Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

30 juli 2010

Maastricht Culturele Hoofdstad 2018 Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio

2

Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Maastricht Culturele Hoofdstad 2018 Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio

Berenschot: Bart Drenth Thessa Syderius Rosanne Stotijn Anna Lambrechtse

30 juli 2010

Erasmus Universiteit: Arjo Klamer Claudine de With Erwin Dekker

4


Een toets van de ambities van Maastricht en de Euregio

5

Inhoud Samenvatting . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Waarom wil Maastricht culturele hoofdstad worden? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Wat zijn de criteria van de Europese Unie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7 Hoe verhoudt MCH2018 zich tot haar ambitie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Hoe verhoudt MCH2018 zich tot de eisen van de Europese Unie? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Aandachtspunten in relatie tot andere vier belangrijkste kandidaten

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

13

Vervolgstappen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15

1. Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 1.1

Vraag . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17

1.2

Visie op de opdracht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 18

1.3 Onderzoeksaanpak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19 1.4 Activiteiten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 1.5 Leeswijzer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21

2. Partners in de Euregio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 2.1 De Euregio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23 2.2 Interregionale culturele samenwerking 2.3

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

Bestaande platforms en grensoverschrijdende projecten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24

2.4 Cultureel en economisch profiel van de steden en regio’s binnen de Euregio

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

27

3. Cultuurbeleving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 3.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 3.2 Euregio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 3.3

Maastricht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40

3.4 Sittard-Geleen

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

44

3.5 Heerlen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 3.6 Luik . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50 3.7 Aken . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53 3.8 Hasselt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56 3.9

Beleving en ambitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

3.10 Samenvatting SWOT

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

60

4. Hoofdambitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 4.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 4.2 Draagvlak voor de hoofdambitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61 4.3

Wat is het doel van MCH2018?

4.4

Proces of einddoel? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 63

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4.5 Europese criteria en de hoofdambitie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

61 63

4.6 Samenvatting van de SWOT . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 64

5. Orgware . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 5.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 5.2

MCH2018 op bestuurlijk niveau . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65

5.3 Draagvlak in de culturele sector . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 65 5.4 Inbreng bestuurlijke partners . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66 5.5

Project- en procesorganisatie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67

5.6 Communicatie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

68

5.7

Gedeelde identiteit versus diversiteit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69

5.8

Wet- en regelgeving . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 71


6

5.9

Gebruikmaken van bestaande intraregionale samenwerking . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 72


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

73

6. Hardware . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 6.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75 6.2

Bereikbaarheid binnen de Euregio en Maastricht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75

6.3 Culturele infrastructuur in de Euregio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76 6.4 Europese criteria en hardware . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77 6.5 Samenvatting SWOT

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

78

7. Software . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 7.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 7.2 Cultureel aanbod in de Euregio . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 79 7.3

Publiek in de Euregio

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

82

7.4 Cultuurbeleid . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85 7.5 Cultuureducatie

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

87

7.6 Creatieve industrie en alternatief cultuuraanbod . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88 7.7

Verduurzaming van investeringen MCH2018 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

7.8 Europese criteria en software . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89

8. Mentalware . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 8.1 Inleiding . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93 8.2 Het creëren van een nieuwe mentale ruimte 8.3

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

93

Nieuwe invulling van mentale ruimte . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95


. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

96

9. Grondslagen voor een strategie naar 2018 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 9.1 Hoofdambitie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 9.2 Orgware . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97 9.3 Hardware . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 98 9.4 Software . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99 9.5

Mentalware

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

101

Bijlage 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Literatuurlijst en lijst gesprekspartners . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 103 Literatuurlijst en lijst gesprekspartners . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104

Bijlage 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111 Schematisch overzicht culturele infrastructuur

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

111

Bijlage 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Opbouw enquête naar waarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117 Opbouw enquête naar waarden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118

Bijlage 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Overzicht Rotterdam, Brugge, Lille en Essen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121 Rotterdam (2001), Brugge (2002), Lille (2004) en Essen (2010) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122


7

Samenvatting Maastricht heeft met haar partners uit de Euregio de ambitie culturele hoofdstad van Europa te worden in 2018. Elk jaar wijst de Europese Unie een of twee steden aan als culturele hoofdstad. In 2018 zijn dat een stad in Malta en een stad in Nederland. Voor Malta is er één kandidaat-stad, de hoofdstad Valletta. Voor Nederland zijn er diverse kandidaten; naast Maastricht zijn dat Den Haag, de Friese steden, Emmen en BrabantStad. Berenschot heeft de opdracht gekregen voor de kandidatuur van Maastricht de sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen in beeld te brengen. Dit rapport is daarvan de weerslag. We hebben de huidige situatie daarbij zowel vergeleken met de ambitie die Maastricht als culturele hoofdstad heeft, als met de criteria van de Europese Unie bij het toewijzen van de culturele hoofdstad.

Hardware

Orgware

Hoofddoel MCH

Software

Mentalware

Orgware ambities ten aanzien van de organisatie van MCH en Euregionale samenwerking Hardware ambities ten aanzien van de infrastructuur Software ambities ten aanzien van het aanbod en cultuurbeleid

Waarom wil Maastricht culturele hoofdstad worden? Het predicaat culturele hoofdstad zorgt ervoor dat stad en regio een jaar lang in de Europese belangstelling staan. Belangrijker nog is dat een dergelijk evenement ontwikkelingen in gang kan zetten waardoor de stad op een hoger cultureel peil komt, maar er ook impulsen zijn voor een betere infrastructuur, sterkere sociale cohesie en economie.

Ambitie Maastricht culturele hoofdstad De ambitie van Maastricht als culturele hoofdstad is als volgt geformuleerd: Het creëren van een blijvend en duurzaam positief effect op de economische structuur en de positionering van de stad als een internationale cultuurstad van Europese allure. Deze hoofdambitie wordt verder uitgewerkt in het artistieke plan Via 2018 (november 2009) en de tussenrapportage Via 2018 (mei 2010). In de ambitie maken wij een onderscheid tussen vier deelterreinen:

Mentalware ambities ten aanzien van ‘mentale ruimte’, toleratie en openheid.

Wat zijn de criteria van de Europese Unie? Met het aanwijzen van een culturele hoofdstad wil de Europese Unie de rijkdom, de verscheidenheid en de gemeenschappelijke kenmerken van de Europese culturen tot hun recht laten komen en wil ze ertoe bijdragen dat de burgers van de Europese Unie elkaar beter leren kennen. Het voordrachtdossier moet een Europees cultureel project omvatten, dat aan een specifiek thema met een Europese dimensie beantwoordt en hoofdzakelijk berust op culturele samenwerking. Dit project mag samen met andere Europese steden worden uitgevoerd. Belangrijk is echter dat de kandidaat voor de titel een stad is, geen regio. De kandidaat-steden kunnen wel een regio (grenssteden en zelfs een Euregio) bij hun programma betrekken:

8

•• Een stad wordt niet tot culturele hoofdstad aangewezen op basis van intrinsieke kwaliteiten. Steden danken de titel vooral aan het eenmalige programma van bijzondere culturele evenementen dat zij tijdens het jaar in kwestie willen organiseren. Het concept verschilt in dit opzicht volledig van het concept dat ten grondslag ligt aan het werelderfgoed van de Unesco. De titel is meer dan een label en bekroont een uitzonderlijk cultureel jaar in het bestaan van de stad. Het heeft dan ook geen zin een kandidatuur in te dienen in de vorm van een toeristische brochure over de stad. •• Het programma moet eenmalig zijn en speciaal zijn ontwikkeld voor het jaar waarin de stad de titel van culturele hoofdstad van Europa draagt. •• Dankzij het evenement kan de culturele samenwerking worden versterkt en de dialoog in Europa duurzaam worden bevorderd. Het evenement moet de nadruk leggen op de gemeenschappelijke aspecten en de verscheidenheid van de Europese culturen. Onder culturele verscheidenheid wordt ook de rijkdom verstaan die het resultaat is van het samenleven van de autochtone bevolking, migranten en nieuwkomers uit Europese of andere landen. Een van de belangrijkste doelstellingen van het evenement bestaat erin culturen beter met elkaar vertrouwd te maken en tegelijkertijd een samenhorigheidsgevoel te creëren. Het evenement moet daarom een Europese dimensie hebben en het programma moet voor alle Europeanen aantrekkelijk zijn. •• Het wordt op prijs gesteld als de twee steden die tijdens een bepaald jaar de titel van culturele hoofdstad van Europa dragen, voor samenhang tussen hun programma’s zorgen. •• De ervaring leert dat alle steden die hun kandidatuur ernstig voorbereiden, daaruit voordeel kunnen halen, ook als ze uiteindelijk niet tot culturele hoofdstad worden aangewezen. Door alle culturele actoren bij de voorbereiding te betrekken, na te denken over het cultuurbeleid en partnerschappen te overwegen, kunnen nieuwe impulsen aan het culturele leven van de stad worden gegeven.


Specifieke criteria ten aanzien van Europese dimensie van het project: Het artikel 4 van Besluit 1622/2006/EG stelt als eisen dat het programma: 1. de samenwerking tussen culturele actoren, kunstenaars en steden in de desbetreffende lidstaat en in andere lidstaten in alle culturele sectoren bevordert; 2. de aandacht vestigt op de rijke culturele diversiteit in Europa; 3. de gemeenschappelijke aspecten van Europese culturen naar voren brengt. Tevens worden culturele hoofdsteden aangemoedigd concrete activiteiten op touw te zetten die beantwoorden aan de drie prioriteiten van het kaderprogramma voor cultuur; 4. de bevordering van de transnationale mobiliteit van personen die in de culturele sector actief zijn; 5. steun voor de transnationale circulatie van artistieke en culturele werken en producten; 6. steun voor de interculturele dialoog. De bovenstaande activiteiten worden zo georganiseerd dat het evenement voor alle Europeanen zichtbaar en aantrekkelijk is.

