Maatschappelijk verantwoord ondernemen

Lesbrief MVO

Maatschappelijk verantwoord ondernemen

Lesbrief MVO Uitgave ter gelegenheid van de Economendag 2010

Dorien Doornebos-Klarenbeek Peter Pennartz

COLOFON Auteurs Dorien Doornebos-Klarenbeek Peter Pennartz De lesbrief is geschreven namens Fontys ­Hogescholen in Tilburg. Vormgeving en DTP 2-D’sign, Amersfoort Beeldverwerving en opmaakbegeleiding Easy Writer, Maurik Illustratieverantwoording Foto omslag en titelpagina: iStockphoto Tekeningen en cartoons: Roger Klaassen, ­Culemborg Links naar websites uit de opdrachten www.thiememeulenhoff.nl/lesbrief-mvo Deze Lesbrief MVO is tot stand gekomen in samenwerking met de Rabobank. Ondanks de nagestreefde zorgvuldigheid kan de Rabobank geen garantie geven dat de lesbrief te allen tijde volledig en juist is. De lesbrief vertegenwoordigt niet het officiële standpunt van de Rabobank.

Doelgroep Leerlingen van havo/vwo, leerjaar 4/5/6 Verwerkingstijd in de klas Vier tot zes lessen Docentenhandeiding Bij deze lesbrief hoort een docentenhandleiding. Docenten kunnen deze downloaden via hun account op een van de volgende methodesites: www.percent.nl www.index-online.nl www.economie-in-context.nl

ThiemeMeulenhoff ontwikkelt leermiddelen voor Primair Onderwijs, Voortgezet Onderwijs, Beroepsonderwijs en Volwasseneneducatie en Hoger Beroepsonderwijs. Meer informatie over ThiemeMeulenhoff en een overzicht van onze leermiddelen: www.thiememeulenhoff.nl of via onze klantenservice (088) 800 20 17 Website: www.thiememeulenhoff.nl © ThiemeMeulenhoff, Baarn/Utrecht/Zutphen, 2010 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 j° het Besluit van 23 augustus 1985, Stbl. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie (PRO), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp (www.cedar.nl/pro). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. De uitgever heeft ernaar gestreefd de auteursrechten te regelen volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen zekere rechten te kunnen doen gelden, kunnen zich alsnog tot de uitgever wenden.

Deze uitgave is voorzien van het FSC-keurmerk. Dit betekent dat de bosbouw voor het gebruikte papier op een verantwoorde wijze heeft plaatsgevonden.

2

Certificaatnr. SGS-COC-006767

X

Hoofdstuktitel Woord vooraf Van de Rabobank Bij elk boek hoort een woord vooraf, en ik ben blij dat juist ik het woord vooraf bij deze lesbrief mag schrijven. Dat komt omdat jullie door deze lesbrief de kans krijgen je nu al te verdiepen in ‘Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen’ (MVO) en de noodzaak van een duurzamere wereld. Wat de betekenis van die begrippen is, wordt verderop precies uitgelegd, maar ik ga vast vertellen waarom ik kennismaken met MVO en duurzaamheid belangrijk vind. Elke generatie maakt gebruik van grondstoffen, heeft energie nodig en daarbij ontstaat afval. Ooit heeft iemand gezegd dat we met zijn allen de verantwoordelijkheid hebben de wereld niet slechter achter te laten dan we hem zelf aangetroffen hebben. Dat betekent dat we zuinig moeten omgaan met grondstoffen en energie, en bijvoorbeeld afval zo veel mogelijk moeten hergebruiken. Ondernemingen hebben daarbij een bijzondere verantwoordelijkheid. Het gaat dan niet alleen om een zorgvuldig gebruik van grondstoffen, maar ook om de wijze waarop geproduceerd wordt. Bij dat laatste kun je denken aan bijvoorbeeld milieuaspecten, arbeidsomstandigheden en mensenrechten. Deze lesbrief vind ik belangrijk, omdat hij niet alleen gaat over de vraag wat ondernemingen moeten en kunnen doen, maar ook over de vraag wat jezelf kunt doen. Een duurzame wereld begint bij jezelf. Ook bij de bank hebben mijn collega’s en ik dagelijks te maken met maatschappelijk verantwoord ondernemen. Niet alleen omdat we proberen zuinig met onze aarde om te springen, ook omdat we als bank betrokken zijn bij de activiteiten van onze klanten. Regelmatig worden we geconfronteerd met ethische vragen en dilemma’s. Wij ervaren dagelijks, samen met onze klanten, dat het stellen van vragen belangrijk is en dat het een ingewikkeld zoekproces is om te komen tot verantwoorde beslissingen over kredieten of beleggingen. Door deze lesbrief kunnen jullie kennismaken met MVO en duurzaamheid, en daar zelf mee aan de slag gaan. Vragen stellen en op zoek gaan naar antwoorden is een belangrijk onderdeel van het streven naar een duurzamere wereld. Geen luxe, maar een pure noodzaak: jullie hebben straks de verantwoordelijkheid een betere wereld over te dragen aan de volgende generatie. Zoals veel volwassenen van nu, waaronder de medewerkers van de Rabobank, zich vandaag de dag inzetten om een betere wereld voor jullie achter te laten. Het is ieders verantwoordelijkheid om aan dat proces bij te dragen. Daarom is deze lesbrief belangrijk. Je zult zien dat MVO en duurzaamheid geen ‘gemakkelijke’ onderwerpen zijn, maar je kunt er zelf het nodige aan doen. Daarom wens ik jullie veel plezier en leerzame momenten toe bij het werken met deze lesbrief. Piet Moerland, Voorzitter van de Raad van Bestuur van Rabobank Nederland

Van ThiemeMeulenhoff We raken er steeds meer van bewust dat we de verantwoordelijkheid voor het voortbestaan van de aarde en de verbetering van de positie van veel wereldburgers niet aan een kleine groep idealisten kunnen overlaten, maar dat we er maatschappijbreed verantwoordelijkheid voor dragen. Het ‘maatschappelijk verantwoord ondernemen’ (MVO) kan zich in een groeiende belangstelling verheugen. Wij als educatieve uitgeverij willen onze verantwoordelijkheid onder andere nemen door in samenwerking met de Rabobank en Fontys Hogescholen deze lesbrief uit te geven. Daarmee kunnen we de aandacht voor MVO in het Economieonderwijs stimuleren en de consumenten en producenten van de toekomst rijp maken voor MVO als de gewoonste zaak van de wereld! Januari 2010 Auteurs en uitgever

Woord vooraf

3

X

Hoofdstuktitel Bronnen Voor de lesbrief MVO werden de volgende bronnen geraadpleegd. Boeken • Roorda, Niko (2009). Basisboek Duurzame Ontwikkeling. Wolters Noordhoff. • Moratis, Lars en Van der Veen, Mark (red.) (2006) Basisboek MVO maatschappelijk verantwoord ondernemen. Van Gorcum. • Gore, Al (2009). Onze Keuze. Meulenhoff Artikelen • Oosterbaan, Warna. (2009). De familie Klaver verbetert het klimaat. NRC Weekblad 5-11 december 2009, pag. 18-22. • Albert Heijn voor wet ‘duurzaam’. NRC Handelsblad, 31 oktober 2009, pag. 15 • De Groene Sint wint. NRC Handelsblad hoofdartikel, 4 december 2009 • Groeiende lobby voor duurzame productie. NRC Handelsblad, 3 november 2009, pag. 12 • Doe nu wat tegen CO2. NRC Handelsblad, 16 december 2009, pag. 7 • Werelddelen: Voedsel in Nederland, voer voor discussie. Tijdschrift Werelddelen, nr. 40, augustus 2008 Webpagina’s Je vindt de onderstaande webpagina’s ook terug op www.thiememeulenhoff.nl/lesbrief-mvo. Je kunt ze daar rechtstreeks aanklikken. Ook vind je daar nog meer links die met het onderwerp te maken hebben. • www.milieucentraal.nl • www.mvonederland.nl • www.mvo-platform.nl • www.pbl.nl/nl/index.html • www.makeitfair.org • www.studentenforum.net • www.essent.eu • www.duurzamelifestyle.com • www.trouw.nl/groen/article1472737.ece • www.seshat.ch/home/tirynsro.JPG • www.pjcvt.org/fairtrade • www.pecha-kucha.org • www.overons.rabobank.com/content/mvo/ethiek_issues/casestudies/ • www.voetenbank.nl. • www.postcodeloterij.nl/TV/GoedeDoelenTV.nl • www.shell.com/home/content/nigeria • www.ikea.com/ms/nl_NL/about_ikea/our_responsibility/index.html • www.volkskrant.nl/archief_gratis/article808560.ece

4

Lesbrief MVO

X

Hoofdstuktitel Inhoud 1

Inleiding

6

2

Maatschappelijk verantwoord ondernemen: JIJ, ZIJ en WIJ

7

2.1 MVO: JIJ en de omgeving 2.2 MVO: ZIJ en de omgeving 2.3 MVO: WIJ en de omgeving

7 10 14

3

16

JIJ en MVO

3.1 Ga JIJ maatschappelijk verantwoord op kamers? 3.2 Ga JIJ maatschappelijk verantwoord op reis?

16 21

4

23

ZIJ en MVO

4.1 Welke relatie hebben ZIJ met hun klanten? 4.2 Welke relatie hebben ZIJ met hun werknemers?

23 24

5

26

MVO: JIJ + ZIJ = WIJ?!

