, zoals de rol van commissarissen en de vermelding in de notulen, worden door deze wet vastgelegd. Daarnaast worden ook enkele regels in verband met samenroeping en registratie van de algemene vergadering van aandeelhouders opgesomd. De raad van bestuur wordt de bevoegdheid gegeven (niet de verplichting) om comités op te richten en de samenstelling en bevoegdheden te bepalen. Tenslotte bepaalt de wet ook de wijzigingen in de openbaarmaking van deelnemingen in beurs-genoteerde ondernemingen.

3.2.6 Empirische bevindingen: Wet augustus 2002 Hoewel deze wet weinig zegt over de verplichte vermeldingen in de jaarverslagen van ondernemingen, is er toch een beperkte analyse gebeurd van de jaarverslagen van de steekproefondernemingen over het boekjaar 2002. Aangezien Telenet ontbreekt, omvat de steekproef in totaal 19 van de 20 ondernemingen. Vijf elementen werden onderzocht: de onafhankelijkheidscriteria voor bestuurders, de onafhankelijkheid van de commissaris, de regels omtrent belangenconflicten, informatie omtrent de algemene vergadering en het directiecomité. De eerste vier elementen leverden de volgende resultaten op.

Onafhankelijkheidscriteria bestuurders Onafhankelijkheid commissaris Belangenconflicten Algemene vergadering

% vennootschappen in 2002 26% 32% 58% 21%

Tabel 11: Overzicht van de vermelding van enkele aspecten van de wet in 2002

Van de 4 elementen worden enkel de regels omtrent belangenconflicten vermeld bij de meerderheid van de steekproef. De andere elementen scoren heel wat lager. De best scorende

Mathieu Ghys


24

onderneming is Fortis, dat voldoet aan alle criteria, gevolgd door Dexia en Solvay met een score van 3 op 4. De banken in de steekproef (Fortis, KBC en Dexia) doen het vooral goed in de onafhankelijkheidselementen ten opzichte van de andere sectoren in de steekproef. De reden voor hun goede prestatie ligt in de vitale rol van deze instellingen in de economie en de maatschappij, waardoor zij aan strenge wetten onderworpen zijn en strikt gecontroleerd worden door externe instanties zoals de CBFA. Dit leidt tot verhoogde transparantie in de jaarverslagen. Een belangrijke bepaling van de wet is de legalisering van het directiecomité. Daarom werden 4 relevante elementen daaromtrent bestudeerd: de samenstelling, de opdracht, de vergoeding en de aansprakelijkheid. Dit leverde volgende resultaten op. % vennootschappen in 2002 100% 89% 53% 5%

Samenstelling Opdracht Vergoeding Aansprakelijkheid

Tabel 12: Overzicht van de vermelding van enkele aspecten van de wet in 2002

De samenstelling en de vergoeding kunnen vergeleken worden met de analyse van het boekjaar 1998. De samenstelling blijft hierbij op het maximale niveau, terwijl de vermelding van de vergoedingsprincipes een duidelijke stijging ondergaat van 22% naar 53%. Dit is meer dan een verdubbeling en een teken dat de aanbevelingen uit 1998 steeds beter worden opgevolgd. Ook het percentage dat de opdracht vermeldt, is heel hoog. De verantwoordelijkheden en aansprakelijkheden worden slechts door één onderneming in de steekproef beschreven: Dexia. Belangrijk is te vermelden dat de ingangsdatum van sommige bepalingen van de wet slechts voorzien is vanaf het boekjaar 2004. Bovendien beschrijft de wet, zoals eerder getoond, niet de vermeldingsplicht in het jaarverslag. De meeste regels zullen door vele ondernemingen in de steekproef worden opgevolgd, alleen zullen zij dat vaak niet vermelden in hun jaarverslagen. Daarom is het gevaarlijk deze analyse te beschouwen als een indicatie voor de toepassing van de regelgeving ter zake.

Mathieu Ghys


25

3.2.7 Code Lippens De derde en duidelijkste mijlpaal in de evolutie van corporate governance tijdens de steekproefperiode is de code Lippens die werd gepubliceerd op 9 december 2004 door de Commissie Corporate Governance (Commissie Corporate Governance, 2004). Deze commissie was samengesteld uit leden van het VBO, de CBFA en Euronext Brussels onder het voorzitterschap van Maurice Lippens, beter bekend als ex-voorzitter van de raad van bestuur van Fortis. Bemerk dat dit de 3 partijen zijn die ook in 1998 een grote invloed uitoefenden op corporate governance via hun aanbevelingen. De commissie werd opgericht naar aanleiding van het actieplan van de Europese Commissie inzake “Modernisering van het vennootschapsrecht en versterking van de corporate governance in de Europese Unie”. Na de verschillende schandalen in het begin van het millennium, alsook in het licht van de toenemende globalisering en de steeds modernere communicatietechnologieën, vond de Europese Commissie het nodig om een aantal wettelijke initiatieven in te leiden in navolging van de Sarbanes-Oxley Act die werd ingevoerd in de Verenigde Staten in 2002 (Commissie Corporate Governance, 2004). Het doel van de commissie was het opstellen van één code omtrent corporate governance voor alle beursgenoteerde ondernemingen. De code Buysse, i.e. de code voor niet-beursgenoteerde ondernemingen, werd opgesteld door een andere commissie in samenwerking met Unizo (Unie van Zelfstandige Ondernemers) en het Waalse equivalent UCM (Union des Classes Moyennes). Omwille van de grote verscheidenheid aan beursgenoteerde bedrijven wou men in de code een grote flexibiliteit handhaven. Dit leidde tot de officiële invoering van het comply or explain principe, hetgeen betekent dat afwijkingen ten opzichte van de aanbevelingen van de code mogelijk zijn, mits afdoende argumenten met betrekking tot specifieke kenmerken van de firma. Het uiteindelijke toezicht op de naleving van de code komt in handen van de aandeelhouders en de marktautoriteiten, zoals de CBFA. Het doel van de code Lippens is het bevorderen van de waardecreatie op lange termijn voor alle stakeholders en niet enkel de aandeelhouders. De code is complementair aan de Belgische wetgeving, hetgeen betekent dat zij gebaseerd is op de bestaande Belgische wetgeving (o.a. de Mathieu Ghys


26

wet van augustus 2002) en zij ook rekening houdt met een aantal typisch Belgische bestuurskenmerken van ondernemingen, zoals het monistisch bestuursmodel, waarin de raad van bestuur de grootste macht heeft, en de aandeelhoudersstructuur, waarin vaak dominerende aandeelhouders(families) voorkomen. De code bestaat uit 3 elementen. Vooreerst zijn er de principes, gedefinieerd als “de pijlers waarop een goede corporate governance dient te rusten” (Commissie Corporate Governance, 2004). In totaal zijn er 9 principes, die ruim genoeg worden geacht, zodat alle vennootschappen eraan kunnen voldoen. Het tweede element zijn de bepalingen, oftewel “aanbevelingen die beschrijven hoe de principes moeten worden toegepast” (Commissie Corporate Governance, 2004). Zij zijn de basis voor het comply or explain principe. Wordt er, met andere woorden, afgeweken van deze bepalingen, dan moet men er een degelijke reden voor aangeven. Tot slot zijn er ook de richtlijnen die als leidraad moeten dienen voor de interpretatie en toepassing van de code. De eerste vijf principes hebben betrekking op de raad van bestuur. De voordracht, benoeming, integriteit, onafhankelijkheid en toewijding van bestuurders komen aan bod, evenals de comités opgericht door de raad, bevoegdheden, verantwoordelijkheden en werking. Ook belangrijk is de rol van de raad van bestuur in corporate governance: enerzijds moet hij het ondernemerschap ondersteunen, maar anderzijds moet hij ook toezien op een gedegen controle binnen de onderneming in het belang van de vennootschap. De samenstelling van de raad en de comités speelt hierbij een belangrijke rol. Het zesde principe heeft betrekking op het uitvoerend management. Het behandelt de samenstelling, de verantwoordelijkheden en bevoegdheden, de procedures en de kwesties in verband met voorkennis, marktmanipulatie en transacties. Het zevende principe betreft dan weer de vergoeding van de bestuurders en het uitvoerend management, met o.a. de bevoegdheden, de bekendmaking, de principes… Het achtste principe behandelt de betrekkingen met de aandeelhouders, zoals de informatie die moet gepubliceerd worden, de regels omtrent de algemene vergadering, de relaties met dominerende aandeelhouders, de rechten van de beleggers…

Mathieu Ghys


27

Het negende en laatste principe heeft het grootste belang voor deze verhandeling. Het gaat namelijk om de openbaarmaking van corporate governance teneinde de transparantie te verhogen voor een doeltreffend extern toezicht. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen twee informatiebronnen. Enerzijds is er het corporate governance charter dat de voornaamste aspecten van het beleid inzake corporate governance behandelt zoals de bestuursstructuur en het intern reglement. Dit bevindt zich op de website van de ondernemingen en wordt regelmatig geactualiseerd. Anderzijds is er ook het hoofdstuk omtrent corporate governance in het jaarverslag. Dit vermeldt de wijzigingen in het beleid en de relevante gebeurtenissen van het boekjaar, zoals benoemingen en belangenconflicten. Deze bron zal dan ook onderzocht worden in het volgende deel aan de hand van de lijst met de in het jaarverslag te publiceren elementen, die als bijlage bij de code zit. De code trad in werking op 1 januari 2005. Dit betekent dat de algemene vergadering in 2005 de code als agendapunt moest behandelen. De verplichte naleving begon pas op 1 januari 2006 en heeft dus betrekking op de jaarverslagen vanaf het boekjaar 2005.

3.2.8 Empirische analyse: Code Lippens Deze studie onderzoekt de impact van de code Lippens op het jaarverslag van de steekproefondernemingen. Aangezien de code een aantal richtlijnen verschaft omtrent de verplichte inhoud van dit hoofdstuk, levert dit automatisch een aantal variabelen op die geanalyseerd kunnen worden. Het onderzoek behandelt de jaarverslagen van het boekjaar 2006, omwille van de specificiteit van de steekproef. Zoals eerder vermeld, is de code van kracht vanaf 1 januari 2006, m.a.w. voor het boekjaar 2005. Bijgevolg geeft een analyse van het boekjaar 2006 de ondernemingen voldoende tijd om alle aanbevolen elementen van de code in het jaarverslag op te nemen. Alle 20 bedrijven uit de steekproef zijn opgenomen in de analyse. Een eerste parameter is de informatie inzake de samenstelling van de raad van bestuur. De code beveelt aan om 4 elementen hieromtrent in het jaarverslag op te nemen: een gedetailleerde samenstelling, gegevens over onafhankelijkheid (criteria, afwijkingen en redenen), een beschrijving van de nieuwe leden en een samenstelling van de comités. Dit levert de volgende tabel op.

Mathieu Ghys


28

Samenstelling: detail Onafhankelijkheid Beschrijving Samenstelling comités


Tabel 13: Overzicht van de vermelding van enkele aspecten van de code Lippens

Deze resultaten zijn een duidelijke verbetering voor de elementen samenstelling in vergelijking met 1998 (72% voor raad van bestuur en 78% voor comités) en beschrijving van de onafhankelijkheidscriteria ten opzichte van 2002 (26%). Ook de beschrijving van de leden wordt door een meerderheid van ondernemingen in de steekproef toegepast. Een tweede onderdeel van de code Lippens is de vermelding van de activiteiten van de raad van bestuur en zijn comités gedurende het boekjaar in kwestie. Daarnaast wordt gevraagd om ook de individuele aanwezigheden van de bestuurders op de vergaderingen van de raad in het jaarverslag neer te schrijven. De resultaten bevinden zich in volgende tabel.

Activiteiten raad van bestuur Activiteiten comités Individuele aanwezigheden

% vennootschappen in 2006 60% 55% 40%


Deze richtlijnen worden door ongeveer de helft van de ondernemingen opgevolgd. Bovendien vermelden de meeste ondernemingen die de individuele aanwezigheden neerschrijven ook de activiteiten van de comités en de activiteiten van de raad van bestuur. Dus een bedrijf voldoet meestal aan elk van de drie criteria ofwel aan geen enkel. Er is dus een samenhang bij het invoeren van deze elementen op het niveau van de onderneming. Een heel belangrijk onderdeel van de aanbevelingen van de code Lippens inzake publicatie is de vermelding van de bezoldigingsprincipes en bedragen. Dit moet individueel gebeuren voor de niet-uitvoerende bestuurders en de CEO, en collectief voor de overige leden van het directiecomité. Betreffende de leden van dit comité is het ook aangeraden om de aandelen- en optieplannen en de contractuele bepalingen (vb. opzegtermijn) te vermelden. Dit levert volgende tabel op.

Mathieu Ghys


29

% vennootschappen in 2006 35% 75% 90% 80% 45%

Niet-uitvoerende bestuurders CEO Directiecomité Aandelen- en optieplannen Contractuele bepalingen


Twee elementen vormden ook een onderdeel van eerder onderzoek: de vergoeding van bestuurders in 1998 (72%) en de vergoeding van het directiecomité in 2002 (53%). Het eerste resultaat lijkt dus een verslechtering, maar mag niet zo geïnterpreteerd worden. Het gaat in deze analyse immers over de vermelding van individuele bedragen, terwijl in 1998 de algemene bezoldigingsprincipes werden onderzocht. Deze worden inmiddels door alle ondernemingen behandeld in het jaarverslag, hetgeen dan ook een verbetering is in vergelijking met 1998. Het tweede element gaat er eveneens op vooruit. Ook de andere 2 elementen inzake verloning, de vergoeding van de CEO en de aandelen- en optieplannen worden goed opgevolgd door de steekproefbedrijven. Het pijnpunt blijkt echter de vermelding van de contractuele bepalingen te zijn. Vooral banken scoren hier slecht op: niet één van de drie banken in de steekproef voldoet aan deze aanbeveling. De volgende twee elementen van de code zijn de reglementen inzake voorkennis en marktmanipulatie en de vermelding inzake transacties met verbonden partijen zoals bestuurders, hoofdaandeelhouders… De resultaten worden weergegeven in volgende tabel.

Voorkennis en marktmanipulatie Transacties

% vennootschappen in 2006 65% 45%

Tabel 16: Overzicht van de vermelding van enkele compliance aspecten

De vermelding van de regels inzake voorkennis wordt door een meerderheid van de bedrijven opgevolgd. Hierop scoren de banken wel uitstekend in tegenstelling tot de vastgoedbevaks. De resultaten in verband met transacties zijn tegenvallend, vooral bij holdings, industriële ondernemingen en opnieuw de vastgoedbevaks. Vaak zijn omtrent deze transacties wel regels opgenomen in de reglementen inzake voorkennis en belangenconflicten, maar de vermelding van specifieke transacties blijft vrij laag.

Mathieu Ghys


30

Tot slot is er nog een heel belangrijk element van de code, namelijk het principe waarop hij gebaseerd is: comply or explain. Slechts 40% heeft hierover een vermelding in het corporate governance hoofdstuk. Men dient hierbij wel op te merken dat enkel bedrijven die niet aan de code voldoen, een dergelijke uitleg moeten verschaffen. Bovendien komt het soms voor dat de reden voor afwijking gewoon kort behandeld wordt bij het betreffende punt en niet in een apart deel. Deze redenen zorgen ervoor dat het werkelijke resultaat van de toepassing van het comply or explain principe waarschijnlijk veel hoger uitvalt dan blijkt uit deze analyse. Wanneer een aantal relevante elementen uit analyses in voorgaande jaren (1998 en 2002) worden beschouwd, wordt de volgende tabel bekomen.

Mandaten: regels (1998) Besluitvormingsregels (1998) Dividendbeleid (1998) Belangenconflicten (2002)


% vennootschappen in 1998 of 2002 67% 67% 61% 58%

Tabel 17: Vergelijking met vorige meetpunten

Bij de drie elementen uit 1998 is er enkel een lichte verbetering, maar bij de variabele uit 2002 stelt men een duidelijke stijging vast. Belangenconflicten worden dus steeds beter weergegeven en gereglementeerd in de jaarverslagen. Vooral banken en holdings blijken goed te scoren op de verschillende elementen.

3.3 Corporate governance charter De code Lippens omvat publicatie-aanbevelingen die betrekking hebben op twee documenten. Enerzijds is er het hoofdstuk in het jaarverslag dat behandeld werd in het voorgaande deel. Daarnaast is er het charter dat de onderneming dient op te stellen. De inhoud ervan bestaat uit een beschrijving van de voornaamste aspecten van het beleid inzake corporate governance. Zoals eerder beschreven, zijn bedrijven verplicht dit charter beschikbaar te stellen op hun website en regelmatig te actualiseren (Commissie Corporate Governance, 2004). De inhoud van het corporate governance charter omvat verschillende items. Vooreerst is er een beschrijving van de bestuursstructuur van de onderneming samengaand met de interne

Mathieu Ghys


31

reglementen van de diverse organen en comités. Daarnaast wordt het remuneratiebeleid van de vennootschap uitgebreid beschreven. Ook de regels en richtlijnen met betrekking tot transacties met verbonden partijen, voorkennis en marktmanipulatie worden behandeld in het charter. Tenslotte wordt ook de aandeelhoudersstructuur belicht: kruisparticipaties, aandeelhoudersovereenkomsten,

stemrechten,

onderling

overleg

tussen

dominerende

aandeelhouders…

3.4 Verschillen tussen ondernemingen Bij de eerste indruk vertonen de bedrijven een gelijklopende evolutie waarin de 3 mijlpalen een dominante rol spelen. Er is een duidelijk verschil in omvang en soort gegevens en het hoofdstuk breidt zich voortdurend uit. De code Lippens zorgt uiteindelijk voor een vrij omvangrijk en uniform resultaat bij de verschillende ondernemingen. Toch bestaan er verschillen tussen bedrijven onderling, zoals af en toe al eens kort besproken werd. Bij de eerste mijlpaal is geen duidelijk sectoronderscheid te maken, al hinken sommige bedrijven zoals Electrabel, Colruyt en vooral Befimmo wat achterop. In de steekproef waren ook twee bedrijven die al in 1996 een aanzet tot corporate governance gaven: Fortis en de Nationale Portefeuille Maatschappij. Wat 2002 betreft, scoren Electrabel, Colruyt en Befimmo opnieuw slecht, nu aangevuld met Belgacom, Bekaert, KBC en vooral Mobistar. De overheidssector en de telecomsector, zonder Telenet weliswaar, maken duidelijk geen sterke indruk vooral wat betreft de onafhankelijkheid van de commissaris, de belangenconflicten en de algemene vergadering. KBC, echter, is een uitzondering in de banksector want Fortis en Dexia zijn de sterkst presterende ondernemingen in de steekproef, gevolgd door Solvay. De analyse van de elementen van de code Lippens in 2006 laat blijken dat de overheidsbedrijven beter presteren. Bekaert, Befimmo, Colruyt en KBC blijven echter achterop hinken, hoofdzakelijk op het vlak van de beschrijving van de vergoedingen. Vooral KBC is verbazingwekkend, aangezien de onderneming als bank een belangrijke maatschappelijke rol vervult en tevens ook onder een strengere controle staat van de CBFA. Ook Dexia ziet haar score dalen. Daarentegen is er een meerderheid van de ondernemingen Mathieu Ghys


32

die toch van een goede prestatie blijk geven, aangevoerd door Delhaize. Toch is een echt in het oog springende sector afwezig.

3.5 Code Daems De code Lippens was de laatste significante gebeurtenis binnen de steekproefperiode (19802008). In 2009 verscheen er een nieuwe corporate governance code, opnieuw uitgegeven door de Commissie Corporate Governance. De code werd genoemd naar Herman Daems, de toenmalige voorzitter van de commissie (Commissie Corporate Governance, 2009). De code Lippens werd in voorgaande jaren geëvalueerd in het licht van het veranderend wettelijk kader en de positieve en negatieve ervaringen bij de toepassing ervan. Ook de gebeurtenissen tijdens de zware beurscrisis in het najaar van 2008, en de drang van stakeholders naar een steeds grotere transparantie gaven aanleiding tot het ontstaan van de nieuwe code. De uiteindelijke publicatie gebeurde op 12 maart 2009. Het voornaamste doel van de wijzigingen is het sneller verwezenlijken van meer transparantie, als aanvulling op de bestaande wetgeving. Een belangrijke verandering ligt in de beklemtoning van de scheiding van de rol van voorzitter van de raad van bestuur en die van CEO. Ook de rol van de raad van bestuur werd herzien. Daarnaast wordt ook de rol van de commissaris met betrekking tot het toezicht op de naleving van de code benadrukt. Het hoofdstuk in het jaarverslag wordt vervangen door een corporate governance verklaring, waarin de onderneming verklaart dat ze de Code Daems als referentiecode gebruikt. Nieuwe elementen zijn de beschrijving van de interne controle- en risicobeheersystemen en de beschrijving van de evaluatie van de raad van bestuur. De belangrijkste wijziging in de te vermelden informatie is het uitgebreide remuneratieverslag dat dient bijgevoegd te worden. Hierin zijn onder meer de procedures, de principes, de verschillende componenten en criteria, en de bedragen opgenomen.

3.6 Conclusie Tijdens de steekproefperiode (1980 – 2008) zijn er drie mijlpalen die de evolutie van de beschrijving van corporate governance in het jaarverslag hebben beïnvloed. Eerst waren er de Mathieu Ghys


33

aanbevelingen van de CBFA, het VBO en de Beurs van Brussel in 1998, gevolgd door de wijzigingen in het wetboek van vennootschappen in 2002. Tot slot is er de code Lippens die in 2004 gepubliceerd werd door de Commissie Corporate Governance. Deze code zorgde voor een grotere uniformiteit en vergelijkbaarheid tussen de jaarverslagen van verschillende ondernemingen, waarbij de verschillen tussen de onderlinge bedrijven beperkt blijven. Het jaarverslag verschaft dus steeds meer inlichtingen omtrent deugdelijk bestuur, maar het blijft echter moeilijk om een volledig zicht te krijgen op het corporate governancebeleid van de bedrijven door enkel het jaarverslag te onderzoeken.

Mathieu Ghys


34

4 Personeel In dit hoofdstuk wordt één van de belangrijkste categorieën van stakeholders van ondernemingen behandeld: de werknemers. In de tripple bottom line van John Elkington bevinden ze zich onder de sociale component van duurzaamheid (“people”) (Elkington, 1997). Uiteraard zijn er ook links tussen het personeel en de economische aspecten van een onderneming, maar aangezien hier op MVO gefocust wordt, zijn deze minder relevant Werknemers werken om een inkomen te hebben, dus om te overleven. Ondernemingen zijn bijgevolg de primaire bron van inkomsten voor veel personen en gezinnen in de huidige samenleving. Daarnaast halen zij ook veel andere voordelen uit de uitoefening van een job zoals voldoening, status, ambitie… Bedrijven spelen met andere woorden een belangrijke rol in het leven van de mens. Omgekeerd zijn ook bedrijven in grote mate afhankelijk van hun werknemers. Zij zorgen er immers voor dat de onderneming produceert en verkoopt en dus geld genereert. Sommige bedrijven (vb. consulting firma’s) ‘verkopen’ zelfs mensen, hetgeen betekent dat de arbeid die geleverd wordt door hun werknemers het product is. Men kan dus besluiten dat ondernemingen en werknemers van elkaar afhankelijk zijn om te overleven. Een fundamentele ethische vraag in personeelsbeleid is of mensen als pure middelen (‘resources’) kunnen worden beschouwd, en dus volgens de rationele principes van kostenverlaging en efficiëntieverhoging kunnen worden ingezet. Een andere visie is werknemers te bekijken als een speciale categorie van productiefactoren met eigen rechten en plichten (Heene, 2008). In het stakeholder model (Micthell, Agle & Wood, 1997) wordt een onderscheid gemaakt tussen drie kenmerken van een stakeholder: macht, legitimiteit en dringendheid. Werknemers voldoen aan elk van de drie eigenschappen (naargelang de situatie meer of minder aan een bepaalde eigenschap), hetgeen betekent dat zij volgens het model definitieve stakeholders zijn. Een onderneming heeft er dus alle belang bij zo goed mogelijk rekening te houden met hun wensen.

Mathieu Ghys


35

De relaties tussen werknemers en werkgevers worden deels geregeld in de arbeidswetgeving. De arbeidswet (1971) behandelt voornamelijk zaken als loon, arbeidsduur en vakantie, kinderarbeid en moederschapsverlof. Tweejaarlijks wordt het interprofessioneel akkoord afgesloten tussen de top van de ondernemingen en de top van de vakbonden. Dit wordt verder uitgewerkt in collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO’s) op sectoraal en ondernemingsvlak. Deze CAO’s regelen voor een groot deel de relatie tussen werkgever en werknemer op het vlak van loon, onkosten, arbeidsduur, vakantie en (brug)pensioen. Ook worden soms een aantal maatregelen betreffende outplacement en opleidingen in een CAO opgenomen. Andere aspecten

worden

vooral

geregeld

op

bedrijfsniveau,

waarbij

onder

andere

de

ondernemingsraad een belangrijke rol speelt (LBC-NVK, 2007). De verschillende maatregelen die de BEL20 ondernemingen hebben genomen omtrent hun personeel gedurende de steekproefperiode worden in dit deel besproken. Ieder onderdeel wordt apart toegelicht, waarbij een opsplitsing wordt gemaakt tussen algemene trends enerzijds, en de verschillen tussen de bedrijven onderling anderzijds. De verschillende elementen zijn opleiding, internationalisatie, welzijn van de werknemers, communicatie en sociaal overleg, ethische aspecten van het personeelsbeleid en verloning. In vergelijking met bijvoorbeeld corporate governance is dit deel van het jaarverslag veel minder aan wetgeving onderhevig, waardoor het moeilijk wordt om een gevorderde tijdsanalyse te maken. Desalniettemin zal getracht worden zoveel mogelijk tijdsaanduidingen aan te geven om een degelijk overzicht te behouden.

4.1 Opleidingen In dit eerste deel worden de inspanningen van de ondernemingen inzake vorming en opleiding van hun personeel belicht. Eerst worden enkele algemene trends besproken die voor de meeste ondernemingen gelden. Daarna worden enkele verschillen tussen bedrijven en sectoren toegelicht. Men dient zich uiteraard vrij kritisch op te stellen ten opzichte van de informatie omtrent dit onderwerp die door bedrijven in de jaarverslagen wordt beschreven. Het jaarverslag wordt hier vaak handig gebruikt om het imago van de onderneming bij potentiële werknemers te Mathieu Ghys


36

verbeteren (Ogden & Clarke, 2005). Vooral bij hooggeschoolde jongeren spelen latere opleidingsmogelijkheden een rol bij de jobkeuze. Wegens de toenemende schaarste van sommige beroepen op de arbeidsmarkt proberen bedrijven hierop in te spelen door zich te profileren als een aantrekkelijke werkgever om zo de beste werknemers binnen te halen. Het jaarverslag wordt hierbij aanzien als een mogelijke marketingtool, waarin bedrijven zich uiteraard van hun beste kant laten zien. Dit betekent niet automatisch dat het jaarverslag verbloemde informatie weergeeft, maar het moet wel met een kritische kijk bestudeerd worden (Ogden & Clarke, 2005).

4.1.1 Algemene trends Een eerste algemene trend bevindt zich in de waaier aan opleidingen die wordt aangeboden. In de eerste jaren van de steekproef bestaat deze vooral uit technische opleidingen gerelateerd aan de job, taallessen en ICT onderricht. Dit laatste wordt vooral gerelateerd met de opkomst van de personal computer, de toenemende automatisatie in de processen en de opkomst van het internet. Naderhand komt meer nadruk te liggen bij het ontwikkelen van zogenaamde ‘soft skills’: presentatievaardigheden, communicatie, sociale omgang. Hiermee gepaard gaand, is er ook een toename van de belangstelling voor de vorming van leiderschapscapaciteiten. Deze opleidingen worden vooral gefocust op kaderleden en jonge, beloftevolle talenten. Een tweede evolutie binnen de opleidingen is de hogere focus op klantenservice. Bedrijven komen tot het besef dat de klanten steeds veeleisender worden, maar ook steeds meer macht hebben. Dergelijke opleidingen laten de bedrijven toe om tegemoet te komen aan hun klanten. Ook het organiseren van seminaries voor personeelsleden wordt steeds populairder. Deze laten ondernemingen toe op een interactieve manier best practices en ervaringen uit te wisselen binnen of tussen regio’s en functies, en bevorderen tegelijkertijd ook de samenwerking en het groepsgevoel. Een laatste evolutie in de waaier van opleidingen is het ontstaan van een management traineeship. Dit betekent dat afgestudeerde jongeren, vaak universitairen, gedurende een bepaalde periode (meestal 1 tot 2 jaar) verschillende functies binnen een bedrijf uitoefenen, alvorens een vaste functie toegewezen te krijgen. Dit wordt beschouwd als een (introductie)opleiding voor universitairen om het bedrijf beter te leren kennen. Vooral in de laatste jaren van de steekproefperiode is deze opleiding in opmars. In onderstaande tabel kan de evolutie voor de drie elementen gevolgd worden voor de steekproef.