Specifieke criteria ten aanzien van ‘stad en burgers’ Krachtens artikel 4 van Besluit 1622/2006/EG moet het programma: 1. de deelname van de burgers die in de stad en de omgeving wonen, bevorderen en zowel hun belangstelling wekken als die van burgers uit het buitenland; 2. duurzaam zijn en integrerend deel uitmaken van de culturele en sociale ontwikkeling van de stad op lange termijn. Twee aspecten staan centraal bij de criteria in verband met het thema ‘stad en burgers’:


1. De deelname van de bevolking: het evenement moet aantrekkelijk zijn en de burgers moeten bij het evenement worden betrokken. Het evenement moet zowel voor de plaatselijke bevolking als voor alle Europeanen aantrekkelijk zijn. De vraag is: hoe kunnen we niet alleen de eigen bevolking, maar ook buitenlandse toeristen voor het evenement warm maken? Vermeden moet worden dat het evenement uitsluitend voor de plaatselijke bevolking interessant is. Een van de doelstellingen van het evenement is namelijk het toerisme in Europa te bevorderen. Het evenement moet niet alleen zichtbaar zijn: belangrijk is ook dat de burgers – zowel burgers uit de stad en de regio als uit het buitenland – daadwerkelijk aan het evenement deelnemen. De bevolking en het plaatselijke culturele netwerk

9

zullen zich dan betrokken voelen. De stad moet een evenwichtig project ontwikkelen. Het specifieke karakter van de stad moet worden benadrukt als bewijs van Europa’s culturele verscheidenheid. 2. De duurzaamheid van het evenement. Het evenement moet passen in de ontwikkeling van de stad op lange termijn en als katalysator voor de middellange en lange termijn fungeren. De stad moet een duurzaam programma ontwikkelen dat past in de ontwikkeling van de stad op lange termijn en meer is dan een efemeer vuurwerk van culturele activiteiten. Het evenement moet het uitgangspunt vormen voor projecten en samenwerking op lange termijn. Het biedt de mogelijkheid om het culturele leven van de stad te wijzigen of te consolideren en te ontwikkelen.

Hoe verhoudt MCH2018 zich tot haar ambitie? Allereerst vergelijken we de huidige situatie van Maastricht met de geformuleerde ambitie. Daarbij vallen de volgende sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen op. Orgware Sterkte

• er is opvallend veel draagvlak voor MCH2018 bij bestuurlijke, ambtelijke en culturele partners.

Zwakte

• het culturele veld is welwillend, maar stelt zich nog afwachtend op. • er is nog te beperkt gecommuniceerd naar ambtenaren binnen de Euregio, naar culturele instellingen in de Euregio en naar de burgers binnen de Euregio. • het initiatief is geïnitieerd op bestuurlijk niveau en kent ook een dominante bestuurlijke invulling die ten koste kan gaan van een sterk inhoudelijk concept.

Bedreiging

• bestuurlijke benadering leidt tot insteek die neigt naar verantwoording van bestaand beleid. MCH2018 moet ruimte krijgen vernieuwing te brengen, ook los van bestaande kaders. • nadruk op gezamenlijkheid regio en herkenbaarheid van individuele partners brengt kandidatuur in gevaar en leidt mogelijk tot beperkte focus in het concept. • Maastricht moet een dubbele sprong te maken: van Maastricht naar de Euregio en van de Euregio naar Europa. De Euregio is geen vanzelfsprekende eenheid als regio, waarbinnen Maastricht het natuurlijke (bestuurlijke) centrum is

Kans

• betrekken van andere domeinen bij de organisatie, in het bijzonder onderwijs en vervoer. • MCH2018 zien als testcase en leerproces voor verdergaande samenwerking en afstemming binnen de Euregio en daarbij processen bottum-up te benaderen

Hardware Sterkte

• Maastricht en omgeving kennen een redelijke culturele infrastructuur. Wat nog wel mist in de regio is een grotere voorziening voor popmuziek, broedplaatsen en voorzieningen voor producties.

Zwakte

• er zijn belangrijke tekortkomingen in de vervoersinfrastructuur, met name als het gaat om openbaar vervoer.

Kans

• investeren in ad hoc verbeteringen aan het openbaar vervoersnetwerk • ontwikkelen van visie op Euregionale culturele infrastructuur

Bedreiging

• gebrek aan afstemming van en visie op Euregionale culturele infrastructuur


10

Software Sterkte

• er is grote variëteit in aanbod binnen de Euregio. In Maastricht wel in mindere mate dan in sommige partnersteden, zoals Aken en Luik. • er bestaat een kwalitatief hoogwaardig aanbod op nationaal en Euregionaal niveau.

Zwakte

• de invulling van de thema’s ‘Ik ben cultureel kapitaal’ en ‘Wij zijn de Euregio’ is nog zo algemeen dat ze niet onderscheidend genoeg zijn. • het aanbod is nog niet onderscheidend genoeg op Europees niveau.

Bedreiging

• behoefte om zichtbaarheid te creëren in diverse steden leidt mogelijk tot versnippering en te weinig zichtbaarheid in kandidaat-stad Maastricht. • verschillende wettelijke kaders bemoeilijken de samenwerking over grenzen heen.

Kans

• inhoudelijke verbindingen tussen culturele instellingen onderling en tussen culturele instellingen en andere instellingen (bijvoorbeeld scholen, media). • verbinding en confrontatie van hoge cultuur en volkscultuur kunnen tot een interessant inhoudelijk programma leiden.

Mentalware Sterkte

• aanwezigheid meerdere talen en culturele tradities in één gebied.

Zwakte

• nationale grenzen hebben traditionele verbindingen doorsneden (waar de Maas vroeger een verbinding was, is die nu veelal een barrière). • het artistieke concept mentale ruimte op zichzelf geeft nog te weinig richting en heeft bij het culturele veld geen wervende kracht (zeker niet in de partnersteden).

Bedreiging

• beperkte vrijheid voor het MCH2018 project vanuit de bestuurlijke kant (Orgware): om proces richting mentale ruimte te doorlopen moet de regie vanuit de overheid op afstand plaatsvinden.

Kans

• culturele uitwisseling zal de verschillen niet opheffen, maar maakt het mogelijk om vertrouwd te raken met diverse culturele tradities (specifiekere invulling mentale ruimte). • meer aandacht voor culturele producties van over de directe landsgrenzen kan het zelfbewustzijn van de regio versterken (geen perifere regio, maar juist centraal gelegen met een interessant cultureel aanbod).

Aanbevelingen in relatie tot ambities

•• Formuleer op basis van de bestuurlijke ambitie een aangescherpte missie voor de organisatie van Maastricht Culturele Hoofdstad. •• Leg in de missie nadruk op de software, een interessant cultureel programma, en niet op de culturele hardware (in het kader van MCH2018 niet investeren in ‘steen’).

•• Onderken de verbetering van de infrastructuur voor vervoer als een zeer belangrijke ondersteunende factor voor de Europese hoofdstad. Leg daarbij nadruk op wat op korte termijn kan worden bereikt met de bestaande infrastructuur in het openbaar vervoer. •• Stel een organisatie samen die binnen de geformuleerde missie op afstand van het bestuur kan functioneren.

•• Maak van de uitwisseling van de cultuuruitingen uit de diverse taalgebieden en culturele tradities het specifiek thema voor het culturele project.

•• Zorg ervoor dat in de organisatie expertise uit diverse velden aanwezig is, waaronder bestuurlijkjuridische expertise en kennis op het gebied van onderwijs en vervoer.

•• Zorg binnen de projectorganisatie voor een ‘verbindingsofficier’ die zich specifiek bezighoudt met het sluiten van allianties tussen stakeholders binnen de Euregio (cultuur, onderwijs, et cetera).

•• Stem hardware en software op elkaar af en beconcurreer elkaar op Euregionaal niveau niet. Kijk naar de profielen van de verschillende steden en vul elkaar op basis van die profielen aan.


11

Hoe verhoudt MCH2018 zich tot de eisen van de Europese Unie? Algemene randvoorwaarden en doelstellingen van de EU Zwakte

• bestuurlijk is er nog veel aandacht voor dat wat er al is in de Euregio. Er moet juist aandacht zijn voor het eenmalig programma: een stad wordt niet tot culturele hoofdstad aangewezen op basis van intrinsieke kwaliteiten. Steden danken de titel vooral aan het eenmalige programma van bijzondere culturele evenementen. • er is nu weinig tot geen aandacht voor migranten en nieuwkomers van buiten de Euregio (denk aan niet-westerse migranten, maar ook aan Hollanders, studenten). Het evenement moet de nadruk leggen op de gemeenschappelijke aspecten en de verscheidenheid van de Europese culturen. Onder culturele verscheidenheid wordt ook de rijkdom verstaan die het resultaat is van het samenleven van de autochtone bevolking, migranten en nieuwkomers uit Europese of andere landen. • het wordt op prijs gesteld als de twee steden die tijdens een bepaald jaar de titel van culturele hoofdstad van Europa dragen, voor samenhang tussen hun programma’s zorgen. Er is echter nog op geen enkele manier relatie gelegd met de plannen van Malta.

Kans

• een nieuwe positieve invulling geven aan het begrip multiculturaliteit en culturele verscheidenheid, zoals die er in de Euregio reeds is.

Sterkte

• er wordt reeds in ruime mate nagedacht over samenwerking in de Euregio om nieuwe impulsen te geven aan het culturele leven. Deze plannen kunnen nog wel verder worden geconcretiseerd.

Samenwerking tussen culturele actoren Sterkte

• er bestaat bereidheid tot deelname bij de culturele instellingen.

Zwakte

• huidige concept is nog te weinig richtinggevend en wervend.

Kans

• door heldere inhoudelijke, financiële en organisatorische kaders het culturele veld verder mobiliseren en betrekken

Bedreiging

• door beperkte communicatie en beperkte invulling van projectorganisatie kunnen culturele instellingen afhaken

Aandacht voor de rijke culturele diversiteit in Europa Sterkte

• binnen de regio zijn meerdere talen en culturele tradities aanwezig. • er is in de regio al een begin gemaakt met samenwerkingsverbanden op cultureel gebied en op andere gebieden. • er bestaat een lange geschiedenis van wisselende bestuurlijke systemen en veranderende verbanden. • geënquêteerden in het kader van de SWOT geven aan regelmatig culturele uitingen over de grens te bezoeken.

Zwakte

• taalbarrières belemmeren uitwisseling van cultuuruitingen.

Bedreiging

• belangstelling voor media en filmproducties van over de grens zijn gering. Televisiekijken ‘over de grens’ is sinds de opkomst van de commerciële kanalen sterk afgenomen.

Kans

• een zekere vriendschappelijke rivaliteit tussen drie landen en (ten minste) drie culturele achtergronden kan heel stimulerende werken. Benut die!

Naar voren brengen gemeenschappelijke aspecten van Europese culturen Sterkte

• in de regio is (ook historisch bezien) reeds veelvuldig uitwisseling. • aanwezigheid van lange gedeelde geschiedenis en wisselende bestuurlijke samenstelling.