Tot slot

28

Inhoud

5

Inleiding MVO: maatschappelijk verantwoord ondernemen Maatschappelijk verantwoord ondernemen: drie woorden die de laatste jaren steeds vaker genoemd worden op tv en radio, in de krant, in discussies op internet en in debatten tot in de Tweede Kamer toe. Wat is eigenlijk maatschappelijk verantwoord ondernemen? Je zou kunnen zeggen dat een bedrijf maatschappelijk verantwoord onderneemt wanneer het rekening houdt met de belangen van de samenleving. Een bedrijf, of het nu klein of middelgroot is of een multinational, staat midden in de maatschappij. Werknemers, leveranciers, de overheid samen met consumenten, banken en aandeelhouders: elk bedrijf heeft ermee te maken. Een onderneming opereert niet in een vacuüm, maar wordt beïnvloed door haar omgeving en oefent ook weer zélf invloed uit. Om mobiele telefoons te maken heb je grondstoffen nodig zoals goud, zilver, tin en het zeldzame coltan. Coltan komt uit mijnen in Congo (Afrika), waar al jaren een burgeroorlog plaatsvindt. Het delven van grondstoffen als coltan is vaak kinderarbeid, want het zijn kinderen die de smalle mijngangen ingaan. Dat geldt ook voor casseriet, dat gebruikt wordt als soldeermateriaal. De mobieltjes zelf worden gemaakt in China, waar arbeidsters vaak 10 tot 12 uur per dag werken voor een loon waar ze nauwelijks van kunnen rondkomen. Door globalisering ontstaan steeds nauwere internationale verbanden tussen bedrijven.

Duurzame ontwikkeling en MVO De groeiende productie legt een steeds groter beslag op de energiebronnen van onze planeet. Dit heeft geleid tot steeds meer aandacht voor duurzame ontwikkeling in plaats van onherstelbare verspilling (roofbouw). Duurzame ontwikkeling en maatschappelijk verantwoord ondernemen gaan hand in hand. Duurzaamheid is een begrip dat tot misverstanden kan leiden. Tropisch hardhout is zeer duurzaam: het is sterk, mooi en gaat lang mee. Maar de kap ervan is niet duurzaam: inmiddels zijn gigantische oppervlakten tropisch regenwoud van de aardbodem verdwenen. Vaak gaat roofbouw samen met slechte arbeidsomstandigheden. De bezorgdheid daarover bij veel consumenten en andere groepen in de samenleving, zoals vakbonden en mensenrechtenorganisaties, is gegroeid. Door globalisering raken mensen immers steeds beter geïnformeerd over allerlei toestanden in de wereld: iedereen kan filmpjes op internet via YouTube en andere media bekijken.

MVO: goed voor de economie Natuurlijk moet maatschappelijk verantwoord ondernemen niet verward worden met liefdadigheidsprojecten van bedrijven. Liefdadigheid kan losstaan van de normale bedrijfsactiviteiten. Bij maatschappelijk verantwoord ondernemen gaat het erom dat een bedrijf in ál zijn activiteiten een bewuste aanpak kiest. Onderzoek laat trouwens zien dat bedrijven die maatschappelijk verantwoord ondernemen het ook goed doen in economisch opzicht. Dat is goed nieuws voor aandeelhouders en andere investeerders, zoals banken. Wel is er een voortgaande discussie of je maatschappelijk verantwoord ondernemen over moet laten aan de bedrijven zelf, dus via zelfregulering en bijvoorbeeld gedragscodes, of dat je het moet regelen via wetgeving. Een duurzaam gebruik van grondstoffen, efficiencyprogramma’s, hergebruik (‘afval is grondstof’) en een goed werknemersbeleid gaan hand in hand met een goed en betrouwbaar imago van een bedrijf. En het is niet alleen goed voor de reputatie van het bedrijf, maar levert ook een stabiele winst op: risico’s worden kleiner. Dat past in het plaatje van de zogeheten Triple-P, waarin bedrijven naast de noodzaak tot het maken van winst (de P van Profit) ook de verantwoordelijkheid hebben voor sociale rechtvaardigheid (de P van People, mensen) en voor ecologische kwaliteit (de P van Planet, milieu). Dat is een goede basis voor maatschappelijk verantwoord ondernemen.

6

Lesbrief MVO

Maatschappelijk verantwoord ondernemen: JIJ, ZIJ en WIJ 2.1

MVO: JIJ en de omgeving De centrale vraag uit deze paragraaf is: wat draag JIJ bij aan een gezonde toekomst voor jezelf en anderen? Zoals je in de inleiding al hebt kunnen lezen, staat elk bedrijf – klein of groot – midden in de samenleving. Een bedrijf oefent invloed uit op die samenleving, maar wordt ook zelf weer door zijn omgeving beïnvloed. Datzelfde geldt ook voor jou: elke dag schieten reclames aan je oog voorbij: advertenties voor de nieuwste mobieltjes, computergames, aanlokkelijke al of niet gezonde tussendoortjes. Je moet daarbij keuzes maken.

Opdracht 1

Figuurlezen I Bekijk figuur 1. Geef er je eigen invulling aan. • Welke keuze kun je hier maken? • Waar kies jij voor? • Waarom kies jij daarvoor? • Wat is de betekenis van jouw keuze voor een gezonde toekomst van jezelf en anderen?

zo Weet je dat er jaarlijks d veel tropisch r­ egenwou ­ ederland verdwijnt, dat N daar vier keer in past?

MVO-uitspraak: ‘Alleen optimisme geeft uitzicht op nieuwe mogelijkheden.’ (Wubbo Ockels, 2006)

Fig. 1

Door keuzes te maken, door dingen wel of niet te kopen of te doen, oefen jij ook weer invloed uit op de bedrijven achter de wervende slogans. Jouw koop- of gebruikersgedrag wordt door bedrijven heel serieus genomen. Hoe kun jij er nu aan bijdragen dat ondernemingen verantwoord (gaan) opereren als het gaat om een duurzame wereld voor jezelf en anderen? Het is om te beginnen goed te weten dat elk mens een speler is op het wereldtoneel. Ook jij bent een toneelspeler, met meerdere rollen. Allereerst ben je een burger in deze samenleving. Je kunt je met het oog op duurzame ontwikkeling verantwoordelijk gedragen door bij voorbeeld afval te scheiden, zuinig te zijn met water en energie, door je in te zetten als vrijwilliger voor acties voor een beter milieu, lid te worden van Greenpeace of Amnesty International, actief te worden in een politieke partij, mee te doen aan campagnes zoals de SchoneKlerenCampagne, of door geld te geven aan goede doelen.

Maatschappelijk verantwoord ondernemen: JIJ, ZIJ en WIJ

7

Opdracht 2

Figuurlezen II Bekijk figuur 2. • Wie of wat staat centraal in deze afbeelding? • Wat symboliseren de mensen op deze afbeelding? • Hoe kun jij hier deelgenoot van worden?

Fig. 2

Opdracht 3

Fig. 3

Figuurlezen III Bekijk figuur 3. • Leg uit wat de economische betekenis is van deze afbeelding. • Welke ecologische gevolgen kan de economische betekenis van deze afbeelding hebben? • Welke sociologische gevolgen kan de economische betekenis van deze afbeelding hebben? • Wat betekenen deze gevolgen voor jou?

Bewuste consument Behalve burger ben je ook consument: bijvoorbeeld op de school waar je zit en onderwijs ‘consumeert’. Als verantwoordelijk onderwijsconsument kun je nagaan of je school wel zuinig genoeg is met water en energie en of er niet te veel papier wordt verspild. Maar je bent ook de consument die binnenrent bij de MacDonalds, of bij H&M, de Bodyshop, Kruidvat, Media Markt, noem maar op. En je reist, gaat op vakantie, pakt trein, fiets, auto of vliegtuig. Wát je ook consumeert, wélk product je ook koopt of wélk vervoermiddel je ook pakt, jij laat wel een ‘afdruk’ achter in deze samenleving. En die afdruk heeft gevolgen voor je omgeving, voor je contact met andere mensen, voor de bedrijven die de producten of diensten produceren die jij afneemt en voor het milieu. Om een indruk te krijgen van jouw invloed op het milieu kun je gebruikmaken van een aantal methodes. Een daarvan is de zogeheten ‘ecologische voetafdruk’.