Mathieu Ghys


37

Soft skills Klantenservice Seminaries Management traineeship

% in 1990 15,38% 30,77% 7,69% 7,69%

% in 1995/96 46,67% 26,67% 13,33% 6,67%

% in 2000 52,63% 26,32% 34,29% 5,26%

% in 2008 75% 25% 70% 20%

Tabel 18: Overzicht van de vermelding van enkele elementen omtrent opleiding

De tabel toont een duidelijk stijgende evolutie in het percentage van de ondernemingen dat opleidingen inzake ‘soft skills’ toepast. Daarnaast wordt ook een duidelijke groei van de management traineeships in het laatste decennium weergegeven, ook al wordt deze in 2008 slechts door vier bedrijven beschreven in het jaarverslag. De onderneming, die het management traineeship reeds vroeg beschrijft, is Fortis, voorheen Generale Bank. Tot slot ondervindt ook het aantal opleidingen inzake klantenservice een stijging. De procentuele daling is een gevolg van de steeds groter wordende steekproef. Uiteindelijk passen 5 bedrijven deze vorm van opleiding toe in 2006. De steekproef omvat 13 bedrijven in 1990, 15 ondernemingen in 1995-1996, 19 firma’s in 2000 en tot slot 20 bedrijven (complete steekproef) in 2008. Een tweede trend is het toenemend gebruik van elektronisch leren (e-learning) en het intranet ter ondersteuning van de opleidingen. Sommige ondernemingen gebruiken dit al heel vroeg onder vorm van leren op CD-rom en video’s. Met de opkomst van het internet wordt dit meer en meer online leren, en het gebruiken van het intranet voor het organiseren van de opleidingen: inschrijving, curriculum, evaluatie, feedback…. Volgende tabel geeft een stijging van het gebruik van elektronische middelen over de steekproefperiode weer.

E-learning/ Intranet

% in 1990 7,69%

% in 1995/96 6,67%

% in 2000 21,05%

% in 2008 55%

Tabel 19: Overzicht van de vermelding van intranet voor opleidingen

Een andere, duidelijke evolutie die grotendeels onder het hoofdstuk opleiding valt, is de stijgende interesse in successieplanning, oftewel, het verzekeren van een volgende generatie van degelijk management. Uiteraard begint dit bij rekrutering, maar eenmaal de betrokken personen in het bedrijf zijn, speelt opleiding en begeleiding de voornaamste rol. Volgende tabel geeft een overzicht van deze trend.

Mathieu Ghys


38

Successieplanning

% in 1990 23,08%

% in 1995/96 40%

% in 2000 47,37%

% in 2008 60%

Tabel 20: Overzicht van de vermelding van successieplanning

De redenen voor deze groei zijn divers. Enerzijds kan er gedacht worden aan de toenemende schaarste op de arbeidsmarkt, vooral met betrekking tot hoog opgeleiden. De toegenomen rekruteringsinspanningen voor het extern aantrekken van managers en kaderleden betekenen verhoogde kosten voor de onderneming. Daarnaast is er ook nood aan nieuwe managers die het bedrijf kennen zodat zij snel en grondig aan de slag kunnen gaan. Bijgevolg opteert men steeds meer voor interne promotie om de aanpassingsperiode zoveel mogelijk te beperken. Tenslotte is het voorzien van doorgroeimogelijkheden en begeleiding een extra troef op de arbeidsmarkt en zorgt het ook voor extra motivatie bij de huidige werknemers teneinde een promotie te bekomen. Individualisering wordt hierbij ook steeds belangrijker, zodat werknemers voldoende gemotiveerd blijven om naar de uiteindelijke promotie toe te werken en zodat men er ook in slaagt de werknemers in het bedrijf te houden. Successieplanning dringt zich in de laatste jaren van de steekproefperiode ook steeds meer op voor technische beroepen. Voornamelijk industriële ondernemingen worden geconfronteerd met een steeds groter tekort aan technisch opgeleiden op de arbeidsmarkt en zien zich genoodzaakt extra maatregelen te nemen. Electrabel voerde zelfs een opleiding in, equivalent aan een management traineeship, voor potentiële nucleaire medewerkers (Electrabel, 2007). Successieplanning speelt dus een enorm belangrijke rol in een arbeidsmarkt gekenmerkt door toenemende schaarste en blijkt dus van vitaal belang voor de toekomst van een onderneming. Een trend die hiermee samenloopt, is het oprichten van eigen opleidingsscholen en het instellen van samenwerkingsverbanden met business schools en universiteiten. In de volgende tabel is de evolutie weergegeven.

Eigen school / Samenwerkingsverband

% in 1990 7,69%

% in 1995/96 20%

% in 2000 21,05%

% in 2008 45%

Tabel 21: Overzicht van de vermelding van eigen scholen of samenwerkingsverbanden

Mathieu Ghys


39

Er

is

een

duidelijk

stijgende

lijn

in

de

oprichting

van

eigen

‘scholen’

en

samenwerkingsverbanden. In de volgende tabel zijn enkele voorbeelden opgesomd, alsook de jaargang waarin zij voor het eerst vermeld werden. Belgacom Delhaize Dexia Electrabel KBC Solvay

Belgacom Learning & Development Academy (1995), Belgacom House of Development (2002), Belgacom Corporate University (2004) Productenschool (1994), Food Lion Store Managers College (2000) Dexia Corporate University (2004) Universiteit van Suez (2000) KBC Academy (2004), Dealerschool (2006) Solvay Corporate University (2006) Tabel 22: Overzicht van de scholen in de steekproef

Deze scholen geven ondernemingen verschillende voordelen. Er zijn uiteraard de schaaleffecten door opleidingen te centraliseren (soms virtueel). Daarnaast is het ook mogelijk om uniforme opleidingen te geven in om het even welk departement in elk land. Zo zorgen bedrijven ervoor dat mensen dezelfde taal spreken en versterken ze de bedrijfscultuur en groepsgeest. Bovendien dragen dergelijke entiteiten ook bij tot hun imago inzake opleidingen en bieden zij een onrechtstreekse garantie voor de kwaliteit. Tegelijkertijd laat het ook toe om de werknemers een brede waaier aan opleidingen aan te bieden, naargelang hun persoonlijke voorkeuren en de loopbaantrajecten die de onderneming voor hen heeft uitgetekend. Het draagt dus sterk bij tot de interne promoties en de successieplanning. Er wordt ook soms gebruik gemaakt van samenwerkingsverbanden met universiteiten en business schools, waarbij werknemers de mogelijkheid wordt geboden om aan deze instellingen opleidingen te volgen. Dit vergroot natuurlijk de beschikbare opleidingen en kan ook goedkoper zijn dan een eigen ‘school’, maar verhindert tegelijk de uniformiteit van de opleidingen en vaak ook de afstemming van de opleiding op de specifieke noden van het bedrijf. Voorbeelden van business schools uit de jaarverslagen zijn INSEAD, Wharton en Vlerick Management School.

4.1.2 Verschillen tussen bedrijven Niet alleen zijn er de trends doorheen de steekproefperiode, er zijn ook een aantal verschillen tussen de bedrijven onderling. Vooreerst is er de afwezigheid van informatie omtrent opleidingen in de jaarverslagen van de vastgoedbevaks (Befimmo en Cofinimmo) en van de holdings (Ackermans, Nationale Portefeuille-maatschappij en Groep Brussel Lambert). Enkel Mathieu Ghys


40

Cofinimmo vermeldt vanaf 2002 enkele korte inlichtingen over de opleidingen voor zijn werknemers. De voornaamste reden ligt in het lage aantal medewerkers dat dergelijke bedrijven in dienst hebben in vergelijking tot de andere bedrijven in de steekproef. Vaak zijn er slechts 50 of minder werknemers. Men kan anderzijds wel argumenteren dat holdings via hun participaties veel werknemers in dienst hebben. Het personeelsbeleid wordt dan echter besproken in de jaarverslagen van de respectieve participaties. Bovendien moeten dergelijke bedrijven zich ook minder bezighouden met hun imago op de arbeidsmarkt vanwege de slechts geringe aanwervingen die jaarlijks gerealiseerd worden. Bijgevolg is de behandeling in het jaarverslag dan ook beperkt. Ook jonge bedrijven hebben vaak een beperkt overzicht van opleidingen in jaarverslagen. Omega Pharma spant de kroon en vermeldt tot en met het boekjaar 2008 niets omtrent dit onderwerp. Daarnaast zijn ook Telenet en Mobistar, twee vrij jonge ondernemingen in de telecomsector, vrij karig met informatie, hoewel in de laatste jaren van de steekproefperiode een duidelijke verbetering merkbaar is. Dergelijke jonge bedrijven moeten natuurlijk nog hun structuren uitwerken en omgaan met de sterke groei die zij gekend hebben, alsook ervaring in het opstellen van jaarverslagen opbouwen. Bovendien hebben zij het voordeel dat zij op de arbeidsmarkt als jonge en dynamische ondernemingen worden gepercipieerd. Er is bijgevolg weinig nood aan imagomarketing. Er zou kunnen een perceptie ontstaan dat deze bedrijven, alsook de holdings en vastgoedbevaks, nauwelijks investeren in opleiding. Dit is echter een veel te ver gaande conclusie voor een analyse gebaseerd op jaarverslagen. Aangezien verscheidene bedrijven geen informatie inzake opleidingen verspreiden in hun jaarverslagen, worden de resultaten eigenlijk vertekend. Omdat het echter om een studie van jaarverslagen gaat, wordt de methode niet aangepast. De overige bedrijven worden bekeken aan de hand van de vier tijdsmetingen. Bij de eerste meting in 1990, is Fortis (toen nog Generale Bank) met voorsprong de best presterende onderneming met 6 criteria (hierboven vermeld) op 7, gevolgd door Delhaize (3/7) en KBC (2/7). In 1995-1996 is Fortis (6/7) nog steeds koploper, nu meer op de hielen gezeten door Delhaize (4/7) en Belgacom (3/7). Bij de volgende meting (in 2000), zijn er vijf ondernemingen geslaagd: Fortis, Delhaize en Electrabel met 5 op 7, en KBC en Belgacom met 4 op 7. In 2008 is KBC de koploper (7/7), gevolgd door Delhaize, Fortis en Electrabel (6/7). Mathieu Ghys


41

De banksector behoort dus tot de beste leerlingen van de klas. Ook de (voormalige) overheidsbedrijven (Electrabel en Belgacom) evolueren sterk. De retailsector, hoofdzakelijk Delhaize, laat ook een positieve indruk. De chemische sector met onder andere Umicore, UCB, Solvay,… hinkt een beetje achterop. Deze ondernemingen scoren niet goed op het vermelden van management traineeships en klantgerichte opleidingen. UCB en Umicore werden ook gekenmerkt door enkele moeilijke jaren, met besparingen tot gevolg. De aandacht in de jaarverslagen ging dan ook vaak naar herstructurering en minder naar opleidingen en dergelijke. Op het einde is bij Umicore wel een verbetering merkbaar, gepaard gaande met een verhoogde zichtbaarheid op de arbeidsmarkt door middel van een imagocampagne. Als besluit kan gesteld worden dat er vier trends zijn met betrekking tot opleidingen: de verruiming van het gamma aan opleidingen, de grotere rol van elektronische hulpmiddelen, de opkomst

van

successieplanning,

samenwerkingsverbanden

met

en

business

het

oprichten

schools.

Vooral

van

eigen

banken

en

scholen

en

(voormalige)

overheidsbedrijven scoren goed op de beschrijving in het jaarverslag in tegenstelling tot holdings en vastgoedbevaks, die meestal niets vermelden.

4.2 Internationalisatie De laatste decennia werden gekenmerkt door een steeds toenemende mondialisering en globalisering. Het wordt vaak omschreven als “ een voortdurend proces van wereldwijde economische, politieke en culturele integratie, met als centraal kenmerk een wereldwijde arbeidsdeling, waarbij productielijnen over de wereld worden gespreid die gedreven worden door de informatie- en communicatietechnologie en door internationale handel” (Wikipedia, The Free Encyclopedia, 2011) De voornaamste redenen voor deze evolutie liggen in de ontwikkelingen op het vlak van transport en communicatietechnologieën. Uiteraard heeft dit ook gevolgen voor het bedrijfsleven. Ondernemingen gaan steeds internationaler worden, zowel wat de verkoop betreft, als wat de productie betreft. Ze gaan hun producten en diensten aanbieden in verschillende landen en tegelijkertijd hun productie geografisch optimaliseren. Concurrentie wordt immers ook steeds globaler, wat aanzet tot een zo kostenefficiënt mogelijke organisatie. Een bekend fenomeen is de race to the bottom. Dit Mathieu Ghys


42

betekent dat multinationale bedrijven geneigd zijn om naar die delen van de wereld te gaan waar zij het minst gecontroleerd worden om zo een maximaal economisch voordeel te hebben. Ook geeft dit aanleiding tot een enorme waaier aan opportuniteiten waarop bedrijven kunnen inspelen (Brueckner, 2000). Dit heeft uiteraard ook gevolgen voor het personeelsbeleid. Verscheidene bedrijven in de steekproef hebben internationale activiteiten en zouden dus ook in hun personeelsbeleid een verhoogde aandacht moeten tonen voor internationale aspecten. Aangezien echter verschillende ondernemingen in de steekproef vooral een nationale focus hebben, zullen in dit stuk voornamelijk de verschillen tussen de bedrijven besproken worden. De trends zullen hierin verwerkt worden. Vooreerst zijn er de bedrijven met weinig internationale activiteiten. Daarbij horen Belgacom en Electrabel, de jongere bedrijven zoals Telenet en Omega Pharma, de holdings en de vastgoedbevaks. Ook Colruyt kan hierbij gerekend worden. Deze bedrijven hebben soms internationale activiteiten, maar die zijn vaak geografisch beperkt tot enkele buur- en andere Europese landen, en vormen slechts een minderheid van de totale activiteiten. In het jaarverslag is dan ook meestal niets beschreven omtrent internationaal personeelsbeleid. Enkel Electrabel maakt gewag van een internationaal programma voor loopbaanontwikkeling bij managers (Electrabel, 1999). In totaal vallen 11 van de 20 bedrijven, oftewel 55% van de steekproef, onder deze categorie. Van de negen overblijvende ondernemingen is er één dat geen melding maakt van internationaal personeelsbeleid in haar jaarverslag: Umicore. De rest wordt opgesplitst in twee categorieën: de banken en retail (Delhaize) enerzijds, en de industriële ondernemingen anderzijds. In de eerste categorie worden internationale mutaties vooral aanzien als ervaringen en opleidingen voor de betrokken werknemers. Dit kadert vooral in de successieplanning en loopbaanontwikkeling van de ondernemingen. Hierbij wordt beloftevolle jongeren en kaderleden een buitenlandse ervaring aangeboden om zichzelf te ontwikkelen in het vooruitzicht van een mooie functie bij terugkomst. Tevens worden deze internationale mutaties ook gebruikt om het imago op de arbeidsmarkt op te smukken. Geografische mobiliteit wordt immers steeds aantrekkelijker voor jongeren in de huidige samenleving. Mathieu Ghys


43

De tweede categorie, de industriële ondernemingen (Solvay, UCB, Bekaert en AB Inbev), heeft een andere doelstelling met betrekking tot internationale mutaties. Zij hebben namelijk productie-eenheden in andere landen. Deze vestigingen bevonden zich vroeger vaak in België, maar werden omwille van economische redenen verhuisd naar het buitenland. Zo kan goedkoper geproduceerd worden of kunnen andere markten gemakkelijker bediend worden. Hierbij is het belangrijk dat kennis en vaardigheden worden overgebracht naar de nieuwe productie-eenheden. Bijgevolg worden vooral managers naar het buitenland gestuurd om de nieuwe vestigingen in goede banen te leiden en kennis en ervaring door te geven. De betrokken werknemers krijgen ook vaak een intensieve opleiding alvorens zij naar hun nieuwe werkplaats verhuizen. Naarmate deze activiteiten zich verder ontwikkelen, kan een onderneming ook internationale mutaties aanbieden aan jonge managers, zoals gedaan wordt in de eerste categorie. Hier is de buitenlandse ervaring wederom een vorm van opleiding. Bedrijven gaan uiteraard ook ter plaatse rekruteren, vaak om zich in de gunst van lokale overheden te werken, maar ook omdat dit veelal goedkoper uitvalt. Dit is dan ook vaak de hoofdreden achter een verhuizing van de productie. Bekaert vermeldt deze lokale aanwerving ook in een jaarverslag (Bekaert, 2005). Toch is de leiding meestal in handen van Belgische managers afkomstig uit het hoofdkantoor. In de jaarverslagen is de beschrijving van het internationaal personeelsbeleid beperkt. Het gaat vooral om de doelstellingen van de mutaties (opleiding, ervaring, kennis doorgeven…) en soms is er ook een korte sommatie van de voorbereiding, regels en principes. In de volgende tabel wordt een beperkt overzicht gegeven van de eerste vermelding van internationaal personeelsbeleid in de jaarverslagen. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen twee tijdsmetingen: 1990 en 2000. Voor 1990 Bekaert, Fortis en KBC

Voor 2000 AB Inbev, Dexia, Delhaize, UCB en Solvay

Tabel 23: Overzicht van de vermelding van internationalisatie

Het is duidelijk dat internationaal personeelsbeleid vooral in het laatste decennium van vorige eeuw verhoogde aandacht in het jaarverslag ontving. De toegenomen transport- en communicatiemogelijkheden speelden hierin een belangrijke rol, omdat zij het mogelijk maakten om economische motieven gemakkelijker in de praktijk om te zetten. Mathieu Ghys


44

4.3 Welzijn van de werknemers In dit deel worden de inspanningen van ondernemingen voor het welzijn van hun werknemers besproken. Het gaat uiteraard om de maatregelen vermeld in de jaarverslagen uit de steekproefperiode. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen veiligheid en de andere maatregelen die worden genomen.

4.3.1 Veiligheid Een absolute voorwaarde voor het welzijn van de werknemers is het verzekeren van de veiligheid op de werkvloer. Uit statistieken blijkt dat in de periode tussen 1985 en 2000 jaarlijks ongeveer 100 werknemers uit de private sector om het leven gekomen zijn bij een arbeidsongeval (Fonds voor Arbeidsongevallen, 2010). Nadien is dit aantal gedaald en in 2009 waren er 51 arbeidsongevallen met een dodelijke afloop. Daarnaast waren er jaarlijks ongeveer 2 000 ongevallen met blijvende ongeschiktheid tot gevolg. Dit aantal nam zelfs toe doorheen de periode. Er zijn ook verschillende andere drijfveren voor meer veiligheid: strengere wetgeving, vermijden van negatieve publiciteit, grotere motivatie en vertrouwen van werknemers en verhogen van de productiviteit. Veiligheid op de werkvloer zou bijgevolg een belangrijk item moeten zijn in het personeelsbeleid van bedrijven, omwille van zowel sociale als economische redenen. Uit een studie van de jaarverslagen blijkt dat de vastgoedbevaks en holdings geen informatie omtrent veiligheid in hun jaarverslagen beschrijven. Zoals eerder vermeld, geeft het kleine personeelsbestand van deze ondernemingen aanleiding tot weinig informatie inzake human resources in de jaarverslagen. Daarnaast houden de jobtaken in dergelijke bedrijven slechts weinig fysieke arbeid en dus een beperkt risico op arbeidsongevallen in. Veiligheid krijgt dus minder aandacht in het personeelsbeleid en bijgevolg ook in de jaarverslagen. De banken in de steekproef hebben eveneens veelal weinig risicovolle jobtaken. Hier wordt dus ook nauwelijks aandacht besteed aan veiligheid in het jaarverslag. Tot slot zijn ook de telecombedrijven Mobistar, Telenet en Belgacom karig met informatie over hun veiligheidsbeleid. Enkel Belgacom maakte in 2004 gewag van een cursus ‘safe-driving’ en enkele cijfers omtrent ongevallen (Belgacom, 2005).

Mathieu Ghys


45

De retailers, Colruyt en Delhaize, besteedden reeds in 1980 aandacht aan veiligheid in hun jaarverslagen. Het gaat hierbij om verscheidene maatregelen: het oprichten van comités, preventiecampagnes, EHBO en andere opleidingen, een veiligheidsdienst en oefeningen. Ook worden verschillende indicatoren vermeld in de jaarverslagen om de prestaties en evoluties te concretiseren. De twee voornaamste zijn de frequentie- en de ernstigheidsgraad. De eerste geeft het aantal ongevallen weer, de tweede de ernst van de ongevallen. De aandacht voor veiligheid in de retailerjaarverslagen verdwijnt in de jaren ’90. Enkel in 2006 vermeldt Delhaize in haar jaarverslag dat trainingen in veiligheid worden gegeven en extra maatregelen worden genomen (Delhaize Group, 2007). De overige ondernemingen worden gezien als industriële ondernemingen. Zij produceren goederen door middel van processen waarbij grondstoffen worden omgezet in het uiteindelijke product. Zij hebben in principe de grootste risico’s op arbeidsongevallen en hebben dus het meeste baat bij een degelijk veiligheidsbeleid. Twee bedrijven in deze categorie, AB Inbev en Omega Pharma, vemelden echter niets omtrent dit onderwerp in hun jaarverslag. In deze categorie scoren Solvay en Electrabel het best. In elk van hun jaarverslagen wordt in het personeelsbeleid aandacht besteed aan veiligheid. In de jaren ’90 gaat het voornamelijk over het oprichten van comités, preventiecampagnes en ongevallenanalyse. Deze maatregelen worden meestal vergezeld van indicatoren om de bijhorende prestaties te beschrijven. In het begin van het nieuwe millennium wordt het behalen van certificaten, voornamelijk deze van de International Organization for Standardization (kortweg ISO), steeds belangrijker. Dit gaat gepaard met het opstellen van een globaal veiligheidsplan en het houden van externe veiligheidsaudits. Ook risicoanalyse en risicobeheersing doen hun intrede. Het verschil tussen beide bedrijven zit hem vooral in de concrete maatregelen. Die worden immers afgestemd op het productieproces. Solvay, een chemische onderneming, legt zich toe op het tegengaan van blootstelling aan chemicaliën, terwijl Electrabel nucleaire veiligheid hoog in het vaandel draagt. De overige industriële ondernemingen (Bekaert, UCB en Umicore) beschrijven veiligheid, op enkele statistieken in de sociale balans na, pas in de laatste jaren van de steekproefperiode. Bekaert beklemtoont dit in het kader van operationele uitmuntendheid met verbeterde prestaties, systemen, externe audits en veiligheidsdagen. Beide chemiebedrijven leggen net Mathieu Ghys


46

als Solvay de nadruk op de bescherming tegen blootstelling en het verbeteren van de systemen om dergelijke risico’s tegen te gaan. Onderstaande tabel geeft een overzicht van enkele statistieken van de hiervoor vermelde trends in jaarverslagen (als percentage van de totale steekproef: 1990: 13; 2000: 19; 2008; 20).

Statistieken Comités Risicobeheer Externe audits

% in 1990 30,77% 23,08% 14,29% 0%

% in 2000 36,84% 21,05% 21,05% 5,26%

% in 2008 50% 20% 25% 15%

Tabel 24: Overzicht van de vermelding van aspecten inzake veiligheid

4.3.2 Welzijn van werknemers In dit stuk worden de overige maatregelen omtrent het welzijn van de werknemers besproken. Al deze maatregelen moeten werknemers een aangenamere werkomgeving en een betere work-life balance bieden. Zo kunnen werkgevers rekenen op meer gemotiveerde werknemers en bijgevolg een hogere productiviteit. Zij slagen er ook in hen langer in het bedrijf te houden. Tegelijkertijd versterkt dit het imago op de arbeidsmarkt. Opnieuw worden de holdings en vastgoedbevaks gekenmerkt door een afwezigheid van informatie hieromtrent in hun jaarverslagen. De voornaamste reden is alweer het kleine personeelsbestand van deze ondernemingen. Ook in de jaarverslagen van Omega Pharma is geen beschrijving terug te vinden. Een belangrijk element van het welzijn van werknemers is de gezondheid. Verschillende ondernemingen in de steekproef spelen hierop in. Vaak gaat het om arbeidsgeneeskunde waarbij een onderneming een eigen medische dienst opricht voor preventie van arbeidsongevallen en beroepsziekten. De meest voorkomende maatregel is de campagne om te stoppen met roken. Soms worden ook sportinitiatieven op touw gezet om mensen gezond te houden. Zo opende UCB in 1998 een fitnesszaal op kantoor (UCB, 1999). Colruyt organiseerde op zijn beurt in 2006 een ‘bike2work’ project om werknemers aan te zetten met de fiets naar het werk te komen door in de nodige faciliteiten te voorzien (Colruyt, 2007). Dit werd uiteraard ook geïnspireerd door de toenemende milieubewustheid.

Mathieu Ghys


47

Een tweede belangrijk element is de work-life balance van de werknemers. In het begin van de steekproefperiode werd hier reeds aandacht aan gehecht. De maatregelen beperkten zich echter tot het invoeren van flexibele arbeidstijden en loopbaanonderbreking. Pas in de tweede helft van de steekproefperiode werd het belang steeds groter. Zo werden onderzoeken gevoerd naar werkdruk, overbelasting en stress. Daarnaast werden bovenop flexibele arbeidstijden, tijdskrediet en loopbaanonderbrekingen ook extra maatregelen ingevoerd. Zo werd in sommige bedrijven een sociale dienst opgericht, die werknemers kon helpen bij problemen en ook werden diensten als kinderopvang en wasserijen aangeboden op de werkplaats. De evolutie in communicatietechnologieën maakte het eveneens mogelijk om van thuis uit te werken (‘telewerken’). De werkomgeving werd zo aangenaam mogelijk gemaakt, met zoveel mogelijk daglicht. Deze toegenomen aandacht voor de work-life balance is vooral te wijten aan de steeds veeleisender en schaarser wordende werknemers, die bovendien hoger opgeleid zijn. Ook de toegenomen participatie van de vrouw op de arbeidsmarkt en de combinatie met een gezinsleven spelen een belangrijke rol. Bedrijven trachten hierop in te spelen en proberen dit in de jaarverslagen te promoten en te staven met onder andere lage absenteïsmecijfers. Verder worden tenslotte nog verscheidene kleinere maatregelen ingevoerd. Zo worden soms vrijetijdsmogelijkheden aangeboden in sport en cultuur. Belgacom beschrijft in het jaarverslag over het boekjaar 1991 zelfs vakantiecentra voor zijn werknemers (Belgacom, 1992). Ook opleidingen voor de persoonlijke ontwikkeling zoals kooklessen worden soms ingericht. Deze gebeuren dan wel meestal buiten de normale werkuren. In volgende tabel wordt een tijdsoverzicht gegeven van enkele van de voorheen opgesomde initiatieven, opnieuw als een percentage van de steekproef.

Gezondheid Sociale dienst Work-life balance Faciliteiten Werkomgeving

% in 1990 7,69% 7,69% 0% 7,69% 0%

% in 2000 10,53% 5,26% 0% 10,53% 5,26%

% in 2008 35% 15% 35% 30% 20%

Tabel 25: Overzicht van de vermelding van enkele aspecten inzake work-life balance

Het is moeilijk om op basis van de jaarverslagen verschillen tussen de sectoren te bepalen. De telecomsector met het volwassen Belgacom en de jonge bedrijven Telenet en Mobistar doet het goed, vooral op het vlak van work-life balance. Ook de banken en de retailers presteren

Mathieu Ghys


48

redelijk. Hoewel de industriële bedrijven op het vlak van veiligheid sterk scoorden, hinken zij hier achterop wat betreft de beschrijving in de jaarverslagen. Een belangrijk instrument in het bestuderen van het welzijn van de werknemers zijn tevredenheidsenquêtes. Hierin onderzoekt de werkgever hoe de werknemer zijn job en werkomgeving ervaart en welke verbeteringen er eventueel mogelijk zijn. Uit de jaarverslagen blijkt dit een veel voorkomend instrument te zijn, vooral om de goede resultaten te benadrukken. Tegelijk geeft het de werknemers een stem, alsook het gevoel dat ook aan hen voldoende aandacht wordt besteed en dat naar hen geluisterd wordt. In de onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de vermeldingen inzake tevredenheidsonderzoeken in de jaarverslagen. In de eerste rij wordt het percentage ondernemingen dat een enquête houdt, gegeven als percentage van de totale steekproef. In de tweede en derde rij wordt beschreven welk percentage van de bedrijven respectievelijk de resultaten en de initiatieven op basis van de enquête vermeldt in het jaarverslag. De eerste tijdsmeting ligt in 1995, het jaar waarin de eerste maal een tevredenheidsenquête verscheen in het jaarverslag (bij Bekaert).

Enquête Resultaten Initiatieven

% in 1995/96 6,67% 6,67% 0%

% in 2000 36,84% 15,79% 21,05%

% in 2008 55% 25% 30%

Tabel 26: Overzicht van de vermelding van tevredenheidsenquêtes

De resultaten in de tabel vertonen een duidelijk stijgende evolutie doorheen de tweede helft van de steekproefperiode. Het geringe aantal resultaten dat wordt bekend gemaakt (minder dan de helft van de onderzoeken), kan te maken hebben met een aantal tegenvallende uitkomsten van de enquête, die de onderneming in een slechter daglicht kunnen stellen. Dit kan natuurlijk moeilijk nagegaan worden. Dit item speelt eveneens geen rol in de jaarverslagen van de vastgoedbevaks en de holdings. In 1995 is het enkel Bekaert die een beschrijving geeft in het jaarverslag. In 2000 wordt het aantal vermeldingen groter, doch is er niet echt een in het oog springende sector, al kan wel gezegd worden dat de banken en de retailers wat achterop hinken. De banken maken tegen 2008 hun achterstand goed, in tegenstelling tot de retailers, die beide op geen enkel ogenblik in hun jaarverslag gewag maken van een enquête, alhoewel zij deze in praktijk hoogstwaarschijnlijk zullen uitgevoerd hebben. De twee andere ondernemingen die in gebreke blijven, zijn Omega Pharma, dat in het algemeen weinig aandacht besteedt aan Mathieu Ghys


49

personeelsbeleid in het jaarverslag, en UCB. Ook hier kan er van uitgegaan worden dat er in de laatste jaren van de steekproefperiode waarschijnlijk wel enkele onderzoeken naar de tevredenheid van de werknemers werden gevoerd.