Kans

• tijdens het proces van MCH2018 verder onderzoeken wat men in de Euregio gemeenschappelijk heeft.


12

Bevordering van de transnationale mobiliteit van personen culturele sector Zwakte

• er zijn nog weinig concrete plannen voor de bevordering van mobiliteit van personen. • nationale weten regelgeving stimuleert de mobiliteit van personen uit de culturele sector niet.

Kans

• door het creëren van een culturele vrijplaats (plek van experiment) in de Euregio, kan MCH2018 als proeftuin fungeren voor de wijze waarop deze mobiliteit binnen de culturele sector verduurzaamd kan worden.

Steun voor transnationale circulatie van artistieke en culturele werken en producten Zwakte

• er is nog weinig concrete aandacht voor bevordering van culturele werken.

Steun voor de interculturele dialoog Sterkte

• het begrip mentale ruimte biedt een aanzet voor het overstijgen van bestaande culturele verhoudingen.

Zwakte

• de wijze waarop de dialoog vorm moet krijgen, is nog niet uitgewerkt.

Deelname van de burgers die in de stad en de omgeving wonen, bevorderen en zowel hun belangstelling wekken als die van burgers uit het buitenland Sterkte

• sterk aanwezig verenigingsleven in hele Euregio. Burgers zijn in belangrijke mate reeds (lokaal) georganiseerd.

Zwakte

• in Maastricht en de Euregio moet een dubbele cultuursprong gemaakt worden: de eerste sprong naar Euregionaal niveau en de tweede sprong naar Europees niveau. De nadruk ligt nu nog te veel op Euregionaal niveau. Men is onderling nog te zeer ‘met elkaar bezig’.

Kans

• verbinding volkscultuur en innovatie, vernieuwende en experimentele kunst.

Bedreiging

• volkscultuur op zichzelf is te zeer gericht op de eigen bevolking en is op niet-lokaal niveau niet aansprekend genoeg.

Duurzaam zijn en integrerend deel uitmaken van de culturele en sociale ontwikkeling van de stad op lange termijn Zwakte

• door het ontbreken van concrete doelstellingen op het gebied van cultuur, economie en sociale zaken, is het niet duidelijk hoe men de resultaten van en ontwikkelingen in het kader van MCH2018 wil verduurzamen.

Kans

• op korte termijn culturele, sociale en economische doelen benoemen. Wat wil men in 2019 nog terug zien van MCH2018?


Aanbevelingen in relatie tot eisen

•• Maak een programma dat zowel in de aanloop als in het kandidaatsjaar reist binnen het gebied van de Euregio, naast het bevorderen van het rondreizen van publiek. Maak daardoor de diversiteit van de culturele achtergronden zichtbaar voor de gehele bevolking van de Euregio. •• Zorg ervoor dat alle culturele producties in elk geval in Maastricht zijn te zien omdat dit de kandidaatstad is voor Europese Culturele Hoofdstad. •• Leg in de missie een sterk verband met educatie en Bildung. Wij doelen daarmee concreet op educatie van schoolkinderen, maar juist ook een bredere vorm van Bildung van de bewoners van de Euregio in het algemeen. Dit is van belang gezien de: a. Specifieke relatie van Maastricht en omgeving en de noodzaak elkaars taal en cultuur te leren kennen b. De specifieke eis van de Europese Commissie om de diversiteit van Europese culturen te tonen, maar tegelijk te zoeken naar gemeenschappelijkheid. Kennis over elkaars cultuur is hiervoor noodzakelijk. Zorg dat dit programma in de hele Euregio wordt toegepast en maak dit programma zo dat het ter inspiratie kan dienen voor dergelijke programma’s elders in Europa. Maak hiervoor een aanzienlijk deel van het budget en de organisatiecapaciteit vrij: -- Maak een begeleidend programma voor (basis) scholen waarin aandacht is voor de drie talen en zorg dat er ook op scholen aandacht is voor de diverse cultuuruitingen. -- Beperk de educatie niet tot kinderen, maar heb ook aandacht voor volwassenen. Werk hierbij samen met onder meer bibliotheken (lezingen, plaatselijke bibliotheken) en media (bijvoorbeeld ‘making of’-programma’s op lokale en regionale zenders). •• Definieer in de programmering een nieuwe positieve invulling voor het begrip multiculturaliteit en culturele verscheidenheid, zoals die er in de Euregio reeds is. Ook hier moet een verbinding met onderwijs worden gelegd.

13

•• Betrek op korte termijn de organisatie van Malta bij de programmering om te bezien of dwarsverbanden mogelijk zijn. •• Zorg voor een innovatieve verbinding tussen volkscultuurvernieuwende en experimentele kunst: -- Dit biedt ook kansen als men in het programma de nadruk legt op Bildung. Hierbij gaat het om wederzijdse educatie: waardering voor ‘hoogcultuur’ bij een brede groep burgers en waardering voor ‘het volkse’ bij de culturele elite. -- Zorg dat de invulling van volkscultuur niet eenzijdig is en te zeer gericht op de eigen bevolking: op Europees niveau is dit niet aansprekend genoeg. •• Benoem op korte termijn culturele, sociale en economische doelen in het kader van MCH2018 en monitor deze gedurende het project en daarna. Maak zo ook inzichtelijk hoe de resultaten van het project verduurzaamd worden en hoe het project bijdraagt aan de sociale en culturele ontwikkeling van Maastricht op langere termijn. Monitoring maakt tussentijdse bijsturing mogelijk en kan bijdragen aan het draagvlak voor en de legitimiteit van de investeringen.

Aandachtspunten in relatie tot andere vier belangrijkste kandidaten Almere Almere zal zich ontwikkelen van een middelgrote tot een grote stad met 350.000 inwoners. Deze schaalsprong moet volgens Almere ook samengaan met een ‘cultuursprong’. Als nieuwe stad beschouwt men zich als een stedelijk laboratorium. Voor kandidatuur voor de Culturele Hoofdstad vindt men de metafoor van Almere als laboratorium relevanter dan ooit. Cultuur is immers een van de voornaamste aspecten van de software waarvan in Almere, zoals in bijna alle new towns, de ontwikkeling is achtergebleven. Men heeft reeds vijf programmalijnen benoemd: Almere als landschap, Burgerschap, Mensen maken de stad,

14

New Town Story, Jong in jong Almere, Almere 2.0 als culturele schaalsprong. Sterk aan het verhaal van Almere is dat de urgentie er heel duidelijk is, daar waar die in Maastricht en op de schaal van de Euregio in het bijzonder niet zeer sterk lijkt te zijn. Juist omdat men kijkt naar het programma en niet naar het patrimonium, kan Almere een sterk verhaal neerzetten. Hierbij betrekken ze reeds in dit stadium burgers heel sterk, daar waar de communicatie in Maastricht nog achterblijft.

Den Haag Den Haag heeft een eerste verkenning laten maken en heeft zojuist een artistieke directie aangetrokken. Deze artistieke directie heeft de volgende vijf programmalijnen meegekregen: 1. Geef een culturele invulling van het profiel van Den Haag als internationale stad van vrede en recht: Recht op cultuur! 2. Maak gebruik van de ligging aan zee: Cultuur aan Zee. 3. Gebruik het karakter van Den Haag als hofstad en regeringscentrum: Hofcultuur. 4. Laat de grote culturele diversiteit van Den Haag zien: Stad van culturen. 5. Maak de informele kant van Den Haag beter zichtbaar: Nieuwe cultuur!


heeft men met een lichtplan door het historische centrum getracht de burgers ‘warm’ te maken voor het project. Men wil het profiel van stad van ‘kennis en cultuur’ verder versterken door in 2013 de Vrede van Utrecht te vieren en gedenken, en vijf jaar later Culturele Hoofdstad te worden. Het programma wil men bottom-up in vullen door middel van een open source-systeem iedereen te betrekken. Utrecht heeft vóór op Maastricht dat men al over een sterke culturele infrastructuur beschikt: men hoeft niet zoals MCH2018 een dubbele cultuursprong te maken. De Utrechtse plannen zijn nog niet heel concreet en de Europese dimensie lijkt vooralsnog in de Utrechtse plannen te ontbreken.

BrabantStad BrabantStad stelt zich net als Maastricht namens meerdere steden kandidaat. Deze steden liggen anders dan bij Maastricht allemaal binnen Nederland. BrabantStad heeft vooralsnog twee lijnen voor 2018: 1. De kunst van het samen leven: Dankzij 2018 Brabant wil men BrabantStad maar en passant ook de EU - in het licht zetten als identiteit die inwoners onvermoede voordelen oplevert. Voorop stelt men dat BrabantStad een extra identiteit is, geen vervanging. BrabantStad wordt gezien als een mozaïek, waarin elke steen zijn eigen kleur, vorm en hardheid behoudt. Tezamen vormen ze een ‘complete stad’.

Voor Den Haag geldt net als voor MCH2018 dat de urgentie niet heel sterk lijkt te zijn. Het hangt af van de programmering en het bidbook of Den Haag sterker uit de bus komt. Den Haag heeft anders dan MCH2018 wel reeds contact gelegd met Malta over de vormgeving van de samenwerking.

2. De kunst van het samen besturen: Men wil de dialoog met de burger versterken en bovendien beschouwt men BrabantStad als kans voor de, relatief kleine, steden om te emanciperen tot metropool van de menselijke maat. Op voorhand geldt dat de kunst van het besturen dominantie van welke deelnemer ook uitsluit.

Utrecht Net als Almere, ziet ook Utrecht de sterke groei als noodzaak voor het versterken of zelfs het behouden van de leefbaarheid van de stad door middel van het project Culturele Hoofdstad. Utrecht heeft scherp in beeld wat de huidige sterkten zijn van de culturele infrastructuur zoals die in Utrecht reeds bestaat. Ook

Het is duidelijk dat BrabantStad ook zoekende is naar een juiste balans tussen de inbreng van de verschillende partners. Zij zetten in op een metropool, daar waar het unieke aan de Euregio is dat het een cultureel landschap betreft.