8

Lesbrief MVO

Ecologische voetafdruk De ecologische voetafdruk is de hoeveelheid landoppervlakte die een mens nodig heeft om in zijn of haar levensonderhoud te voorzien. Een bepaald stuk grond is nodig voor het huis waarin je woont, een groter stuk voor het voedsel dat je gebruikt. Nog andere delen zijn nodig voor energieopwekking, voor industrie, verwerking van afval en voor recreatie. Als je welvarend bent, leg je beslag op een groter deel van onze aardbol dan iemand die arm is. Zo kun je, op grond van je levensstijl, berekenen hoe groot jouw ‘voetafdruk’ op deze wereld is. En of die ruimte, gelet op het aantal bewoners op onze planeet, eerlijk verdeeld is. Anders gezegd: of elke bewoner goed kan leven, maar ook weer niet zoveel beslag legt op de beschikbare ruimte dat een ander daardoor in de knel komt te zitten. Want laten we wel zijn: als je een hamburger eet, is er toch voor dat ene stukje vlees al wat grond nodig om een rund op te houden. Daarbovenop is nog eens een stuk landbouwgrond nodig om het voer voor dat rund te produceren. En hoeveel hamburgers eten we met zijn allen per dag? Opdracht 4

Voetafdruk Bekijk figuur 4. Hoe groot is jouw eigen ecologische voetafdruk? Ga naar de site via www.thiememeulenhoff.nl/lesbrief-mvo. Klik op de quickscan.

Fig. 4

Opdracht 5

Kaartjes kiezen Vorm een groep van acht tot tien personen. • Ga in een kring zitten. De docent legt in het midden een stapel kaartjes. De kaartjes liggen met de tekst naar beneden. • Ieder groepslid mag om de beurt een kaartje pakken. • Daarna leest ieder groepslid het kaartje voor en beantwoordt de vraag: ‘Wat heb ik gekozen en waarom?’ • De andere groepsleden kunnen vervolgens kort reageren. • De antwoorden worden door één van de groepsleden genotuleerd. • Als alle kaartjes zijn geweest, wordt de balans in de groep opgemaakt. • De groep presenteert de uitkomsten aan de klas.

Maatschappelijk verantwoord ondernemen: JIJ, ZIJ en WIJ

9

2.2

MVO: ZIJ en de omgeving Centrale vraag: wat dragen ZIJ bij aan een gezonde toekomst voor jou en anderen? En wie zijn ZIJ? Dat zijn de bedrijven, die overal ter wereld goederen en diensten produceren en zorgen voor welvaart, maar ook voor belasting van mensen en milieu.

Opdracht 6

Flappentap In het lokaal hangen drie flappen, elk met een zin. • Lees de zinnen. – Een gezonde toekomst is … – Een duurzaam bedrijf is … – Een duurzame consument is … • Noteer op gele post-its wat je hierover te melden hebt. • Hang de post-its op de juiste flap in de klas. • Vorm een duo. • Lees samen de opmerkingen op de flappen. • Noteer samen in drie regels een reactie op de inhoud van de flappen. • Presenteer deze aan de klas en geef er een korte toelichting bij. Tot welke gezamenlijke visie komen jullie?

Op YouTube, op tv, bij popconcerten en via andere media en evenementen word je vaak overspoeld met informatie over bedrijven die betrokken zijn bij kinderarbeid, onderbetaling van hun arbeiders, milieuvervuiling, en over popsterren die zich inzetten om daar een eind aan te maken. Maar ook zie je dat steeds meer bedrijven zich profileren als maatschappelijk verantwoorde ondernemers en laten zien dat ze eerlijke producten maken, goed voor mens en milieu, dat ze zuiniger met energie omgaan of groene stroom gebruiken en afval recyclen. Bedrijven ontdekken dat maatschappelijk verantwoord ondernemen goed is voor de samenleving en dat de economie dus een grote bijdrage kan leveren aan een duurzame planeet. Maar ze ontdekken ook dat verantwoord ondernemen helemaal niet ten koste hoeft te gaan van winstgevendheid. Het aantal bedrijven dat maatschappelijk verantwoord wil ondernemen groeit. Opdracht 7

MVO-beleid Je gaat naar een winkelcentrum. • Noteer tien merknamen. • Kies twee van de merknamen om verder onderzoek naar te doen. • Zoek op de site van de merknaam wat het laatste nieuws is. • Zoek op de site van de merknaam wat het bedrijf doet aan MVO. • Trek je conclusie: wat doen deze twee bedrijven aan een gezonde toekomst voor jou en anderen?

Window-dressing Bedrijven zijn gevoeliger geworden voor hun invloed op de samenleving. Maar let wel op: soms blijft dat beperkt tot ‘window-dressing’, die alleen maar gebruikt wordt om hun imago op te poetsen. Omdat de wereld inmiddels een ‘global village’ is geworden, komen misstanden die in andere delen van de wereld plaatsvinden via de media snel in beeld. Dan helpt window-dressing niet meer. Als een bedrijf problemen heeft op het gebied van arbeidsomstandigheden, mensenrechten en milieu, raakt dat snel bekend. Opdracht 8

Window-dressing • • • •

10

Wat is de betekenis van het woord window-dressing? Bekijk figuur 5. Hoe kun je de betekenis van het woord in relatie brengen met de afbeelding? Hoe draagt dit bedrijf bij aan een gezonde toekomst voor jou en anderen?

Lesbrief MVO

Opdrachten

1

MVO-uitspraak: ‘Let no one say we cannot afford to act.’ (Kofi Annan, 2006)

Fig. 5 Een kleurrijke uitstalling.

Shell en olievervuiling in Nigeria Milieudefensie, haar Nigeriaanse zusterorganisatie ERA en vier Nigerianen hebben onlangs het Shellhoofdkantoor juridisch aansprakelijk gesteld voor olievervuiling in de Nigerdelta in Nigeria. De vier Nigeriaanse eisers, allen viskwekers en landbouwers, claimen dat zij schade hebben ondervonden door olielekkages in hun dorp en eisen hiervoor compensatie. In deze zaak heeft zowel Shell als Milieudefensie uitgebreid zijn standpunt geformuleerd. Je kunt deze standpunten vinden op de websites van Shell en Milieudefensie, via www.thiememeulenhoff.nl/lesbrief-mvo. Opdracht 9

Shell in Nigeria • • • • • •

Lees de bronnen. Wie zijn de partijen in deze rechtszaak? Wie heeft, denk je, de meeste kans om deze zaak te winnen? Waarom denk je dat? Wat is de sociaal-economische betekenis van deze rechtszaak? Wat is in dit geval het antwoord op de vraag: dragen deze partijen bij aan een gezonde toekomst van jou en anderen?

Arbeidsomstandigheden Het aantal bedrijven dat de weg inslaat naar maatschappelijk verantwoord ondernemen groeit. Een van de onderdelen van maatschappelijk verantwoord ondernemen is een goede zorg voor het eigen personeel. Maar omdat bedrijven als Nike en H&M hun producten door andere bedrijven elders in de wereld laten maken, moeten ze ook meer verantwoordelijkheid nemen voor hun toeleveranciers. Kledingmerken als Gap, Nike, Adidas en H&M gaan samenwerken om de arbeidsomstandigheden in kledingfabrieken in Turkije, Macedonië, Thailand, Vietnam en China goed te regelen. Een stap verder gaan de FairTrade labels. Naast de bekende namen als Max Havelaar-koffie groeit het aantal merken dat benadrukt dat hun product gemaakt is onder maatschappelijk verantwoorde omstandigheden en daaraan ook een keurmerk wil verbinden.

Energiebesparing Bedrijven gaan ook letten op hun energiegebruik. Dat levert kostenbesparing op, is beter voor het milieu en daardoor ook nog eens goed voor hun imago. Werknemers willen graag werken bij zo’n bedrijf en consumenten willen graag producten kopen waar ‘geen luchtje aan zit’. Nieuwe productietechnieken komen op, zoals cradle to cradle, waarbij elk onderdeel van een product opnieuw kan worden gebruikt (van de wieg tot… de wieg). Zoals bij tapijtfabriek Desso in Nederland; dit bedrijf maakt tapijttegels die als ze versleten zijn niet hoeven worden weggegooid, maar voor honderd procent kunnen worden gerecycled tot nieuwe tapijttegels (‘afval is grondstof’).

Maatschappelijk verantwoord ondernemen: JIJ, ZIJ en WIJ

11

Aanpassen wet- en regelgeving Maatschappelijk verantwoord ondernemen komt bovenop datgene wat al is vastgelegd in wetten en bindende regels. Soms zijn wetten niet voldoende. Dat is het geval wanneer ze niet goed worden nageleefd of omdat burgers en bedrijven graag veranderingen willen. Maar ook vrijwillige afspraken werken niet altijd voldoende. Albert Heijn bijvoorbeeld vindt dat de overheid een doorbraak moet forceren in de markt voor biologische en FairTrade-producten. De markt zelf kan dat niet regelen, zegt Albert Heijn, dus pleit het bedrijf voor afdwingbare regels, om meer duurzame producten in de schappen te krijgen. Zo ontstaat er een voor alle bedrijven gelijk ‘groen speelveld’ waarin de regels voor iedereen gelden. Onlangs heeft een aantal grote Nederlandse bedrijven waaronder de NS, TNT, Eneco, Albert Heijn, Rabobank en Unilever de Nederlandse regering opgeroepen maatregelen te nemen, zodat Nederland zijn klimaatdoelen haalt. Deze bedrijven vragen onder meer om regelgeving om kolencentrales te verplichten om stap voor stap de uitstoot van CO2 terug te brengen tot nul procent in het jaar 2025. Door zulke algemene maatregelen te treffen worden niet alleen de milieukoplopers onder de bedrijven ondersteund, maar kan het hele peloton van bedrijven in beweging gezet worden. Wet- en regelgeving spelen dus een belangrijke rol als het gaat om maatschappelijk verantwoord ondernemen. Er is bijvoorbeeld de Code Tabaksblatt, waarin is vastgelegd dat bedrijven moeten zorgen voor een goed ondernemingsbestuur. Als ze zich daaraan niet houden, moeten ze verantwoording afleggen. Dat helpt weer bij het in de praktijk brengen van maatschappelijk verantwoord en duurzaam ondernemen. Daarnaast publiceren bedrijven ook wel hun eigen ethische gedragscodes (‘codes of conduct’) om aan de buitenwereld te laten zien waar ze voor staan.