4.4 Communicatie en Sociaal Overleg Goede communicatie naar de werknemers is één van de belangrijkste onderdelen van een degelijk personeelsbeleid. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen het sociaal overleg tussen werknemers en werkgevers, en de verspreiding van informatie onder de werknemers door het bedrijf. Een belangrijke steunpilaar in het sociaal overleg is de ondernemingsraad. Deze werd bij wet opgericht in 1948 voor ondernemingen met 50 of meer werknemers. Achteraf werd de grens opgetrokken tot 100 of meer werknemers. Het doel van een ondernemingsraad is het verhogen van de participatie van werknemers in de werking van de onderneming. Zo kunnen zij door eigen inbreng niet alleen de eigen arbeidsomstandigheden verbeteren, maar ook een bijdrage leveren tot het economische rendement van de ondernemingen. Een raad is meestal paritair samengesteld, met evenveel vertegenwoordigers van de werknemers als van de werkgever. De vertegenwoordigers van de werknemers worden aangeduid door middel van sociale verkiezingen en zijn meestal leden van de erkende vakbonden. De vertegenwoordigers van de werkgever worden aangeduid door het ondernemingshoofd. De raad is hoofdzakelijk een samenwerkingsorgaan, hetgeen betekent dat zij geen eisende functie heeft. Zij heeft dus weinig beslissingsmacht en dient dus meer om de belangen van de werknemers te integreren in de onderneming, erop toe te zien dat de onderneming de sociale wetgeving toepast en voldoende informatie verstrekt. De raad kan bijgevolg beschouwd worden als een adviesorgaan (Omey, 2010). Met uitzondering van de vastgoedbevaks en de holdings, is elke onderneming in de steekproef verplicht een ondernemingsraad op te richten. In totaal maken 8 van de 15 overblijvende bedrijven in een jaarverslag uit de steekproefperiode gewag van een ondernemingsraad. De jonge ondernemingen (Mobistar, Omega Pharma en Telenet) laten het afweten, net als KBC, AB Inbev Belgacom en Colruyt. Daarentegen worden in de jaarverslagen van de meeste bedrijven wel enkele aspecten van het sociaal overleg behandeld. Enkel bij Omega Pharma, Mathieu Ghys


50

AB Inbev, Telenet, Befimmo en de holdings is dit niet het geval. De volgende tabel biedt een overzicht. De percentages zijn opnieuw uitgedrukt in verhouding tot de grootte van de steekproef op het ogenblik van meting. Er is een duidelijke stijging merkbaar in het aantal ondernemingen dat elk aspect behandelt. De dalende percentages zijn te wijten aan de veel kleinere steekproef in 1995-1996 (14 bedrijven) ten opzichte van de steekproef in 2000 (19 bedrijven). Er is dus een stijgende aandacht voor het sociaal overleg in de jaarverslagen van de BEL20 ondernemingen.

Sociaal overleg Ondernemingsraad Herstructurering CAO Sociale verkiezingen

% in 1995/6 53,33% 33,33% 13,33% 26,67% 0%

% in 2000 52,63% 36,84% 10,53% 21,05% 5,26%

% in 2008 65% 40% 40% 20% 15%

Tabel 27: Overzicht van de vermelding van elementen omtrent sociaal overleg

De verschillen tussen de bedrijven onderling zijn niet echt thuis te brengen in bepaalde sectoren. Wel kan gezegd worden dat de telecomsector en de retailers achterop hinken wat de beschrijving van het sociaal overleg in het jaarverslag betreft. Voor de verschillende aspecten is niet echt een onderscheid te maken tussen de verschillende sectoren. Het aspect herstructurering komt bijvoorbeeld voor in verschillende sectoren op verschillende momenten en bij zowel jonge als mature bedrijven. Bovendien bevinden de aspecten van sociaal overleg zich niet altijd in de positieve sfeer, dus vermelding ervan in het jaarverslag is niet altijd even positief voor het imago van de onderneming. Daarnaast zijn verschillende aspecten, zoals de ondernemingsraad, bij wet geregeld. Bijgevolg mogen deze resultaten absoluut niet veralgemeend worden naar hetgeen de bedrijven werkelijk presteren op het vlak van sociaal overleg. Naast het sociaal overleg is er ook de communicatie van het bedrijf naar de werknemers toe omtrent de verschillende gebeurtenissen in de onderneming. In het begin gaat dit vooral via brieven, vergaderingen, magazines en videoboodschappen. De opkomst van het internet verandert dit naar elektronische nieuwsbrieven en e-mails. Daarnaast wordt ook veel gebruikt gemaakt van een intranet, dat enkel toegankelijk is voor de medewerkers van het bedrijf. Hierlangs wordt niet enkel nieuws verspreid, maar worden ook allerlei faciliteiten aan de werknemers aangeboden. Sommige bedrijven richten eveneens fora op voor werknemers met dezelfde functies om online-discussies en de uitwisseling van best practices en ervaringen te

Mathieu Ghys


51

bevorderen. Deze internettrend zet zich vooral door rond de eeuwwisseling. In de jaarverslagen worden soms ook communicatieplannen en programma’s beschreven. Die hebben als doel het versterken van de groepsgeest en de betrokkenheid, zodat werknemers meer op de hoogte zijn van de strategie en doelstellingen van de ondernemingen. Op deze wijze hopen bedrijven het economisch rendement te verhogen. In de volgende tabel wordt weergegeven hoeveel percent van de steekproefonderneming gebruik maakt van de voornaamste bovenvermelde middelen op basis van de vermelding in hun jaarverslagen. Wegens de grote versnippering geldt het percentage voor de volledige steekproefperiode. % gedurende steekproefperiode 25% 15% 40% 30%

Magazines Elektronische nieuwsbrieven Intranet Communicatieplannen

Tabel 28: Overzicht van de vermelding van communicatiemiddelen

Wat de verschillen tussen de bedrijven betreft, blijken de chemische industriefirma’s (Omega Pharma, Solvay, UCB en Umicore) weinig informatie hieromtrent verstrekken in hun jaarverslagen. Ook de holdings en vastgoedbevaks verstrekken, zoals in het algemeen omtrent personeelsbeleid, weinig informatie in hun verslagen. De andere bedrijven zijn, op basis van de jaarverslagen, ongeveer evenwaardig. Als blijk van waardering bedanken bedrijven vaak hun medewerkers in het jaarverslag, en dit meestal in het voorwoord. In onderstaande tabel wordt weergegeven welk percentage van de ondernemingen het personeel bedankte in het jaarverslag van het betrokken boekjaar.

Dankwoord

% in 1990 46,15%

% in 2000 42,11%

% in 2008 65%

Tabel 29: Overzicht van de vermelding van een dankwoord

Alle bedrijven in de steekproef vermelden gedurende steekproefperiode minstens één maal een dankwoord voor de inspanningen van hun werknemers. Delhaize, Fortis, Mobistar en Solvay doen dit in alle bestudeerde jaarverslagen in de steekproefperiode.

Mathieu Ghys


52

4.5 Ethische aspecten in personeelsbeleid In dit deel worden enkele ethische aspecten met betrekking tot het personeel behandeld. Het voornaamste element is de gelijkheid tussen mannen en vrouwen op de werkvloer. Dit betreft niet alleen loon, maar ook andere arbeidsvoorwaarden en kansen op promotie en doorgroeien. Een belangrijke term in dit opzicht is het ‘glazen plafond’. In het algemeen verwijst dit naar de overwegend mannelijke samenstelling van het topmanagement in bedrijven. Ook in deze steekproef is dit fenomeen aanwezig: er is slechts één vrouwelijke CEO bij alle bedrijven in de steekproef, namelijk Sophie Dutordoir bij Electrabel (Electrabel, 2007). Dit onderwerp is momenteel heel actueel omwille van de maatregelen (in de vorm van quota) die de overheid bedrijven wil opleggen om meer vrouwen in het topmanagement te krijgen. In de steekproef maken in totaal 11 bedrijven (55%) gewag van een beleid van gelijke kansen voor mannen en vrouwen. Belgacom (1991) is de eerste die een dergelijk beleid beschrijft, gevolgd door Dexia (1996), Solvay (1996), Delhaize (1996) en Mobistar (1998). Een tweede golf van vermelding van gelijke kansen vindt plaats tussen 2004 en 2006. Daarbij scoren vooral de banksector, de chemische sector (Umicore en Omega Pharma) en Cofinimmo. De holdings zijn de voornaamste afwezigen met betrekking tot dit aspect. Een tweede belangrijk aspect zijn de charters en codes die de bedrijven opstellen inzake verschillende aspecten. Hieronder wordt een overzicht gegeven van de charters die vermeld werden in de jaarverslagen van de steekproef. Daarbij gaat het zowel om specifieke als algemene ethische codes. Bedrijf AB Inbev Bekaert Belgacom Colruyt Dexia Electrabel Solvay Umicore

Code Code voor bedrijfsgedrag en ethiek Code of conduct inzake bedrijfsethiek Ethische gedragscode: diversiteit en intimidatie Charter voor kinderarbeid en privacy Diversiteitscharter Charter tegen intimidatie Ethische code Ethische gedragscode

Jaar 2008 2004 2004 2002 2004 2002 1996 2004

Tabel 30: Overzicht van ethische codes

Mathieu Ghys


53

Bedrijven nemen ook vaak maatregelen om de diversiteit in de onderneming te bevorderen. Het gaat hier dan niet enkel om de gelijkheid tussen mannen en vrouwen, maar ook om gehandicapten en mensen uit andere culturen. Vooral gelijkheid, eerlijkheid en respect worden hierbij behandeld. Daarnaast nemen bedrijven ook soms maatregelen om de werkgelegenheid van deze doelgroepen binnen de onderneming te bevorderen. Zo vermeldt Mobistar in het jaarverslag 1998 de aanbieding van stages voor laaggeschoolden (Mobistar, 1999). Tot slot hechten sommige ondernemingen in hun personeelsbeleid ook belang aan duurzame ontwikkeling. Charters voor kinderarbeid en privacy zijn het bekendste voorbeeld. Een ander voorbeeld zijn opleidingen inzake integriteit en duurzaamheid en de expliciete communicatie van duurzame ontwikkeling op het intranet. Verder wordt ook soms aandacht besteed aan dwangarbeid en mensenrechten. Deze trends naar meer ethisch personeelsbeleid zijn voor het eerst merkbaar in de jaren ’90, maar zetten zich vooral door sinds de eeuwwisseling. De toenemende globalisering en participatie van de vrouw op de arbeidsmarkt liggen hier aan de basis. Ook de toenemende aandacht voor MVO en de praktijken van bedrijven zetten de ondernemingen aan tot een verhoogd bewustzijn van de ethische aspecten.

4.6 Verloning De hoofdreden voor werknemers om in dienst te treden bij een werkgever is de vergoeding die zij in ruil voor hun arbeid ontvangen. Deze vergoeding wordt dan gebruikt om zichzelf en eventueel het gezin van de noodzakelijke levensmiddelen te voorzien. De verloning is hoofdzakelijk contractueel geregeld binnen de door de arbeidswet en collectieve arbeidsovereenkomsten gestelde grenzen. In de steekproef wordt al in de jaren ’90 de loonpolitiek af en toe beschreven, maar vanaf het begin van het nieuwe millennium nemen steeds meer steekproefondernemingen deze trend over. Onderstaande tabel schetst de evolutie. Hierbij wordt het percentage van de steekproef weergegeven dat het aspect behandelt in één van de jaarverslagen tot en met het betrokken jaar. Het gaat dus om cumulatieve resultaten.

Mathieu Ghys


54

Prestatiegerichte verloning Marktgerelateerd Deelname in de winst Aandelenopties Kapitaalsverhoging Niets over vergoeding

% in 2000 36,84% 5,26% 21,05% 21,05% 26,32% 36,84%

% in 2008 60% 40% 30% 25% 25% 15%

Tabel 31: Overzicht van de vermelding van enkele aspecten inzake verloning

Er is een duidelijke stijging te zien in de vermelding van het aantal elementen naar het einde van de steekproefperiode toe. De prestatiegerichte verloning, zowel op basis van de eigen prestaties als op basis van de bedrijfsresultaten, wordt steeds populairder in de jaarverslagen en ook de benchmarking met andere sectoren en de loonmarkt in het algemeen maakt een opmars. De stijging van de vermelding van aandelenoptieplannen en deelname in de winst is beperkt. Deze vormen van vergoeding zijn vooral bedoeld voor kaderleden en management Het enige element dat stagneert, de kapitaalsverhoging waarop personeelsleden kunnen intekenen, was vooral populair in de jaren ’90, maar werd door de meeste bedrijven die het invoerden wel onderhouden gedurende het eerste decennium van de 21e eeuw. Op het einde van de steekproef vermelden slechts drie bedrijven niets over de vergoeding in het jaarverslag: Dexia (wel kapitaalsverhoging), Ackermans en Solvay. Uiteraard wordt de vergoeding van de raad van bestuur en het directiecomité besproken in het hoofdstuk omtrent corporate governance. De stijgende trend in het vermelden van de verloning wordt gedreven door een hoger streven naar transparantie, zowel naar de huidige als naar de toekomstige werknemers, maar ook naar de samenleving toe. De kapitaalsverhoging wordt in de steekproef vooral gebruikt door banken (Dexia en Fortis) en nieuwe, groeiende ondernemingen (Mobistar en AB Inbev). Strikt gezien, is AB Inbev geen nieuwe onderneming, maar door de vele fusies in de laatste jaren was vaak vers geld nodig om de groei te financieren. De prestatiegerichte vergoeding wordt door de meeste ondernemingen beschreven, behalve de vastgoedbevaks en de holdings, die een kleiner personeelsbestand hebben. Het gebruik van aandelen-optieplannen en winstdeelneming alsook de benchmarking met de markt verschillen nauwelijks per sector. De totale vergoeding aan de werknemers bestaat veelal niet enkel uit verloning in geld of aandelen en opties. Vaak krijgen werknemers andere voordelen zoals pensioenbijdragen, verzekeringen, een bedrijfswagen, een GSM en andere faciliteiten. Deze extralegale Mathieu Ghys


55

voordelen worden heel weinig besproken in de jaarverslagen van de steekproef, hoewel men er toch van uit kan gaan dat zij een stijgende evolutie gekend hebben in de laatste decennia. Enkel pensioenplannen worden af en toe vermeld.

4.7 Conclusie In het algemeen is er een stijgende aandacht voor personeelsbeleid in de jaarverslagen naarmate het einde van de steekproefperiode nadert. De waaier aan opleidingen wordt voortdurend verruimd en aangevuld met elektronische hulpmiddelen, eigen academies en samenwerkingsverbanden met business schools. De opvolgingsplanning van de sleutelposities in de onderneming wordt nauwkeurig voorbereid en steeds meer internationale ervaringen worden aangeboden aan de werknemers. Daarnaast vergroot de aandacht voor de veiligheid en het welzijn van de werknemers. Work-life balance wordt een regelmatig terugkerende term in de jaarverslagen. De communicatie naar werknemers en het sociaal overleg, alsook de manier van verloning worden steeds ruimer beschreven. De vastgoedbevaks en holdings zijn omwille van hun kleiner personeelsbestand, weinig uitvoerig in hun beschrijving van het personeelsbeleid. De andere ondernemingen vertonen vaak verschillen in de maatregelen die worden genomen, maar de grote lijnen zijn gelijkaardig. Verschillende evoluties in de samenleving liggen aan de basis. Uiteraard is er de verhoogde vraag naar transparantie van bedrijven over hun manier van werken, onder andere via het jaarverslag. Verder speelt de toenemende globalisering van de maatschappij en de ondernemingen een rol. Ook veranderingen op de arbeidsmarkt hebben een invloed. De toenemende participatie van vrouwen in de jaren ’90 en van andere culturen in de jaren ’00 brachten structurele wijzigingen op de arbeidsmarkt, waarop ondernemingen moeten inspelen. Ook de toenemende schaarste van hoger opgeleiden veranderde het gedrag van de bedrijven. Het creëren van een imago als aantrekkelijke werkgever werd steeds belangrijker, zeker voor bedrijven met een groot personeelsbestand en een grote jaarlijkse instroom en turnover. Daarbij worden alle middelen ingezet en is het jaarverslag een vorm van zelfpromotie geworden voor het in de verf zetten van maatregelen die ten gunste van het personeel genomen zijn (Ogden & Clarke, 2005).

Mathieu Ghys


56

5 Milieu De natuur en het leefmilieu zijn waarschijnlijk de meest gekende elementen van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Zij krijgen het meeste aandacht in de pers, die met veel plezier de grote schandalen aan de klok hangt. Het is dus voor bedrijven een zeer gevaarlijk terrein, waarop nultolerantie heerst en vooral de negatieve gevolgen worden uitvergroot. In de tripple bottom line van Elkington bevindt het milieu zich in het element “Planet” (Elkington, 1997). Algemeen wordt gesteld dat de Club van Rome aan de basis ligt voor de opkomst van het milieu op de politieke agenda. De club werd opgericht in de jaren ’60 van de 20e eeuw door Europese wetenschappers die bezorgd waren om de toekomst van de planeet. De grote doorbraak kwam er in 1972 met de publicatie van het rapport “De Grenzen Aan De Groei”, waarin voor het eerst het verband werd gelegd tussen economische groei en de impact op het milieu. Er werden een aantal voorspellingen gedaan omtrent het verbruik van grondstoffen en voedsel. Hierbij werd een scenario geschetst waarin de voorraden van belangrijke grondstoffen na slechts enkele decennia uitgeput raken. Het rapport werd versterkt door een oliecrisis in 1973, waardoor het begrip schaarste heel relevant werd. Achteraf kreeg het rapport veel kritiek omdat het met te weinig factoren, zoals nieuwe technologieën, zou rekening gehouden hebben. Het plaatste echter het milieu op de voorgrond en was ook een vroeg voorbeeld van het gebruik van computermodellen voor voorspellingen en prognoses (Club of Rome, 2009). In datzelfde jaar (1972) werd eveneens het United Nations Environment Program (UNEP) opgericht, dat vooral dient als onderzoeks- en overlegforum. Dit gaf ook aanleiding tot mondiale milieuconferenties waarop verdragen werden afgesloten (United Nations Environment Programme, 2011). Eén van de belangrijkste akkoorden in de geschiedenis van het leefmilieu en vooral de klimaatregeling is het United Nations Framework Convention on Climate Change. Dit verdrag definieert een internationaal raamwerk waarbinnen gezamenlijk actie kan ondernomen worden om de klimaatsverandering tegen te gaan (United Nations Framework Convention on Climate Change, 2011). Het werd opgericht in Rio de Janeiro in 1992 en trad in werking in 1994. Het belangrijkste element is de Conference of Parties (COP), een jaarlijkse vergadering voor evaluatie en nieuwe maatregelen. De eerste vond plaats in 1995 in

Mathieu Ghys


57

Berlijn, maar de bekendste is ongetwijfeld de conferentie in Kyoto, waar in 1997 het Kyotoprotocol werd afgesloten. De meest recente conferentie vond plaats in Cancun in 2010. In België is het recht op bescherming van een gezond leefmilieu opgenomen in de grondwet. Het is een onderdeel van het recht dat iedereen heeft op een menswaardig bestaan. Ook Europa speelt een belangrijke rol in de Belgische milieuwetgeving met een hoofdrol voor de Europese Commissie en de Europese Raad van landelijke ministers van leefmilieu. Het milieubeleid in Europa wordt gekaderd in vijfjaarlijkse milieuactieprogramma’s, die vooral richtinggevend zijn. Op internationaal vlak is er ook het leefmilieucomité van de OESO, dat vooral instaat voor de regelmatige doorlichting van het milieubeleid van de lidstaten en dat bindende besluiten kan formuleren (ACLVB, 2010). In België valt de milieuwetgeving uiteen in twee niveaus, het federale en het gewestelijke. De federale overheid is bevoegd voor onder andere de Noordzee, radioactief afval, productnormen en dierenwelzijn. Het zwaartepunt ligt echter op het niveau van de gewesten, die bevoegd zijn voor onder meer energie, bescherming van bodem, water en atmosfeer, afvalstoffenbeheer, ruimtelijke ordening en wetenschappelijk onderzoek. Beide volgen ook het Europese milieubeleid voor hun bevoegdheden. Op het Vlaamse niveau maakt men een onderscheid tussen drie elementen: natuur, energie en leefmilieu (ACLVB, 2010). Luiz Fernando Escobar en Harrie Vredenburg onderscheiden in hun paper “Multinational Oil Companies and the Adoption of Sustainable Development: A Resource-Based and Institutional Theory Interpretation of Adoption Heterogenity” (2010) vier strategieën om om te gaan met duurzaam ondernemen: green consumerism, reduced cost, reduced legal liability en reduced risk exposure. Green consumerism betekent dat bedrijven investeren in nieuwe technologieën om de ecologische voetafdruk van de onderneming te verkleinen. Veelal gaat het om milieuvriendelijke producten die aan een hogere prijs verkocht worden, maar geen extra troeven bieden in vergelijking met de normale producten. Het is dus een vorm van differentiatie. Reduced legal liability verwijst naar de compliance aan de regels opgelegd door de regulerende partijen. Dit heeft korte termijn voordelen, zoals het vermijden van sancties, maar op lange termijn biedt deze strategie geen differentiatie, aangezien de meeste bedrijven de regels naleven. Enkel lobbyen en beïnvloeden van de regelgeving kunnen voor blijvende voordelen zorgen, maar dit is heel moeilijk. Bovendien ziet deze strategie vaak de druk vanuit de samenleving over het hoofd. Reduced cost houdt in dat het investeren in milieuvriendelijke Mathieu Ghys


58

technologieën een beter rendement heeft dan andere investeringen. Dit blijkt vooral te gelden voor de meest vervuilende ondernemingen, die met een kleine technologische verandering al een significante verbetering kunnen boeken (Hart & Ahuja, 1996). De laatste strategie, reduced risk exposure, verwijst naar de mogelijke risico’s en onverwachte gebeurtenissen waarmee een onderneming moet rekening houden in hun complexe omgeving. Deze risico’s moeten beheerd worden en dit vraagt vaak om effectief stakeholdermanagement en het verhogen van de communicatie naar de omgeving van het bedrijf. De vier strategieën bieden ondernemingen de mogelijkheid om een competitief voordeel op te bouwen dat erg verschilt van de doorsnee competitieve voordelen en dus met andere woorden duurzamer is (Escobar & Vredenburg, 2011). In dit hoofdstuk zal getracht worden de vier strategieën te toetsen aan de verschillende maatregelen die de ondernemingen in de steekproef in hun jaarverslagen vermelden. Zoals in de vorige twee hoofdstukken, zullen de verschillende evoluties per element besproken worden, maar nu dus met een terugkoppeling naar de vier strategieën van Escobar en Vredenburg. Er zijn 3 bedrijven in de steekproef die niets omtrent milieu vermelden in hun jaarverslagen. Het zijn twee holdings (Ackermans en Groep Brussel Lambert) en een farmaceutisch bedrijf (Omega Pharma). Holdings voeren hun milieubeleid via de respectieve participaties en vermelden bijgevolg in het eigen jaarverslag heel weinig. Omega Pharma, dat ook al minder presteerde op personeelsbeleid, hinkt ook hier achterop. Dit zou kunnen te wijten zijn aan de jonge leeftijd van de jaarverslagen, waardoor het belang ervan in de informatieverspreiding wordt onderschat. Het eerste gecertificeerde jaarverslag verscheen immers pas in 2001. Het is echter ondenkbaar dat Omega Pharma als industriële en vooral farmaceutische onderneming geen milieubeleid voert. Het milieubeleid komt op in het begin van de jaren ’90 en kent vervolgens een sterke opmars. In dit hoofdstuk worden drie tijdsmetingen gedaan: 1995-1996, 2000 en 2008. De grootte van de steekproef bedraagt respectievelijk 15, 19 en 20 ondernemingen.

5.1 Milieubeheer In dit deel wordt het milieubeleid in het algemeen onderzocht. Dit betekent dat de vermelding van algemene elementen zoals beheersystemen, milieu-audits, milieuverklaring, etc., in de jaarverslagen wordt bestudeerd. Dergelijke elementen zijn dus geen concrete maatregelen, Mathieu Ghys


59

maar zorgen voor het kader waarbinnen het milieubeleid wordt gepland, uitgevoerd en geëvalueerd. Vooreerst is er de evolutie in het algemeen milieubeleid. Hier wordt gekeken naar globale milieuplannen, charters, beleidsverklaringen omtrent milieu en dergelijke. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen compliance en proactief zijn. Compliance betekent dat ondernemingen zich schikken naar de normen die hen worden opgelegd. Dit is meestal zo, maar hier gaat het om de vermelding ervan in het jaarverslag. Proactief alludeert op een verwijzing in het jaarverslag die stelt dat een onderneming probeert verder te gaan dan de normen of tracht de formulering van deze normen te beïnvloeden. Onderstaande tabel geeft een overzicht voor de drie tijdsmetingen.

Algemeen beleid Compliance Proactief

% in 1995/96 53,33% 20% 0%

% in 2000 63,16% 36,84% 10,53%

% in 2008 75% 55% 15%

Tabel 32: Overzicht van de vermelding van algemene aspecten van milieubeleid

Er is dus een duidelijke, stijgende evolutie te zien in de tabel voor elk element. Wat het algemeen beleid betreft, zijn de industriële ondernemingen (Bekaert, Solvay, Umicore, UCB en Electrabel) en de retailers de sterkste starters in 1995-1996. Naar het jaar 2000 toe, maakt vooral de telecomsector met Belgacom en Mobistar een inhaalbeweging. In 2008 tenslotte, hebben enkel de holdings, Telenet en Omega Pharma geen melding gemaakt van een algemeen milieubeleid binnen de onderneming. In 1995-1996 wordt compliance enkel vermeld door Colruyt, UCB en Solvay. In 2000 voegen ook Mobistar, Belgacom, Umicore en AB Inbev zich bij deze groep. Het is dus vooral een verzameling van telecombedrijven en industriële ondernemingen, hoofdzakelijk binnen de chemische sector. In de daaropvolgende periode vermelden ook beide vastgoedbevaks en Electrabel compliance in hun jaarverslag. De banksector en de holdings zijn dus de voornaamste afwezigen in deze groep. Algemeen kan dus gesteld worden dat vooral de industriële productieondernemingen de beste leerlingen van de klas zijn. Ook de retailers en telecombedrijven doen het niet slecht. Holdings zijn het pijnpunt in de steekproef. Proactief beleid tot slot, vindt minder vlot de weg in de steekproef. In 2000 wordt dit enkel gehanteerd door Bekaert en Solvay. Daarna vermeldt ook Umicore dit in het jaarverslag. Het Mathieu Ghys


60

zijn dus industriële en vooral chemische bedrijven die proactief beleid als een troef zien. Dit proactief beleid kan gekoppeld worden aan de reduced legal liability strategie. Vooral het zelf meebepalen van de regels kan leiden tot een duurzaam competitief voordeel, dat concurrenten niet hebben. Solvay en Umicore trachten dit te doen via het lidmaatschap van allerlei sectorfederaties. Hierdoor komt het competitief voordeel wel in het gedrang. Compliance kan uiteraard ook aanzien worden als een uitvoering van de reduced legal liability strategie. Door te voldoen aan de wettelijke voorschriften en normen, hopen bedrijven een deel van hun aansprakelijkheid in orde te brengen en zo minder bloot te staan aan schadeclaims en dergelijke. Ten tweede, zijn er de systemen die worden gebruikt voor het milieubeheer, alsook de personen die hiervoor verantwoordelijk zijn, de milieucoördinators. Deze systemen hebben betrekking op evaluatie en rapportering en voeren vaak ook een doorlichting in, in de vorm van een milieu-audit. Dit resulteert soms in een certificatie van het systeem of het bedrijf. De volgende tabel voorziet een samenvatting van de gegevens voor de drie tijdsmetingen.