Vervolgstappen 1. Benut de periode tot het eind van 2010 om een krachtige missie te formuleren op basis van de bestaande ambitie, gebruikmakend van elementen uit onder meer deze SWOT-analyse. Neem ook de tijd brede steun te verwerven voor deze missie bij het culturele veld (met inbegrip van creatieve, vaak jonge krachten), maar zeker ook bij de aanpalende terreinen zoals onderwijs en vervoer. 2. Leg in de missie een sterk verband met educatie, geef inzicht in diverse taal- en cultuuruitingen en Bildung. Maak hiervoor een aanzienlijk deel van het budget en de organisatiecapaciteit vrij. 3. Definieer in de programmering een nieuwe positieve invulling voor het begrip multiculturaliteit en culturele verscheidenheid, zoals die er in de Euregio reeds is. Stel bijvoorbeeld vast dat één van de doelen is dat in 2018 men elkaars talen beter verstaat. 4. Zet de organisatie op afstand van de bestuurders in de Euregio en geef de organisatie een heldere opdracht mee. Maak wel concrete (tussentijdse) resultaatafspraken met de organisatie, zodat de voortgang van het proces getoetst kan worden. 5. Z org dat in de organisatie naast een artistiek en een zakelijk leider en de creatieve slagkracht, minimaal de volgende rollen worden vervuld: -- Bestuursjurist -- ‘Verbindingsofficier’: iemand die voortdurend bezig is met het leggen van verbindingen en het creëren van allianties. -- Kwaliteitszorger: monitoring proces en behaalde resultaten -- Marketing- en communicatiespecialist 6. Vraag aan de organisatie om te komen met een plan hoe men structurele samenwerkingsverbanden gaat creëren met de culturele sector, het onderwijs en andere relevante instellingen en hoe deze partijen betrokken zullen worden bij de verdere planvorming. De door ons geadviseerde ‘verbindingsofficier’ die allianties sluit tussen

15

verschillende partijen, kan bij de uitwerking van deze plannen een rol krijgen. Het gaat om: -- Weten Om verbindingen te kunnen leggen moet er ontmoeting zijn, men moet elkaar leren kennen. Breng mensen van verschillende disciplines en sectoren, uit verschillende steden met elkaar samen. -- Willen Smeden van cross culturele en sectorale allianties: vanuit een wederzijdse wens en belang samen projecten ontwikkelen en uitvoeren. Maak binnen de alliantie duidelijke afspraken over elkaars inbreng, rol en belang. -- Kunnen Samenwerking ontstaat niet vanzelf, evenmin als het daadwerkelijk samenwerken in een alliantie. 7. Laat de organisatie zo snel mogelijk met een goed communicatieplan komen voor partners, het culturele veld, het onderwijsveld en voor bedrijven en burgers. De beleving van het publiek correspondeert niet altijd met het daadwerkelijk aanwezige aanbod: men weet vaak niet wat er allemaal is. Uit de gesprekken blijkt dat de bekendheid met het cultuuraanbod buiten de eigen gemeente nog kleiner is. Er kan al veel worden bereikt als beter zichtbaar wordt wat er al is. Kansen liggen er verder op het gebied van alternatieve communicatiekanalen: school, werk, twitter, winkelcentra of openbaar vervoer, websites met klantprofielen (‘Anderen die naar deze voorstelling gingen, gingen ook naar…’) zijn hier enkele voorbeelden van. 8. Door gebruik te maken en het bewust positioneren van gemeentelijke cultuurprofielen binnen het culturele landschap van MCH2018, wordt de diversiteit in de regio maximaal benut en is voor het publiek duidelijk waarvoor je in welk deel van de Euregio moet zijn. Wij stellen dan ook voor dat de projectorganisatie per stad (en eventueel ook per regio) een projectleider aanwijst die in afstemming met de projectorganisatie MCH2018 een deel van het programma binnen de vastgestelde thematiek bottom-up invult.

16



17

1. Inleiding Maastricht kandideert zich voor de titel Culturele Hoofdstad van Europa in 2018. De partners van Maastricht bij het project MCH2018 zijn Luik, Hasselt, Aken, Heerlen en Sittard-Geleen, de provincies Luik, Limburg (zowel de Nederlandse als de Belgische), de regio Aken en de Duitstalige gemeenschap van Eupen. De samenwerkende gemeenten en provincies zetten momenteel een gezamenlijke projectorganisatie op. De gezamenlijke partners hebben eind 2009 hun wens zich gezamenlijk in te zetten voor de kandidatuur vastgelegd in een ambitiestatement. De hoofdambitie die alle partners zich tot doel stellen, luidt als volgt: Het creëren van een blijvend en duurzaam positief effect op de economische structuur en de positionering van de stad als een internationale cultuurstad van Europese allure. Daarnaast heeft de artistieke kwartiermaker, Guido Wevers, eind vorig jaar zijn artistiek-inhoudelijk plan ‘Via 2018’ gepresenteerd en in mei jl. geactualiseerd. De artistieke plannen worden momenteel bij de verschillende Euregionale partners van Maastricht besproken. Hierin wordt verwoord dat MCH2018 een proces op gang zou moeten brengen ‘waardoor op natuurlijke wijze een visie ontstaat die verbindende (binnen de Euregio zelf) en onderscheidende (in relatie tot de rest van Europa) elementen durft uit te spelen.’

MCH2018-project gaat opzetten en zal uitvoeren. Deze projectorganisatie zal worden begeleid door een Raad van Toezicht waar alle partners in zijn vertegenwoordigd. De directie van de projectorganisatie zal aan de slag gaan met het verzamelen van ingrediënten voor en het opstellen van het bidbook.

1.1 Vraag Naast het artistieke plan en de geformuleerde thema’s, is ook een belangrijk ingrediënt voor het opstellen van het bidbook het resultaat van een zogenaamde sterkte-zwakteanalyse van Maastricht en de Euregio op cultureel gebied: waar schiet het tekort, waar liggen kansen? De gemeente Maastricht en partners hebben Berenschot opdracht gegeven een sterkte-zwakteanalyse te maken van de ambities van de stad Maastricht en de partners op het gebied van de kandidatuur voor Europese Culturele Hoofdstad. Hieruit moet een gestructureerd beeld volgen waarop de te volgen strategie en de beleidsprioriteiten voor de periode 2010-2018 gestoeld kunnen worden: waar liggen de kansen en wat zijn mogelijke bedreigingen voor de ambitie om Culturele Hoofdstad te willen worden?

1. Ik ben cultureel kapitaal: aandacht voor participatie, identiteit en kwaliteit.

In het kader van de sterkte-zwakteanalyse onderzoekt de Erasmus Universiteit de achterliggende waarden van de doelstelling Culturele Hoofdstad te worden: delen de inwoners van de Euregio deze waarden en wat vinden zij belangrijk?

2. Wij zijn de Euregio: zoektocht naar een Euregionale identiteit.

De sterkte-zwakteanalyse bevat uiteindelijk de volgende elementen:

Om de hoofdambitie te realiseren en de kandidatuur binnen te halen, is de volgende stap in het proces het schrijven van een bidbook. De bovenstaande thematiek is leidend bij het opstellen van dit bidbook. De bestuurlijke partners zijn momenteel bezig met het oprichten van een onafhankelijke stichting, die het

•• Analyse van de sterkten en zwakten van Maastricht en Euregio op het vlak van cultuur: hoe staan Maastricht en Euregio ervoor?

Inmiddels is deze gedachte vervat in twee hoofdthema’s:

18

•• Confronteren van die situatie met de ambities culturele hoofdstad: wat betekent dat voor de kansrijkheid van het project? •• De rapportage bevat aanbevelingen voor concrete acties (korte termijn) en biedt een basis voor strategieën (op weg naar 2018). •• Worden de achterliggende waarden gedeeld door het publiek? Deze rapportage is tot stand gekomen in de periode vanaf begin december 2009. Tussentijds hebben wij de sterkte-zwakteanalyse waar mogelijk geactualiseerd, maar alleen daar waar het ook vastgelegde afspraken of rapportages betrof. De vastgelegde afspraken zijn niet altijd volledig representatief voor het denkproces waarin de betrokken bestuurders -mede onder invloed van onze tussenrapportages zich ondertussen in bevinden.


1.2 Visie op de opdracht Om een goed onderzoekskader en verhaal te krijgen, hebben wij in ons onderzoekskader de Culturele Monitor verwerkt die door de Erasmus Universiteit is ontwikkeld. Deze richt zich niet alleen op klassieke dataverzameling, maar ook op het in kaart brengen van waarden. Onderzoek (Palmer, ‘Study on European Cities and Capitals of Culture 1995-2004’) heeft namelijk uitgewezen dat bij traditioneel onderzoek harde criteria vaak ontbreken en deze veelal enkel gebaseerd zijn op economische indicatoren. Dit blijkt geen realistisch beeld te geven. Daarom hebben cultureel economen zich de afgelopen jaren gericht op de rol en het belang van waarden. De Culturele Monitor richt zich op deze waarden. Deze monitor maakt een integraal deel uit van onze SWOT-analyses. In de eerste SWOT (zie tabel onder) onderzoeken wij de culturele instellingen en overheden in de regio op hun culturele kwaliteiten. In de tweede SWOT kunnen we met de monitor inzicht bieden in de belevingen van de respondenten.

SWOT I: culturele infrastructuur en ruimte

SWOT II: culturele waarden en praktijk: Culturele Monitor

• In de Euregio actieve culturele instellingen, sectoren en actoren • Euregionale en interdisciplinaire samenwerking tussen culturele instellingen, sectoren en actoren • Belangrijkste belemmeringen voor mobiliteit en toegankelijkheid van cultuur voor bewoners en bezoekers van de Euregio (bereikbaarheid, vervoer, regelgeving, prijsstelling) • Invloed van media en informatievoorziening op de toegankelijkheid • Structurele belemmeringen die de versterkte samenwerking en/of uitwisseling in de weg staan (bijvoorbeeld verschillen in regelgeving) • Specifieke rol van de steden • Mogelijkheden om de culturele ruimte te versterken • Meest kansrijke terreinen om duurzaam meerwaarde te creëren in de structurele Euregionale samenwerking • Aandacht voor cultuureducatie en jongeren/jeugd • Externe kansen en bedreigingen, zoals concurrentie onderling, concurrentie van andere kandidaten, economische crisis, etc.