De rol van banken Banken spelen een belangrijke rol in de samenleving. Zij zijn de ‘smeerolie’ van de economie. Banken geven leningen aan particulieren, verstrekken kredieten aan bedrijven en hebben zo een indirecte invloed op de samenleving, maar wel een heel belangrijke. Ook in de bankenwereld zie je een groeiend besef van de noodzaak om maatschappelijk verantwoord te ondernemen. Banken verlangen van ondernemingen waaraan ze geld lenen dat hun bedrijfsactiviteiten maatschappelijk verantwoord zijn. Maar banken hanteren ook ethische gedragscodes voor zichzelf. De Rabobank heeft bijvoorbeeld vastgelegd dat hij streeft naar een duurzame ontwikkeling van welvaart en welzijn en belang hecht aan een zorgvuldige omgang met natuur en leefmilieu en het welzijn van dieren. Dit geldt zowel voor het eigen functioneren als bank, als voor de activiteiten die hij financiert. De bank heeft een

Fig. 6 D  yeCoo uit Weesp ontwikkelde een verfmachine die textiel onder hoge druk verft met CO2 en pure kleurstoffen. Er worden geen chemicaliën en water gebruikt. Rabobank ondersteunt dergelijke innovaties.

12

Lesbrief MVO

Commissie Ethiek in het leven geroepen die onder meer adviseert bij het maken van richtlijnen voor MVO en het beoordelen van praktijksituaties. Richtsnoer zijn daarbij de eigen algemene gedragscode van de Rabobank en internationale gedragsregels waaraan de Rabo zich heeft verbonden, zoals de Universele Verklaring voor de Rechten van de Mens, de OESO-richtlijnen voor multinationale ondernemingen, de ILO-convenanten en het Global Compact. Ook op internationaal niveau maken banken dus met elkaar afspraken op het terrein van duurzaam bankieren. Zo hanteren ze de ‘Equator Principes’: een risicoanalyse voor de invloed van de door hen gefinancierde projecten op sociale omstandigheden en op het milieu. Ook maken banken een risicoanalyse voor duurzaamheid in specifieke sectoren, zoals palmolie, hout, soja, olie, gas en mijnbouw. In Nederland overleggen zij regelmatig met de overheid, met andere bedrijven en met niet-gouvernementele organisaties zoals Amnesty International, Greenpeace, Milieu­ defensie en Oxfam Novib. Opdracht 10

Bankonderzoek Vorm een tweetal. • Bekijk figuur 7. • Kies een van deze banken (of verzekeraars) uit. • Ga naar de site van de bank van je keuze. • Zoek de gedragscode van deze bank. • Noteer wat de essentie van de gedragscode is voor de klanten van de bank. • Noteer wat de essentie van de gedragscode is voor het personeel van de bank. • Presenteer de uitkomsten aan de klas.

Fig. 7 Diverse banklogo’s.

Maatschappelijk verantwoord ondernemen: JIJ, ZIJ en WIJ

13

2.3

MVO: WIJ en de omgeving Centrale vraag: wat dragen WIJ bij aan een gezonde toekomst voor jou en anderen? En wie zijn WIJ? Dat is de samenleving als geheel.

Opdracht 11

Postcodeloterij Vorm een duo. • Bekijk één van de filmpjes op de site van de postcodeloterij, via www.thiememeulenhoff.nl/lesbrief-mvo • Wat is het ‘goede’ aan het filmpje dat jullie hebben bekeken? • Wat draagt het ‘goede’ bij aan een gezonde toekomst voor jou en anderen? • Wat draagt het ‘goede’ bij aan het inzicht van het publiek in MVO? • Presenteer de uitkomsten in de klas.

Je ziet dat bedrijven stap voor stap hun beleid richten op duurzame ontwikkeling en dat ze zich maatschappelijk bewuster gaan opstellen. Een aantal bedrijven zijn echte koplopers. Maar omdat winststreven en concurrentie de richting bepalen waarin de economie zich ontwikkelt, doen veel bedrijven nog niet mee. Zij vinden de kosten te hoog, of ze worden gedreven door aandeelhouders die uitsluitend gaan voor kortzichtige superwinsten. De middenmoot van het bedrijfsleven wil zich best optrekken aan die koplopers. Dat is niet zo vreemd, want deze voorhoede stelt ook hogere eisen op het gebied van milieu en arbeidsomstandigheden aan hun toeleveranciers. Dus die moeten wel mee, om geen orders mis te lopen. Ze kunnen zich daardoor ook weer onderscheiden en zich specialiseren. Het zijn dus niet alleen multinationals die ‘MVO-proof’ willen worden. Ook middelgrote en kleine bedrijven willen die kant op. Opdracht 12

MVO-poster maken Vorm een duo. • Bepaal een thema over MVO in het bedrijfsleven waarover je verder onderzoek gaat doen. Suggesties: energieverbruik van een bedrijf, afvalverwerking, arbeidsomstandigheden, waterverbruik, relatie met de klant en imago. • Verzamel artikelen en beelden over dit thema uit kranten, tijdschriften en andere bronnen. • Maak hiervan samen een poster. • Kies in je uitvoering voor een aandachttrekker, om mensen uit te dagen na te denken. • Presenteer de uitkomsten aan de klas.

Fig. 8a Reclame: de grote verleider.

14

Fig. 8b Reclame van MediaMarkt.

Lesbrief MVO

Naast de inspanningen van de bedrijven is jouw invloed als burger, leerling en consument ook van belang. De grote merken willen immers geen imagoschade oplopen. Ze willen laten zien dat ze ook als onderneming een goed ‘wereldburger’ zijn. De onderlinge afhankelijkheid tussen de Triple-P (planet, people en profit) wordt steeds sterker. Fossiele brandstoffen zijn eindig, dus als een producent niet bijtijds overschakelt, staat zijn productieband stil of valt zijn computer uit. Als er geen schone lucht is, heeft het geen zin op vakantie te gaan. En als schoon drinkwater schaars wordt, houdt het leven eigenlijk op. Opdracht 13

Kwetsbare aarde Bekijk figuur 9. • Beantwoord de volgende vragen. – Welk probleem is hier afgebeeld? – Wat zijn mogelijke gevolgen van het geschetste probleem? – Wat is jouw aandeel daarin? – Welk aandeel hebben bedrijven erin? – Wat zijn mogelijke oplossingen voor het geschetste probleem? – Wat kun jij aan die oplossing bijdragen? – Wat kunnen bedrijven aan die oplossing bijdragen? – Welke conclusie trek je? • Presenteer de uitkomsten in een groepje van vier.

MVO-uitspraak: ‘De aarde en de mensheid n zijn in gevaar, en wij zij allemaal verantwoordelijk. Het is tijd dat we onze ogen openen.’ (Jacques Chirac, 2002)

Fig. 9

Alle initiatieven zoals hiervoor beschreven werken toe naar een leefbare wereld voor ons allen en voor toekomstige generaties. Opdracht 14

Jouw leefbare wereld Wat is jouw symbool voor een leefbare wereld? • Schets dit beeld eens en geef daarbij aan wat jouw rol erin is, de rol van het bedrijfsleven en wat het gezamenlijk belang is. Het kan in de vorm van een gedicht, foto, filmpje of …. • Presenteer de uitkomst aan de klas.

Maatschappelijk verantwoord ondernemen: JIJ, ZIJ en WIJ

15

JIJ en MVO 3.1 Ga JIJ maatschappelijk verantwoord op kamers? Nog even en je doet eindexamen, over een jaar of dit jaar al. Als je slaagt, sta je voor de keuze om door te studeren, te gaan werken, een wereldreis te maken of nog anders. Als je doorstudeert, gaat het niet alleen om welke studie je dan kiest, maar ook in welke stad je gaat studeren en of je nog thuis blijft wonen, of dat je op kamers gaat. Opdracht 15

Dilemma Vorm een groepje van vier personen. Iedereen krijgt vier kaartjes, met de letters A, B, C en D en een dilemma: zie als voorbeeld figuur 10. • Lees het dilemma en de keuzemogelijkheden. • Maak individueel een keuze zonder te overleggen met de anderen in de groep. • Leg het kaartje met de letter van je keuze gesloten neer op tafel. • Draai de kaartjes om zodra iedereen zijn kaartje heeft neergelegd. • Licht om beurten je keuze toe. • Kom met het groepje tot een gezamenlijk standpunt. • Presenteer namens je groepje het standpunt aan de klas; licht dit toe met argumenten. Alle argumenten van de groepjes worden nu verzameld. Kijk waar de overeenkomsten zitten en waar de verschillen. Zijn die verschillen overbrugbaar? Kan de klas nu tot een eensluidend standpunt komen?