Systemen Coördinators Milieu-audits Certificatie

% in 1995/96 33,33% 20% 6,67% 13,33%

% in 2000 31,58% 15,79% 21,05% 26,31%

% in 2008 55% 25% 25% 55%

Tabel 33: Overzicht van de vermelding van maatregelen omtrent algemeen milieubeleid

Indien gecorrigeerd wordt voor de stijging in de steekproefgrootte tussen 1995-1996 en 2000 dan is een opwaartse evolutie waar te nemen voor alle elementen. Wat de beheersystemen betreft, zijn het opnieuw de industriële ondernemingen (Bekaert, Solvay, Umicore, UCB en Electrabel) die de beste start nemen. In 2000 komt enkel Belgacom erbij. Tussen 2000 en 2008 voeren, volgens het jaarverslag, ook de banken en de vastgoedbevaks systemen in. De milieucoördinators worden het eerst vermeld door Bekaert, Colruyt en Electrabel. Op het einde van de steekproefperiode treden zij ook in dienst bij de vastgoedbevaks. In 1995-1996 maakt enkel Electrabel gewag van milieu-audits in de onderneming. In 2000 komen UCB, Umicore en Bekaert erbij, gevolgd door Solvay in 2008. Certificatie is één van de populaire trends in milieubeheer. In 1995-1996 wordt hier enkel op gezinspeeld door de twee chemiereuzen Solvay en Umicore. Belgacom, Electrabel en UCB vermelden dit element in de daaropvolgende periode. In de laatste periode kent het een grote stijging, vooral door de toegenomen beschrijving in de jaarverslagen van banken en telecombedrijven. Het is duidelijk Mathieu Ghys


61

dat wederom de industriële productieondernemingen hoog scoren op deze elementen. De vastgoedbevaks en retailers hinken achterop. Er is één vorm van certificatie die vaak voorkomt in de steekproef: ISO14001. Deze norm van de Internationale Organisatie voor Standaardisatie wordt wereldwijd toegepast om milieubeheersystemen op te zetten en te certificeren (International Organisation for Standardization, 2009). Hierbij tracht men te voldoen aan de bestaande wet- en regelgeving en de prestaties op het vlak van milieu voortdurend te verbeteren. In de steekproefperiode vermelden maar liefst acht bedrijven dit certificaat in het jaarverslag, waaronder vooral de industriële productieondernemingen. Een andere vorm van certificering die zich hoofdzakelijk doorzet in de banksector is het label “ecodynamische onderneming” van het Brussels Instituut voor Milieubeheer. Het is een officiële erkenning voor de milieu-inspanningen van ondernemingen en moet ook verdere maatregelen zoals een geïntegreerd beheersysteem vergemakkelijken (Brussels Instituut voor Milieubeheer, 2008). Al deze maatregelen horen vooral thuis in de reduced legal liability strategie. Het gaat immers om systemen, personen en handelingen die erop toezien dat alles correct verloopt en dat de juiste informatie snel ter beschikking wordt gesteld aan de juiste personen. Hierdoor worden risico’s zoals het verliezen van milieuvergunningen en boetes door het niet in orde zijn met de voorschriften, gemakkelijker vermeden. Bovendien laat het ondernemingen toe zich vlot aan te passen aan nieuwe regels en verplichtingen. De voorspelbaarheid en de wendbaarheid worden vergroot teneinde risico’s te vermijden of snel aan te pakken. Dit is dan weer de reduced risk exposure strategie. Tot slot zijn er ook nog twee maatregelen in het algemeen beleid die minder in de jaarverslagen vermeld worden, maar toch belangrijk worden geacht. De eerste maatregel is het toepassen van milieucriteria in het aankoopbeleid, de tweede betreft de communicatie van het milieubeleid naar de omwonenden. Onderstaande tabel schetst de evolutie.

Aankoopbeleid Communicatie

% in 1995/96 0% 6,67%

% in 2000 10,53% 5,26%

% in 2008 15% 25%

Tabel 34: Overzicht van de vermelding van overige algemene milieu-aspecten

Mathieu Ghys


62

Ook hier is, na correctie, een stijgende evolutie merkbaar. Het milieuvriendelijke aankoopbeleid wordt ingevoerd door Dexia en Belgacom, later gevolgd door Electrabel, en is net zoals de vorige maatregelen vooral geïnspireerd door de reduced risk exposure strategie. Een bedrijf wil zo de risico’s gepaard gaande met de aankoop van grondstoffen en andere producten reduceren. Het zou bijvoorbeeld kunnen gaan om erg milieuvervuilende ontginning of milieuschade door slechte grondstoffen. De communicatie naar stakeholders wordt eerst vermeld door Colruyt, dat op het einde van de steekproefperiode gevolgd wordt door Bekaert, Dexia, Solvay en Belgacom. Het gaat dus om bedrijven in verschillende sectoren. Deze maatregel zou kunnen gezien worden als een supplement op de reduced legal liability strategie. De bedrijven gaan zich dus niet enkel toeleggen op de wettelijke normen, maar informeren en luisteren ook naar de omwonenden en andere stakeholders. Zo trachten ondernemingen alle stakeholders te betrekken en de kans op rechtszaken of schadeclaims omwille van milieuhinder te verminderen.

5.2 Afvalbeheer Aangezien ondernemingen meestal veel afval produceren, is het beheer ervan een veel voorkomend item in de beschrijving van het milieubeleid in het jaarverslag. Het gaat niet alleen om maatregelen om het interne afval te verminderen of te recupereren, maar ook initiatieven om het afval van externe partijen te minimaliseren. In de onderstaande tabel wordt weergegeven welk percentage van de steekproefondernemingen respectievelijk interne, externe maatregelen en prestatiecijfers vermeldt voor de drie tijdsmetingen.

Interne maatregelen Externe maatregelen Cijfers

% in 1995/96 42,86% 40% 26,67%

% in 2000 47,37% 10,53% 42,11%

% in 2008 80% 20% 50%

Tabel 35: Overzicht van de vermelding van aspecten inzake afvalbeheer

Opnieuw is de trend stijgend voor elk item. De interne maatregelen worden bij de eerste twee tijdspunten voornamelijk gehanteerd door industriële productieondernemingen en door retailers. Op het einde van de periode worden zij door alle ondernemingen gebruikt, behalve de holdings en Omega Pharma. Deze maatregelen omvatten vooral vormen van recyclage en recuperatie en verschillen naargelang het soort onderneming. De productiebedrijven richten zich hierbij vooral op de recuperatie van grondstoffen en hulpmiddelen bij de productie. De Mathieu Ghys


63

nadruk ligt op de schadelijke stoffen die uit de processen voortvloeien. Electrabel gaat zich bijvoorbeeld vooral bekommeren om het kernafval, terwijl Solvay de schadelijke chemische stoffen probeert te recupereren voor zij het milieu aantasten, geholpen door het REACH (Registration, Evaluation and Autorisation of CHemicals) systeem van de Europese Unie (Solvay, 2007). De retailers focussen meestal op verpakkingsafval en de verwerking van de niet-verkochte voedingsmiddelen. De dienstverlenende ondernemingen, zoals banken en vastgoedbevaks, richten zich voornamelijk op de preventie en verwerking van afval op hun kantoren. De opkomst van elektronische hulpmiddelen faciliteert dit proces op het vlak van papier. Ook het nemen van initiatieven om andermans afvalberg te verkleinen wordt populairder. Bij de eerste meting worden deze ingevoerd door Dexia, dat de financiering van afvalverwerkingsinstallaties beschrijft (Dexia, 1997). Delhaize volgt bij de tweede tijdsmeting via het inzamelen van afval aan de verkooppunten. Het bekendste voorbeeld is ongetwijfeld de inzameling van batterijen (BEBAT) (Delhaize Group, 1997). Tot slot gebruiken ook Mobistar (recyclage van oude GSM’s) (Mobistar, 2005) en Cofinimmo (aanbieden van afvaloplossingen aan huurders) deze vorm van maatregelen (Cofinimmo-Sicafi, 2009). Verscheidene bedrijven geven in het jaarverslag ook cijfers weer die de prestaties van het afvalbeheer moeten concretiseren en bevestigen. Deze stijgende trend wordt ingezet door de retailers, later gevolgd door de productie-bedrijven. Vaak gaat het om het aantal ton afval dat kon gerecycleerd of hergebruikt worden. Het afvalbeheer kan aan verschillende van de vier boven vernoemde strategieën gelinkt worden. Sommige maatregelen worden bij wet vastgelegd, waardoor de reduced legal liability strategie gevolgd wordt. Vaak worden de maatregelen ook genomen om risico’s verbonden aan gevaarlijk en overmatig afval, zoals lekken, te vermijden. Dit is dus een vorm van de reduced risk exposure strategie. Maar het voornaamste motief lijkt bij vele bedrijven de reduced cost strategie. Via recyclage, recuperatie en hergebruik vermindert niet alleen de afvalberg waarvoor moet betaald worden bij de verwerking. Bovendien moeten er minder grondstoffen en hulpmiddelen ingekocht worden, waardoor verdere besparingen gerealiseerd worden. In tijden van toenemende globalisering en verhoogde concurrentiedruk zijn dit bijgevolg vaak goedkope maatregelen om de kosten te beheersen en competitief te blijven.

Mathieu Ghys


64

5.3 Energie en Emissie Energie en de emissies in de lucht en het water zijn ongetwijfeld de meest actuele thema’s omtrent milieu. Wereldwijd wordt hieraan veel aandacht besteed door de media en de stakeholders. Vooral in de laatste decennia wordt dit door de klimaatsverandering en de opwarming van de aarde een veel voorkomend en belangrijk onderwerp van discussie in de samenleving. Het gaat om maatregelen die binnen de onderneming worden genomen. Mobiliteit komt verder aan bod. Verschillende elementen met betrekking tot energie en emissie werden bestudeerd in de jaarverslagen. Vooreerst gaat het om algemene aspecten, zoals het vermelden van de doelstellingen, het weergeven van de prestaties en het doorvoeren van energie- en andere technische audits betreffende dit onderwerp. Onderstaande tabel biedt een overzicht.

Doelstellingen Prestaties Audits

% in 1995/96 13,33% 26,67% 6,67%

% in 2000 10,53% 31,58% 10,53%

% in 2008 45% 55% 40%

Tabel 36: Overzicht van de vermelding van elementen inzake energie en emissie

De stijgende evolutie is duidelijk af te leiden. Electrabel en Solvay presteren bij de eerste meting het sterkst. Beide ondernemingen zijn afkomstig uit sterk gereguleerde sectoren, zeker voor dit aspect van het milieubeleid. Bij het tweede tijdspunt maken de bedrijven uit de chemische sector, UCB en Umicore, een kleine inhaalbeweging. In de laatste periode van de steekproef volgen ook de banken, de telecombedrijven en de vastgoedbevaks deze trend. Deze elementen zijn iets moeilijker te kaderen in één van de strategieën. De audits zijn een onderdeel van de reduced risk exposure strategie. Zij laten toe om toekomstige risico’s op te sporen en te vermijden. De doelstellingen worden vooral geïnspireerd door de normen die door de wetgevende en andere instanties worden opgelegd. De communicatie van die doelstellingen hoort dus thuis bij de reduced legal liability strategie. Een tweede categorie van elementen is gerelateerd aan energiebesparingen en de investeringen in groene energie. Dit fenomeen wordt beïnvloed door de vele subsidies die

Mathieu Ghys


65

bedrijven krijgen van de overheid voor investeringen in wind- en zonne-energie. De volgende tabel geeft de evolutie weer.

Energiebesparing Groene energie

% in 1995/96 26,67% 6,67%

% in 2000 31,58% 10,53%

% in 2008 70% 70%

Tabel 37: Overzicht van de vermelding van aspecten inzake energie

Ook hier is een stijgende trend waarneembaar, vooral in de periode tussen de tweede en de laatste meting, waarbij de informatie omtrent groene energie in het jaarverslag een inhaalbeweging maakt ten opzichte van de informatie omtrent energiebesparingen. Electrabel is de enige onderneming die beide elementen vermeldt in de eerste periode. Solvay, UCB en Colruyt vermelden dan enkel gegevens inzake energiebesparing. Bij het tweede tijdspunt voegen Delhaize en Dexia zich bij het eerste element, terwijl Colruyt nu ook maatregelen voor groene energie beschrijft. In 2008 tot slot, worden beide elementen vermeld door de meeste bedrijven. Enkel de holdings blijven achterop hinken, vooral op het eerste element. Energiebesparingen zijn immers voor hen niet zo relevant gezien het relatief kleine aandeel van deze kostensoort in de totale kosten. Energiebesparing is een duidelijk voorbeeld van de reduced cost strategie. Vooral industriële productieondernemingen en retailers, die veel energie verspillen, gaan aan de hand van deze maatregelen hun kosten beter beheersen. Hierdoor kunnen zij beter weerstaan aan de competitieve druk door de toenemende globalisering. Investeringen in groene energie kunnen ook binnen deze strategie gekaderd worden. Ze laten immers toe om, ondanks de hogere initiële investeringen, goedkopere energie te bekomen, aangemoedigd door enerzijds de subsidies van de overheid en anderzijds de stijgende prijzen van de traditionele energiebronnen zoals fossiele brandstoffen. Ondernemingen gebruiken groene energie ook om een groen imago te creëren en zich zo te differentiëren. Dit is dus een vorm van green consumerism. Tenslotte worden ook de elementen met betrekking tot de emissie van vervuilende componenten in water en lucht bestudeerd. Het voornaamste effect hiervan is het broeikaseffect. Het meest bekende verdrag in deze context is het Kyoto-protocol dat in 1997 werd opgesteld. Het doel van dit verdrag is om de uitstoot van broeikasgassen te verminderen met gemiddeld 5,2% in de periode tussen 2008 en 2012. Het trad in werking in februari 2005

Mathieu Ghys


66

en is op moment (mei 2011) geratificeerd door 192 landen. Het maakte van de opwarming van de aarde een belangrijke issue in de wereldpolitiek en heeft dus een grote invloed gehad op de milieuwetgeving in verschillende landen (United Nations Framework Convention on Climate Change, 2011). Onderstaande tabel geeft een overzicht van de bestudeerde items.

Luchtzuivering Broeikaseffect Waterzuivering

% in 1995/96 33,33% 13,33% 13,33%

% in 2000 31,58% 10,53% 15,79%

% in 2008 70% 70% 30%

Tabel 38: Overzicht van de vermelding van elementen in verband met uitstoot

Men kan vaststellen dat de verhoging van de aandacht voor deze elementen (vooral de uitstoot van broeikasgassen) in het jaarverslag zich voordoet in de laatste periode. Dit is ook de periode waarin het broeikaseffect en de klimaatsverandering globaal op het voorplan treden. Electrabel vermeldt bij het eerste tijdspunt reeds alle drie de elementen. Luchtzuivering wordt dan ook beschreven door de retailers (vooral in verband met de gebruikte koelsystemen) en twee chemische ondernemingen: Solvay en UCB. Die laatste beschrijft ook de behandeling van vervuild afvalwater. Bij de tweede meting verandert er nauwelijks iets. Enkel Colruyt beschrijft nu ook de zuivering van afvalwater. Bij de derde meting is er een sterke stijging te merken. Vooral de term broeikaseffect is wijd verspreid. Wat de eerste twee elementen betreft, is niet echt een onderscheid te maken tussen de verschillende sectoren. Het derde element blijkt in de laatste tijdsperiode in belangrijkheid toe te nemen vooral bij de chemische ondernemingen Solvay, Umicore en UCB. Ook Bekaert behandelt nu dit onderwerp. Dit heeft hoofdzakelijk te maken met het feit dat zij bij de productie vaak water gebruiken dat vervuild raakt met componenten van gronden hulpstoffen. Zij worden op dit vlak ook een stuk strenger gereguleerd dan de andere ondernemingen in de steekproef. Deze maatregelen horen vooral thuis in de reduced legal liability strategie. De overheid legt normen op met betrekking tot de emissies in lucht en water en de bedrijven conformeren zich naar deze normen, zodat zij boetes of andere sancties ontlopen en hun productie niet in gevaar brengen. Men kan ook argumenteren dat zij hiermee risico’s willen vermijden, maar het zijn vooral de opgelegde normen die ervoor zorgen dat de risico’s beperkt worden.

Mathieu Ghys


67

5.4 Milieuvriendelijke producten Een andere trend veroorzaakt door de toenemende aandacht van de maatschappij voor het leefmilieu is de opkomst van milieuvriendelijke producten. Een mooi voorbeeld kan gevonden worden in de auto-industrie, waar men tracht, gestimuleerd door de subsidies van de overheid, auto’s steeds minder te laten verbruiken en uitstoten. Dit maakt het natuurlijk ook voor de bestuurder een stuk goedkoper. In de steekproef is deze trend aanwezig en wordt een onderscheid gemaakt tussen het aanbieden van duurzame producten en het sluiten van partnerships om de samenwerking milieuvriendelijker te maken. Onderstaande tabel biedt een overzicht van de evolutie.

Duurzame producten Partnerships

% in 1995/96 13,33% 13,33%

% in 2000 42,11% 10,53%

% in 2008 50% 30%

Tabel 39: Overzicht van de vermelding van duurzame producten

Het stijgende aanbod aan milieuvriendelijke producten vertoont een duidelijke groei. Daar waar duurzame producten vooral een groei kennen in de periode tussen de eerste en de tweede opname, verhoogt de beschrijving van de partnerships in de jaarverslagen vooral in de laatste periode. De milieuvriendelijke producten worden het eerst ingevoerd door Colruyt in het begin van de jaren ’90 met vooral aandacht voor de verpakking en iets later de biologisch gekweekte producten. Ook Electrabel is erbij via het aanbieden van groene elektriciteit. In de volgende periode worden zij gevolgd door Bekaert, Umicore en Delhaize. Ook de banken treden nu op het voorplan via het aanbieden van ecologische beleggingsfondsen, onder andere ter bestrijding van het broeikaseffect. Er is dus te zien dat banken geloven in de trend van milieuvriendelijke producten en zij creatief zijn om dit in hun gamma aan te bieden. In de laatste periode voegen ook de vastgoedbevaks zich bij het rijtje. Zij bieden namelijk milieuvriendelijke huuroplossingen aan, vaak door gebruik te maken van duurzame materialen en groene energie. Enkele voorbeelden van milieuvriendelijke producten zijn een roetfilter (Bekaert, 2009), biologische huismerken (Delhaize Group, 1999) en het European Carbon Fund voor de bestrijding van het broeikaseffect (Fortis, 2005).

Mathieu Ghys


68

Partnerships worden eigenlijk aanzien als de ondersteuning van klanten teneinde hen milieuvriendelijker te maken en bevinden zich vooral in de business-to-business wereld. De eerste bedrijven die hiervan in hun jaarverslag gewag maken, zijn Dexia en KBC. Zij bieden namelijk financiële ondersteuning voor de bouw van milieuvriendelijke installaties bij hun industriële klanten. KBC verspreidt ook via de Stichting Leefmilieu (nu: Argus) informatie om klanten te helpen bij hun milieubeleid (Kredietbank, 1981). Pas in de periode tussen de laatste twee tijdsmetingen is deze trend waarneembaar bij andere bedrijven, waaronder Fortis (financiering), de vastgoedbevaks (samen met de huurders naar duurzame oplossingen zoeken) en Electrabel, dat technische bijstand verleent om het energieverbruik en de uitstoot van klanten te minimaliseren. Beide vormen kunnen gekaderd worden in de strategie van green consumerism. Ondernemingen bieden milieuvriendelijke producten en oplossingen aan om zich te differentiëren, hetgeen hen ook toelaat hogere prijzen te vragen. Vooral bij banken en vastgoedbevaks is de milieuvriendelijke profilering een duidelijke trend. Retailers gaan biologische producten aanbieden waarop zij hogere winstmarges kunnen vragen. De prijssurplus speelt hier dus een belangrijke rol. Vaak speelt hier ook de wetgeving een rol. De normen voor producten worden strenger waardoor bedrijven zich dienen te conformeren (reduced legal liability). Dit is bijvoorbeeld het geval bij vasgoedbevaks die ervoor moeten zorgen dat de door hen verhuurde gebouwen steeds aan de voorschriften voldoen.

5.5 Locatie en Mobiliteit De laatste twee elementen die vaak beschreven worden in het milieubeleid in de jaarverslagen in de steekproef, zijn (de keuze van) de locatie van de gebouwen en de mobiliteit van en naar het werk. Beide elementen zijn op deze manier met elkaar gerelateerd. Drie delen zullen besproken worden: bodemsanering, integratie in de omgeving en mobiliteit. Bodemsanering heeft te maken met het terug schoon maken van de vervuilde bodem op huidige en voormalige sites. Een belangrijke wetgevende bron is het bodemsaneringsdecreet (1995) van de Vlaamse overheid, dat omgezet werd in de bepalingen van het Vlaams Reglement inzake Bodemsanering (VLAREBO). Dit decreet zorgt er ook voor dat vanaf 1996 een bodemattest noodzakelijk is bij de verkoop van gronden. Dat attest moet aangevraagd Mathieu Ghys


69

worden bij OVAM (Openbaar Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij), eventueel na een bodemonderzoek (ACLVB, 2010). Volgende tabel biedt een overzicht van de evolutie op dit vlak. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen een algemene vermelding van bodemsanering en de beschrijving van details omtrent sanering. Bedrijven die een gedetailleerde weergave hebben, worden automatisch opgenomen in de algemene categorie.

Algemeen Gedetailleerd

% in 1995/96 13,33% 6,67%

% in 2000 21,05% 10,53%

% in 2008 30% 15%

Tabel 40: Overzicht van de vermelding omtrent bodemsanering

Er is een stijgende evolutie waarneembaar, doch is deze evolutie niet enorm groot. In 19951996 gaat het om Umicore en Solvay, later gevolgd door Belgacom en Bekaert. Tot slot voegen ook Cofinimmo en KBC zich bij deze groep. KBC is de vreemde eend in de bijt. Het heeft namelijk niets met eigen saneringen te maken, maar met het aanbieden van een milieuverzekering tegen bodemverontreinigingen. Het gaat vooral om reeds lang bestaande industriële ondernemingen die vroeger vervuilde gronden weer opknappen. Cofinimmo daarentegen is voornamelijk bezig met de schoonmaak van de gronden in haar vastgoedpatrimonium. De gedetailleerde beschrijvingen komen voor in de jaarverslagen van Belgacom, Cofinimmo en Umicore. De wetgeving vermeld in een vorige paragraaf geeft aan dat het hier vooral om de reduced legal liability strategie gaat. Bedrijven moeten zich schikken naar het Vlaams bodemsaneringsdecreet en naar het Waalse equivalent voor hun Waalse vestigingen. Zo vermijden zij sancties en andere problemen. Een tweede aspect is de integratie van de onderneming in de lokale omgeving. In onderstaande tabel is de stijgende aandacht voor dit element waar te nemen. Uiteindelijk vermelden vier ondernemingen dit in hun jaarverslag: Colruyt, Delhaize, Electrabel en Mobistar. Beide retailers hebben immers veel vestigingen, die vrij groot zijn en overlast veroorzaken voor de omwonenden. Bovendien zijn deze omwonenden ook potentiële klanten. Het gaat hier om green consumerism, waarbij zij trachten zo goed mogelijk te investeren in de integratie om de buurtbewoners en klanten tevreden te stellen. Electrabel en Mobistar hebben daarentegen vrij opvallende en storende installaties, zoals kabels en masten. Zij integreren deze zoveel mogelijk volgens de wettelijke voorschriften, hetgeen een vorm van reduced

Mathieu Ghys


70

legal liability is. Ook proberen zij studies te doen naar elektromagnetische straling en de effecten van ondergrondse kabels, zoals ook Belgacom dat doet. Dit is dan weer een vorm van reduced risk exposure. % in 1995/96 13,33%

Integratie

% in 2000 21,05%

% in 2008 20%

Tabel 41: Overzicht van de vermelding van integratie van sites

Tot slot is er ook nog het element mobiliteit. Verschillende vormen van maatregelen werden door de jaarverslagen besproken. Het gaat om carpoolen, milieuvriendelijke bedrijfswagens, alternatieve vervoerswijzen en telewerken. Ook wordt de locatie van de kantoren soms mede bepaald door de aanwezigheid van openbaar vervoer en de bereikbaarheid.

Locatie Carpoolen Milieuvriendelijke bedrijfswagens Alternatieve vervoerswijzen Telewerken

% in 1995/96 0% 0% 6,67%

% in 2000 10,53% 10,53% 5,26%

% in 2008 15% 25% 35%

0%

10,53%

25%

0%

0%

15%

Tabel 42: Overzicht van de vermelding van elementen inzake mobiliteit

Uit de tabel is af te leiden dat de trends in mobiliteit doorbreken in de tweede helft van de steekproefperiode, vooral in de periode tussen het tweede en het laatste meetpunt. In het begin is het enkel Electrabel dat een leidende rol speelt in de promotie van milieuvriendelijke voertuigen (Electrabel, 1995). Later gaat Electrabel ook een prominente rol spelen in het promoten en bevoorraden van voertuigen op aardgas (LPG) (Electrabel, 2009). In de volgende periode is er een stijgende aandacht in de jaarverslagen van de retailers en Dexia. De retailers optimaliseren de locatie van de winkels om het interne transport en de bereikbaarheid voor de klanten te optimaliseren. Daarnaast gaan Colruyt en Dexia ook focussen op de mobiliteit van de werknemers via carpooling, openbaar vervoer en fietsprojecten. In de laatste periode tot slot, springen vooral de telecombedrijven op de kar. Belgacom, Mobistar en Telenet komen met uitgebreide mobiliteitsplannen op de proppen die minstens drie van de bovenstaande elementen omvatten. Ook Dexia, KBC en Solvay breiden hun mobiliteitsmaatregelen uit. Vooral milieuvriendelijke bedrijfswagens en telewerken bloeien. Deze worden namelijk goed gestimuleerd door de trends in respectievelijk de auto-industrie (steeds strenger wordende normen) en de communicatietechnologie (overal snel en goedkoop internet). Mathieu Ghys


71

Deze maatregelen kunnen aanzien worden als een vorm van green consumerism naar de werknemers toe. Door zich te profileren als een milieubewuste en duurzame onderneming proberen bedrijven zich te differentiëren op de arbeidsmarkt. Tegelijkertijd helpt dit ook hun groene imago. Daarnaast reduceren deze maatregelen ook de vervoerskosten die aan het personeel

moeten

betaald

worden:

minder

kilometervergoedingen,

kortingen

op

milieuvriendelijke bedrijfswagens, goedkoper openbaar vervoer… Zij kunnen dus ook beschouwd worden als een vorm van reduced cost strategie.

5.6 Besluit De beschrijving van het milieubeleid van ondernemingen in het jaarverslag kent dus een stijgende evolutie doorheen de steekproefperiode. In de jaren ’80 is het beperkt, maar in de jaren ’90 en vooral sinds het begin van het nieuwe millennium, wordt het milieubeleid één van de sleutelonderwerpen in het jaarverslag. Ook de vastgoedbevaks, die wat het personeelsbeleid betreft weinig indruk maakten, hechten in de laatste jaren van de steekproefperiode veel belang aan dit item, onder andere via duurzame huuroplossingen. Daarnaast spelen eveneens de banken in op de trend. Hoewel zij relatief minder mogelijkheden hebben in vergelijking met productieondernemingen en retailers, proberen zij via ecologische beleggingsfondsen en groene kantoren een groen imago te bereiken. Tot slot draagt ook de telecomsector haar steentje bij, vooral via de integratie van zijn installaties en zijn mobiliteitsplannen. Wanneer er teruggekoppeld wordt naar de strategieën beschreven in het begin van het hoofdstuk, dan kan men zien dat de reduced legal liability strategie de meest voorkomende driver is. Onderstaande tabel geeft het aantal verwijzingen naar iedere strategie.

Reduced legal liability Reduced risk exposure Reduced cost Green consumerism

Aantal terugkoppelingen 10 5 3 4

Tabel 43: Overzicht van de gebruikte strategieën

Mathieu Ghys


72

Aangezien de reduced legal liability maatregelen het populairst zijn bij de steekproefondernemingen, betekent dit dat deze bedrijven zich vooral schikken naar de normen en regels opgelegd door de overheden en andere instanties. Zij conformeren zich dus naar de gezaghebbende richtlijnen voor hun gedrag met betrekking tot de leefomgeving. Deze vaststelling wordt uitgebreider besproken in het laatste hoofdstuk. Er kan ook vastgesteld worden dat er binnen de steekproef eveneens gebruik gemaakt wordt van elementen uit de andere strategieën voor duurzame ontwikkeling, zij het in mindere mate. Reduced cost is de minst voorkomende. Hiervoor kunnen verschillende redenen zijn. Voor sommige bedrijven is het immers moeilijk om op dit gebied te besparen, omdat er veel moet geïnvesteerd worden. Verder is het voor ondernemingen niet echt aantrekkelijk om deze strategie aan te halen in het jaarverslag, omdat dit verkeerd zou gepercipieerd kunnen worden door de stakeholders. Er kan bovendien van uit gegaan worden dat alle ondernemingen zoveel mogelijk kosten trachten te besparen, zodat deze strategie meestal ingebed is in elke onderneming als een mogelijk te volgen pad.