• Culturele, sociale en economische waarden waar bewoners en bezoekers aan hechten als cultuurconsument en -toerist • Hun beleving • Hun motieven als cultuurconsument en -toerist • Mobiliteit (of het gebrek eraan) van het cultuurpubliek • Invloed van gedragingen/gebruiken/tradities van het publiek op de cultuurproductie en cultuurconsumptie • Invloed van de pluriculturaliteit en taalverschillen van het publiek op de cultuurproductie en consumptie • Belemmeringen in de toegankelijkheid van cultuur voor het publiek • Inzicht in de cultuurtoeristische kwaliteiten van de regio • De huidige publieksstromen • Toetsing van de bevindingen uit SWOT I bij het publiek (bewoners en bezoekers)


1.3 Onderzoeksaanpak Wij hebben in overleg met de stuurgroep in het kader van SWOT I geen analyse van het culturele aanbod/ veld an sich gemaakt, maar hebben bekeken hoe het culturele aanbod/veld zich verhoudt tot de geformuleerde ambities. Dit betekent ook dat de mate waarin de ambities werden gedeeld door het culturele veld en door een breder verband van betrokkenen (waaronder inwoners) onderdeel van de SWOT uitmaakte. Dit accent in het onderzoek heeft geleid tot een onderzoeksopzet bestaande uit de volgende drietrapsraket:

1.3.1 Fase 1: Verkenning Met een eerste verkennende fase waarin de ambities van Maastricht in kaart gebracht zijn, hebben wij bekeken: wat wil Maastricht en de Euregio bereiken met het project MCH2018? De ambities die gerelateerd zijn aan het MCH2018project zijn echter talrijk en bleken zeer uiteen te lopen qua aard. We hebben ze dan ook volgens het onderstaande schema gestructureerd:

Hardware

Orgware

Hoofddoel MCH

Software

Mentalware

Orgware Onder deze categorie vallen alle ambities die te maken hebben met de bestuurlijk-organisatorische ambities van de samenwerkende overheden. Ook hebben we hieronder de ambities, sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen ten aanzien van de organisatie van het MCH2018-project zelf vervat.

19

Hardware Hieronder hebben we de ambities ten aanzien van de culturele infrastructuur vervat. Het betreft die ambities die gaan over de culturele infrastructuur: het culturele aanbod in termen van stenen: aantal theaters, poppodia, filmhuizen, etc. Maar we hebben ook gekeken naar de onderlinge verbinding tussen de culturele infrastructuur: de regionale infrastructuur en de bereikbaarheid binnen en tussen steden. Software Met software doelen we op ambities ten aanzien van het aanbod en cultuurbeleid: aanwezigheid van gezelschappen, monumenten, voorstellingen, tentoonstellingen et cetera, maar met name ook de ambities op dit gebied bij de verschillende partners. Mentalware Heel specifiek hebben we gekeken naar ambities ten aanzien van ‘mentale ruimte’, toleratie en openheid, aangezien dit een belangrijke rol speelt in hét artisitieke plan Via 2018. De Erasmus Universiteit heeft fase 1 gebruikt om een overzicht te maken van de economische, sociale en culturele waarden. Deze waarden spelen een rol bij de formulering van ambities en wellicht zijn bepaalde waarden nog niet als concrete ambities geformuleerd. Dit heeft de Erasmus Universiteit gedaan op basis van een eigen deskresearch en gesprekken, maar in onderlinge afstemming met Berenschot en de opdrachtgever.

1.3.2 Fase 2: Toetsen en verrijken In deze fase heeft Berenschot bekeken in SWOT I hoe de ambities van de gemeente zich verhouden tot de ambities in het culturele veld en bij de overige beleidsmakers (van andere gemeenten in de Euregio en binnen de gemeente Maastricht). Wellicht zijn er in het culturele veld en bij andere overheden andere ambities en verlangens. We toetsten dus geformuleerde ambities versus draagvlak voor realisatie van die ambities. Daarnaast hebben we een overzicht gemaakt van wat er allemaal is in de stad en omgeving. Dit hebben we deels op basis van een deskresearch gedaan en deels op basis van gesprekken.


20

De Erasmus Universiteit heeft in SWOT II een vergelijkbare exercitie uitgevoerd ten aanzien van de bestaande economische, sociale en culturele waarden: leven in het veld en bij het publiek dezelfde waarden als bij de beleidsmakers? Op basis van deze exercitie is door de Erasmus Universiteit een enquête opgesteld die is uitgezet onder inwoners van Maastricht, Heerlen, Sittard-Geleen, Aken, Hasselt en Luik. Voor een specifieke toelichting op de opzet van de enquête verwijzen wij u naar paragraaf 3.1.

1.3.3 Fase 3: Match en discrepanties Wat is het te overbruggen verschil tussen de door Maastricht benoemde ambities en de ambities zoals die elders leven? Wat is het te overbruggen verschil tussen de door Maastricht benoemde ambities en het bestaande aanbod? Bijvoorbeeld: Maastricht zou best een ‘festivalstad’ willen en kunnen worden, maar als er nu nog (bijna) geen festivals gehouden worden, is dat moeilijk. Nog moeilijker zou het worden als er geen draagvlak is in het culturele veld en bij het publiek om festivals te organiseren. Zo hebben wij alle elementen naast elkaar gelegd en bekeken in hoeverre deze overeenkomen en in hoeverre ze van elkaar verschillen.

Hetzelfde hebben we gedaan met de waarden in SWOT II: in hoeverre zijn deze gedeeld en op welke punten weken waarden van verschillende stakeholders af? Komen de waarden van de stakeholders met de beleving en de waarden van de inwoners van stad Maastricht overeen? Deze analyse heeft geleid tot een overzicht, waarin alle elementen als sterkte, zwakte, kans of bedreiging kunnen worden benoemd. Naast het ‘plotten’ van de resultaten van de afzonderlijke SWOT’s hebben we ook de resultaten van beide SWOT’s onderling tegen elkaar afgezet. Stel: één van de ambities van Maastricht is om meer mensen lid te laten worden van een amateurkunstverenigingen omdat dit de sociale cohesie vergroot. Culturele instellingen en beleidsmakers delen deze ambitie. Uit SWOT II zou kunnen blijken dat cultuur als bindend middel helemaal niet als belangrijk gevonden wordt onder de inwoners van de stad. Deze discrepantie moet dan een plek krijgen in de analyse. Schematisch ziet het onderzoekskader er als volgt uit:

Berenschot/SWOT I

EUR/SWOT II

1

Verkenning

Welke ambities zijn door de gemeente geformuleerd?

Welke waarden liggen achter de ambities?

2

Toetsen en verrijken

• Worden de ambities gedeeld in het culturele en bestuurlijke veld? • Wat is er al gerealiseerd?

Worden de achterliggende waarden gedeeld in breder verband (bestuurders, inwoners, publek)?

3

Match & discrepanties

Is de voedingsbodem rijk genoeg? Match ambities, aanbod, aanbities omgeving en resultaten SWOT II

Is de voedingsbodem rijk genoeg? Match ambities, aanbod, aanbities omgeving en resultaten SWOT I

Ingrediënten SWOT


1.4 Activiteiten •• Uitgebreide deskresearch uitgevoerd. •• Een uitgebreid onderzoekskader opgezet. •• De ambities van Maastricht en Euregio gedestilleerd uit documenten en eerste gesprekken. •• 31 individuele interviews over de ambities gevoerd met bestuurders en het culturele veld. •• Rondetafelgesprekken gehouden in Aken, Luik, Heerlen en Hasselt, met het culturele veld en bestuurders. •• Een vijftal discussiebijeenkomsten gehouden met ongeveer dertig personen uit diverse sectoren en uit de hele Euregio: uit het culturele veld, onderwijs, gezondheidszorg, projectontwikkeling en bedrijfsleven. •• 750 enquêtes en straatinterviews in Heerlen, Hasselt, Luik, Aken, Sittard-Geleen en Maastricht gehouden. •• Een korte schriftelijke enquête onder culturele instellingen uit de regio Eupen uitgezet. •• Tussentijdse presentaties van de conclusies op hoofdlijnen in de Raad van Toezicht gehouden. Een overzicht van de bestudeerde stukken, notities en gesprekspartners, vindt u in bijlage 1.

1.5 Leeswijzer

21

beeld rond door de Euregio en is men bekend met de terminologie? Vervolgens wordt er per partnerstad een overzicht gegeven van waarden en de beleving van de stad op cultureel, sociaal en economisch gebied. Wat vindt men in Aken belangrijk in de stad terug te zien aan culturele elementen en in hoeverre beleven ze dat dit ook werkelijk aanwezig is? Per stad wordt een korte sterkte-zwakteanalyse gegeven van waarden onder de bevolking. Vervolgens gaan we in hoofdstuk 4 in op de sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen van de hoofdambitie. Is er draagvlak voor de hoofdambitie en gaat het om het proces of om het einddoel? In hoofdstuk 5 besteden we aandacht aan de Orgware: de organisatie van het project en de ambities op het gebied van verdergaande organisatorische samenwerking in de Euregio. In dit hoofdstuk zal onder meer aan bod komen hoe op bestuurlijk niveau de verschillende partijen betrokken kunnen worden en hoe de projectorganisatie zich verhoudt tot het bestuurlijke veld. In hoofdstuk 6 schetsen we de sterkten en de zwakten op het gebied van infrastructuur en de culturele infrastructuur (de hardware): missen er elementen in de Euregio en zou er verder geïnvesteerd moeten worden in ‘steen’?

We beginnen dit rapport met een overzicht van de verschillende partners in de regio: welke partijen doen mee aan MCH2018? We schetsen eerst hoe de Euregio er nu uit ziet, hoe er binnen de regio al samengewerkt wordt op verschillende terreinen en specifiek op het gebied van cultuur. We geven een globaal overzicht van bestaande culturele platforms en grensoverschrijdende projecten. We sluiten dit introducerende hoofdstuk af met per partnergemeente een overzicht van de historische context, een schets van het culturele veld en het cultuurbeleid en een kort economisch profiel.

In hoofdstuk 7 over software analyseren we de aanbodkant: in hoeverre wordt en kan er op het gebied van cultuur samengewerkt worden in het kader van MCH2018 en daarna? En hoe zou deze samenwerking vorm moeten krijgen? Ook gaan we in dit hoofdstuk onder meer in op cultuureducatie, de creatieve industrie en de verduurzaming van de investeringen in MCH2018.

In hoofdstuk 3 Cultuurbeleving zijn de resultaten van de SWOT van waarden onder de inwoners van de regio weergegeven. Allereerst wordt het beeld voor de Euregio geschetst: in hoeverre reist men bijvoor-

Tot slot vervatten we in hoofdstuk 9 de resultaten in een reeks van aanbevelingen op korte termijn (quick wins) en strategische aanbevelingen naar 2018.

Hoofdstuk 8 gaat over mentalware: in hoeverre wordt het begrip mentale ruimte herkend en waar liggen hier de kansen?