Dilemma Ik wil volgend jaar in Amsterdam gaan studeren. Er zijn kamers bij particulieren beschikbaar, maar bij het merendeel van deze kamers wordt niet toegestaan dat ik me inschrijf bij de gemeente. Dan moet die verhuurder belasting betalen over mijn kamerhuur. Nu ben ik vanmiddag naar het IB-servicepunt geweest om te vragen wat dit voort mij te betekenen heeft. Zoals ik al dacht, heb je geen recht op een uitwonendenbeurs als je niet staat ingeschreven in de gemeente waar je dan op jezelf woont. Zelf heb ik nog familie wonen in Amsterdam. Dat biedt misschien mogelijkheden. A Ik blijf thuis wonen. B Ik ga op kamers met een thuiswonendenbeurs en zoek een bijbaan. C Ik ga op kamers met een uitwonendenbeurs en schrijf me in bij een familielid, waar ik verder niet woon. D Ik ga op kamers met een uitwonendenbeurs en ik zie wel. Fig. 10 Een dilemma voor studenten.

Maatschappelijk verantwoorde kamerinrichting: bank, bed, tapijt Ook als je gaat werken speelt de vraag over waar en hoe je woont. Of je nu blijft waar je bent, of op kamerjacht gaat, je leven na de middelbare school gaat veranderen en dus kijk je ook met een nieuwe blik naar je kamer. Misschien wil je een totale make-over van je kamer. Je wilt het meteen goed aanpakken en je denkt: als ik mijn kamer opnieuw ga inrichten, hoe kan ik dat dan zo MVO mogelijk gaan doen? Waar moet ik op letten, en wat is er eigenlijk allemaal te koop op de markt van de Ikea’s, van de verf, vloer, behang, lampen en gordijnen om mijn kamertje maatschappelijk verantwoord in te richten?

16

Lesbrief MVO

Goed, je stapt de Ikea binnen. Een van hun slogans is: ‘een lage prijs, maar niet tegen elke prijs’. Er wordt op gelet dat er geen schadelijke stoffen in hun producten zitten. Meubels zijn gelakt met verf op waterbasis. Ikea probeert veel gebruik te maken van hernieuwbaar materiaal, zoals katoen en bamboe. Er komt geen hout uit oerbossen of van illegaal gekapte bomen aan te pas. Het streven is dat al het hout FSC-gecertificeerd is, een internationale standaard voor duurzaam hout. Ikea-meubels zijn zo uit elkaar te halen dat je kunststof, metaal en glas makkelijker kunt recyclen. Op de zitmeubelafdeling loop je tegen de kleurrijke tweezitsbank ‘Klippan’ aan. Die is enkele centimeters ingekort, zodat er meer zitbanken per vrachtwagen vervoerd kunnen worden, dus minder transport en minder CO2-uitstoot. En wil je een lekker warm katoenen dekbed? Katoenplantages gebruiken erg veel water, kunstmest en bestrijdingsmiddelen. Voor de katoentjes wil Ikea alleen materiaal gebruiken dat afkomstig is van duurzamere bronnen. Zo leidt het, samen met het Wereld Natuur Fonds, katoenboeren op om katoen te verbouwen op een duurzamere manier. Heb je je oog al laten vallen op een leuk tapijtje voor in je kamer? Ikea richt zich, naast de starters en singles, ook sterk op gezinnen. Veel van zijn tapijten worden geweven in de noordelijke Indiase deelstaat Uttar Pradesh, waar veel kinderarbeid voorkomt. Ikea werkt met een gedragscode waarbij leveranciers onder andere geen gebruik mogen maken van kinderarbeid, minimaal het minimumloon moeten betalen en overuren uitbetalen, en moeten zorgen voor een veilige en gezonde werkplek. Speciale inspecteurs voeren in de fabrieken controles uit. Misschien wil je helemaal geen handgeweven tapijt, maar een vloerbedekking zoals laminaat, of kies je van die handige tapijttegels van Desso, die als ze versleten zijn opnieuw kunnen worden gebruikt als grondstof.

Fig. 11

Opdracht 16

Fig. 12

IKEA en MVO Je gaat op zoek naar wat IKEA verder doet op het terrein van verantwoord ondernemen en in het bijzonder hoe het bedrijf omgaat met kinderarbeid. • Zoek enkele bronnen op; via www.thiememeulenhoff.nl/lesbrief-mvo • Raadpleeg eerst de bronnen op de sites van Ikea en de Volkskrant. • Vergelijk wat Ikea schrijft over zijn aanpak van kinderarbeid met de informatie in het artikel in de Volkskrant. • Raadpleeg nu de bronnen op de site van het Kenniscentrum voor MVO. • Geef je mening over de stappen die bedrijven moeten nemen om na te gaan of zij met kinderarbeid te maken (kunnen) hebben. • Raadpleeg ook Anna van IKEA. Je vindt haar linksonder op de openingspagina van de IKEA-website.

JIJ en MVO

17

Fig. 13a Kinderarbeid.

Fig. 13b Kerstverlichting met led-lampjes.

Maatschappelijk verantwoorde kamerinrichting: verf en verlichting Bij een andere inrichting hoort ook een nieuw verfje op de wand! Kies je een Flexa-verf van Akzo? Akzo let meer en meer op milieuverantwoorde productie. In 2008 kwam 18% van de omzet voort uit ecologisch verantwoorde producten. Het streven is om dit cijfer te verhogen tot 30% in 2015. Voor je handdoeken toch maar naar de HEMA? Dan hangt daar hun label ‘Naturally HEMA’ aan, dat aangeeft dat er natuurlijke materialen in zijn verwerkt, zoals biologische katoen zonder chemische bestrijdingsmiddelen. Klussen gaat niet zonder een goede verlichting, studeren en een boek lezen ook niet. De inefficiënte gloeilamp is aan het verdwijnen. Daarvoor in de plaats draai je een energiezuinig spaarlampje of een led-lampje in. Zoals een Philips-lampje met het Green-logo, waarmee het bedrijf wil zeggen dat dit product beduidend beter is voor het milieu dan oudere producten of producten van concurrenten. En als je in een studentenhuis gaat wonen, kun je samen besluiten over te stappen op groene stroom van Essent, dat investeert in windenergie: schoon, goedkoop en eindeloos voorradig. Opdracht 17

Energiemaatregelen Bekijk figuur 14 en beantwoord de volgende vragen. • Wat is de betekenis van de letters A t/m G in relatie tot het groene huis? • Inventariseer thuis vijf energiemaatregelen die jullie hebben genomen. • Wat draagt dat bij aan het verkrijgen van een andere letter?

MVO-uitspraak: ‘At some point reality has ) its day.’ (Al Gore, 2006

Fig. 14 Het ‘groene’ huis.

18

Lesbrief MVO

Opdracht 18

Essent en MVO Bekijk figuur 15. Deze afbeelding is gepubliceerd door Essent. Naast de drie p’s van planet, people en profit is een vierde p toegevoegd: die van power. • Verklaar de betekenis van het woord power. • Verklaar de relatie tussen alle genoemde p’s. • Wat is volgens jou de toegevoegde waarde van de vierde p? Maakt het zo meer of minder helder wat MVO is?

Fig. 15 De vierde p: power.

Maatschappelijk verantwoord je eigen potje koken Als je op kamers gaat moet je ook – al of niet samen met je mede-huisbewoners – voor je eigen potje zorgen. Duik je elke dag de supermarkt in en wat koop je dan? Of schiet je zo nu en dan een hamburgertent binnen? Als je een hap neemt van een hamburger dan ben je wat je eet: een wereldburger. De BigMac kun je bijna overal ter wereld kopen. En het vlees heeft ook nog eens vele kilometers over de aardbol gereisd. Om dat vlees te produceren wordt in Brazilië massaal regenwoud platgebrand. Vliegtuigjes strooien graszaden uit en na een tijdje trekken duizenden koeien de nieuwe weilanden binnen om, volgevreten, te eindigen in de supermarkten in Noord-Amerika en Europa. Appels komen uit Chili, rundvlees uit Argentinië, boontjes uit Kenia. En het transport van al dat vlees uit Brazilië, fruit uit Chili en groenten uit Kenia zorgt ook nog voor een flinke CO2-uitstoot. Maar wat dan? Moeten we allemaal aan het ‘slow food’, de meer ambachtelijke en milieuvriendelijke, langzame productie van voedsel van boeren uit onze directe omgeving? Daar wordt meer en meer aandacht aan gegeven. Speciale supermarkten verschijnen in Nederland met uitsluitend voedsel dat in een brede straal in directe regio wordt verbouwd. De reguliere supermarkten als Jumbo en Albert Heijn vergroten ondertussen hun assortiment duurzame producten. Steeds meer kom je dus voedselproducten tegen met allerlei duurzaamheids- en gezondheidsclaims. Unilever heeft bijvoorbeeld zijn Magnum-ijsjes al aangepast en minder vet gemaakt. Een reeks aan vignetjes en keurmerken moet aantonen dat er minder vet, minder suiker en minder zout in levensmiddelen zit, ja dat het eigenlijk een soort medicijn is dat ervoor zorgt dat het cholesterolgehalte in je lichaam omlaaggaat. Onderzoek laat zien dat 37% van de consumenten denkt dat de ‘gezonde keus’-keurmerken vooral gebruikt worden als reclame om de verkoop te stimuleren. De consument voelt zich overspoeld door de vele keurmerken en ziet door de bomen het bos niet meer. De meerderheid vindt dan ook dat deze keurmerken door de overheid toegekend zouden moeten worden. Bij het Voedingscentrum vind je veel informatie over voeding en over de brij aan keurmerken.