Mathieu Ghys


73

6 Burgerzin Burgerzin wordt wel eens gedefinieerd als “het openstaan voor het politieke, economische, sociale en culturele leven van de samenleving waarvan men deel uitmaakt en het bereid zijn om er aan deel te nemen” (Vlaams Ministerie van Onderwijs, 2010). Deze omschrijving wordt in een ondernemingscontext vaak verbonden met “corporate citizenship” (Matten & Crane, 2005), een term die aanduidt dat bedrijven in een samenleving zich niet enkel kunnen beperken tot het scheppen van aandeelhouderswaarde, maar dat zij veel meer kunnen realiseren, bijvoorbeeld op het vlak van mensenrechten. Matten en Crane onderscheiden drie vormen van corporate citizenship (Matten & Crane, 2005). Vooreerst is er de limited view, waarin bedrijven iets teruggeven aan de maatschappij, gewoonlijk onder de vorm van sponsoring en dergelijke. Ten tweede is er de equivalent view on corporate citizenship, waarin maatschappelijk verantwoord ondernemen wordt vooropgesteld. Bedrijven die dit begrip hanteren, stellen zich verantwoordelijk voor hun activiteiten en proberen schade aan de leefomgeving en de samenleving te vermijden. Tot slot is er ook nog de extended view. Hier staat de politieke rol van ondernemingen in de samenleving centraal. De drie vormen zijn in de praktijk waarneembaar, doch zijn de eerste twee het meest voorkomend in de bedrijfswereld. Wanneer burgerzin teruggekoppeld wordt naar de drie componenten van duurzaamheid, dan komt men terecht in het sociale aspect (“people”) van de triple bottom line (Elkington, 1997). Terwijl personeelsbeleid gericht was op de interne sociale relaties, is burgerzin vooral gefocust op de relaties met de externe leefwereld, en vooral zij die betrokken zijn bij de activiteiten van de onderneming. In het kader van de voortdurende globalisering en de versnelde communicatietechnologieën, is burgerzin steeds belangrijker geworden. Ondernemingen hebben steeds meer stakeholders en de relaties worden steeds complexer. Deze stakeholders hebben ook steeds meer macht en invloed. Zij kunnen een grote impact hebben op de activiteiten en resultaten van ondernemingen en moeten bijgevolg op een adequate manier behandeld worden. Burgerzin is hierbij een belangrijk onderdeel van het stakeholder management en draagt bij tot een

Mathieu Ghys


74

verbetering van de interacties en relaties met de samenleving. Het helpt dus de bedrijven bij het managen van de steeds complexer wordende omgeving. In dit onderwerp wordt een grote verzameling van inspanningen aangesneden. Ook de inspanningen die ondernemingen doen met betrekking tot het leefmilieu in hun directe omgeving, vallen deels onder burgerzin. Toch zijn deze maatregelen vooral gericht op de milieuvrijwaring vanuit de activiteiten, en vallen zij dus onder het milieuaspect (planet) van de triple bottom line (Elkington, 1997). Daarom werden zij besproken in een apart hoofdstuk. In de steekproef kan worden vastgesteld dat bijna elke onderneming in het jaarverslag gewag maakt van maatregelen die worden genomen in het kader van burgerzin. 40% van de steekproefondernemingen gebruikt ook de term zelf als titel van de betreffende paragraaf. Enkel Omega Pharma beschrijft geen maatregelen in deze context. In de vorige hoofdstukken (op corporate governance na) vertoonde dit jaarverslag ook weinig informatie. Een aangehaalde reden is de beperkte ervaring inzake het opstellen van jaarverslagen. Daarnaast gaat het ook om een relatief jonge en kleine onderneming in vergelijking met de rest van de steekproef. De steekproefperiode wordt opgedeeld in drie delen: 1980-1990, 1991-2000 en 2000-2008. Op het einde van elke periode wordt, zoals in de vorige hoofdstukken, een meting voltrokken. In tegenstelling tot de hoofdstukken personeelsbeleid en milieu, zijn er ook al in 1980 in sommige jaarverslagen maatregelen vermeld. Bijgevolg zal ook op dit tijdstip een meting plaatsvinden. De respectieve steekproefgroottes zijn 7 bedrijven in 1980, 13 bedrijven in 1990, 19 bedrijven in 2000 en 20 in 2008. Er zullen dus per onderzocht item telkens vier percentages te zien zijn. Het gaat opnieuw om cumulatieve metingen, waarbij rekening gehouden wordt met alle jaarverslagen tot en met het meettijdstip. Volgende items zullen besproken worden: mecenaat en de organisatie ervan, burgerzin in de eigen producten en communicatie en ethiek.

6.1 Mecenaat De belangrijkste en vooral meest beschreven vorm van burgerzin is mecenaat, ook vaak sponsoring genoemd. Het gaat hier hoofdzakelijk om financiële steun aan allerlei organisaties en projecten, enerzijds om iets terug te geven aan de samenleving, maar anderzijds ook om naambekendheid en reputatie te verwerven. Het commerciële aspect verschilt naargelang de Mathieu Ghys


75

organisaties en projecten, en wordt het grootst geacht voor sport- en cultuurgerelateerde sponsoring. In totaal wordt een onderscheid gemaakt tussen zeven elementen van mecenaat uit de jaarverslagen: sport, cultuur, onderwijs, wetenschappelijk onderzoek, humanitaire initiatieven in binnen- en buitenland, en natuurprojecten. Tot slot wordt ook nog onderzocht of de ondernemingen de bijhorende bedragen vermelden in de jaarverslagen. Dit resulteert in de volgende tabel.

Cultuur Sport Onderwijs Wetenschap Humanitair: binnenland Humanitair: buitenland Natuur Bedragen

% in 1980 28,57% 14,29% 14,29% 14,29% 42,86% 14,29% 0% 14,29%

% in 1990 30,77% 15,38% 23,08% 23,08% 15,38% 30,77% 0% 7,69%

% in 2000 42,11% 31,58% 26,32% 15,79% 42,11% 26,31% 21,05% 15,79%

% in 2008 50% 35% 55% 50% 80% 65% 30% 45%

Tabel 44: Overzicht van de vermelding van mecenaat

Indien men rekening houdt met de groter wordende steekproef, ziet men een duidelijk stijgende evolutie voor alle elementen, die zijn hoogtepunt kent in de periode na het begin van het nieuwe millennium. Het element cultuur wordt in het begin gesponsord door de banken Fortis en KBC, die in 1990 gevolgd worden door Belgacom en Electrabel. Op het einde is vast te stellen dat deze vorm van mecenaat vooral populair is bij de banken en de holdings. Ook de telecomsector laat zich niet onbetuigd. De grote afwezigen zijn de ondernemingen uit de chemische sector, de vastgoedbevaks en de productieondernemingen AB Inbev en Bekaert. Sport is iets minder voorkomend dan cultuur, en is ook heel populair bij de banken. Fortis was de eerste in 1980, later gevolgd door KBC en Dexia. Ook Belgacom en Solvay halen dit regelmatig aan in hun jaarverslagen. Banken scoren dus sterk op de voor het brede publiek meest zichtbare vorm van mecenaat. Men zou dus kunnen besluiten dat zij vooral focussen op een degelijke commerciële return uit sponsoring via een verhoogde naambekenheid. Zij zullen echter ook niet slecht scoren op de volgende, minder zichtbare maatregelen, waardoor een dergelijke conclusie te veralgemenend is. De financiële steun aan onderwijs en wetenschappelijk onderzoek kent een ongeveer gelijkaardige evolutie. Hierbij dient wel vermeld te worden dat de steun van het onderwijs vaak niet financieel is, maar bestaat uit bedrijfsbezoeken, opleidingen, het begeleiden van

Mathieu Ghys


76

stages, het verspreiden van didactisch materiaal… Vooral Electrabel was in de jaren ’90 een schoolvoorbeeld, met veel didactisch materiaal en verschillende opleidingen. Ook Fortis werkt dit steeds verder uit. Uiteindelijk hebben meer dan de helft van de bedrijven aandacht voor onderwijs. Op de vastgoedbevaks na, zijn de meeste sectoren goed vertegenwoordigd zonder dat een echte winnaar waarneembaar is. Wetenschappelijk onderzoek is eveneens populair bij de meeste sectoren. Delhaize is de eerste die dit vermeldt in zijn jaarverslag, gevolgd door KBC en Fortis. Op het einde zijn de banken de beste leerlingen van de klas, gevolgd door de telecomsector en de holdings. Ook de grotere aanwezigheid van ondernemingen uit de chemische industrie is duidelijk waarneembaar. Dit is niet verwonderlijk aangezien zij vaak actief zijn in de farmaceutische sector, een sector waarin wetenschappelijk onderzoek van levensbelang is. De humanitaire initiatieven zijn een verzamelnaam voor steun aan allerlei projecten, gaande van hulp voor mindervaliden en misbruikte kinderen tot landbouwprojecten voor boeren in Afrika. Ook steun aan organisaties zoals Kom Op Tegen Kanker en Artsen Zonder Grenzen, en steun aan de heropbouw na natuurrampen wordt hieronder gecategoriseerd. De humanitaire initiatieven in het binnenland zijn logischerwijze populairder dan de buitenlandse. België is immers voor verschillende bedrijven de hoofdmarkt, waarop zij bijgevolg hun burgerzin richten. De buitenlandse initiatieven maken vooral een opmars in het laatste decennium, onder invloed van de toenemende globalisering en internationalisering van bedrijven zoals AB Inbev en Bekaert. Ook hier zijn de banken de voortrekkers. Op het einde hinken enkel de vastgoedbevaks achterop. Natuurprojecten kunnen in principe besproken worden in het hoofdstuk omtrent milieu, maar, zoals eerder vermeld, worden deze maatregelen beschouwd als steun aan externe natuurprojecten die niets te maken hebben met de milieu-impact van de activiteiten. Zij horen dus thuis onder mecenaat. Uit de tabel is af te leiden dat zij vooral hun opmars kennen gedurende de jaren ’90, maar ook erna kennen zij een stijging. Zij worden beschreven in de jaarverslagen van ondernemingen uit diverse sectoren. Enkel de holdings en de vastgoedbevaks laten deze maatregelen achterwege. Tenslotte werd ook de vermelding van de bedragen onderzocht. Enkel KBC deed dit bij de eerste twee tijdspunten, gevolgd door NPM en Electrabel bij de derde meting. Uiteindelijk schrijven negen bedrijven bedragen neer in hun jaarverslagen. De dominerende sectoren zijn Mathieu Ghys


77

de retailers en de holdings. De chemische ondernemingen en de vastgoedbevaks zijn de slechtste leerlingen van de klas. Het is belangrijk te vermelden dat het grotendeels niet om totaalbedragen gaat. Het zijn bedragen geassocieerd met één of enkele projecten en zij worden los in het jaarverslag vermeld. De Nationale Portefeuillemaatschappij geeft hierbij de meest gedetailleerde beschrijving van zijn echter vrij beperkte mecenaat. In het algemeen kan gesteld worden dat de banken, de retailers en in mindere mate de holdings en de telecomsector vrij goed scoren op het vlak van mecenaat. De slechtste leerlingen van de klas zijn ongetwijfeld de vastgoedbevaks. Opvallend is ook dat de industriële en chemische ondernemingen, op Solvay na, niet echt sterk presteren op dit gebied. Zoals eerder beschreven, valt deze vorm van burgerzin vooral onder de limited view on corporate citizenship. De bedrijven geven met andere woorden iets terug aan de samenleving. Soms wordt dit zelfs letterlijk vastgelegd als een percentage van de winst. De jaarverslagen in de steekproef zijn dus in overeenstemming met de limited view. Af en toe kan men toch in de jaarverslagen een duurzame relatie zien tussen een bedrijf en een organisatie of project, die de grens van loutere steun overschrijdt. Deze relaties bevinden zich dus meer in de richting van de equivalent view on corporate citizenship. Men mag dit element dus niet zomaar over één kam scheren.

6.2 Organisatie van mecenaat In dit deel wordt onderzocht hoe de verschillende ondernemingen hun financiële steun aan liefdadigheid en andere initiatieven organiseren. Drie elementen worden in het jaarverslag bestudeerd. Het eerste betreft de oprichting van een eigen, interne organisatie die zich focust op steun aan initiatieven. Het tweede gaat over het stimuleren van de eigen werknemers om zich als vrijwilliger in te zetten. Het derde tenslotte is de vermelding van samenwerkingsverbanden in het kader van burgerzin. De volgende tabel biedt een overzicht voor de vier meetpunten.

Mathieu Ghys


78

Eigen organisatie Vrijwilligerswerk Samenwerking

% in 1980 14,29% 0% 0%

% in 1990 7,69% 0% 7,69%

% in 2000 15,79% 15,79% 10,53%

% in 2008 40% 35% 60%

Tabel 45: Overzicht van de vermelding van overige aspecten inzake mecenaat

Rekening houdend met de groeiende steekproef is er een duidelijke stijging waar te nemen in het aantal ondernemingen dat de drie elementen toepast. Wat de eigen organisatie betreft, is Delhaize de pionier met Stichting De Leeuw (Delhaize Group, 1981), gevolgd door Fortis en de Nationale Portefeuillemaatschappij in de jaren ’90. In het laatste decennium is dit ook te zien in de jaarverslagen van de chemiebedrijven, Solvay en Umicore, Dexia, Telenet en Electrabel. Er zijn dus niet echt sectoren die uitblinken in dit element. De vastgoedbevaks en de productieondernemingen Bekaert en AB Inbev hinken achterop. Het ondersteunen van vrijwilligerswerk kan gebeuren op verschillende manieren. In de jaarverslagen wordt onder andere gewag gemaakt van maatschappelijk teambuilden, dit is een dag vrijwilligerswerk doen om zo ook de banden tussen de werknemers te versterken. Ook via de financiële ondersteuning van sociale projecten van de werknemers, worden deze gestimuleerd om zich als vrijwilliger in te zetten. Het vrijwilligerswerk kent zijn groei in de jaarverslagen pas vanaf de jaren ’90 bij Fortis, KBC en in mindere mate Solvay. In de jaren 2000 vervoegen UCB, Telenet, Belgacom en Electrabel zich bij deze groep. Opnieuw zijn de vastgoedbevaks, de productie-ondernemingen Bekaert en AB Inbev de grote afwezigen, samen met de retailers. Uiteraard gaat het over informatie vermeld in de jaarverslagen en is het dus heel gevaarlijk te zeggen dat zij geen van voorgaande elementen in praktijk uitvoeren. De samenwerkingsverbanden tot slot zijn het populairst. Liefst 60% van de steekproef maakt gedurende de periode een beschrijving van een samenwerking. Dit kan met de overheid zijn, maar ook met bepaalde onderwijs- en liefdadigheidsinstellingen. Een mooi voorbeeld is de samenwerking tussen de retailers en de voedselbank (Delhaize Group, 1997). Fortis en Electrabel waren de eersten, maar naderhand vermelden bijna alle bedrijven één of ander samenwerkingsverband in hun jaarverslagen. De vastgoedbevaks en de holdings doen dit echter niet.

Mathieu Ghys


79

Algemeen kan er besloten worden dat Fortis, Electrabel, Telenet en Solvay op dit gebied de beste leerlingen van de klas zijn. De vastgoedbevaks en de holdings hinken achterop, net als Bekaert en AB Inbev. Deze elementen horen ook thuis in de limited view on corporate citizenship beschreven in het begin van dit hoofdstuk. Het gaat immers om de manier waarop bedrijven zich gaan organiseren om iets terug te geven aan de samenleving. Het is dus een vorm van optimalisering van de giften naar de maatschappij om maximale impact te bereiken en zoveel mogelijk stakeholders tevreden te stellen. Ook worden hierdoor duurzame relaties opgebouwd met instanties, waarbij bedrijven gedurende lange tijd steun verlenen en samenwerken met bepaalde initiatieven, en niet elk jaar lukraak nieuwe projecten gaan ondersteunen.

6.3 Eigen producten In deze categorie wordt een onderscheid gemaakt tussen twee elementen. Enerzijds zijn er producten van de respectieve ondernemingen met onderliggende sociale motieven, anderzijds is er bij sommige bedrijven ook een aspect van verantwoordelijke consumptie. Volgende tabel geeft de evolutie weer.

Producten Consumptie

% in 1980 0% 0%

% in 1990 0% 0%

% in 2000 21,05% 0%

% in 2008 35% 20%

Tabel 46: Overzicht van de vermelding van aspecten inzake producten

Beide elementen kennen hun opmars pas in de tweede helft van de steekproefperiode en vooral de verantwoordelijke consumptie is een laatbloeier. Producten met sociale motieven worden in de jaren ’90 vermeld door de banken Dexia en Fortis, Electrabel en Belgacom. Bij de laatste twee gaat het om sociale tarieven en een minimale dienstverlening voor kansarme gebruikers. Ook bij de banken gaat het om producten voor de minderbedeelden, maar aangevuld met goedkope leningen voor sociale initiatieven en ook maatschappelijke beleggingsfondsen voor klanten. Fortis heeft zelfs een private bank, Meespierson (Fortis, 2001), voor dergelijke fondsen. In het laatste decennium maken ook KBC (gelijkaardig aan Dexia en Fortis), Colruyt en Mobistar gewag van het productenelement. Deze ondernemingen zijn ook het best geplaatst in vergelijking met de andere ondernemingen in de steekproef (zoals de holdings en de vastgoedbevaks) om sociale producten aan te bieden. Bovendien Mathieu Ghys


80

spelen zij ook allen een grote rol in het dagelijkse leven van de vele consumenten in de samenleving. Verantwoordelijke consumptie kent zijn opgang in het laatste decennium en wordt logischerwijze gelinkt met AB Inbev. De bierbrouwer beschrijft in zijn jaarverslagen vrij uitgebreid de medewerking aan allerlei campagnes in het binnen- en buitenland voor de verantwoordelijke consumptie van alcohol. Het bekendste voorbeeld is de BOB-campagne (AB Inbev, 2007). Ook de telecombedrijven Belgacom en Mobistar maken in hun jaarverslagen gewag van verantwoordelijke consumptie. Het gaat hier dan vooral om informatiecampagnes en brochures om de gevaren van het internet duidelijk te maken aan ouders en kinderen. Tot slot is er ook nog Solvay, dat volgens haar jaarverslag, inlichtingen verschaft aan de gebruikers over de gevaren en risico’s verbonden aan haar producten (Solvay, 2003). De sociale producten horen voornamelijk thuis in de limited view on corporate citizenship. Bedrijven proberen hier iets terug te geven aan de samenleving. De verantwoordelijke consumptie hoort thuis bij de equivalent view. Ondernemingen willen immers de schade en impact van hun producten op de consumenten en de samenleving beperken. Dit kan vergeleken worden met de reduced legal liability en de reduced risk exposure strategieën uit het hoofdstuk inzake milieu. Bedrijven proberen via deze maatregelen de risico’s en de gevolgen aangaande hun producten te beperken, om zich zo in te dekken tegen eventuele schadeclaims en gerechtelijke procedures.

6.4 Communicatie en Ethiek In dit laatste deel zullen enkele elementen besproken worden omtrent de communicatie en de ethische aspecten die bedrijven in hun jaarverslagen vermelden. Vooreerst is de beschrijving van maatregelen inzake communicatie naar de samenleving. Ten tweede is er de vermelding van het bestaan van een ethische code en andere ethische items binnen de onderneming. Tenslotte wordt ook aandacht besteed aan de ethische aankoopcode. Onderstaande tabel geeft een overzicht.

Mathieu Ghys


81

Communicatie Ethische code Ethische aspecten Aankoopcode

% in 1980 7,69% 0% 0% 0%

% in 1990 23,08% 0% 0% 0%

% in 2000 21,05% 10,53% 5,26% 5,26%

% in 2008 45% 45% 40% 20%

Tabel 47: Overzicht van de vermelding van aspecten inzake communicatie en ethiek

Wat communicatie betreft, staat vooral de transparantie naar de samenleving centraal via onder meer informatievergaderingen, brochures en dergelijke. Fortis bijt hier de spits af in 1980, gevolgd door Electrabel en KBC in 1990. Dit geeft aan dat het in het begin vooral gedaan werd door sterk gereguleerde ondernemingen met een belangrijke maatschappelijke rol. Daarnaast vermeldt Solvay dit element in het volgende decennium en uiteindelijk voegen nog vijf bedrijven zich bij deze groep. De productieondernemingen, zoals Bekaert, AB Inbev en Umicore, zijn hierbij sterk vertegenwoordigd. Als algemene conclusie kan dus gesteld worden dat het vooral beschreven wordt door ondernemingen met grote potentiële risico’s voor de rechtstreekse omwonenden (zoals productieondernemingen en Electrabel) en/of de samenleving (zoals banken). Allerlei informatiekanalen worden hierbij gebruikt en sommige ondernemingen vermelden zelfs awards die zij voor hun communicatiebeleid gewonnen hebben. Het vermelden van een ethische code en andere ethische aspecten kent eveneens een groei, hoofdzakelijk in de tweede helft van de steekproefperiode. De eerste ethische codes werden vermeld door Fortis en Solvay. Later beschrijven ook de retailers, Mobistar, Electrabel, Befimmo en de productieondernemingen Bekaert en AB Inbev een code in hun jaarverslag. Deze ethische codes zijn voornamelijk gedragscodes met betrekking tot verschillende ethische aspecten. Veel voorkomende voorbeelden zijn de strijd tegen fraude en witwassing, en de financiering van het terrorisme en de wapenindustrie. Dit zijn eveneens voorbeelden van ethische aspecten vermeld in het hoofdstuk burgerzin van het jaarverslag. Andere voorbeelden zijn diversiteit, kinderarbeid, privacy van klanten en werkomstandigheden. Delhaize was de eerste die hiervan gewag maakte in de jaren ’90. Later volgden ook de banken, de andere retailer (Colruyt), Bekaert, Mobistar en Umicore. Tot slot maken sommige bedrijven in hun jaarverslagen ook vermelding van een sociale aankoopcode. Het gaat hier echter om een kleine groep. Colruyt was de eerste. In het laatste decennium beschrijven ook Delhaize, Dexia en Belgacom een dergelijke code. Het gaat hier Mathieu Ghys


82

onder andere om kinderarbeid en de werkomstandigheden bij leveranciers, voornamelijk uit de ontwikkelingslanden. Colruyt maakt zelfs gewag van audits die in deze context bij leveranciers gehouden worden (Colruyt, 2005). Deze elementen zijn hoofdzakelijk een onderdeel van equivalent view on corporate citizenship. Ondernemingen proberen hiermee verantwoord te ondernemen en de impact en schade van hun activiteiten op de samenleving te beperken. Opnieuw kan de vergelijking met de reduced risk exposure strategie uit het hoofdstuk omtrent milieu doorgetrokken worden. Deze is vooral toepasbaar op de drie voorgaande ethische elementen die behandeld werden.

6.5 Besluit Voorgaande onderzoeken tonen aan dat er een stijgende aandacht is voor burgerzin in de jaarverslagen naarmate de steekproefperiode vordert. Financiële steun (mecenaat) wordt het meest waargenomen. Enkel Umicore, Omega Pharma en UCB vermelden hierover niets. De andere items worden minder vaak beschreven, waarbij de banken, de retailers en Electrabel de beste leerlingen van de klas zijn. Dit zijn ondernemingen met een grote maatschappelijke rol en hun maatregelen inzake burgerzin hebben dan ook de grootste impact op hun activiteiten in vergelijking met andere ondernemingen in de steekproef zoals de holdings en de vastgoedbevaks. Wanneer er teruggekoppeld wordt naar de drie views on corporate citizenship, dan moet er vastgesteld worden dat de limited view het meest aan bod komt via het mecenaat. De equivalent view maakt vooral zijn opmars in de tweede helft van de steekproefperiode, zoals voornamelijk blijkt uit de laatst onderzochte elementen: verantwoordelijke consumptie, communicatie en ethiek. De extended view, die de politieke rol benadrukt, komt nauwelijks voor in de jaarverslagen in de steekproef. Sommige bedrijven schrijven wel dat zij de wetten naleven, maar dit hoort meer thuis in de compliance sfeer. Enkel Bekaert vermeldt in 2008 dat zij in strikte politieke neutraliteit haar activiteiten uitvoert (Bekaert, 2009). Het bedrijf distantieert zich dus van een politieke rol, zij weerlegt met andere woorden de extended view on corporate citizenship. Dit heeft onrechtstreeks te maken met het feit dat in België politieke partijen slechts in heel beperkte mate mogen gefinancierd worden met giften van bedrijven, in tegenstelling tot bijvoorbeeld de Verenigde Staten, waar bedrijven en particulieren de Mathieu Ghys


83

hoofdsponsors vormen van onder andere de presidentskandidaten. Daar zou men verwachten dat de politieke rol van de ondernemingen groter is en dat de extended view bijgevolg ruimer wordt toegepast.

Mathieu Ghys


84

7 Algemene MVO aspecten Terwijl de vorige hoofdstukken verscheidene specifieke elementen inzake maatschappelijk verantwoord ondernemen behandelden, wordt er nu gekeken naar een beschrijving van algemene MVO aspecten in de jaarverslagen. Bedrijven gaan immers af en toe hun algemene strategie op dit niveau bespreken, alsook wordt er verschillende malen gewag gemaakt van eventuele ondertekende verdragen. Tenslotte wordt er ook soms vermeld dat er een specifiek verslag uitgegeven wordt, gewijd aan de MVO activiteiten van de onderneming. Deze elementen zullen in dit hoofdstuk besproken worden. De beschrijving van deze algemene aspecten is een vrij recent fenomeen. Tot en met 2000 was de beschrijving hiervan beperkt. Enkel Electrabel beschreef een soort MVO verslag, en Dexia en KBC maakten gewag van enkele verdragen en charters die door hen ondertekend werden. Pas in het nieuwe millennium kenden deze aspecten een groeifase. Daarom wordt hier enkel gewerkt met een meting in 2008.

7.1 Strategie en Structuur In dit eerste deel wordt de weergave van strategische MVO aspecten alsook van de structuren om deze te realiseren, besproken. De strategische elementen gaan van de beschrijving van een concrete duurzame strategie of de integratie in de algemene ondernemingsstrategie tot een vermelding van de doelstellingen van het MVO beleid. De structuren zijn dan de instrumenten die hiertoe gebruikt worden. Het kan gaan om een specifiek MVO departement of comité, het gebruik van duurzaamheidsinstrumenten of de methodologie. Onderstaande tabel geeft de percentages in 2008. % in 2008 55% 30%

Strategie Structuren

Tabel 48: Overzicht van de strategie en structuur omtrent MVO

Uit de tabel is af te leiden dat meer dan de helft van de steekproefondernemingen haar strategie beschrijft. De holdings en de vastgoedbevaks zijn de voornaamste ontbrekende sectoren. De bedrijven trachten ook MVO te integreren in de algemene strategie door middel van een overkoepelende visie. Een mooi voorbeeld is “The Bekaert Way” (Bekaert, 2009).

Mathieu Ghys


85

Slechts 30% van de ondernemingen beschrijft de algemene MVO structuren die zij gebruiken om de MVO doelen te realiseren. Het gaat om de banken, de chemische bedrijven Solvay en Umicore, en Belgacom. Vooral bij de banken en Belgacom is dit erg uitgebreid beschreven met onder andere een CSR departement en een stuurgroep. Alle bedrijven in deze groep vermelden ook hun strategie en vallen dus ook binnen die groep.

7.2 MVO verslag Een andere trend die hoofdzakelijk in het laatste decennium gesitueerd wordt, is de opkomst van de duurzaamheidsverslagen. In dit apart verslag worden alle acties en activiteiten met betrekking tot maatschappelijk verantwoord ondernemen weergegeven. Ook het algemeen beleid, de doelstellingen en prestaties zijn erin opgenomen. In totaal vermeldt 40% van de ondernemingen in de steekproef het bestaan van een dergelijk document. Volgende tabel biedt een overzicht van de bedrijven, het jaartal en de beschrijving van het GRI. Bedrijf AB Inbev Belgacom Delhaize Dexia Electrabel Fortis KBC Umicore

Eerste MVO verslag 2005 2008 2008 2001 1990 2004 2006 2006

GRI Ja Ja Nee Ja Nee Nee Nee Nee

Tabel 49: Overzicht van de MVO verslagen in de steekproef

De tabel geeft aan dat de publicatie van een duurzaamheidsverslag vooral populair is bij banken. Ook sterk gereguleerde bedrijven zoals Belgacom en Electrabel maken er gebruik van. De vermelding van GRI ligt met amper 3 ondernemingen (15% van de steekproef) een stuk lager. GRI staat voor Global Reporting Initiative. Deze organisatie werd opgericht in 1997 en staat vooral bekend om het wereldwijde populaire framework voor duurzame rapportering. Het voorziet de richtlijnen en indicatoren die kunnen gebruikt worden om verslag uit te brengen over de duurzaamheid van de activiteiten. Deze Sustainability Reporting Guidelines vormen de basis van het framework. De laatste versie van de regels dateert van 2006 (Global Reporting Initiative, 2011). Dit framework geldt als de maatstaf bij uitstek voor het opstellen van verslagen en ook al blijkt uit de tabel dat slechts een minderheid Mathieu Ghys


86

dit effectief vermeldt, de toepassing ervan zal in de praktijk waarschijnlijk een stuk hoger liggen. Het opstellen van een dergelijk verslag kan gerelateerd worden aan de equivalent view on corporate citizenship (Matten & Crane, 2005), die besproken werd in het vorige hoofdstuk. Ondernemingen

beschouwen

het

duurzaamheidsverslag

als

een

manier

van

om

verantwoording af te leggen aan de maatschappij. Zo kunnen zij bijvoorbeeld verschillende non-gouvernementele organisaties inlichten over hun activiteiten en maatregelen omtrent milieu en burgerzin. De opkomst en vooral de stijgende aandacht voor de mening van deze laatste organisaties hebben het ontstaan van dergelijke rapporten in de hand gewerkt.

7.3 Verdragen en Charters Verscheidene ondernemingen maken in hun jaarverslag ook gewag van verdragen en charters omtrent duurzaam ondernemen die zij ondertekend hebben en bijgevolg ook zullen respecteren. Het gaat om zowel lokale charters, zoals het Manifest Duurzaam Ondernemen van het Vlaams Economisch Verbond, als om internationale charters, zoals het Global Compact verdrag van de Verenigde Naties. Onderstaande tabel biedt een overzicht.