23

2. Partners in de Euregio 2.1 De Euregio 2.1.1 Bestuurskracht in de Euregio De Euregionale samenwerking wordt voornamelijk door de regio zelf geïnitieerd, maar de hoger gelegen niveaus hebben wel een faciliterende functie voor de grensoverschrijdende samenwerking. Naar verloop van tijd hebben zich in de Euregio verschillende samenwerkingsverbanden en structuren ontwikkeld: op Europees niveau, multilateraal niveau (Benelux en MAHL-steden) en op het bilateraal niveau (Commissie cultureel verdrag Vlaanderen – Nederland, Transnationale Universiteit). Op Europees niveau kwam er in 1980 een kaderovereenkomst tot stand. Hierin werd de juridische grensoverschrijdende samenwerking van lokale besturen vastgelegd. Sinds de jaren negentig is grensoverschrijdende samenwerking onder financiële impuls van de Europese Unie in een stroomversnelling geraakt. Bedrijven en organisaties maken al sinds 1991 gebruik van de opeenvolgende INTERREG-programma’s voor de Euregio Maas – Rijn. Het huidige INTERREG-programma loopt tot 2013. Dit programma is erop gericht om de economische en sociale cohesie binnen de hele Europese Unie te versterken met behulp van grensoverschrijdende, transnationale en interregionale samenwerkingsprogramma’s. De Euregio is van 1991 tot nu door verschillende fases gegaan, van een eerste verkenning naar mogelijkheden voor grensoverschrijdende samenwerking, via projecten naar een steeds intensievere, structurele en duurzame samenwerking. Voor de programmaperiode 2007-2013 heeft de Europese Commissie vanuit het EFRO-fonds een budget van 72 miljoen euro toegewezen aan de Euregio Maas – Rijn, en dit uitsluitend voor het opzetten van grensoverschrijdende samenwerking over uiteenlopende thema’s, zoals mobiliteit, economie, cultuur, welzijn en onderwijs. Op multilateraal niveau is de Benelux-Overeenkomst uit 1991 symbolisch voor de grensoverschrijdende samenwerking. De meerwaarde van deze overeenkomst is dat zij lokale of regionale samenwerking op

publiekrechtelijke basis mogelijk maakt. In een steeds groter en meer geglobaliseerd Europa, waarbinnen de binnengrenzen wegvallen, zullen grensoverschrijdende regio’s immers alsmaar belangrijker worden. Deze eilanden van kennis en groei overstijgen de grenzen van de natiestaat en zijn geïntegreerd in de wereldeconomie. Het spreekt dan ook voor zich dat een goed uitgebouwd juridisch kader in deze samenwerking niet kan en mag ontbreken. De BeneluxOvereenkomst houdt in dat de subnationale eenheden in de drie Beneluxlanden kunnen samenwerken op basis van het publiekrecht. Voor de inwerkingtreding van de Benelux-Overeenkomst was er geen juridisch kader en waren lokale of regionale overheden aangewezen op informele of privaatrechtelijke samenwerking. Naast de Benelux is er sinds 1989 een samenwerkingsverband tussen de zes ‘MHAL-steden’: Maastricht en Heerlen, Hasselt en Genk, Aken en Luik houden zich bezig met ruimtelijke ordening en openbare ruimte, toerisme en recreatie, openbaar vervoer, goederentransport en milieukwaliteit. In 1994 werd door de provinciale en stedelijke overheden beslist om het samenwerkingsverband te integreren in de Stichting Euregio Maas – Rijn, dit om de grensoverschrijdende samenwerking nog efficiënter te maken. Op bilateraal niveau werken de Nederlandse en de Vlaamse overheid sinds 1995 samen op cultureel vlak. Cultuur wordt binnen dit verdrag in de brede betekenis gedefinieerd: cultuur onderwijs, wetenschappen en welzijn worden aangehaald. Het CVN geeft adviezen aan de nationale overheden en brengt mensen bij elkaar, maar kan zelf geen actie ondernemen. Verder werd er in 2000 een samenwerkingsverband aangegaan tussen de Universiteit Maastricht en de Universiteit Hasselt. De doelstelling van dit samenwerkingsverband is de verbetering van de bestaande opleidingen door de beschikbare middelen en expertise te bundelen en nieuwe gemeenschappelijke initiatieven te lanceren op het gebied van onderzoek en opleiding. Op die manier wordt de Euregio niet alleen aantrekkelijker voor ondernemingen, maar worden er ook mensen opgeleid die het vanzelf-

24

sprekend vinden om over de grenzen heen te werken, te leven en cultuur te beleven.

2.2 Interregionale culturele samenwerking Cultuur is een van de grondslagen van de grensoverschrijdende samenwerking binnen de Euregio Maas – Rijn. De Euregio Maas - Rijn bevindt zich op het snijvlak tussen de Germaanse en de Romaanse cultuur. Het gebied is rijk aan cultureel erfgoed: meer dan 200 musea, talloze kerken en gebouwen van kunsthistorische waarde. Vele musea besteden aandacht aan de streekgebonden cultuurhistorie en traditie, bijvoorbeeld la Musée de la vie Wallone, het Suermondt-Ludtwig museum, het Bonnefantenmuseum in Maastricht en het archeoforum in Luik. Daarnaast zijn er veel schouwburgen, theaters en operagebouwen in alle grote en middelgrote steden aanwezig. Festivals en evenementen in de Euregio (bijvoorbeeld Lust auf Jazz festival in Aken, Pukkelpop in Hasselt en Jazz a Liége) worden echter zelden in Euregionaal verband gezien. Het aantal Euregionale activiteiten op het gebied van creatieve economie is toegenomen. In de SWOT-analyse van het programma ‘INTERREG IV-A 2007-2013 Euregio Maas - Rijn worden het diverse culturele aanbod, de culturele voorzieningen, de rijkdom van tradities en talen, de aanwezigheid van lokale media en een gezamenlijk historisch verleden als sterkten gezien. De geringe Euregionale dimensie van grote evenementen, veel kleinschalig cultureel aanbod dat de kritische drempel niet bereikt en gebrek aan kennis van buurregio’s & grensoverschrijdend aanbod worden als zwakten gezien. De kansen liggen in de ontwikkeling en koppeling van cultureel aanbod, verbetering van grensoverschrijdende toegang tot cultuur en het creëren van een economische meerwaarde op cultureel gebied. In de SWOT-analyse van Buntinx (2008) wordt eveneens geconcludeerd dat het culturele aanbod binnen de Euregio heel divers is. Men erkent steeds vaker dat cultuur een stimulus is om elkaar te vinden op het internationale forum. Vijf partnerregio’s uit drie verschillende landen vormden één van de eerste grensoverschrijdende samenwerkingsverbanden binnen Europa. De culturele diversiteit werd vanaf het begin aanschouwd als een groot voordeel. Daarbij


komt dat het gebied van oudsher een zeer strategisch gelegen regio is met een grote geopolitieke waarde. De cultuurhistorische overeenkomsten in de Euregio vormen een goede basis voor de samenwerking, maar dit heeft nog niet voor een ‘Euregionaal gevoel’ bij de burgers gezorgd. Als voornaamste oorzaak hiervan wordt gewezen op de onvoldoende communicatiekanalen, verschillen in subsidie wetgeving en taalverschillen. In 2007 is er door de drie grensprovincies (de provincie Luik, de provincie Belgisch Limburg en de provincie Nederlands Limburg) een gezamenlijk cultureel akkoord gesloten. Men beoogt de bestaande bilaterale culturele akkoorden en intentieverklaringen tussen de regio’s om te zetten in één gezamenlijk cultureel akkoord. De provincies onderschrijven dat cultuur een sterke drijvende kracht is in interregionale en internationale relaties en zien cultuur als hefboom om samenwerking in andere domeinen te bevorderen. De samenwerking op provinciaal niveau zal zich focussen op vier domeinen: design, communicatie, musea en Culturele Hoofdstad 2018. Concreet beogen de provincies de realisatie van samenwerking tussen culturele organisaties, de realisatie van interregionale projecten, de realisatie van bestuurlijke samenwerking, informatie en communicatie. Men streeft er naar dat de participatie en mobiliteit van de burgers deze trend zal volgen.

2.3 Bestaande platforms en grensoverschrijdende projecten In de onderstaande paragrafen geven we een impressie van bestaande (grensoverschrijdende) platforms en projecten die nu al bestaan binnen de Euregio op cultureel gebied. Dit overzicht is niet limitatief en uitputtend, maar geeft een schets van de samenwerkingsvormen en Euregionale initiatieven die al genomen zijn. We hebben één op één samenwerking tussen instellingen niet opgenomen in aparte paragrafen. Voorbeelden van dergelijke samenwerking en zijn bijvoorbeeld Opera Zuid met de Opera Royal de Wallonie en Theatersmakershuis de Queeste met Toneelgroep Maastricht.


25

de initiatiefnemers aan de grondslag liggen voor de verdere gemeenschappelijke, grenzenloze economische en culturele ontwikkeling.

Amsterdam

Eindhoven

Köln Brussel

EUREGIO

2.3.3 WIR/NOUS/WIJ Dit platform is er gekomen op initiatief van de regio Aken en tracht mensen uit de brede culturele sector (kunst, muziek, theater,…) uit de Euregio Maas – Rijn samen te brengen om op die manier makkelijker contacten te kunnen leggen binnen hun sector. Na evaluatie van de ervaringen van WIRNOUSWIJ in 2007 en 2008 stellen de organisatoren een structurele wijziging voor: in plaats van één groot evenement per jaar, zoals tot nu toe, moeten er kleinschaligere, thematisch of sectorspecifiek opgezette ontmoetingen op aantrekkelijke locaties of naar aanleiding van culturele evenementen afwisselend in de Euregio plaatsvinden.

Luxemburg

Parijs

2.3.1 Euregionaal Design Platvorm (REcentre) Het Euregionaal Design Platform brengt mensen uit de Euregio, die bezig zijn met design, samen in een platform waarbinnen expertise uitgewisseld kan worden. Een intensieve samenwerking tussen verschillende actoren kan een dynamisch klimaat van vernieuwing op gang brengen waarbinnen het makkelijker is om knowhow uit te wisselen. Omdat design belangrijk is voor de economische ontwikkeling van de Euregio Maas – Rijn is het van groot belang dat er één contactpunt voor design gecreëerd wordt. Op die manier kan niet alleen de designsector gepromoot worden, maar ook een internationaal, grensoverschrijdend netwerk van verschillende organisaties.