Weet je dat voor het in­ te vliegen van 1 kilo groen r of fruit van een ande ­continent omgerekend is? 3 liter aan energie nodig

Fig. 16

Het kan ook nog anders: Coca-Cola Nederland startte samen met NOC*NSF en de Vereniging van Leraren Lichamelijke Opvoeding (KVLO) het sportprogramma Mission Olympic. Het doel is: jongeren structureel aanzetten tot sport en beweging. Mission Olympic The Tour neemt gedurende een dag de gymlessen op scholen over, met een sportclinic. Een topsporter geeft een demonstratie van zijn of haar sport, samen met lokale sportverenigingen.

JIJ en MVO

19

Opdracht 19

Een songtekst maken Schrijf een songtekst/raptekst over gezond bewegen, frisdrank en maatschappelijk verantwoord leven.

Opdracht 20

Beeldmerken Bekijk figuur 17. • Leg de woorden uit die in de afbeelding staan genoemd. • Benoem de beeldkenmerken en beschrijf deze. • Geef aan wat het verband is tussen de woorden en de beeldmerken. • De nieuwe naam voor FairTrade is ‘Waar’. Hoe komt dat in deze afbeelding tot uitdrukking?

Weet je dat minder dan 1% van het water op aarde gebruikt kan worden als drinkwater?

: ‘Je MVO-uitspraak doen dan kunt beter iets en.’ passief afwacht (Ali B., 2007)

Fig. 17

Fair food FairFood is een campagneorganisatie die de voedingsmiddelenindustrie aanspoort om haar producten duurzamer te maken. Zij zet zich in bij bedrijven om arbeidsomstandigheden in de voedselsector te verbeteren, milieuschade te voorkomen en de wereldvoedselhandel eerlijker te maken. Ook kun je bij FairFood informatie krijgen om bewust boodschappen te doen. Ze hebben een test, ‘Shop Jij Fair?’, waarmee je je eigen koopgedrag kunt doorlichten. Zo wordt duidelijk of en hoe jij stilstaat bij de manier waarop de boodschappen in je mandje zijn geproduceerd. Wie duurzaam produceert zal ook niet zo lichtzinnig met voedsel omgaan. In Nederland verdwijnt jaarlijks voor vier miljard euro aan voedsel in de vuilnisbak. Per persoon gooien wij zo’n 55 kilo aan etenswaren weg. En in het bedrijfsleven gaat ook nog eens voor twee miljard euro aan voor voeding geschikte producten verloren. Opdracht 21

Voedsel en afval Voedsel is afval, of is afval voedsel? That’s the question… • Ga op zoek naar vier betrouwbare bronnen. • Trek een conclusie door antwoord te geven op de vraag. • Presenteer de conclusie op een aansprekende wijze. Bijvoorbeeld via Pecha Kucha (Japans voor: geroezemoes). Zie hiervoor: www.thiememeulenhoff.nl/lesbrief-mvo

20

Lesbrief MVO

3.2 Ga JIJ maatschappelijk verantwoord op reis? Vakanties, het lijkt wel alsof ze inmiddels tot onze basisbehoeften behoren… Een paar daagjes eropuit, kamperen met vrienden op Texel. En pak je dan de trein of de fiets? Of ga je na een paar weken vakantiewerk toch maar naar de Spaanse of Griekse stranden? Of doe je een stedentrip met je ouders? En neem je dan de bus, of hebben je ouders net de Toyota Prius aangeschaft, met hybride motor? Het gaat opeens hard met het milieubewustzijn van de autofabrikanten. Waar de nieuwste middenklasseauto zo’n 200 gram CO2 per km uitstoot, heeft de Volkswagen Polo Bluemotion een uitstoot van slechts 87 gram per km. Maar vliegreizen zijn nog steeds flinke CO2-veroorzakers. Een retourtje Amsterdam-Barcelona brengt 450 kg CO2 per persoon in de atmosfeer. Met de touringcar produceer je als passagier maar 60 kg. En over de oceaan moet je rekenen op 5 000 kg per passagier voor een retourtje Sydney. Reisbureaus propageren de zogeheten GreenSeats. Als je van jouw vliegstoel een GreenSeat maakt, investeren de touroperators de inkomsten in duurzame energieprojecten en bosbeheer. Jij ontvangt dan een certificaat waarop staat hoeveel CO2 er uit de lucht is gehaald om jouw vlucht te compenseren. Het is dus een soort van kwitantie van de schone lucht die jij hebt gekocht. Opdracht 22

Groen vliegen Lees het artikel van figuur 18 en beantwoord de volgende vragen. • Welke ontwikkeling heeft het groene vliegen doorgemaakt? • Welke argumenten worden aangevoerd tegen groen vliegen? • Welke argumenten worden aangevoerd vóór groen vliegen? • Hoe kan het groen vliegen zich verder ontwikkelen in de toekomst?

Het klinkt mooi, groen vliegen, maar helpt het? Het is business: steeds meer mensen compenseren de milieuschade van hun vliegreizen. Vorig jaar kochten bijvoorbeeld tienduizenden reizigers bij GreenSeat hun CO2-uitstoot af. Dat is nog maar een fractie van de miljoenen vluchten die jaarlijks van en naar Schiphol vertrekken, maar bij sommige reisorganisaties die de compensatie als onderdeel van de boekingsprocedure aanbieden, loopt het aandeel milieubewuste reizigers al op tot een kwart. Oorspronkelijk lieten die reizigers van hun geld bomen aanplanten. Het idee was eenvoudig: 50 bomen nemen, in de groei van hun leven, in één jaar tijd één ton CO2 op. Dat is ongeveer de hoeveelheid die een Nederlander in de atmosfeer brengt door op en neer naar New York te vliegen. Probleem is wel dat die bomen vervolgens tot in de eeuwigheid moeten blijven staan – waarbij ze een CO2-neutraal bestaan leiden. Bovendien had het vooral symbolische betekenis. Als alle vliegpassagiers bomen zouden laten planten, zou alleen Schiphol al jaarlijks honderden miljoenen bomen moeten zien te slijten. Daarom gaat het tegenwoordig anders. Een milieubewuste reiziger koopt een CO2-credit waarmee hij een bosproject financiert, maar het geld kan ook worden besteed aan de bouw van een windmolen. Dat laatste heeft de voorkeur van Frans Berkhout, directeur van het Instituut voor Milieuvraagstukken van de Vrije Universiteit in Amsterdam. ‘We hebben alle opties voor de reizen van onze eigen medewerkers vergeleken en zijn tot de conclusie gekomen dat je beter de uitstoot van CO2 elders kunt terugdringen door een windmolen te financieren dan het vastleggen in bomen.’ Fig. 18 ‘Groen’ vliegen.

JIJ en MVO

21

Opdracht 23

Ideogram Een ideogram is een visuele voorstelling met een betekenis of een boodschap. Dat kan op verschillende manieren: met de nadruk op beeld (= pictogram, beeldschrift) of de nadruk op tekst (= tekstbeeld). In fig. 19a en b zie je van beide een voorbeeld. • Vorm een duo. • Maak samen een ideogram over duurzaam op reis gaan. • Hang jullie ideogram op in het lokaal. • Geef een toelichting aan de klas. • Wat valt jullie op?

K U Fig. 19a Pictogrammen.

i

L

af stap

je

Fig. 19b Tekstbeeld.

Trees for travel Een andere keus die je kunt maken om verantwoord te reizen is Trees for Travel. Zij hebben de ­klimaatcalculator ontwikkeld, waarmee je kunt zien hoe groot je energieverbruik tijdens je reis is en hoeveel CO2 je moet compenseren. Je betaalt een klein bedrag per reis extra, waarmee bos wordt aangeplant en onderhouden. Voor een retourtje binnen West-Europa worden er twee bomen geplant die in de komende jaren ‘jouw’ uitstoot compenseren.

Weet je dat een vliegretour ­Amsterdam-New York per persoon net zoveel energie kost als een half jaar verwarming van een Nederlandse woning?