Verdragen en charters UN Global Compact Equator Principles

% in 2008 25% 15% 15%

Tabel 50: Overzicht van verdragen en charters

De tabel geeft aan dat 25% van de bedrijven in de steekproef de ondertekening van één of meerdere verdragen vermeldt in het jaarverslag. De populairste hierbij zijn de UN Global Compact en de Equator Principles. Het eerste is een initiatief voor strategisch beleid waarbij de activiteiten uitgevoerd worden in overeenstemming met tien algemeen aanvaarde principes inzake mensenrechten, werkomstandigheden, leefmilieu en corruptie. Het framework heeft als doelstelling bedrijven en andere organisaties duurzame beleidsmaatregelen te laten ontwikkelen door tools en andere hulpmiddelen aan te bieden. Het ultieme doel is de tien principes zoveel mogelijk te verspreiden en zo de algemene doelstellingen van de Verenigde Naties, zoals de Millenniumdoelstellingen te bespoedigen (United Nations, 2011). Dit charter wordt vermeld door AB Inbev (2004) en de banken Dexia (1998) en Fortis (2006). Mathieu Ghys


87

De Equator Principles zijn richtlijnen opgesteld om het sociale en milieurisico bij projectfinanciering op een degelijke manier te kunnen inschatten. Zij zijn met andere woorden ontworpen voor de financiële instellingen en worden in de steekproef vermeld door alle banken (Dexia in 2004, Fortis en KBC in 2006). Zij werden opgericht in juni 2003 door een groep van banken en zijn geïnspireerd door de milieustandaarden van de Wereldbank en de sociale richtlijnen van de International Finance Corporation (Wikipedia, The Free Encyclopedia, 2010).

7.4 Besluit Uit voorgaande analyse blijkt dat de banken een leidende rol spelen in het vermelden van het algemene beleid inzake MVO in de jaarverslagen. Zij voldoen alle drie aan een meerderheid van de zeven onderzochte elementen. Dexia vervult zelfs alle criteria. Ook AB Inbev en Belgacom voldoen aan een meerderheid. De overige bedrijven slagen niet, met de holdings en de vastgoedbevaks als negatieve uitschieters. Ook UCB en Omega Pharma horen in dit rijtje thuis. De sterke prestatie van de banken heeft verschillende redenen. De grote maatschappelijke rol die zij vervullen, is er ongetwijfeld één van. Ook kunnen zij, als geldschieter van talrijke ondernemingen, invloed uitoefenen op hun duurzaam beleid. Dit stemt overeen met de Equator Principles. Het voeren van een dergelijk beleid draagt ook bij tot de commerciële reputatie die banken trachten te bereiken om zich te differentiëren. Dexia noemt zich bijvoorbeeld “de bank van de duurzame ontwikkeling” (Dexia, 2003). Bovendien is de banksector één van de strengst gereguleerde sectoren, waardoor er niet alleen meer aandacht wordt besteed aan de reglementering, maar ook aan het proactief anticiperen op nieuwe richtlijnen.

Banken

laten

dus

uitschijnen

dat

zij

zich

bewust

zijn

van

duurzaamheidsproblematiek en dat zij hierop zo goed mogelijk inspelen.

Mathieu Ghys


88

de

8 Synthese In dit finale hoofdstuk volgt een globaal overzicht van de gegevens vermeld in de vorige hoofdstukken met als uitgangspunt de verschillen tussen de sectoren. Daar waar in de vorige hoofdstukken vooral de evoluties van de individuele elementen werden benadrukt, zal hier dus een vergelijking worden bewerkstelligd tussen de globale evoluties in de respectieve sectoren. Verder wordt de terugkoppeling gemaakt naar de institutionele theorie, die stelt dat bedrijven zich conformeren naar de heersende wetgeving en normen en zich op basis daarvan gaan gedragen. Uiteraard moeten de ondernemingen in de steekproef onderverdeeld worden in sectoren. De volgende tabel biedt een overzicht van deze verdeling in vijf categorieën. De holdings en de vastgoedbevaks worden samen genomen in de categorie “holdings”, omwille van hun relatief beperkt personeelsbestand en andere structuur ten opzichte van de overige bedrijven in de steekproef. Verder wordt de classificatie eenvoudig gehouden teneinde de vergelijking niet te complex te maken. Categorie Holdings Productiebedrijven Retailers Nutsbedrijven Banken

Ondernemingen Befimmo, Cofinimmo, Ackermans & Van Haaren, GBL en NPM AB Inbev, Bekaert, Omega Pharma, Solvay, UCB en Umicore Colruyt en Delhaize Belgacom, Electrabel, Mobistar en Telenet Dexia, Fortis en KBC

Tabel 51: Overzicht van de sectoren en bijhorende bedrijven

Dit hoofdstuk begint met een inleiding tot de institutionele theorie. Daarna worden de onderdelen uit de voorgaande hoofdstukken aan de hand van een aantal visuele voorstellingen besproken wat betreft de globale evolutie en de verschillen tussen de onderscheiden sectoren. Per bedrijf werden eerst de individuele elementen gegroepeerd in een aantal categorieën, op basis van de indeling van de respectieve hoofdstukken, en vervolgens geaggregeerd tot een score per hoofdstuk. De sectorscores op de verschillende onderdelen zijn dan weer gemiddelden van de bedrijven in de respectieve sector, rekening houdend met de steekproef op het moment van het meetpunt. Aangezien Omega Pharma bijvoorbeeld pas in 2002 in de steekproef wordt opgenomen, worden zij niet meegerekend in de gemiddelden tot en met het jaar 2000, zowel globaal als in de overeenstemmende sector (productiebedrijven). Alle tabellen, zowel per bedrijf en per element, als per sector en globaal, kunnen teruggevonden Mathieu Ghys


89

worden in bijlage. Op de verticale as van de staafdiagrammen wordt telkens weergegeven aan hoeveel van de onderzochte elementen de bedrijven in een sector voldoen. Het is dus een weergave van de absolute score van de sector bij het meetpunt aangegeven op de horizontale as.

8.1 Institutionele theorie Deze gekende theorie geeft een aantal grondregels om de gedragingen van ondernemingen te verklaren. Hiertoe legt ze de nadruk op dieperliggende aspecten van de samenleving. Het gaat om de processen en structuren die ervoor zorgen dat regels, wetten, normen en gewoontes worden beschouwd als de autoritaire richtlijnen voor het gedrag van organisaties naar de maatschappij toe (Wikipedia, The Free Encyclopedia, 2011). DiMaggio en Powell (DiMaggio & Powell, 1983) beschrijven in hun verhandeling drie vormen van isomorfismen. Isomorf betekent structureel identiek (Wikipedia, The Free Encyclopedia, 2011) en bijgevolg gaat het dus om de aanpassing van de MVO strategieën van ondernemingen aan de heersende normen. De eerste vorm is coercive isomorphism. Dit betekent dat bedrijven en organisaties zich schikken naar de regels en normen opgelegd door instellingen zoals overheden en andere regelgevende instanties. Het ontstaan van MVO strategieën bij grote en multinationale ondernemingen op basis van institutionele regels wordt echter weinig gesteund door empirische bevindingen, onder meer door de beperkte opname van sociale kwesties in de internationale regelgevingen (Escobar & Vredenburg, 2011). De tweede vorm is normative isomorphism en houdt in dat normen en standaarden in een bepaalde sector of industrie ervoor zorgen dat de meeste bedrijven zich conformeren. Een vaak gehoord argument is dat sectoren deze zelf gaan ontwikkelen om te voorkomen dat overheden of andere instanties striktere regels gaan opleggen en zo de competitieve slagkracht van de onderneming of de sector in gevaar brengen. Een bekend voorbeeld is het “Responsible Care” programma in de chemische industrie met als doel een continue verbetering op het vlak van veiligheid, gezondheid en leefmilieu (International Council of Chemical Associations, 2011).

Mathieu Ghys


90

De derde en laatste vorm is mimetic isomorphism. Hier gaan bedrijven succesvolle strategieën van andere ondernemingen kopiëren in de hoop dat deze ook bij hen de complexiteit en onzekerheid met betrekking tot duurzaam ondernemen reduceren. Een nadeel is dat men soms te weinig rekening houdt met de specifieke context van het eigen bedrijf, waardoor de strategie heel wat minder succesvol is dan bij het voorbeeld. Vooral voor multinationale ondernemingen is dit gevaar groot. In de volgende delen van dit hoofdstuk zal getracht worden de link te maken met de hier besproken theorie.

8.2 Corporate governance In de bespreking van corporate governance in het betreffende hoofdstuk werden drie mijlpalen vastgesteld in de evolutie doorheen de steekproefperiode: de aanbevelingen van het VBO, de CBFA en de Beurs van Brussel in 1998, de wijzigingen in het Wetboek van Vennootschappen in 2002, en tenslotte de Code Lippens in 2004. Daarbij viel een vrij grote uniformiteit tussen de ondernemingen in de steekproef op. Het volgende staafdiagram geeft een overzicht van de evoluties in de verschillende sectoren. Het aantal onderzochte elementen in de respectieve jaarverslagen bedraagt 12 in 1998, 8 in 2002 en 20 in 2006. De elementen hebben betrekking op de hoofdpunten van de aanbevelingen en regels en vooral op de specificaties omtrent de publicatie van informatie in het jaarverslag. 16 14 12

Holdings

10

Productiebedrijven

8

Retailers

6

Nutsbedrijven

4

Banken

2 0 1998

2002

2006

Figuur 1: Evolutie van corporate governance in de onderscheiden sectoren

Uit het staafdiagram is opnieuw de uniformiteit, nu tussen de verschillende categorieën, af te leiden. Nu wordt het wel duidelijk dat deze uniformiteit vooral gesitueerd is bij de aanbevelingen van de CBFA, het VBO en de Beurs van Brussel en bij de Code Lippens, maar Mathieu Ghys


91

dat het minder het geval is bij de wijziging van het Wetboek van Vennootschappen. Deze laatste was vooral gericht op de omvorming van de raad van bestuur tot legaal bestuursorgaan, de rol van de algemene vergadering en de onafhankelijkheid van bestuurders en commissarissen (Federale Overheidsdienst Financiën, 2002). Het aantal onderzochte elementen is bijgevolg niet alleen vrij beperkt en erg verschillend van deze in 1998 (en in 2006), maar de wijzigingen in het wetboek hebben ook nauwelijks betrekking op de openbaarmaking van informatie in het jaarverslag. De procentuele scores liggen dan ook een stuk lager dan bij de andere twee tijdsopnames. Bovendien verdwijnt de uniformiteit voor een groot deel. De banken zijn logischerwijze de best presterende ondernemingen in de steekproef. Vanwege hun belangrijke rol in het economisch stelsel worden zij het strengst gecontroleerd en gereguleerd om wanpraktijken zoals corruptie en fraude tegen te gaan en de spaargelden van de vele consumenten te vrijwaren. De jaarverslagen zorgen hierbij voor de nodige transparantie naar aandeelhouders en beleggers toe, hetgeen de consistent hoge scores verklaart. Dexia en vooral Fortis zijn de voortrekkers. In de sector van de productiebedrijven is, over de gehele periode bekeken, Bekaert het zwakke broertje terwijl Umicore de beste prestatie levert. Bij de holdings zijn Befimmo en GBL respectievelijk de zwakste en de sterkste. In de categorie van de nutsbedrijven wordt consistent gepresteerd, maar bij de retailers hinkt Colruyt achterop. De aanbevelingen in 1998 (Verbond van Belgische Ondernemingen, 1998; Commissie voor Bank- en Financiewezen; Beurs van Brussel, 1998) en de principes van de code Lippens (Commissie Corporate Governance, 2004) hebben wel bepalingen die rechtstreeks de bekendmaking van informatie in het jaarverslag behandelen. Het aantal onderzochte elementen is dus hoger, vooral in het geval van de code Lippens. De scores zijn ook vrij uniform en schommelen zowel in 1998 als in 2006 rond 70%. Ook de holdings, die in de vorige hoofdstukken niet zo positief uit de analyse kwamen, presteren goed op het vlak van corporate governance. Een opvallende evolutie is dan weer terug te vinden bij de nutsbedrijven. In 1998 en 2006 horen zij bij de betere leerlingen van de klas, maar bij de meting in 2002 kennen zij een zware terugval. De goede prestaties volgen, zoals bij de banken, deels uit de strenge regulering in deze sector. De redenen voor de slechte prestatie zijn echter moeilijker te vinden. Uiteraard gaat het enkel om verslaggeving en niet om het effectief uitvoeren van de maatregelen. De sterke prestaties bij de andere meetpunten vergroten dan ook het vermoeden dat de slechte prestaties op het vlak van vermelding in 2002 niet zomaar kunnen doorgetrokken worden naar het effectief beleid in dat jaar. Mathieu Ghys


92

De publicatie van informatie omtrent corporate governance in het jaarverslag is een mooi voorbeeld van de institutionele theorie. De resultaten in het staafdiagram tonen aan dat bedrijven zich conformeren naar de aanbevelingen van de verschillende instanties. Een opvallende vaststelling is wel dat de sterkste vorm van regelgeving, dus de sterkste variant van de institutionele theorie, volgens de jaarverslagen de slechtste resultaten oplevert. De verandering in de wetgeving in 2002 wordt minder weerspiegeld in de jaarverslagen dan de andere twee mijlpalen, maar dit heeft vooral te maken met de eerder vermelde redenen. De evolutie op het gebied van corporate governance in de jaarverslagen stemt vooral overeen met coercive isomorphism. Het zijn immers wetgevende en andere instanties die regels en richtlijnen opleggen waarnaar de bedrijven zich horen te schikken. Men kan echter ook argumenteren dat de aanbevelingen in 1998 en 2004 thuis horen onder het normative isomorphism. Het gaat immers in beide gevallen om normen opgelegd door nietoverheidsinstanties die samengesteld zijn uit vertegenwoordigers van verschillende partijen. Het VBO kan in dit perspectief beschouwd worden als een vertegenwoordiger van de bedrijven en de Beurs van Brussel kan gezien worden als de representatie van de belegger. De CBFA is, als openbare instelling, de vertegenwoordiger van de overheid. Dus de overheid heeft onrechtstreeks wel in de pap te brokken, maar het gaat toch om richtlijnen en aanbevelingen, en niet om verplicht te volgen wetgeving. Rapportering omtrent deugdelijk bestuur bevindt zich dus in de grijze zone tussen coercive isomorphism en normative isomorphism. Het neigt echter iets meer naar deze laatste vorm en kan bijgevolg beschouwd worden als een manier om strengere en vooral verplichte regels te voorkomen. Een nadeel van deze codes is bijgevolg de afwezigheid van sanctiemechanismen om ondernemingen in het gareel te houden. De aanbevelingen kunnen dus niet zo gemakkelijk afgedwongen worden. Tegelijkertijd tonen de resultaten van de analyse dat ondernemingen deze codes degelijk opvolgen. Ze conformeren zich dus naar de normen. Een belangrijke rol hierbij is weggelegd voor het comply or explain principe. Dit laat bedrijven toe af te wijken van de aanbevelingen naargelang hun specifieke context, zolang zij uitleg verschaffen over de beweegredenen. Zo kunnen zij de richtlijnen gemakkelijker opvolgen. Bovendien is een instantie als de beurs een belangrijk element in de financiering van ondernemingen. Deze

Mathieu Ghys


93

impliciete macht speelt ook een rol in de goede naleving van de code. Dit argument is uiteraard in lijn met coercive isomorphism.

8.3 Personeelsbeleid Het hoofdstuk omtrent personeelsbeleid bracht een stijgende aandacht voor dit item in de jaarverslagen aan het licht. Een brede waaier aan maatregelen en acties wordt door de bedrijven in de steekproef vermeld. In totaal werden 35 elementen bestudeerd op vier meetpunten: 1990, 1995-1996, 2000 en 2008. Deze worden gegroepeerd in 6 categorieën: verloning, veiligheid, work-life balance, communicatie, opleidingen en sociaal overleg. Per bedrijf en per sector kunnen deze elementen teruggevonden worden in de tabellen in bijlage. Een overzicht voor de globale evolutie voor de verschillende sectoren wordt gevonden in het onderstaande staafdiagram. 25 20

Holdings

15

Productiebedrijven Retailers

10

Nutsbedrijven

5

Banken

0 1990

1995/96

2000

2008

Figuur 2: Evolutie van personeelsbeleid in de onderscheiden sectoren

De zwakke prestatie van de holdings en de vastgoedbevaks werd ook al aangehaald in het betreffende hoofdstuk. Enkel op het einde van de steekproefperiode stijgen ze een beetje door het vermelden van enkele aspecten omtrent het verloningsbeleid. De voornaamste reden is uiteraard het kleine personeelsbestand van deze ondernemingen. Indien men naar de andere categorieën kijkt, ziet men in het staafdiagram dat zij niet zoveel van elkaar verschillen wat betreft het totaal aantal elementen waaraan zij voldoen. In het begin hinken de productieondernemingen achterop, maar zij halen die achterstand vrij goed op en evolueren mee met de andere sectoren. Zij worden ook een beetje gehinderd door de Mathieu Ghys


94

zwakke prestaties van Omega Pharma. De nutsbedrijven kennen eveneens een sterke groei, grotendeels in het laatste gedeelte van de steekproefperiode. Enkel Telenet presteert in deze sector vrij zwak op het vlak van rapportering. De retailers kennen een vrij constante groei doorheen de periode. Hier is Colruyt het zwakke broertje, al is dit heel relatief ten opzichte van de sterke prestatie van Delhaize. De banken presteren alle drie op een hoog niveau, al is Fortis bij de eerste drie opnames een stuk sterker dan Dexia en KBC, die hun achterstand dus goed maken in de laatste tijdsperiode. De verschillen tussen de sectoren onderling liggen in kleine verschillen in de onderdelen. Zo lopen de banken achterop op het gebied van veiligheid. De productiebedrijven en nutsbedrijven presteren hier sterk op, maar dit wordt gecompenseerd door enkelen die hier niets over vermelden. De productiebedrijven hinken ook iets achterop bij de opleidingen en communicatie, die een globale gestage groei kennen doorheen de steekproefperiode. De banken en nutsbedrijven scoren sterk op de work-life balance elementen, hetgeen zich vooral weerspiegelt naar het einde van de steekproefperiode toe. De retailers leveren op dit vlak de minste prestatie. Op het vlak van verloning is er niet zoveel verschil. De banken en nutsbedrijven presteren hier licht beter dan de overige sectoren. Globaal gezien, zijn de elementen opleidingen en work-life balance de belangrijkste items in de jaarverslagen naarmate het einde van de steekproef nadert. De terugkoppeling naar de institutionele theorie ligt hier heel wat minder voor de hand. Toch kunnen er verschillende elementen aan gerelateerd worden. Op het gebied van personeelsbeleid is de wetgeving een stuk minder uitgebreid in vergelijking met andere bestudeerde facetten, zoals corporate governance. Het sociaal overleg, de verloning, de veiligheid en in mindere mate de work-life balance (o.a. arbeidsduur) worden via wetten en vooral collectieve arbeidsovereenkomsten (CAO’s) geregeld. De publicatie van de informatie in het jaarverslag is helemaal niet in een wet of CAO vastgelegd. Daarnaast zijn deze aspecten reeds lang in de wetgeving opgenomen, en waren dus reeds geïnstitutionaliseerd voor de jaarverslagen meer dan alleen financiële informatie begonnen te beschrijven. De meer recente trend naar meer maatschappelijk verantwoord ondernemen in de jaarverslagen heeft hier dus weinig invloed. Desalniettemin is een duidelijk stijgende trend waarneembaar in de aandacht die de ondernemingen aan personeelsbeleid spenderen in hun jaarverslagen. Zoals eerder beschreven, zou één van de redenen kunnen zijn dat dit gezien wordt als een vorm van Mathieu Ghys


95

imagomarketing naar de arbeidsmarkt toe. Deze laatste wordt gekenmerkt door een toenemende schaarste, grotendeels aan hoger opgeleiden. Dit zijn net de profielen die de bedrijven steeds meer in dienst nemen. Aangezien de BEL20 ondernemingen meestal veel personeel in dienst hebben en vaak ook een groot verloop kennen, zijn zij gebaat bij een goede reputatie bij potentiële werknemers. Men kan natuurlijk het argument opwerpen dat sollicitanten bijna nooit het jaarverslag van een mogelijke werkgever gaan lezen, hetgeen inderdaad weinig waarschijnlijk lijkt. Toch moet dit jaarverslag beschouwd worden als een vorm van transparantie naar de samenleving toe. Onrechtstreeks kan dit dus een grote invloed hebben op de reputatie van een bedrijf. Een voorbeeld zijn rankings inzake de aantrekkelijkheid van bedrijven als werkgever, waarbij informatie uit het jaarverslag werd opgenomen ter bepaling van het resultaat. Het gaat dus om een soort van zelfpromotie om potentiële werknemers en instanties die dergelijke rankings opstellen, te overtuigen van hun competenties (Ogden & Clarke, 2005). Men kan dit bijgevolg zien als een vorm van mimetic isomorphism, waarbij ondernemingen een gepercipieerde succesvolle strategie (het uitgebreid publiceren van informatie omtrent personeelsbeleid in het jaarverslag) gaan kopiëren, ten einde een goede reputatie op te bouwen. Dit zou verklaren waarom work-life balance en opleidingen steeds populairder worden. Het zijn immers deze elementen waar werknemers – vooral hoger opgeleiden – meer en meer belang aan hechten bij de keuze van hun werkgever. Verder geeft het ook aan dat ondernemingen met een kleiner personeelsbestand en een kleiner verloop minder inspanningen zullen doen wat betreft de publicatie in het jaarverslag. Dit is dan ook een verklaring voor de slechte scores van de holdings en de vastgoedbevaks, vooral op het gebied van opleidingen en work-life balance.

8.4 Milieubeleid De publicatie van informatie omtrent de impact van de activiteiten op het leefmilieu en de betreffende maatregelen bleek in een vorig hoofdstuk een duidelijke trend te zijn. In het begin van de steekproefperiode was dit hoofdstuk van het jaarverslag heel beperkt. In de jaren ’90 waren er de eerste duidelijke verschijnselen, maar de opmars vond grotendeels plaats in de tweede helft van de steekproefperiode en dan voornamelijk vanaf het begin van het nieuwe millennium. In totaal werden 31 elementen bestudeerd, gegroepeerd in vijf categorieën: Mathieu Ghys


96

algemeen milieubeleid, energie en emissie, afvalbeheer, milieuvriendelijke producten en locatie en mobiliteit. Er waren drie tijdsopnames, namelijk in 1995-1996, in 2000 en in 2008. Onderstaand staafdiagram biedt een overzicht van de evolutie voor de onderscheiden bedrijfsgroepen. 20 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0

Holdings Productiebedrijven Retailers Nutsbedrijven Banken

1995/96

2000

2008

Figuur 3: Evolutie van milieubeleid in de onderscheiden sectoren

In het staafdiagram zijn drie opvallende evoluties waarneembaar. Vooreerst is er de serieuze achterstand van de banken ten opzichte van de drie best presterende sectoren bij de eerste meting, die wordt goed gemaakt bij de tweede en vooral bij de derde opname. Deze inhaalbeweging wordt teweeg gebracht door een goede score op de milieuvriendelijke producten en een inhaalbeweging op het vlak van energie en emissie en algemeen milieubeleid. Dexia is de voornaamste stimulator in deze bedrijfsgroep. Dus ondanks hun beperkte mogelijkheden in vergelijking met productie- en nutsbedrijven kan men vaststellen dat banken de trend van ecologische activiteiten niet aan zich hebben laten passeren, en hard hun best doen om een milieuvriendelijk imago te creëren, onder andere via ecologische beleggingen. Ten tweede is er de nulgroei van de nutsbedrijven bij het tweede metingspunt. Dit wordt veroorzaakt door de uitstekende prestatie van Electrabel, dat op elk punt de beste prestatie in de gehele steekproef levert. Belgacom vermeldt in 1995 echter niets omtrent milieu in het jaarverslag. Dit zet de uitstekende score van Electrabel om in een vergelijkbare sectorscore ten opzichte van de andere sectoren bij de eerste meting. In 2000 vervoegden Telenet en Mobistar de nutsbedrijven, waarbij zij initieel slechte prestaties leverden op de publicatie van het milieubeleid. De groei van Belgacom en Electrabel volstond niet om dit te compenseren, waardoor het sectorgemiddelde stagneerde. Mathieu Ghys


97

Tot slot is er de afwezigheid van de holdings en vastgoedbevaks bij de eerste twee meetpunten en hun daaropvolgende inhaalbeweging bij de laatste meting. Deze wordt hoofdzakelijk veroorzaakt door de vastgoedbevaks Befimmo en uitblinker Cofinimmo, die via milieuvriendelijke huuroplossingen, de categorie “holdings” op de kaart zetten. De geringe inspanningen van de echte holdings in het jaarverslag hebben voornamelijk te maken met hun structuur. Investeren in andere bedrijven is immers hun hoofdactiviteit, waarbij het milieubeleid vooral bij de participaties wordt gevoerd en niet op het hoofdkantoor van de holding. De rapportering gebeurt dan ook hoofdzakelijk in de jaarverslagen van de respectieve deelnemingen. De productie- en nutsbedrijven presteren het sterkst op het vlak van emissie en energie. In het begin van de steekproef zijn deze elementen niet echt populair bij de andere sectoren, maar in het laatste decennium maken deze een sterke opmars. Een van de oorzaken is natuurlijk het Kyoto-protocol, dat in 1997 werd opgesteld en de emissieproblematiek echt op de kaart zette. Sindsdien is milieu een belangrijk politiek en maatschappelijk item geworden. De productiebedrijven scoren, ondanks de afwezigheid van informatie bij Omega Pharma, ook sterk op het algemeen milieubeleid en het afvalbeheer. Dit laatste punt is logischerwijze ook sterk aanwezig bij de retailers. Zij presteren ook vrij goed op het vlak van locatie en mobiliteit, hetgeen niet verbazingwekkend is gezien de vele verkooppunten waarover zij beschikken. Ook de nutsbedrijven horen hier bij de betere sectoren, onder impuls van vooral de jongere ondernemingen Mobistar en Telenet. Deze laatste hebben in het laatste decennium natuurlijk een sterke expansie gekend, wat hen ook mogelijkheden biedt om op dit vlak te presteren, onder meer via nieuwe kantoorgebouwen. In het hoofdstuk omtrent milieu werd de link gelegd met vier strategieën om te reageren op externe druk tot duurzame ontwikkeling: reduced legal liability, reduced risk exposure, reduced cost en green consumerism (Escobar & Vredenburg, 2011). Uit de resultaten bleek dat de reduced legal liability strategie de meest voorkomende was in de steekproef. Dit betekent dat ondernemingen zich voornamelijk gaan conformeren naar de regelgeving die door de bevoegde instanties op dit gebied werd ontwikkeld. Dit is dus een duidelijke vorm van coercive isomorphism. De andere strategieën kunnen beschouwd worden als vorm van mimetic isomorphism. Het gaat immers vaak om maatregelen en acties die van andere bedrijven in de directe omgeving worden overgenomen. Mathieu Ghys


98

Er zijn natuurlijk verschillen naargelang de groepen maatregelen. Zo werd de wetgeving omtrent emissies en groene energie het voorbije decennium een stuk strenger, waardoor de acties die bedrijven in die context uitvoeren veelal een vorm van coercive isomorphism zijn. Daarnaast zijn ook de invoering van een ISO14001 systeem, de bodemsanering en de regelgeving omtrent verpakkingen mooie voorbeelden. Mimetic isomorphism kan dan weer teruggevonden worden in bijvoorbeeld de milieuvriendelijke beleggingen die banken aanbieden. Dexia neemt hier de pioniersrol op zich en in de daaropvolgende jaren ziet men ook in de jaarverslagen van de andere banken dergelijke producten verschijnen. Binnen elke categorie van de gerapporteerde elementen zijn er dus voorbeelden van zowel mimetic als coercive isomorphism. De vermelding van het milieubeleid in het jaarverslag wordt niet opgelegd door de overheid. Maar aangezien milieu steeds belangrijker wordt op het maatschappelijk en politiek vlak, ervaren bedrijven druk van buitenaf om dit te vermelden. Hierbij zijn niet enkel nongouvernementele organisaties zoals Greenpeace belangrijk, maar ook de beleggers, analisten en andere stakeholders besteden steeds meer aandacht aan dit item. Bovendien zien bedrijven dat sectorgenoten dit ook beginnen te doen. Het gaat dus vooral om normative isomorphism. Natuurlijk proberen ondernemingen langs deze weg ook een positieve bijdrage aan hun reputatie en imago te leveren, in de eerste plaats naar de aandeelhouders en beleggers toe, maar anderzijds ook naar NGO’s en andere instanties. Bedrijven nemen hierbij vaak het woord “proactief” in de mond, waarmee zij willen laten uitschijnen dat zij vooruitstrevend zijn op het gebied van milieubeleid. Toch blijkt uit de analyse aan de hand van de vier strategieën van Escobar en Vredenburg dat dit in werkelijkheid waarschijnlijk een stuk minder het geval is. Ook in deze analyse nemen in totaal drie bedrijven dit woord in de mond tijdens de bespreking in het jaarverslag. Toch wordt dit vervolgens nauwelijks gestaafd met harde en duidelijk proactieve maatregelen. Een echt proactief beleid valt dus niet uit de jaarverslagen af te leiden, hetgeen in lijn ligt met de analyse van Escobar en Vredenburg.