2.3.2 Groenmetropool Onder het motto ‘Drie landen, één reisdoel’ tracht de Groenmetropool – een initiatief dat het licht zag in het kader van de EuRegionale 2008 - zowel de lokale bevolking als dagjesmensen het landschap van de Euregio op een nieuwe manier te laten beleven en te ontdekken. De grensoverschrijdende voormalige mijnbouw vormt de basis van dit project. Dit gemeenschappelijke industriële verleden zal volgens

2.3.4 Zachte G De zachte G is een broedplaats voor jong talent uit Limburg (NL). Zachte G wil kunstenaars, artiesten e.d. een plek bieden om zich te profileren, hun werk te exposeren en te netwerken. Zachte G is een ontmoetingsplek, een knooppunt in het netwerk van jonge en talentvolle creatieve ondernemers in Limburg (NL) en iedereen die zich daartoe aangetrokken voelt. Een keer per jaar is er een manifestatie waar de leden van Zachte G elkaar in levende lijve ontmoeten en eveneens in contact komen met het bedrijfsleven.

2.3.5 KOM In het Kultureel Overleg Maastricht (KOM) zijn 29 professionele instellingen in Maastricht verbonden op het gebied van kunst en cultuur. Grote en kleine professionele werken (podium)kunstinstellingen (in ruime zin) samen om de gemeenschappelijke belangen te behartigen, collectieve marketing te bedrijven, mede ervoor zorg te dragen dat, waar mogelijk, gezamenlijke culturele initiatieven tot stand komen, het culturele klimaat in Maastricht te bewaken en bevorderen en te bewerkstelligen dat Maastricht in 2018 Culturele Hoofdstad wordt.

26

2.3.6 SCBM Stichting Cultuur & Bedrijf Maastricht (SCBM) is een platform dat diverse culturen nader tot elkaar brengt en tevens haar sponsoren (bedrijven en instellingen) veel cultuur aanbiedt. Vanuit verschillende invalshoeken komen denkbeelden en opvattingen samen in een exclusief platform van bedrijven en instellingen uit Maastricht en de directe omgeving. Stichting Cultuur en Bedrijf telt ruim vijftig sponsoren die alle deelnemen aan de diverse culturele evenementen die SCBM jaarlijks organiseert. De rode draad door al deze evenementen is communicatie. Het doel van de stichting is immers netwerken: goed voor cultuur en bedrijf.

2.3.7 Z33 Z33 is het provinciale centrum voor de beeldende kunsten in Hasselt, gevestigd in de oude zuivelmarkt. Hier wordt onder andere aandacht gegeven aan design, hedendaagse kunst, expositie, media, film, toneel, dans en muziek. Z33 wordt gezien als een centraal ontmoetingspunt en de motor achter de Limburgse creativiteitssector.

2.3.8 Huis voor de Kunsten In Limburg (NL) zijn er ruim veertig Limburgse organisaties, stichtingen en verenigingen uit de sectoren cultuur en creatieve industrie aangesloten. De doestelling is om samen te werken aan de verdere ontwikkeling van cultuur in Limburg en de aangrenzende regio’s. Bij het Huis van de Kunsten kunnen mensen ook terecht voor advies op het gebied van subsidieprogramma’s, programmaplanning en marketingvraagstukken.


gemeenschappen in de Euregio. Het magazijn wordt zowel in het Frans, Duits en Nederlands uitgebracht.

2.3.11 Euregio-Schüler-Literatuur Euregio-Schüler-Literatuur zet jongeren uit Duitsland, België en Nederland aan tot het lezen van literaire teksten, maakt ze vertrouwd met de recente literatuur van hun eigen land en van de buurlanden en brengt ze over de grenzen heen bij elkaar om ze samen animerende discussies te laten voeren. Door middel van de prijs wordt waardering getoond voor de creativiteit van hedendaagse schrijvers en hun vertalers. De hoofdprijs wordt toegekend aan een auteur van wie een recente roman in de drie Euregionale talen, met name in het Duits, Frans en Nederlands, is verschenen.

2.3.12 GründerZentrum Kulturwirtschaft Aachen De stad Aken heeft dit platform in 2003 opgericht om bedrijven te stimuleren in de culturele sector te investeren. Het platform biedt individuele begeleiding en geeft workshops aan ondernemers en probeert culturele instellingen c.q. projecten aan bedrijven te koppelen.

2.3.13 Euriade De Euriade is een jaarlijks cultureel festival in de regio Aken en de provincie Limburg (NL). Belangrijke onderdelen van dit festival zijn onder andere concerten, lezingen, tentoonstellingen en een wedstrijd voor jonge kunstenaars.

2.3.9 TEFAF The European Fine Art Fair is een grote kunstbeurs in Maastricht met jaarlijks duizenden bezoekers. De TEFAF behoort tot de belangrijkste kunstbeurzen ter wereld en vestigt de reputatie van de hele regio onder kunstexperts wereldwijd als een locatie van belang. Het is een jaarlijks evenement en duurt tien dagen.

2.3.14 Limburgs Festival Platform Het Limburgs Festival Platform is een initiatief dat door de Provincie Limburg (NL) in 2005 gestart is. Het platform heeft tot doel samenwerking tussen de festivals tot stand te brengen en zo diverse win-win situaties te creëren. Het Platform bestaat momenteel uit 16 festivals, die qua organisatie, aanbod, doelgroep, grootte en locatie zeer gevarieerd zijn.

2.3.10 CULTour Euregio CULTour Euregio is een magazine dat twee keer per jaar verschijnt en gaat over alle feiten van de 36 cultuur-

2.3.15 Stichting Platform Popmuziek Stichting Popmuziek Limburg (SPL) is in 1984 opgericht met als doel de Limburgse (NL) popmuziek te


27

stimuleren. SPL richt zich daarbij op zeven verschillende (Limburgse) doelgroepen: (pop)muzikanten en bands, muziekliefhebbers, podia, muziekcollectieven, gemeenten, provincie en de Euregio. De SPL is bovendien de bemiddelende organisatie voor de D-Podia/C-festivals subsidieregeling.

2.4 Cultureel en economisch profiel van de steden en regio’s binnen de Euregio De Euregio Maas - Rijn is een van de oudste Euregio’s in Europa. Het telt zo’n 3,7 miljoen inwoners. De Euregio ligt in het gebied tussen de rivieren Maas en Rijn en op het snijpunt van de grenzen van de drie landen: België, Duitsland en Nederland. Het omvat de regio Aken, de Nederlandse provincie Limburg, de Belgische provincies Limburg en Luik, evenals het Duitssprekende deel van België. De Euregio’s ontstonden in de jaren negentig, toen de grensoverschrijdende samenwerking onder financiële impuls van de Europese Unie in een stroomversnelling geraakte. Een Euregio wordt gedefinieerd als een grensoverschrijdend samenwerkingsverband van Europese subnationale overheden.

2.4.1 Heerlen Historische context Het gebied in en rondom Heerlen kent een rijke historie. Tijdens de Romeinse tijd was Heerlen een belangrijk kruispunt van twee wegen: de een liep van Boulogne-sur-Mer naar Keulen en de ander van Xanten naar Aken en Trier. Vandaag de dag is Heerlens Romeinse verleden nog aanwezig in het Thermenmuseum. Heerlen groeide echter pas in de negentiende uit tot een stad door de opkomst van de mijnbouwindustrie: in 1900 telde Heerlen 7.000 inwoners, in 1965 75.000 en in 2000 96.000 inwoners. Als gevolg van de mijnbouw is Heerlen een stad met verschillende buurten in een netwerk dat opgebouwd is rondom diverse mijnen. De buurten worden van oudsher gekenmerkt door een rijk verenigingsleven: fanfare- en harmonieorkesten, koren, en leverancier van veel muzikale talenten in de symfonieorkesten overal in Nederland.

Culturele identiteit Heerlen staat bekend als een jonge en jeugdige stad dat geen vastgeroeste culturele traditie kent. Dit is echter niet altijd zo geweest. Een lange tijd lag het aandachtspunt bij het lage opleidingsniveau van de inwoners, de vele werklozen en drugscriminaliteit. Afgelopen decennia heeft Heerlen geprobeerd zich te ontdoen van haar imago als probleemstad. Er is veel geïnvesteerd in de fysieke podiuminfrastructuur, het vernieuwen van het cultuurhuis en een nieuw theater. Een omslagpunt was eveneens dat de culturele sector gezien is gaan worden als een van de krachtbronnen voor stedelijke ontwikkeling. Verder identificeert Heerlen zichzelf als ‘Parkstad Limburg’. In 1999 is Heerlen een samenwerking aangegaan met de gemeenten Kerkrade, Brunssum, Landgraaf, Voerendaal, Simpelveld en Onderbanken om de sociale en economische achterstand ten opzichte van de rest van Nederland in te halen en kansen te benutten die horen bij een stedelijke regio in een grensstreek. Gezamenlijk zetten de Parkstadgemeenten zich in voor kunst en cultuur die bij de vijfde stad van Nederland past. Elke Parkstadgemeente heeft haar eigen culturele profiel, maar samen vormen ze het profiel van Parkstad. Heerlen vormt samen met Maastricht en Sittard-Geleen de Zuidelijke Tripool. Samen geven zij vorm aan de creatieve industrie, ieder op zijn eigen krachten. Voor Heerlen (en Parkstad) is dat zowel de inzet op jong talent – de doorstroom van (v)mbo’ers in de creatieve industrie en Urban Art, als de inzet op festivals en evenementen, de laagdrempelige cultuur, maatschappelijk geëngageerd, waarin de verhalen en de beleving van de eigen bevolking belangrijke ingrediënten zijn: Streetwise Art, Community Art, sociaal artistieke projecten.