Fig. 20

Verantwoord reizen heeft nog meer kanten. Veel stranden zijn privébezit van hotels. De lokale bevolking heeft zo geen toegang meer tot strand en zee. Veel toeristen boeken zogeheten all-inclusive resorts voor een prijs inclusief al het eten en drinken in het hotel. Van de ‘all-inclusive’ reizen gaat 80% van het bedrag dat je betaalt naar de luchtvaartmaatschappijen, hotelketens en andere bedrijven die niet gevestigd zijn in het vakantieland. Als je daar niet voor kiest, maak je misschien vaker de stap om te eten in lokale restaurantjes. Zo ziet de lokale bevolking ook wat terug van het geld dat je besteedt. Er zijn meer touroperators die alternatieve mogelijkheden bieden. Onlangs is de Travel Foundation in Nederland opgericht, waarin onder andere de reisbureaus OAD, TUI en Baobab deelnemen. Ze geven de reiziger tips om op hun vakantiebestemming zuinig om te gaan met water, vooral lokale producten te kopen en te gaan eten en drinken bij lokale ondernemingen en niet bij grote voedselketens. Ook ontmoedigen ze het kopen van bedreigde planten of dieren, zoals ivoor, koraal of schildpadden.

22

Lesbrief MVO

ZIJ en MVO 4.1 Welke relatie hebben ZIJ met hun klanten? Bedrijven (‘zij’) kunnen niet maatschappelijk verantwoord ondernemen als ze hun klanten niet goed kennen en een langdurige relatie met hen onderhouden. Dat kan alleen als er wederzijds vertrouwen is tussen de klant en het bedrijf. Zoiets is niet altijd makkelijk. Dat heeft de recente kredietcrisis ons wel geleerd. Een bank heeft er baat bij als hij zijn klanten kent, wanneer die een bankrekening openen en er geld op storten. Is het geen zwart geld? Worden er geen duistere transacties mee verricht, via de bank naar andere relaties? Daarnaast wil elke bank natuurlijk weten aan wie hij hypotheken of leningen verstrekt. Kan de bank erop rekenen dat de banklening wordt terugbetaald? Anderzijds willen de klanten zelf ook weten of hun geld bij de bank in veilige handen is. En of hun spaargelden niet gebruikt worden voor riskante transacties, of beleggingen in projecten die het milieu schaden. Vertrouwen is dus het sleutelwoord in de relatie tussen bedrijf en klant. Opdracht 24

Vertrouwen opbouwen Wat betekent het woord ‘vertrouwen’ voor jou? • Zet het woord ‘vertrouwen’ midden op een vel papier. • Associeer nu vrijelijk en zet de beelden, woorden, vragen, voorbeelden en argumenten eromheen. • Schets met pijlen welke elementen met elkaar te maken hebben. • Bespreek de uitkomsten in de klas.

De kernwaarden van een bedrijf Om bij het voorbeeld van de banken te blijven: veel banken hebben een aantal kernwaarden of grondslagen geformuleerd. Daarin staan bepaalde begrippen centraal, bijvoorbeeld respect, integriteit, professionaliteit en duurzaamheid. Respect, omdat een bank de belangen van zijn klanten behartigt. Integriteit, omdat een klant wil dat een bank betrouwbaar en geloofwaardig is. Professionaliteit, omdat de bank garant wil staan voor de kwaliteit van zijn diensten en wil inspelen op de toekomstige behoeften van de klant. Ten slotte duurzaam, niet alleen omdat de bank een langetermijnrelatie met zijn klanten wil opbouwen, maar ook omdat een bank als financier wil bijdragen aan een duurzame ontwikkeling van de samenleving, zowel economisch als sociaal als ecologisch. Dat is in de praktijk niet gemakkelijk. Zo kunnen banken mijnbouwprojecten financieren die schadelijk kunnen zijn voor mens en milieu. Soms kan het meefinancieren van bijvoorbeeld een grootscheeps stuwdamproject voor een bank heel lucratief zijn. Maar wat als een risicomanager bij de bank zegt dat het project niet strookt met ecologische principes? Krijgt zo’n manager die op grond daarvan besluit dat het beter is om zich als bank terug te trekken dan een beloning? Een lastig dilemma, want andere banken die het minder nauw nemen met duurzaamheid staan te springen om die plaats in te nemen.

Weet je dat jij je eigen windmolen kunt aanschaffen? Kijk maar eens op www.mijnwindmolen.nl.

Fig. 21

ZIJ en MVO

23

Opdracht 25

Bankieren en MVO Ga naar de site van Rabobank via www.thiememeulenhoff.nl/lesbrief-mvo • Kies een casestudy uit. • Bekijk de titel van de casestudy en lees de conclusie. • Bantwoord nu de volgende vragen: – Is de titel van de casestudy dekkend voor het onderwerp? – In welke relatie staat de casestudy tot het bankieren? – In welke relatie staat de casestudy tot MVO?

Banken en MVO: microkredietverlening Banken zijn actief in veel landen van de wereld, ook in Afrika. Met behulp van zogeheten micro-­ kredieten kunnen mensen in ontwikkelingslanden, vooral vrouwen, een eigen straathandeltje opzetten of een restaurantje beginnen. Vroeger konden deze mensen in de bankenwereld geen lening krijgen en waren ze overgeleverd aan geldhandelaren die hoge woekerrentes vroegen. Bij grote banken als de Rabobank krijgt het verstrekken van microkredieten een steeds hogere prioriteit. Elke bank heeft zijn specialisme. De Rabobank bijvoorbeeld is groot geworden als bank voor de boeren. Daardoor heeft hij veel kennis van het boerenbedrijf, de voedselketen en kan zo een rol van aanjager spelen op het terrein van duurzame landbouw. De Rabobank Foundation is opgezet om kansarme groepen, zoals dak- en thuislozen, te helpen een zelfstandig bestaan op te bouwen. Ook geeft de bank leningen aan kleine producenten van cacao, koffie, bananen en katoen. Rabo Development ondersteunt de ontwikkeling van plattelandsbanken in Tanzania, Zambia en Rwanda.

Fig. 22 Microkrediet werkt!

Fig. 23 Inspectie door Nike.

4.2 Welke relatie hebben ZIJ met hun werknemers? Door maatschappelijk verantwoord te ondernemen, kunnen bedrijven zich positief onderscheiden. Maar als een bedrijf zichzelf hoge eisen oplegt in hoe het omgaat met zijn klanten en in bredere zin de samenleving, moet het ook goed voor zijn werknemers zorgen. Bij een slechte werkgever wil niemand werken.

Zorg voor werknemers: hiv/aidspreventie in Afrika Een goed voorbeeld van hoe een bedrijf omgaat met zijn werknemers is Heineken. Het heeft in zijn brouwerijen in Burundi (Afrika) een gezondheidsprogramma onder de werknemers opgezet voor de behandeling van hiv/aids. Een aanzienlijk deel van Heinekens werknemers daar is hiv-geïnfecteerd. De lokale overheid heeft nog niet de middelen om zelf zo’n programma op te zetten. Bovendien is het ook in het belang van Heineken zelf om zo uitval onder zijn werknemers te voorkomen en de arbeidsproductiviteit op peil te houden. Op deze manier heeft maatschappelijk verantwoord ondernemen direct met het bedrijfsdoel van Heineken te maken. Een positief neveneffect is dat ook de familieleden van de Heineken-werknemers meedoen aan het hiv/aidsprogramma van het bedrijf. 24

Lesbrief MVO

Indirecte zorg: de Nike-normen De zorg voor werknemers kan zelfs indirect plaatsvinden. Door wereldwijde uitbesteding van de productie maken veel bedrijven zelf geen producten meer, ook al staat hun merknaam erop. Zij verkopen alleen nog, onder hun merknaam. Nike bijvoorbeeld is wereldleider op het gebied van sportschoenen. Wereldwijd werken er meer dan 800 000 arbeidsters die in fabrieken in Midden-Amerika en Azië de Nikes in elkaar lijmen en stikken. Maar hoeveel sportschoenfabrieken bezit Nike dan wel niet? Wel, het antwoord is: nul. Nike besteedt de productie uit op die plaatsen in de wereld waar de lonen laag zijn. Die schoenenfabrieken zijn zélf grote multinationals, eigendom van Taiwanese, Thaise en Chinese ondernemers. De enige werknemers die bij Nike op de loonlijst staan, regelen vooral ontwerp, distributie en marketing. Om zijn imago van lifestyle-producten hoog te houden wil het bedrijf niet geassocieerd worden met kinderarbeid, uitbuiting of lage lonen. Nike voelt zich daarom verantwoordelijk voor al die arbeidsters in Azië en Midden-Amerika en stuurt inspectieteams de fabrieken in om te zien of er goede werkomstandigheden zijn en er goede lonen worden betaald.