Mathieu Ghys


99

8.5 Burgerzin In het hoofdstuk inzake burgerzin kwam aan het licht dat er ook hiervoor een groeiende aandacht in de jaarverslagen is. De meest voorkomende vorm die beschreven werd, was het geven van financiële steun, ook wel mecenaat of sponsoring genoemd. In totaal werden 17 elementen onderzocht, die op hun beurt werden ingedeeld in vier categorieën: mecenaat, organisatie, verantwoordelijke consumptie en communicatie en ethische aspecten. Deze werden vastgelegd op elk van de vier meetpunten: 1980, 1990, 2000 en 2008. In het volgende staafdiagram is er een overzicht te vinden voor elk van de sectoren. 14 12 Holdings

10 8

Productiebedrijven

6

Retailers

4

Nutsbedrijven Banken

2 0 1980

1990

2000

2008

Figuur 4: Evolutie van burgerzin in de onderscheiden sectoren

In het staafdiagram kunnen drie opvallende vaststellingen worden gedaan. Vooreerst is er de relatief sterke prestatie van de banken in de eerste helft van de steekproefperiode. Zij vermelden initieel veel elementen op het vlak van mecenaat en bij de laatste twee metingen is er ook een merkbare stijging van de vermelding van andere categorieën aan elementen. Tussen de banken onderling is er weinig verschil in prestaties, al vermeldt Fortis net iets meer elementen dan de overige twee doorheen de steekproef. Verder kennen de retailers en nutsbedrijven een mindere start in vergelijking met de banken, al worden de nutsbedrijven pas in 1990 in de steekproef opgenomen. Later maken beide bedrijfsgroepen een inhaalbeweging en op het einde overstijgen zij de banken nipt. Bij de retailers wordt de kar getrokken door Delhaize, omdat Colruyt pas in de laatste periode burgerzin in het jaarverslag vermeldt. De nutsbedrijven worden vooral gedreven door Electrabel. Ook de anderen dragen hun steentje bij, al komen de jonge ondernemingen

Mathieu Ghys


100

Mobistar en Telenet eveneens pas tegen het einde van de periode op dreef. Beide sectoren kennen een gestage groei van het mecenaat tot op het niveau van de banken en in de tweede helft van de periode scoren zij ook op de andere elementengroepen, waarbij de retailers de kroon spannen op het vlak van communicatie en ethiek, en de nutsbedrijven op het gebied van organisatie en consumptie. De retailers, nutsbedrijven en banken scoren dus het best in de rapportering van burgerzin. Dit hoeft niet te verbazen, aangezien zij in de steekproef de grootste maatschappelijke rol vervullen in vergelijking met de andere ondernemingen. Zij staan ook het meest in contact met consumenten en burgers, terwijl de productiebedrijven en holdings veeleer opereren op business-to-business markten. Dit alles geeft bijgevolg aanleiding tot verhoogde inspanningen op het vlak van burgerzin, zowel qua activiteiten als qua rapportering. Tot slot zijn er nog de productiebedrijven en holdings. Zij maken een kleine inhaalbeweging bij de laatste twee metingen. In beide gevallen worden zij in 2000 bewerkstelligd door één bedrijf, respectievelijk Solvay en NPM. Naderhand volgen de andere bedrijven bij de meting in 2008, op Omega Pharma na. De kleine ondernemingen moeten het vooral hebben van mecenaat, terwijl de productiebedrijven ook scoren op organisatie en communicatie en ethiek. In het betreffende hoofdstuk wordt de link gelegd met verschillende views on corporate citizenship (Crane & Matten, 2005). De limited view, waarin ondernemingen iets terug willen geven naar de samenleving, blijkt de meest vermelde te zijn in de jaarverslagen, via de elementen mecenaat en de organisatie ervan. Toch krijgt ook de equivalent view on corporate citizenship meer aandacht, vooral in de tweede helft van de steekproefperiode. Deze gaat vooral over de verantwoording die ondernemingen afleggen tegenover de maatschappij, alsook de inspanningen van bedrijven om hun negatieve impact te minimaliseren. De verhoogde aandacht blijkt uit de elementen verantwoordelijke consumptie en communicatie en ethische aspecten. Binnen de in dit hoofdstuk behandelde items is de rapportering van burgerzin het moeilijkst terug te koppelen naar de institutionele theorie. Mimetic isomorphism is hier het meest voor de hand liggend. Bedrijven zien andere bedrijven hun jaarverslag uitbreiden met dit stuk en zien hen bijgevolg stijgen op een duurzaamheidsranking of in een rapport van een NGO. Bijgevolg wordt de strategie als succesvol beschouwd en overgenomen. Een mooi voorbeeld Mathieu Ghys


101

is de vermelding van de vele goede doelen die gesponsord worden. Concurrenten moeten hier dan eigenlijk ook aan meedoen om mogelijke reputatieschade te vermijden.

8.6 Algemene MVO aspecten Uit het betreffende hoofdstuk bleek dat de rapportering van algemene aspecten omtrent maatschappelijk verantwoord ondernemen in de jaarverslagen een recent fenomeen was. Daarom werd slechts één meting verricht in 2008. Onderstaand staafdiagram geeft de scores van de onderscheiden sectoren op basis van vijf onderzochte elementen. 6 5 4 3 2 1 0

Figuur 5: Scores van de onderscheiden sectoren op de algemene MVO aspecten in 2008

De banken blinken duidelijk uit in de rapportering van algemene MVO aspecten, Zij vermelden bijna alle onderzochte aspecten op enkele uitzonderingen na. Bovendien is het weinig waarschijnlijk dat zij die uitzonderingen niet in praktijk uitvoeren (vb. het niet toepassen van het Global Reporting Initiative). De holdings en vastgoedbevaks vermelden op geen enkel moment een algemeen MVO aspect in hun jaarverslagen. De overige sectoren presteren ongeveer even goed. Zij beschrijven vaak enkele strategische aspecten van MVO. De overige elementen worden minder vaak toegepast. Structuren voor MVO, zoals de oprichting van een CSR departement, worden besproken door Belgacom, Solvay en Umicore. De scores in verband met MVO verslagen en GRI kunnen teruggevonden worden in het vorige hoofdstuk. Tot slot worden nog enkele verdragen vermeld door Mobistar en AB Inbev. De banken vormen een mooi voorbeeld van institutionalisering op sectorniveau. De Equator Principles,

die

banken

een

aantal

richtlijnen

opleggen

bij

het

toekennen

van

projectfinanciering, ontwikkelden zich tot standaarden voor de banksector, en zijn dus een Mathieu Ghys


102

vorm van normative isomorphism. Zo zijn er nog enkele verdragen, zoals het UN Global Compact, die door de sector als algemeen geldend worden beschouwd. De aspecten in verband met MVO strategieën en structuren zijn dan weer voorbeelden van mimetic isomorphism. Zij worden gespot bij ondernemingen in de omgeving en overgenomen om ook succesvol te worden. Het MVO verslag en vooral het Global Reporting Initiative kunnen beschouwd worden als normative isomorphism. Non-gouvernementele organisaties eisen verantwoording van bedrijven met een grote maatschappelijke rol, zoals banken, en leggen impliciet regels op over de rapportering en transparantie. Deze worden dan overgenomen door de sector.

8.7 Globaal overzicht voor totale steekproef De onderstaande tabel biedt een overzicht van de gemiddelde resultaten voor alle groepen van elementen voor de volledige steekproef.

Mathieu Ghys


103


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 8

2002 8 4

2006 20 14

% Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Opleidingen (7) Sociaal overleg (5) Verloning (5) Veiligheid (4) Work-life balance (9) Communicatie (5) Totaal vervulde elementen (35)

66,67% 1990 35 1 1 1 1 1 1 6

50,00% 1995/96 35 2 2 1 2 1 1 9

70,00% 2000 35 3 2 2 1 2 2 12

% Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Algemeen milieubeleid (9) Afvalbeheer (4) Energie en emissie (8) Milieuvriendelijke producten (2) Locatie en mobiliteit (8) Totaal vervulde elementen (31)

17,14% 1995/96 31 2 2 2 1 1 8

25,71% 2000 31 3 2 2 1 1 9

34,29% 2008 31 4 3 5 1 2 15

% Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Mecenaat (8) Organisatie (3) Consumptie (2) Communicatie en ethiek (4) Totaal vervulde elementen (35)

26% 1980 17 2 1 0 1 4

29% 1990 17 2 1 0 1 4

48% 2000 17 3 1 1 1 6

2008 17 5 2 1 2 10

23,53%

23,53%

35,29%

58,82%

%

2008 35 4 2 2 2 3 2 15 42,86%

Tabel 52: Globaal overzicht voor volledige steekproef

Deze tabel is eigenlijk een samenvatting voor de resultaten van de analyse voor de volledige steekproef. Er kan afgeleid worden dat de totale steekproef op het einde slechts slaagt voor twee van vier hoofdcategorieën. Niet toevallig zijn dit de facetten met een lager aantal aan onderzochte elementen. Dit wordt enerzijds veroorzaakt door de uniformiteit van de trends (vb. corporate governance), maar anderzijds ook door de relatief geringe beschrijving van het onderwerp in vergelijking met de rest, waardoor minder elementen kunnen bestudeerd worden

Mathieu Ghys


104

(vb. burgerzin). De uniformiteit van het beleid zorgt dan logischerwijze voor de hoogste score: 70% voor corporate governance in 2006. Hoewel de andere twee onderwerpen, personeels- en milieubeleid, lager scoren, moet dit absoluut niet geïnterpreteerd worden als een zwakke prestatie van de BEL20 ondernemingen. Vooreerst is er de veelheid aan elementen. Dit zijn trends die ingezet zijn door bepaalde bedrijven, maar lang niet allemaal even wijd verspreid zijn. Ook zijn er ondernemingen die een bepaalde maatregel wel genomen hebben, maar die dit niet rapporteren in het voorwerp van analyse, het jaarverslag. Verder zijn dit ook de onderwerpen waarop bepaalde soorten van ondernemingen, zoals de holdings en de vastgoedbevaks, niet veel punten scoren. Dit leidt dan ook tot een vertekening van het resultaat. Tenslotte is het moeilijk om op basis van een jaarverslag een waarde te koppelen aan de acties die door ondernemingen worden beschreven. Enkele goed uitgevoerde maatregelen zullen meer effect hebben dan vele slecht uitgevoerde, maar op basis van een jaarverslag is dit helaas niet goed af te leiden. Het enige wat met zekerheid vast te stellen is, is de verhoogde aandacht voor de verschillende onderwerpen in de jaarverslagen van de ondernemingen in de steekproef. De volgende tabel geeft hetzelfde overzicht, maar nu zonder de ondernemingen die vaak voor vertekening zorgen, zijnde de holdings, de vastgoedbevaks en Omega Pharma. Er valt onmiddellijk op dat er nauwelijks verschil is bij de facetten corporate governance en burgerzin. Wat corporate governance betreft, bevestigt dit resultaat de eerder aangehaalde uniformiteit over de steekproef heen. Ook de in deze tabel weggelaten ondernemingen presteren op dit vlak op het niveau van de totale steekproef. Wat burgerzin betreft, heeft het ook te maken met de nog vrij goede rapportering van de vastgoedbevaks en de holdings, in vergelijking met personeels- en milieubeleid. Daarnaast omvat deze categorie ook minder onderzochte elementen, hetgeen de vertekening door aanpassing van de steekproef verkleint. Daarentegen is er wel verschil op het gebied van personeels- en milieubeleid. De verschillen worden groter naarmate het einde van de steekproef nadert en brengen ook een aanzienlijke verbetering met zich mee. Zo slaagt de steekproef nu gemiddeld wel op de onderzochte elementen, hoewel de bedenkingen bij de procentuele uitslagen gemaakt in een vorige paragraaf zeker blijven gelden. In het personeelsbeleid liggen de verschillen bij de elementen opleidingen, sociaal overleg, communicatie en vooral work-life balance. Dit laatste levert een aanzienlijk verschil op naar het einde van de steekproefperiode toe. Bij het milieubeleid Mathieu Ghys


105

liggen de verschillen in algemeen milieubeleid, energie en emissie, en locatie en mobiliteit. De verschillen bij milieubeleid zijn kleiner dan de verschillen bij personeelsbeleid, vooral op het einde. Dit wordt verklaard door de sterkere prestatie van de vastgoedbevaks op het gebied van milieubeleid bij de meting in 2008, waardoor de vertekening in de totale steekproef kleiner is.

Mathieu Ghys


106


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 8

2002 8 4

2006 20 14

% Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Opleidingen (7) Sociaal overleg (5) Verloning (5) Veiligheid (4) Work-life balance (9) Communicatie (5) Totaal vervulde elementen (35)

67% 1990 35 2 2 1 1 1 1 8

50% 1995/96 35 3 2 1 2 1 1 9

70% 2000 35 3 2 2 2 2 2 13

% Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Algemeen milieubeleid (9) Afvalbeheer (4) Energie en emissie (8) Milieuvriendelijke producten (2) Locatie en mobiliteit (8) Totaal vervulde elementen (31)

22,86% 1995/96 31 3 2 2 1 1 9

25,71% 2000 31 3 2 3 1 2 11

37,14% 2008 31 5 3 6 1 3 18

% Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Mecenaat (8) Organisatie (3) Consumptie (2) Communicatie en ethiek (4) Totaal vervulde elementen (35)

19,35% 1980 17 2 1 0 1 4

35,48% 1990 17 2 1 0 1 4

58,06% 2000 17 3 1 1 1 6

2008 17 5 2 1 2 10

%

23,53%

23,53%

35,29%

58,82%

2008 35 5 3 2 2 5 3 23 65,71%

Tabel 53: Globaal overzicht voor aangepaste steekproef

Wanneer gekeken wordt naar de globale evolutie van MVO rapportering in de jaarverslagen in de eerste overzichtstabel, is die in het eerste decennium vrij beperkt. Er wordt wat informatie verschaft omtrent financiële steun aan enkele instanties, de structuur van de raad van bestuur en misschien de directie wordt beschreven en in de sociale balans zijn enkele statistieken in verband met het personeelsbestand terug te vinden.

Mathieu Ghys


107

In de jaren ’90 is er de opmars van milieubeleid, vooral op het gebied van afvalbeheer en algemene aspecten. Ook personeelsbeleid wordt uitgebreider beschreven, met op kop de opleidingen. Daarnaast worden ook veiligheid en sociaal overleg meer toegelicht. Op het einde van de jaren ’90, meer bepaald vanaf 1998, wordt ook corporate governance uitgebreid besproken. De aanbevelingen van de CBFA, het VBO en de Beurs van Brussel, zorgen voor een aanzienlijke en onmiddellijke impact in het jaarverslag. Ook in het laatste deel van de steekproefperiode wordt de beschrijving van milieu- en personeelsbeleid in het jaarverslag uitgebreid. Nu zijn de elementen energie en emissie, milieuvriendelijke producten en mobiliteit, respectievelijk work-life balance de onderwerpen die een sterke groei kennen. Terwijl de groei van personeelsbeleid tussen de metingen vrij gestaag is, kent het milieubeleid vooral een sterke groei in het nieuwe millennium. In deze laatste periode wordt ook het gedeelte omtrent corporate governance in de jaarverslagen groter. Tot 2004 gaat het om beperkte uitbreidingen, maar na de invoering van de code Lippens wordt het corporate governance hoofdstuk in jaarverslagen een stuk groter en tegelijk wordt de uniformiteit tussen de bedrijven ook versterkt. Verder krijgen ook de elementen inzake burgerzin een sterk verhoogde aandacht in de jaarverslagen. Mecenaat blijft nog steeds het belangrijkst, maar ook andere elementen, zoals ethische aspecten, worden beschreven. Tenslotte komen in deze laatste periode eveneens enkele algemene MVO aspecten, zoals MVO strategieën, structuren en verslagen, aan bod.

Mathieu Ghys


108

9 Algemeen besluit Dit onderzoek toont een duidelijke groei aan van de rapportering inzake maatschappelijk verantwoord ondernemen in de jaarverslagen van de ondernemingen genoteerd in de BEL20 index voor de steekproefperiode (de boekjaren 1980 tot en met 2008). Dit sluit aan bij de waarnemingen die aangeven dat MVO activiteiten in deze periode steeds meer geïmplementeerd worden in het bedrijfsleven. In de jaarverslagen wordt informatie beschreven over in totaal een vijftal categorieën aan MVO-gerelateerde facetten. Het gaat om corporate governance, personeels- en milieubeleid, burgerzin en een aantal algemene MVO aspecten zoals strategieën, structuren en rapportering. Personeels- en milieubeleid kennen een opmars in de jaren ’90, maar groeien ook significant in het nieuwe millennium. Corporate governance is gesitueerd rondom drie mijlpalen in de tweede helft van de steekproefperiode, met als laatste en belangrijkste de code Lippens in 2004. Burgerzin is reeds in de jaren ’80 aanwezig in sommige jaarverslagen, maar raakt pas wijd verspreid vanaf het begin van de jaren 2000. De rapportering van algemene aspecten omtrent MVO is dan weer een fenomeen van het laatste decennium. Binnen de meeste categorieën zijn er elementen die domineren of die significant groeien in een bepaalde periode. Zo wordt personeelsbeleid in de jaren ’90 gedomineerd door de toenemende aandacht voor opleidingen in de jaarverslagen, terwijl in de jaren 2000 de nadruk steeds meer op de work-life balance komt te liggen. Ook in milieubeleid is er een duidelijke verschuiving van algemeen milieubeleid en afvalbeheer in de jaren ’90 naar energie en emissie, en mobiliteit in de jaren 2000. De andere facetten worden minder gekenmerkt door dergelijke evoluties, al wordt burgerzin vooral gedomineerd door de financiële steun aan andere instellingen (mecenaat). Ook tussen de verschillende sectoren zijn er verschillen, zowel in de prestaties als in de evolutie zelf. Zo hinken de holdings en de vastgoedbevaks sterk achterop op het vlak van personeelsbeleid. Ook wat milieubeleid betreft, presteren de holdings slecht, in tegenstelling tot de vastgoedbevaks die op het einde een inhaalbeweging maken. De verschillen tussen de overige sectoren zijn meestal kleiner. Alleen op het vlak van algemene MVO aspecten presteren de banken veel beter dan de meeste andere ondernemingen in de steekproef. De

Mathieu Ghys


109

meest uniforme prestaties worden dan weer teruggevonden op het vlak van corporate governance, hetgeen niet toevallig het meest gereguleerde facet is, dat hier wordt geanalyseerd. De jaarverslagen worden dus gekenmerkt door een steeds groter wordende rapportering in verband met verschillende facetten van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Het aantal facetten vermeld in het jaarverslag stijgt echter nauwelijks. Toch is dit in een indicatie dat MVO steeds belangrijker geworden is voor bedrijven. Deze trend zal zich waarschijnlijk ook in de toekomst doorzetten, gestimuleerd door de aard van de problemen waarmee de samenleving wordt geconfronteerd. Niet alleen zijn er de klimaatproblemen en de opwarming van de aarde, maar ook zijn er de vele sociale uitdagingen die de globalisering met zich meebrengt, zoals de diversiteit, het geven van gelijke kansen en het toenemend aantal stakeholders waarmee een onderneming dient rekening te houden. Maatschappelijk verantwoord ondernemen wordt dus absoluut één van de belangrijkste issues voor het bedrijfsleven in de komende decennia. Aan dit onderzoek zijn een aantal beperkingen verbonden. Vooreerst gaat het om een kwalitatieve analyse. Deze is minder hard als bewijsmateriaal van de gevonden trends. Bovendien is het niet gemakkelijk om de waarnemingen te meten. Daarnaast is het ook niet echt mogelijk om in te schatten wat de maatregelen en de acties die bedrijven ondernemen in het kader van MVO, nu werkelijk waard zijn. Het toekennen van een arbitraire score kan bijgevolg eveneens beschouwd worden als een grote beperking, net als de cumulatieve meetmethode. Ten tweede is er natuurlijk de keuze van de steekproef. Het gaat hier om twintig van de grootste ondernemingen in België. De conclusies veralgemenen naar alle bedrijven is dus erg gevaarlijk, zeker in België dat gekenmerkt wordt door een enorm aantal kleine en middelgrote ondernemingen. Bovendien zijn niet alle jaargangen in de steekproef bestudeerd. Dit zorgt ervoor dat sommige maatregelen misschien over het hoofd werden gezien. De resultaten omtrent de rapportering zijn dus niet sluitend. Tenslotte gaat het hier om een analyse van de jaarverslagen van ondernemingen. Deze geven geen overzicht van het algemeen MVO beleid van een onderneming. Bovendien kan men de bedenking maken dat bedrijven misschien enkel de goede en geslaagde maatregelen in het Mathieu Ghys


110

jaarverslag beschrijven. Verder is het niet altijd even duidelijk hoe goed een onderneming een bepaald element implementeert. Het jaarverslag biedt dus geen volledig overzicht van het MVO beleid van een onderneming, dus hieromtrent een resultaat toekennen op basis van deze analyse is te kort door de bocht. Maatschappelijk verantwoord ondernemen kende de voorbije decennia een sterke groei en men verwacht dat dit fenomeen zich verder ontplooit in de toekomst. Verder onderzoek is dus absoluut aangewezen. Men zou zich hierbij enerzijds kunnen toeleggen op rapportering van MVO in onder andere jaarverslagen en MVO rapporten. Anderzijds mag men ook niet uit het oog verliezen dat het uiteindelijk draait om het beleid dat ondernemingen in werkelijkheid voeren. Dit punt verdient de hoogste aandacht in toekomstig onderzoek. Deze analyse bracht een schat aan data met zich mee, waarvan zeker niet alles in deze verhandeling opgenomen is. Zij wordt dan ook met veel plezier ter beschikking gesteld aan iedereen die hem wil gebruiken voor verder onderzoek.

Mathieu Ghys


111

10 Referentielijst AB Inbev, 2007, Jaarverslag 2006, AB Inbev, Leuven ACLVB, 2010, Milieuwetgeving & Milieuvergunningen, Jan Vercamst, Brussel Andersson, T., & Maher, M. M., 2000, Corporate governance: effects on firm performance and economic growth, Jonkoping University, Jonkoping NV Bekaert SA, 2005, Jaarverslag 2004, NV Bekaert SA, Zwevegem NV Bekaert SA, 2009, Jaarverslag 2008, NV Bekaert SA, Zwevegem Belgacom, 1992, Jaarverslag 1991, Belgacom, Brussel Belgacom, 2005, Jaarverslag 2004, Belgacom, Brussel Brueckner, J. K., 2000, Welfare Reform and the Race to the Bottom: Theory and Evidence, Southern Economic Journal, jg. 66, nr. 3, 505-525 Brussels Instituut voor Milieubeheer, 2008, Label Ecodynamische Onderneming, J.-P. Hannequart, Brussel Club of Rome, januari 2009, Club of Rome: About us: History, URL: www.clubofrome.org/eng/about/4/ (19/05/2011) Cofinimmo-Sicafi, 2009, Jaarverslag 2008, Cofinimmo-Sicafi, Brussel Coles, J. W., Sen, N., & McWilliams, V. B., februari 2001, An examination of the relationship of governance mechanisms to performance, Journal of Management, jg. 27, nr. 1, 23-50 Colruyt, 2005, Jaarverslag 2004, Colruyt, Halle

Mathieu Ghys


112

Colruyt, 2007, Jaarverslag 2006, Colruyt, Halle Commissie voor Bank- en Financie- en Assurantiewezen; Beurs van Brussel, 1998, Key Issues - Corporate Governance, CBFA & Beurs van Brussel: Brussel Commissie voor Bank-, Financie- en Assurantiewezen, 1999, Vergelijkende studie over de informatie die de Belgische genoteerde vennootschappen publiceren inzake corporate governance, CBFA, Brussel Commissie Corporate Governance, 2004, Belgische Corporate Governance Code, Philippe Lambrecht: Brussel Commissie Corporate Governance, 2009, Belgische Corporate Governance Code 2009, Philippe Lambrecht, Brussel Crane, A., & Matten, D., 2005, Corporate citizenship: towards an extended theoretical conceptualization, Academy of Management Review, vol. 30, 166-179 Dehaene, A., De Vuyst, V. & Ooghe, H., 2001, Corporate performance and board structure of Belgian companies, Long Range Planning, jg. 34, nr. 3, 383-398 Delhaize Group, 1981, Jaarverslag 1980, Delhaize Group, Brussel Delhaize Group, 1997, Jaarverslag 1996, Delhaize Group, Brussel Delhaize Group, 1999, Jaarverslag 1998, Delhaize Group, Brussel Delhaize Group, 2007, Jaarverslag 2006, Delhaize Group, Brussel Dexia, 1999, Jaarverslag 1998, Dexia, Brussel Dexia, 2003, Jaarverslag 2002, Dexia, Brussel

Mathieu Ghys


113

DiMaggio, P., & Powell, W. (1983). "The iron cage revisited": institutional isomorphism and collective rationality in organizational fields, American Sociological Review, vol. 48, 147160. Electrabel, 1995, Jaarverslag 1994, Electrabel, Brussel Electrabel, 1999, Jaarverslag 1998, Electrabel, Brussel Electrabel, 2007, Jaarverslag 2006, Electrabel, Brussel Electrabel, 2009, Jaarverslag 2008, Electrabel, Brussel Elkington, J., 1997, Cannibals with Forks: the Triple Bottom Line of 21st Century Business, Capstone Publishing Ltd., Oxford Escobar, L. F., & Vredenburg, H., 2011, Multinational oil companies and the adoption of sustainable development: a resource-based and institutional theory interpretation of adoption heterogeneity, Journal of Business Ethics, vol. 98, 39-65 Express.be., januari 2009, Express.be: My Sector: Bank/Consulting/Finance, URL: www.express.be/sectors/nl/finance/samenstelling-bel-20-wordt-gewijzigd/101759.htm (18/05/2011) Federale Overheidsdienst Financiën, augustus 2002, Belgisch Staatsblad. URL: www.ejustice.just.fgov.be/doc/rech_n.htm (18/05/2011) Fonds voor Arbeidsongevallen, 2010, Arbeidswegongevallen - Jaarlijkse verdeling van de arbeidswegongevallen naar hun gevolgen - 1985 – 2009, Fonds voor Arbeidsongevallen, Brussel Fortis, 2001, Jaarverslag 2000, Fortis, Brussel Fortis, 2005, Jaarverslag 2004, Fortis, Brussel

Mathieu Ghys


114

Generale Bank, 1981, Jaarverslag 1980, Generale Bank, Brussel Gillan, S. L., 2006, Recent Developments in Corporate Governance: An Overview, Journal of Corporate Finance, jg. 12, nr. 3, 381-402 Global Reporting Initiative, mei 2011, What is GRI?, URL: www.globalreporting.org/AboutGRI/WhatIsGRI/ (09/05/2011) Hart, S.L. & Ahuja, G., 1996, Does it pay to be green? An empirical examination of the relationship between emission reduction and firm performance, Business Strategy and the Environment, jg. 5, nr. 1, 30-37 Heene, A., 2008, Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen, Universiteit Gent: Gent Hessels, J. & Hooge, E., 2006, Small Business Governance: Een verkenning naar de betekenis en de praktijk van corporate governance in het MKB, Zoetermeer International Council of Chemical Associations, april 2011, International Council of Chemical Associations: Responsible Care, URL: www.icca-chem.org/en/Home/Responsiblecare/ (14/05/2011) International Organisation for Standardization, april 2009, ISO14001, URL: www.iso14000.nl/ (9/05/2011) Jensen, M. C., & Meckling, W. H.,1976, Theory of the Firm: Managerial Behavior, Agency Costs and Ownership Structure, Journal of Financial Economics, jg. 3, nr. 4, 305-360 Kolk, A., 2003, Het einde van maatschappelijk verantwoord ondernemen, of het begin?, Vossiuspers UvA, Amsterdam Kredietbank, 1981, Jaarverslag 1980, Krediet Bank, Brussel LBC-NVK, 2007, De loon- en arbeidsvoorwaarden in het paritair comité 218, LBC-NVK, Antwerpen Mathieu Ghys


115

Matten, D., & Crane, A., 2005, Corporate Citizenship: towards an extended theoretical conceptualization, Academy of Management Review, vol. 30, 166-179 Micthell, R. K., Agle, B. R., & Wood, D. J., 1997, Toward a Theory of Stakeholder Identification and Salience: Defining the Principle of Who and What Really Counts, Academy of Management Review, jg. 22, nr. 4, 353-386 Mobistar, 1999, Jaarverslag 1998, Mobistar, Brussel Mobistar, 2005, Jaarverslag 2004, Mobistar, Brussel Mobistar, 2009, Jaarverslag 2008, Mobistar, Brussel MVO Vlaanderen, mei 2011, MVO Vlaanderen: Over MVO: Wat is MVO? URL: www.mvovlaanderen.be/over-mvo/wat-is-mvo/ (18/05/2011) Ogden, S., & Clarke, J., 2005, Customer disclosures, impression management and the construction of legitimacy: Corporate reports in the UK privatised water industry, Accounting, Auditing & Accountability Journal, vol. 18, 313-345 Omey, E., 2010, Arbeid en Tewerkstelling, Universiteit Gent, Gent Organisatie voor Economische Samenwerking en Ontwikkeling, 2004, OECD Principles of Corporate Governance, OECD Publications, Parijs Solvay, 2003, Jaarverslag 2002, Solvay, Brussel Solvay, 2007, Jaarverslag 2006, Solvay, Brussel UCB, 1999, Jaarverslag 1998, UCB, Brussel United Nations, mei 2011, United Nations Global Compact: About Us: Overview. URL: www.unglobalcompact.org/AboutTheGC/index.html (09/05/2011) Mathieu Ghys


116

United Nations Environment Programma, mei 2011, United Nations Environment Programme: About UNEP: Milestones, URL: www.unep.org/Documents.multilingual/Default.asp?.DocumentID=287 (22/05/2011) United Nations Framework Convention on Climate Change, mei 2011, United Nations Framework Convention on Climate Change: Essential Background, URL: www.unfccc.int/essential_background/items/2877.php (19/05/2011) United Nations Framework Convention on Climate Change, mei 2011, United Nations Framework Convention on Climate Change: Kyoto-Protocol: Status of Ratification, URL: www.unfccc.int/kyoto_protocol/status_of_ratification/item/2613.php (22/05/2011) Vera-Munoz, S. C., 2005, Corporate Governance Reforms: Redefined Expectations of Audit Committee Responsibilities and Effectiveness, Journal of Business Ethics, jg. 62, nr. 2, 115127 Verbond van Belgische Ondernemingen, 1998, Corporate Governance, VBO, Brussel Vlaams Ministerie van Onderwijs, april 2010,. Onderwijs Vlaanderen: Secundair: Curriculum: eindtermen, ontwikkelingsdoelen en basiscompetenties. URL: www.ond.vlaanderen.be/dvo/secundair/2degraad/vakoverschrijdend/uitgangspunten/burgerzin .htm (15/04/2011) Wereld Natuurfonds, 2008, Living Planet Report 2008, Wereld Natuurfonds, Morges Wikipedia, The Free Encyclopedia, oktober 2010, Wikipedia: Equator Principles, URL: (14/05/2011) Wikipedia, The Free Encyclopedia, april 2011, Wikipedia: Institutional Theory, URL: <en.wikipedia.org/wiki/Institutional_theory> (14/05/2011) Wikipedia, The Free Encyclopedia, april 2011, Wikipedia: Isomorfisme, URL: (14/05/2011)

Mathieu Ghys


117

Wikipedia, The Free Encyclopedia, mei 2011, Wikipedia: Mondialisering, URL: (14/05/2011) World Commission on Environment and Development, 1987, Report of the World Commission on Environment and Development: Our Common Future, Verenigde Naties, New York Onderneming

Edities

AB Inbev (Interbrew) Ackermans & Van Haaren Befimmo-Sicafi Bekaert

1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1985, 1990, 1994, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1980, 1985, 1990, 1995, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 1991, 1995, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1980, 1985, 1990, 1995, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 1980, 1985, 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1980, 1985, 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1985, 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1980, 1985, 1990, 1995, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008 2002, 2004, 2006, 2008 1990, 1994, 1998, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008 1998, 2000, 2002, 2006, 2008 1982, 1985, 1990, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2005, 2008 1980, 1985, 1994, 1996, 1998, 2000, 2002, 2004, 2006, 2008

Belgacom Cofinimmo-Sicafi Colruyt Delhaize Group Dexia Electrabel Fortis (Generale Bank) Groep Brussel Lambert KBC (Kredietbank) Mobistar Nationale Portefeuillemaatschappij Omega Pharma Solvay Telenet Group UCB Umicore

Tabel 54: Overzicht bronnenlijst jaarverslagen

Mathieu Ghys


118

11 Appendices Bijlage 1: De resultaten per facet Bijlage 1.1: Overzicht van de onderzochte elementen omtrent personeelsbeleid en hun scores op elk meetpunt ................................................................................................... 120 Bijlage 1.2: Overzicht van de onderzochte elementen omtrent milieubeleid en hun scores op elk meetpunt ........................................................................................................ 121 Bijlage 1.3: Overzicht van de onderzochte elementen omtrent burgerzin en hun scores voor elk meetpunt ........................................................................................................ 122 Bijlage 1.4: Overzicht van de onderzochte elementen omtrent algemene MVO aspecten en hun scores in 2008 ............................................................................................... 122

Bijlage 2: De resultaten per onderneming Bijlage 2.1: Overzichtstabel AB Inbev .................................................................................. 123 Bijlage 2.2: Overzichtstabel Ackermans & Van Haaren........................................................ 124 Bijlage 2.3: Overzichtstabel Befimmo-Sicafi ........................................................................ 125 Bijlage 2.4: Overzichtstabel Bekaert ...................................................................................... 126 Bijlage 2.5: Overzichtstabel Belgacom .................................................................................. 127 Bijlage 2.6: Overzichtstabel Cofinimmo-Sicafi ..................................................................... 128 Bijlage 2.7: Overzichtstabel Colruyt ...................................................................................... 129 Bijlage 2.8: Overzichtstabel: Delhaize Group........................................................................ 130 Bijlage 2.9: Overzichtstabel Dexia......................................................................................... 131 Bijlage 2.10: Overzichtstabel Electrabel ................................................................................ 132 Bijlage 2.11: Overzichtstabel Fortis ....................................................................................... 133 Bijlage 2.12: Overzichtstabel Groep Brussel Lambert........................................................... 134 Bijlage 2.13: Overzichtstabel KBC ........................................................................................ 135 Bijlage 2.14: Overzichtstabel Mobistar .................................................................................. 136 Bijlage 2.15: Overzichtstabel Nationale Portefeuillemaatschappij ........................................ 137 Bijlage 2.16: Overzichtstabel Omega Pharma ....................................................................... 138 Bijlage 2.17: Overzichtstabel Solvay ..................................................................................... 139 Bijlage 2.18: Overzichtstabel Telenet Group ......................................................................... 140 Bijlage 2.19: Overzichtstabel UCB ........................................................................................ 141 Bijlage 2.20: Overzichtstabel Umicore .................................................................................. 142

Bijlage 3: De resultaten per sector Bijlage 3.1: Overzichtstabel Holdings en Vastgoedbevaks ................................................... 143 Bijlage 3.2: Overzichtstabel productiebedrijven .................................................................... 144 Bijlage 3.3: Overzichtstabel Retailers .................................................................................... 145 Bijlage 3.4: Overzichtstabel Nutsbedrijven ........................................................................... 146 Bijlage 3.5: Overzichtstabel Banken ...................................................................................... 147 Bijlage 3.6: Overzichtstabel Totale Steekproef...................................................................... 148

Bijlage 4: Vergelijking van resultaten Bijlage 4.1: Vergelijkingstabel ............................................................................................... 149 Mathieu Ghys


119

Bijlage 1.1: Overzicht van de onderzochte elementen omtrent personeelsbeleid en hun scores op elk meetpunt

Element Management traineeship Eigen academie / samenwerking soft skills / leiderschap Successieplanning E-learning / intranet Klantenservice Seminaries Sociaal overleg Ondernemingsraad Herstructurering CAO Sociale verkiezingen Prestatiegericht Bonus Winstdeelname Aandelenopties Kapitaalsplan Statistieken Comités Risicobeheer Externe audits Gezondheid Sociale dienst Work-life balance Faciliteiten Werkomgeving Tevredenheidsenquête Resultaten Initiatieven Gelijke kansen Magazines Elektronische nieuwsbrieven Intranet Communicatieplannen Dankwoord

Mathieu Ghys

1990 1

1995/96 1

2000 1

2008 5

1 2 3 1 4 1 5 3 1 2 0 0 0 0 0 2 4 3 2 0 1 1 0 1 0 0 0 0 1 3 0 0 1 6

3 7 6 1 5 2 8 5 2 4 0 3 0 2 0 3 7 4 4 1 2 1 0 1 0 1 1 0 3 3 0 0 1 7

4 10 9 4 6 7 10 7 2 4 1 7 4 4 5 1 7 4 4 1 2 1 0 2 1 7 3 4 4 4 2 3 3 8

9 15 12 11 6 14 13 8 7 4 3 12 6 5 5 8 10 4 5 3 7 3 7 6 4 11 5 6 11 5 3 8 6 13


120

Bijlage 1.2: Overzicht van de onderzochte elementen omtrent milieubeleid en hun scores op elk meetpunt

Elementen Algemeen beleid Compliance Proactief Milieubeheersystemen Milieucoördinators Audits Certificatie Aankoopcontracten Stakeholders Afvalbeheer Interne maatregelen Cijfers Externe maatregelen Doelstellingen Cijfers Audits Energiebesparing Emissies Broeikasgassen Groene energie Waterzuivering Duurzame producten Partnerships Bodemsanering Details Integratie kantoren Locatie Carpoolen Milieuvriendelijke bedrijfswagens Alternatief vervoer Telewerken

Mathieu Ghys

1995/96 8 3 0 5 3 1 2 0 1 7 6 4 1 2 4 1 4 5 2 1 2 2 2 2 1 2 0 0

2000 12 7 2 6 3 4 5 2 1 9 9 8 2 2 6 2 6 6 2 2 3 8 2 4 2 4 2 2

2008 15 11 3 11 5 5 11 3 5 16 16 10 5 9 11 8 14 14 14 14 6 10 6 6 3 4 3 5

1 0 0

1 2 0

7 5 3


121

Bijlage 1.3: Overzicht van de onderzochte elementen omtrent burgerzin en hun scores voor elk meetpunt

Elementen Cultuur Sport Onderwijs Wetenschappelijk onderzoek Humanitair: binnenland Humanitair: buitenland Natuur Bedragen Eigen organisatie Vrijwilligerswerk Samenwerking Producten Verantwoordelijke consumptie Communicatie Ethische code Ethische aspecten Ethische aankoopcode

1980 2 1 1 1 3 1 0 1 1 0 0 0 0 0 0 0 0

1990 4 2 3 3 4 2 0 1 1 0 1 0 0 3 0 0 0

2000 8 6 5 3 8 5 4 3 3 3 2 4 0 4 2 1 1

2008 10 7 11 10 16 13 6 9 8 7 12 7 4 9 9 8 4

Bijlage 1.4: Overzicht van de onderzochte elementen omtrent algemene MVO aspecten en hun scores in 2008

Elementen Strategie Structuur MVO-verslag GRI Verdragen UN global compact Equator principles

Mathieu Ghys

2008 11 6 8 3 5

% 55% 30% 40% 15% 25%

3 3

15% 15%


122

Bijlage 2.1: Overzichtstabel AB Inbev


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin

Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Totaal vervulde elementen % Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Opleidingen (7) Sociaal overleg (5) Verloning (5) Veiligheid (4) Work-life balance (9) Communicatie (5) Totaal vervulde elementen % Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Algemeen milieubeleid (9) Afvalbeheer (4) Energie en emissie (8) Milieuvriendelijke producten (2) Locatie en mobiliteit (8) Totaal vervulde elementen % Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Mecenaat (8) Organisatie (3) Consumptie (2) Communicatie en ethiek (4) Totaal vervulde elementen %

1998 12 3 25,00% 1990 35

2002 8 5 62,50% 1995/96 35

1995/96 31

2000 31 2 0 0 0 0 2 6,45% 1990 17

1980 17

2006 20 17 85,00% 2000 2008 35 35 3 5 0 0 2 2 0 0 0 2 1 1 6 10 17,14% 28,57% 2008 31 3 3 6 0 0 12 38,71% 2000 2008 17 17 0 3 0 1 0 1 0 2 0 7 0% 41,18%

Mathieu Ghys


123

Bijlage 2.2: Overzichtstabel Ackermans & Van Haaren


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 10 83,33% 1990 35 0 0 0 0 0 1 1 2,86% 1995/96 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 1980 17

2002 8 4 50,00% 1995/96 35 0 0 0 0 0 1 1 2,86% 2000 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 1990 17 0 0 0 0 0 0,00%

2006 20 14 70,00% 2000 2008 35 35 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 1 1 1 2,86% 2,86% 2008 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 2000 2008 17 17 0 4 0 0 0 0 0 0 0 4 0,00% 23,53%

Mathieu Ghys


124

Bijlage 2.3: Overzichtstabel Befimmo-Sicafi


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 1 8,33% 1990 35

2002 8 2 25,00% 1995/96 35

1995/96 31

2000 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 1990 17

1980 17

2006 20 10 50,00% 2000 2008 35 35 0 0 0 0 0 1 0 0 0 0 1 1 1 2 2,86% 5,71% 2008 31 4 2 2 2 0 10 32,26% 2000 2008 17 17 0 0 0 0 0 0 0 2 0 2 0,00% 11,76%

Mathieu Ghys


125

Bijlage 2.4: Overzichtstabel Bekaert


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 7 58,33% 1990 35 1 0 0 0 0 0 1 2,86% 1995/96 31 3 0 0 0 0 3 9,68% 1980 17 0 0 0 0 0 0,00%

2002 8 3 37,50% 1995/96 35 2 0 1 0 2 1 6 17,14% 2000 31 5 3 1 1 1 11 35,48% 1990 17 0 0 0 0 0 0,00%

2006 20 6 30,00% 2000 2008 35 35 2 5 2 3 1 2 0 3 2 3 0 3 7 19 20,00% 54,29% 2008 31 8 3 7 1 1 20 64,52% 2000 2008 17 17 0 3 0 1 0 0 0 3 0 7 0,00% 41,18%

Mathieu Ghys


126

Bijlage 2.5: Overzichtstabel Belgacom


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 8 66,67% 1990 35 0 0 0 0 2 1 3 8,57% 1995/96 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 1980 17

2002 8 2 25,00% 1995/96 35 4 0 0 0 2 0 6 17,14% 2000 31 5 2 0 0 2 9 29,03% 1990 17 3 0 0 0 3 17,65%

2006 20 13 65,00% 2000 2008 35 35 5 7 0 1 1 3 0 1 3 8 2 3 11 23 31,43% 65,71% 2008 31 5 3 6 0 6 20 64,52% 2000 2008 17 17 5 6 0 2 1 2 0 1 6 11 35,29% 64,71%

Mathieu Ghys


127

Bijlage 2.6: Overzichtstabel Cofinimmo-Sicafi


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 8 66,67% 1990 35 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 1995/96 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 1980 17

2002 8 4 50,00% 1995/96 35 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 2000 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 1990 17 0 0 0 0 0 0,00%

2006 20 16 80,00% 2000 2008 35 35 0 2 0 2 0 4 0 0 0 0 0 1 0 9 0,00% 25,71% 2008 31 4 3 6 2 4 19 61,29% 2000 2008 17 17 0 1 0 0 0 0 0 0 0 1 0,00% 5,88%

Mathieu Ghys


128

Bijlage 2.7: Overzichtstabel Colruyt


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 6 50,00% 1990 35 0 0 1 1 0 1 3 8,57% 1995/96 31 4 3 2 1 1 11 35,48% 1980 17 0 0 0 0 0 0,00%

2002 8 3 37,50% 1995/96 35 2 2 2 1 0 1 8 22,86% 2000 31 4 3 4 1 4 16 51,61% 1990 17 0 0 0 0 0 0,00%

2006 20 9 45,00% 2000 2008 35 35 2 4 2 2 2 2 1 1 0 3 0 0 7 12 20,00% 34,29% 2008 31 4 3 6 1 5 19 61,29% 2000 2008 17 17 0 5 0 1 0 1 0 3 0 10 0,00% 58,82%

Mathieu Ghys


129

Bijlage 2.8: Overzichtstabel: Delhaize Group


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 10 83,33% 1990 35 3 2 0 3 2 2 12 34,29% 1995/96 31 1 3 2 0 0 6 19,35% 1980 17 2 1 0 0 3 17,65%

2002 8 4 50,00% 1995/96 35 4 2 0 3 2 2 13 37,14% 2000 31 1 4 3 1 2 11 35,48% 1990 17 3 1 0 0 4 23,53%

2006 20 18 90,00% 2000 2008 35 35 5 6 2 2 2 3 3 3 2 2 5 5 19 21 54,29% 60,00% 2008 31 1 4 4 1 2 12 38,71% 2000 2008 17 17 6 7 1 2 0 0 2 4 9 13 52,94% 76,47%

Mathieu Ghys


130

Bijlage 2.9: Overzichtstabel Dexia


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 11 91,67% 1990 35

1995/96 31 0 2 0 1 0 3 9,68% 1980 17

2002 8 7 87,50% 1995/96 35 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 2000 31 2 4 1 2 2 11 35,48% 1990 17

2006 20 13 65,00% 2000 2008 35 35 1 5 2 4 1 1 0 1 0 3 2 5 6 19 17,14% 54,29% 2008 31 5 4 5 2 3 19 61,29% 2000 2008 17 17 5 6 0 2 1 1 0 2 6 11 35,29% 64,71%

Mathieu Ghys


131

Bijlage 2.10: Overzichtstabel Electrabel


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 7 58,33% 1990 35 1 3 0 1 0 3 8 22,86% 1995/96 31 4 3 8 1 2 18 58,06% 1980 17

2002 8 2 25,00% 1995/96 35 2 3 1 4 2 2 14 40,00% 2000 31 5 3 8 1 2 19 61,29% 1990 17 2 0 0 1 3 17,65%

2006 20 16 80,00% 2000 2008 35 35 5 6 3 4 1 1 4 4 3 4 3 3 19 22 54,29% 62,86% 2008 31 7 3 8 2 2 22 70,97% 2000 2008 17 17 6 6 1 3 1 1 1 2 9 12 52,94% 70,59%

Mathieu Ghys


132

Bijlage 2.11: Overzichtstabel Fortis


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 10 83,33% 1990 35 6 4 1 1 0 2 14 40,00% 1995/96 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 1980 17 4 0 0 1 5 29,41%

2002 8 7 87,50% 1995/96 35 6 2 1 1 0 2 12 34,29% 2000 31 0 0 0 1 0 1 3,23% 1990 17 5 1 0 1 7 41,18%

2006 20 17 85,00% 2000 2008 35 35 5 6 2 3 2 2 1 1 0 6 2 3 12 21 34,29% 60,00% 2008 31 3 2 4 2 0 11 35,48% 2000 2008 17 17 5 5 3 3 1 1 2 3 11 12 64,71% 70,59%

Mathieu Ghys


133

Bijlage 2.12: Overzichtstabel Groep Brussel Lambert


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 12 100,00% 1990 35 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 1995/96 31 0 0 0 0 0 0 0% 1980 17

2002 2006 8 20 5 17 62,50% 85,00% 1995/96 2000 2008 35 35 35 0 0 0 0 0 0 1 2 2 0 0 0 0 0 0 0 0 0 1 2 2 2,86% 5,71% 5,71% 2000 2008 31 31 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0% 0% 1990 2000 2008 17 17 17 0 0 5 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 5 0,00% 0,00% 29,41%

Mathieu Ghys


134

Bijlage 2.13: Overzichtstabel KBC


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 1 8,33% 1990 35 2 1 0 0 0 0 3 8,57% 1995/96 31 1 0 0 1 0 2 6,45% 1980 17 4 0 0 0 4 23,53%

2002 8 3 37,50% 1995/96 35 2 2 1 0 0 1 6 17,14% 2000 31 1 0 0 2 0 3 9,68% 1990 17 6 0 0 1 7 41,18%

2006 20 11 55,00% 2000 2008 35 35 4 7 3 3 3 4 0 0 2 5 0 1 12 20 34,29% 57,14% 2008 31 3 2 6 2 4 17 54,84% 2000 2008 17 17 7 7 1 1 0 1 1 2 9 11 52,94% 64,71%

Mathieu Ghys


135

Bijlage 2.14: Overzichtstabel Mobistar


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 10 83,33% 1990 35

2002 8 1 12,50% 1995/96 35

1995/96 31

2000 31 2 0 0 0 1 3 9,68% 1990 17

1980 17

2006 20 14 70,00% 2000 2008 35 35 2 5 0 2 2 2 0 0 4 7 2 3 10 19 28,6% 54,3% 2008 31 4 3 3 0 1 11 35,48% 2000 2008 17 17 0 3 0 1 0 2 0 2 0 8 0,00% 47,06%

Mathieu Ghys


136

Bijlage 2.15: Overzichtstabel Nationale Portefeuillemaatschappij


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 9 75,00% 1990 35 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 1995/96 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 1980 17

2002 8 4 50,00% 1995/96 35 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 2000 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 1990 17 0 0 0 0 0 0,00%

2006 20 16 80,00% 2000 2008 35 35 0 0 0 0 1 2 0 0 0 0 0 0 1 2 2,86% 5,71% 2008 31 0 0 3 0 0 3 9,68% 2000 2008 17 17 3 5 1 1 0 0 0 0 4 6 23,53% 35,29%

Mathieu Ghys


137

Bijlage 2.16: Overzichtstabel Omega Pharma


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12

1990 35

2002 8 4 50,00% 1995/96 35

2006 20 12 60,00% 2000 35

1995/96 31

2000 31

1980 17

1990 17

2008 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 2000 17

2008 35 0 0 1 0 1 1 3 8,57%

2008 17 0 0 0 0 0 0,00%

Mathieu Ghys


138

Bijlage 2.17: Overzichtstabel Solvay


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 10 83,33% 1990 35 0 0 0 2 0 0 2 5,71% 1995/96 31 4 2 4 0 1 11 35,48% 1980 17

2002 8 6 75,00% 1995/96 35 1 2 0 3 1 1 8 22,86% 2000 31 5 3 4 0 1 13 41,94% 1990 17 0 0 0 0 0 0,00%

2006 20 11 55,00% 2000 2008 35 35 2 4 2 3 0 0 3 4 4 4 1 2 12 17 34,29% 48,57% 2008 31 7 4 7 0 2 20 64,52% 2000 2008 17 17 3 6 1 3 0 1 2 2 6 12 35,29% 70,59%

Mathieu Ghys


139

Bijlage 2.18: Overzichtstabel Telenet Group


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12

2002 8

1990 35

1995/96 35

1995/96 31

2000 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 1990 17

1980 17

2006 20 16 80,00% 2000 2008 35 35 0 3 0 0 0 1 0 0 1 4 0 1 1 9 2,86% 25,71% 2008 31 0 2 5 0 4 11 35,48% 2000 2008 17 17 2 6 0 3 0 0 0 0 2 9 11,76% 52,94%

Mathieu Ghys


140

Bijlage 2.19: Overzichtstabel UCB


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 10 83,33% 1990 35 0 1 0 1 0 0 2 5,71% 1995/96 31 3 3 5 0 0 11 35,48% 1980 17 0 0 0 0 0 0,00%

2002 8 3 37,50% 1995/96 35 0 2 0 1 0 0 3 8,57% 2000 31 5 3 5 0 0 13 41,94% 1990 17 0 0 0 0 0 0,00%

2006 20 12 60,00% 2000 2008 35 35 2 3 2 2 0 1 1 1 1 4 0 1 6 12 17,14% 34,29% 2008 31 5 3 5 0 0 13 41,94% 2000 2008 17 17 0 4 0 2 0 0 0 0 0 6 0,00% 35,29%

Mathieu Ghys


141

Bijlage 2.20: Overzichtstabel Umicore


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 10 83,33% 1990 35 0 0 0 0 0 0 0 0,00% 1995/96 31 3 2 0 0 2 7 22,58% 1980 17 0 0 0 0 0 0,00%

2002 8 4 50,00% 1995/96 35 2 4 1 3 0 0 10 28,57% 2000 31 5 3 3 1 2 14 45,16% 1990 17 0 0 0 0 0 0,00%

2006 20 16 80,00% 2000 2008 35 35 3 4 4 4 1 2 3 3 2 3 0 1 13 17 37,14% 48,57% 2008 31 6 3 7 1 2 19 61,29% 2000 2008 17 17 0 0 0 1 0 0 0 2 0 3 0,00% 17,65%

Mathieu Ghys


142

Bijlage 3.1: Overzichtstabel Holdings en Vastgoedbevaks


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin

Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Totaal vervulde elementen % Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Opleidingen (7) Sociaal overleg (5) Verloning (5) Veiligheid (4) Work-life balance (9) Communicatie (5) Totaal vervulde elementen (35) % Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Algemeen milieubeleid (9) Afvalbeheer (4) Energie en emissie (8) Milieuvriendelijke producten (2) Locatie en mobiliteit (8) Totaal vervulde elementen (31) % Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Mecenaat (8) Organisatie (3) Consumptie (2) Communicatie en ethiek (4) Totaal vervulde elementen (17) %

1998 12 8 66,67% 1990 35 0 0 0 0 0 1 1 2,86% 1995/96 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 1980 17

2002 8 4 50,00% 1995/96 35 0 0 1 0 0 1 2 5,71% 2000 31 0 0 0 0 0 0 0,00% 1990 17 0 0 0 0 0 0,00%

2006 20 15 75,00% 2000 2008 35 35 0 1 0 1 1 2 0 0 0 0 1 1 2 5 5,71% 14,29% 2008 31 2 1 3 1 1 8 25,81% 2000 2008 17 17 1 3 1 1 0 0 0 1 2 5 11,76% 29,41%

Mathieu Ghys


143

Bijlage 3.2: Overzichtstabel productiebedrijven


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 8 66,67% 1990 35 1 1 0 1 0 0 3 8,57% 1995/96 31 4 2 3 0 1 10 32,26% 1980 17 0 0 0 0 0 0,00%

2002 8 5 62,50% 1995/96 35 2 2 1 2 1 1 9 25,71% 2000 31 5 3 3 1 1 13 41,94% 1990 17 0 0 0 0 0 0,00%

2006 20 13 65,00% 2000 2008 35 35 3 4 2 2 1 2 2 2 2 4 1 2 11 16 31,43% 45,71% 2008 31 5 3 6 1 1 16 51,61% 2000 2008 17 17 1 3 1 2 0 1 1 2 3 8 17,65% 47,06%

Mathieu Ghys


144

Bijlage 3.3: Overzichtstabel Retailers


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 8 66,67% 1990 35 2 1 1 2 1 2 9 25,71% 1995/96 31 3 3 2 1 1 10 32,26% 1980 17 1 1 0 0 2 11,76%

2002 8 4 50,00% 1995/96 35 3 2 1 2 1 2 11 31,43% 2000 31 3 4 4 1 3 15 48,39% 1990 17 2 1 0 0 3 17,65%

2006 20 14 70,00% 2000 2008 35 35 4 5 2 2 2 3 2 2 1 3 3 3 14 18 40,00% 51,43% 2008 31 3 4 5 1 4 17 54,84% 2000 2008 17 17 3 6 1 2 0 1 1 4 5 13 29,41% 76,47%

Mathieu Ghys


145

Bijlage 3.4: Overzichtstabel Nutsbedrijven


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 9 75,00% 1990 35 1 2 0 1 1 2 7 20,00% 1995/96 31 2 2 4 1 1 10 32,26% 1980 17

2002 8 2 25,00% 1995/96 35 3 2 1 2 2 1 11 31,43% 2000 31 3 2 2 1 2 10 32,26% 1990 17 3 0 0 1 4 23,53%

2006 20 15 75,00% 2000 2008 35 35 3 6 1 2 1 2 1 2 3 6 2 3 11 21 31,43% 60,00% 2008 31 4 3 6 1 4 18 58,06% 2000 2008 17 17 4 6 1 3 1 2 1 2 7 13 41,18% 76,47%

Mathieu Ghys


146

Bijlage 3.5: Overzichtstabel Banken


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 8 66,67% 1990 35 4 3 1 1 0 1 10 28,57% 1995/96 31 1 1 0 1 0 3 9,68% 1980 17 4 0 0 1 5 29,41%

2002 8 6 75,00% 1995/96 35 3 2 1 1 0 1 8 22,86% 2000 31 1 2 1 2 1 7 22,58% 1990 17 6 1 0 1 8 47,06%

2006 20 14 70,00% 2000 2008 35 35 4 6 3 4 2 3 1 1 1 5 2 3 13 22 37,14% 62,86% 2008 31 4 3 5 2 3 17 54,84% 2000 2008 17 17 6 6 2 2 1 1 1 3 10 12 58,82% 70,59%

Mathieu Ghys


147

Bijlage 3.6: Overzichtstabel Totale Steekproef


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin


1998 12 8 66,67% 1990 35 1 1 1 1 1 1 6 17,14% 1995/96 31 2 2 2 1 1 8 26% 1980 17 2 1 0 1 4 23,53%

2002 8 4 50,00% 1995/96 35 2 2 1 2 1 1 9 25,71% 2000 31 3 2 2 1 1 9 29% 1990 17 2 1 0 1 4 23,53%

2006 20 14 70,00% 2000 2008 35 35 3 4 2 2 2 2 1 2 2 3 2 2 12 15 34,29% 42,86% 2008 31 4 3 5 1 2 15 48% 2000 2008 17 17 3 5 1 2 1 1 1 2 6 10 35,29% 58,82%

Mathieu Ghys


148

Bijlage 4.1: Vergelijkingstabel


Personeelsbeleid

Milieubeleid

Burgerzin

Mathieu Ghys

Tijdstippen Aantal onderzochte elementen Holdings Productiebedrijven Retailers Nutsbedrijven Banken Tijdstippen Holdings Productiebedrijven Retailers Nutsbedrijven Banken Tijdstippen Holdings Productiebedrijven Retailers Nutsbedrijven Banken Tijdstippen Holdings Productiebedrijven Retailers Nutsbedrijven Banken


1998 2002 12 8 8 4 8 5 8 4 9 2 8 6 1990 1995/96 1 2 3 9 9 11 7 11 10 8 1995/96 2000 0 0 10 13 10 15 10 10 3 7 1980 1990 0 0 0 2 3 4 5 8

2006 20 15 13 14 15 14 2000 2 11 14 11 13 2008 8 16 17 18 17 2000 2 3 5 7 10

2008 5 16 18 21 22

2008 5 8 13 13 12

149

MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN IN DE JAARVERSLAGEN VAN BELGISCHE ONDERNEMINGEN: EEN KWALITATIEVE ANALYSE

Recommend Documents