Banken: sociaal klimaat Ook in de bankenwereld worden principes gehanteerd waarin is vastgelegd dat bankmedewerkers door hun werkgever met respect moeten worden behandeld. Bankmedewerkers moeten de ruimte krijgen zich te ontplooien. Zowel binnen de bank, door middel van opleidingen, alsook daarbuiten, door ruimte te krijgen om maatschappelijk actief te zijn en zich in te zetten voor de samenleving. De werkgever moet bovendien een klimaat bieden waarin discriminatie op de werkvloer geen plaats krijgt en waarin samenwerking en teamgeest tussen bankmedewerkers gestimuleerd worden. Net zoals in andere bedrijfstakken worden ook bij banken medewerkers aangemoedigd zorgvuldig om te gaan met energie- en papierverbruik in de bedrijfsvoering. Opdracht 26

Behoorlijk beleggen I Leef je in de volgende situatie in. Jij hebt vorige week de hoofdprijs in de staatsloterij gewonnen. Je wilt nu bij de Nationale VertrouwensBank (NVB) het gewonnen geld beleggen, en wel in de wapen­ industrie, want je hebt gehoord dat die zeer winstgevend is. Je gaat naar de bank en hebt een gesprek met een bankmedewerker. • Speel de situatie na in de klas, in tweetallen. • Maak hierbij gebruik van de gedragsregels van de Nationale VertrouwensBank. • Vraag je docent naar deze regels of zoek ze op via www.thiememeulenhoff.nl/lesbrief-mvo

Opdracht 27

Behoorlijk beleggen II Leef je in de volgende situatie in. Jij werkt bij de bank en je moet beslissen over een grote lening. De aanvrager van deze lening is een mijnbouwbedrijf in India. Bij de bestudering van de aanvraag blijken de volgende punten: de milieubescherming is niet geregeld en de mijnarbeiders worden onvoldoende beschermd tegen giftige stoffen. Wat ga jij beslissen? En wat is de reactie van jouw chef? • Speel de situatie na in de klas, in tweetallen. • Maak hierbij gebruik van de gedragsregels van de Nationale VertrouwensBank. • Vraag je docent naar deze regels of zoek ze op via www.thiememeulenhoff.nl/lesbrief-mvo

ZIJ en MVO

25

MVO: JIJ + ZIJ = WIJ?! Maatschappelijk verantwoord ondernemen is uiteindelijk een zaak van algemeen belang: elk bedrijf oefent invloed uit op de samenleving en dus op ons. WIJ: scholieren, burgers, consumenten, oefenen invloed uit op het gedrag van ondernemingen. WIJ kunnen laten zien wat we belangrijk vinden en wat we verwachten van bedrijven als het gaat om de producten en diensten die zij verkopen. Samen met bedrijven kunnen we werken aan een duurzame samenleving. Belangrijke spelers zijn natuurlijk ook de overheid en het parlement. Opdracht 28

JIJ + ZIJ = WIJ?! Bekijk figuur 24. De titel van dit hoofdstuk is: JIJ + ZIJ = WIJ?! Hoe komt deze titel in de figuur naar voren? Beschrijf je mening in een essay van twee tot drie pagina’s. Hierna vind je enkele tips voor het schrijven van een essay.

Weet je dat een laptop wel 30% energie­zuiniger is dan een desktopcomputer?

Fig. 24

Tips voor het schrijven van het essay Je bent vrij in het kiezen van een opzet voor je essay. Hier volgen wel enkele algemene wenken voor structuur, argumentatie en stijl.

A Structuur • Als je voor een hele vrije en originele structuur kiest, zorg er dan wel voor dat je de helderheid en de logische onderbouwing van je verhaal niet uit het oog verliest. • De standaardindeling van wetenschappelijk onderzoek kan ook gebruikt worden voor de structuur van een essay. Deze standaardindeling is als volgt: – inleiding – methoden en kader – resultaten – discussie • Introduceer en legitimeer je onderwerp: laat zien wat de achtergrond en de aanleiding voor je verhandeling is. • Maak duidelijk vanuit welke invalshoek je het onderwerp behandelt en presenteer daarbij een scherp geformuleerd standpunt of een vraagstelling. • Sluit af met een conclusie die uit je behandeling volgt en die ook weer terugslaat op de inleiding. De conclusie kan eventueel in de vorm van een aanbeveling worden geformuleerd. • Zorg er in ieder geval voor dat je krachtig eindigt, met bijvoorbeeld een overweging of puntige ‘oneliner’ als uitsmijter.

26

Lesbrief MVO

B Argumentatie Welke indeling je ook kiest voor je verhaal, je moet altijd je standpunt staven met argumenten en feiten. Besteed daarom veel tijd aan de kwaliteit van je redeneringen en wees je bewust van het onderscheid tussen meningen,beweringen en feiten,en hoe deze gebruikt (kunnen) worden in argumenten en redeneringen. Werk de argumentatie bij je stelling of de antwoorden op je vraag uit in een logische volgorde, bijvoorbeeld: • argumentatief: argumenten voor/tegen het standpunt, voor/nadelen van een aanpak of voorstel • thematisch: bespreking per deelthema/aspect; de argumenten voor/tegen worden dan per thema behandeld. C Stijl • Je bent bij het schrijven van een essay niet gebonden aan de objectieve, formele stijl van de meer wetenschappelijke genres. Maar pas op voor een al te persoonlijke of informele stijl, of voor geforceerde lolligheid. Kijk eens naar de stijl in gepubliceerde essays en ga ook na in hoeverre je docent gecharmeerd is van een persoonlijke en/of originele aanpak. • Titel en paragraaftitels hebben niet alleen een informatieve, maar ook stimulerende functie. Kijk ook hiervoor de kunst af van voorbeeldteksten. Opdracht 29

Elfje Ter afsluiting gaan we een elfje maken. Daarmee bedoelen we geen sprookjesfiguur, maar een gedicht van elf woorden. Je ziet hierna een paar voorbeelden. • Schrijf je elfje op een A3-papier en zoek er een passend beeld bij. • Hang je elfje op in het lokaal. Daarna worden de elfjes door de leerlingen voorgedragen en besproken met de docent. Groen Als gras Luchtig als lente Goed voor onze aarde? Adem!



Fig. 25

Zwoegen Lange dagen Goedkoop voor ons Is dit wel fair? Actie.

Fig. 26

Poen Ik zeg: Dus gewoon doen Waarom wil je meer? Delen





Fig. 27

MVO: JIJ + ZIJ = WIJ?!

27

Tot slot Maatschappelijk verantwoord ondernemen is niet een zaak van bedrijven alleen. Wij allemaal: overheid, ondernemingen en burgers maken deel uit van de samenleving. En elk bedrijf, of het nu wel of niet maatschappelijk verantwoord onderneemt, oefent invloed uit op de samenleving en dus op ons. Ook scholieren, burgers en consumenten spelen een belangrijke rol. Als individuen kunnen we laten zien wat we belangrijk vinden en verwachten van bedrijven als het gaat om de producten en diensten die zij verkopen, het werk dat zij bieden, de omstandigheden waaronder mensen werken en de gevolgen voor het milieu, voor dieren, planten, lucht en water. Met de vele voorbeelden en de verschillende opdrachten in deze lesbrief is ook duidelijk geworden dat het niet makkelijk is maatschappelijk verantwoord ondernemen in de praktijk te brengen. Ten eerste: bedrijven concurreren met elkaar. Als de één goedkoper kan produceren met kinderarbeid, moet de ander dan óók kinderen in dienst nemen? Omdat veel grote merken hun producten niet zelf meer maken, maar het werk uitbesteden aan fabrieken over de hele wereld, is het moeilijker geworden om precies na te gaan of een toeleverancier van kinderarbeid gebruikmaakt. Ten tweede: er zit ook een andere kant aan: moeten bedrijven dan geen bestellingen meer plaatsen als ze ontdekken dat een toeleverancier in bijvoorbeeld India kinderen voor zich laat werken? En waar moeten die kinderen dan heen? Op straat? Ten derde: controleren op wantoestanden is nodig, maar erg moeilijk. Wordt er wel goed gecontroleerd? Hoeveel durven de arbeiders te vertellen als ze misschien bang zijn hun baan te verliezen? En zijn de controleurs onafhankelijk, of zijn ze in dienst van het bedrijf? Banken hebben een belangrijke rol vanuit de vraag of de door hen gefinancierde activiteiten maatschappelijk verantwoord zijn: ze kunnen klanten wel of niet accepteren. Door hun vaak internationale positie kunnen ze veel invloed uitoefenen. Ze maken daarbij gebruik van internationaal geldende ethische richtlijnen. Ook doen sommige banken zelf aan MVO, bijvoorbeeld via microkrediet­verlening. Steeds meer bedrijven proberen zo groen en milieuvriendelijk mogelijk te produceren. Ook dat is niet gemakkelijk. Hoe weet een bedrijf zeker dat de groene energie die het gebruikt ook echt groen is? En investeren in milieuvriendelijke technologie is kostbaar. Het levert je als bedrijf wel een voorsprong op. Maar soms is een duwtje in de rug nodig door de overheid om bindende regels te maken, zodat de hele groep bedrijven gaat meedoen om duurzamer te ondernemen. Bedrijven moeten ook beseffen dat ze juist door MVO-voorloper te zijn concurrentieel voordeel kunnen behalen. Hopelijk heb je door deze lesbrief over maatschappelijk verantwoord ondernemen een goed beeld gekregen van wat maatschappelijk verantwoord ondernemen is, welke problemen er in de praktijk spelen en welke rol jijzelf hebt op de weg naar een duurzame wereld.

28

Lesbrief MVO