28

Cultuurbeleid De gemeenteraad van Heerlen heeft in 2006 de ‘Strategische Beleidsnota Cultuur 2006-2015’ vastgesteld. De Strategische Beleidsnota Cultuur identificeert een zestal beleidsspeerpunten: voltooiing van bestaande ontwikkelingen, inzetten op jeugd en jong talent, versterking productieklimaat en bijdrage actieve cultuurparticipatie, versterkend voor de centrumfunctie van de stad, imagoversterkend voor de stad, bevordering integraliteit, dwarsverbanden en samenwerking binnen het culturele veld (Rekenkamercommissie 2007 : 10-11). Vanwege de vele kritiek die geleverd is op de ‘Strategische Beleidsnota Cultuur 2006-2015’, is er in 2008 nog een cultuurnota verschenen: ‘De culturele agenda van Heerlen 2009-2012’. In deze nota worden er vijf (extra) beleidsspeerpunten uiteengezet: •• ten eerste meer inzetten op meer ruimte voor de beeldende kunst, de nieuwe media, film en literatuur en het verankeren van de instellingen op deze terreinen waarvan nu de continuïteit niet gegarandeerd is •• ten tweede verder profileren als energiek hart van Parkstad door middel van festivals, toegankelijke en laagdrempelige cultuur


Economisch profiel Van oudsher lag het economisch profiel van Heerlen op de mijnbouw. De bevolking nam tijdens deze industriële periode door de grote vraag aan ongeschoolde arbeid sterk toe. Momenteel herinnert er nog weinig aan het steenkoolverleden van de stad. De steenbergen zijn afgegraven en zijn veranderd in woonwijken of parken. Sinds de mijnsluitingen heeft Heerlen te maken met knelpunten in de economische en maatschappelijke structuur. Zo is de werkloosheid in Heerlen relatief hoog, zijn er gemiddeld genomen veel arbeidsongeschikten en bijstandsgerechtigden en is de bevolking veelal laag opgeleid. In 2008 waren er bijna 49.000 arbeidsplaatsen in de gemeente Heerlen. De stad heeft relatief veel werkgelegenheid in de gezondheidszorg, handel, overheid en het onderwijs. Sinds een aantal jaren richt Heerlen zich in haar economische beleid op het fenomeen van de creatieve industrie en de effecten daarvan op de locale en regionale economie. Verder heeft Heerlen een faciliterende rol in de grootschalige industrie, de ICT en de toegepaste technologie in de regio. Als laatste profiteert Heerlen van haar toeristische dagattracties, zoals de faciliteiten in het Schunck. Heerlen ambieert een toekomst met veel duurzame bedrijven, waarvan zij er al een aantal binnen de gemeentegrenzen heeft en dan met name op het gebied van zonne-energie.

•• ten derde een versterking van het culturele erfgoed •• ten vierde het bevorderen van een productieklimaat om zich als een cultuurproductiestad te kunnen profileren, en •• ten slotte meer aandacht voor amateurkunst, cultuureducatie en kunst en cultuur in de wijken. In het coalitieakkoord dat in april 2010 is verschenen, wordt eveneens benadrukt dat cultuur van groot belang is voor de ontwikkeling van de stad. De partijen zijn van mening dat het cultuurbeleid moet worden afgestemd op wat leeft in de stad. Dit houdt onder andere in: doorontwikkeling van de bestaande podia en uitdragen van inhoud, de samenwerking, de cultuur in de wijk, evenementen en kleinschalige producties. Daar waar mogelijkheden ontstaan, zoals bij WK Wielrennen 2012 en de kandidatuur van Maastricht Culturele Hoofdstad, is de stad Heerlen van plan alles in het werk te stellen om de culturele lente uit te laten groeien tot culturele zomer.

2.4.2 Sittard-Geleen Historische context De geschiedenis van de stad Sittard-Geleen – tot 2001 waren Sittard en Geleen twee afzonderlijke gemeenten - wordt gekenmerkt door industriële ontwikkeling, in het bijzonder de mijnbouw. Aan het begin van de vorige eeuw groeide de mijnbouw in Geleen explosief, evenals het inwonersaantal van de stad. Na de sluiting van de mijnen in de jaren zestig bleef Geleen een industriestad door de vestiging van het internationale chemieconcern DSM. De geschiedenis van Sittard wordt gekenmerkt door religie en spiritualiteit. Dit is vandaag de dag nog goed terug te zien aan de historische binnenstad met veel kloosters en kerkgebouwen, zoals de Basiliek van Onze Lieve Vrouw van het Veilige Hart, de Sint Petruskerk en de Sint Michaelskerk. Door de bestuurlijke samenvoeging van de gemeenten Sittard, Geleen en Born is het een grote stad geworden met circa 95.000 inwoners.


Culturele identiteit De gemeente Sittard-Geleen staat bekend als een stad met een laag opgeleide beroepsbevolking en weinig jongeren en allochtonen. Deze bevolkingssamenstelling heeft over het algemeen geen positief effect op de cultuurparticipatie en het cultuuraanbod. SittardGeleen scoort vrij laag op de woonaantrekkelijkheidsindex van de Atlas voor Nederlandse gemeenten (cultuur is daarbij een belangrijk criterium). De meeste culturele instellingen zijn gevestigd in Sittard. Er is voornamelijk een tekort op het gebied van podiumkunsten, film, beeldende kunst & bouwkunst, media & letteren. Sittard-Geleen probeert sinds enkele jaren haar culturele identiteit te verbeteren door zich te richten op meer samenwerking, publieksbereik en aandacht voor jongeren. Cultuurbeleid De gemeenteraad van Sittard (voor de fusie in 2001) heeft in 2000 de ‘Kadernota Cultuur Sittard 20002004’ vastgesteld. De Kadernota Cultuur Sittard identificeert drie beleidsspeerpunten: het in stand houden en waar mogelijk verbeteren van de culturele infrastructuur, het vergroten van de deelname aan cultuur in Sittard-Geleen en het vergroten van het economisch en cultureel draagvlak. De gemeente Sittard-Geleen wil haar cultuurbeleid in de toekomst gaan richten op jeugd en jongeren, met daarbij een accent op talentontwikkeling, innovatie en experiment. Daarnaast wil Sittard-Geleen ruimte creëren voor jong talent, een productiefactor zijn op het gebied van kunsten en de samenwerking tussen cultuurinstellingen verbeteren. In het rapport ‘Stadscultuur!’van de LA Group wordt de term ‘cultuurvernieuwing’ gebruikt, wat inhoudt dat men het cultuuraanbod, in het bijzonder de professionele voorzieningen, gaat opschalen naar het niveau van een stad van de omvang van Sittard-Geleen. In juni 2010 is er een structuurvisie voor de stad SittardGeleen verschenen. Hierin staat dat in het nieuwe cultuurbeleid drie ambities een rol gaan spelen: 1. Versterking van de basisinfrastructuur. 2. Versterking van de dynamiek door stedelijke programmering. 3. Ruimte voor talentontwikkeling. Sittard-Geleen wil bruisen door op cultureel gebied een divers aanbod te leveren en dat duidelijk zichtbaar te presenteren, zodat dat het publiek er daadwer-

29

kelijk gebruik van maakt en ervan geniet. De bedoeling van het nieuwe cultuurbeleid is de ontwikkeling van een bloeiend cultureel stedelijk klimaat. Een vernieuwingstraject is tevens een bewustwordingstraject. Het is een proces van een veranderende ‘mindset’; het stimuleren van mensen anders naar bestaande zaken te kijken en open te staan voor het onbekende. Naast een afstemming en eventuele uitbreiding van het culturele aanbod en de programmering in de stad, liggen er volgens de gemeente ook kansen in een meer intensieve samenwerking tussen de culturele instellingen in de steden van het Stedelijk Netwerk Zuid-Limburg en met de aangrenzende Euregio.

Economisch profiel De economische kracht van Sittard-Geleen zit met name in de diversiteit van de aandachtspunten. Aan de ene kant investeert Sittard-Geleen in de innovatieve Chemelot Campus met Life Science-projecten en de ontwikkeling van biomedische technologie, en aan de andere kant richt het zich op de logistieke bedrijvigheid op Holtum-Noord. Daar tussenin loopt de Zorgboulevard van Orbis en de automotive rondom NedCar. De economische basis in SittardGeleen kan echter nog een stuk steviger, want momenteel leunt de stad nog zwaar op de conjunctuurgevoelige sectoren logistiek en industrie.

2.4.3 Hasselt Historische context De gemeente Hasselt is een stad met middeleeuwse wortels. Aan het einde van de 13de eeuw kreeg Has-

30

selt een versterkte omwalling, waarbij de buiten de stad lopende Demer kunstmatig werd afgeleid en dwars door de binnenstad werd gevoerd. Geleidelijk ontwikkelde Hasselt zich tot de feitelijke hoofdstad van het graafschap Loon, waarvan het territorium ongeveer overeenkwam met de huidige provincies Belgisch en Nederlands Limburg. Op economisch gebied werd het een niet onbelangrijk regionaal centrum van lakenproductie. Deze textielnijverheid raakte echter volledig in verval tijdens de 16de eeuw en Hasselt werd een slapend stadje, dat slechts als geïsoleerd marktcentrum voor het vrij arme omliggende gebied enige betekenis had. Hierin zou pas in de 19de eeuw echt verandering komen toen Hasselt provinciehoofdplaats werd. De reeds lang bestaande maar bescheiden jeneverindustrie kende in deze periode een zeer grote bloei, die van Hasselt de jeneverstad bij uitstek maakte. In de tweede helft van de twintigste eeuw groeide de stad explosief op het gebied van onderwijs, diensten, handel, cultuur en toerisme. Vandaag de dag telt de stad circa 70.000 inwoners en is demografisch gezien een middelgrote centrumstad.


gen en instellingen, het stadsbestuur en de Hasselaren zijn dit wel. Hierdoor wil de stad gekenmerkt blijven als de culturele hoofdstad van Limburg (B) en een toonaangevende cultuurstad zijn in Vlaanderen en de Euregio. Cultuurbeleid De gemeente Hasselt heeft in 2008 een Cultuurbeleidsplan 2008-2012 vastgesteld: ‘Hasselt. Hoofdstad van de smaak’. Dat houdt enerzijds in dat de stad op alle domeinen kwaliteit en smaak moet uitstralen, en anderzijds dat ze zich uitdrukkelijk manifesteert rond mode, design en culinaire kwaliteiten. Het cultuurbeleid van Hasselt heeft als doelstelling om alle niet-Hasselaren van cultuur te laten genieten en dat Hasselaren zich aangetrokken voelen door een cultureel klimaat om in de stad passief en bij voorkeur actief creatief te zijn. Het Cultuurbeleidsplan 20082013 identificeert een vijftal beleidsspeerpunten: nadruk op pop en rock, versterken van participatie van Hasselaren in verenigingsverbanden en culturele activiteiten in de wijk, het culturele erfgoed aantrekkelijk houden door middel van moderne ontwikkelingen, Hasselt promoten als de culturele hoofdstad van de provincie Limburg (B) en de interne en externe cultuurcommunicatie vergroten (Cultuurbeleidsplan 2008-2012). Economisch profiel De dienstensector speelt een belangrijke rol in de werkgelegenheid in de centrumstad Hasselt: circa 90% werkt in de dienstensector. Hasselt is sinds 2005 namelijk het vierde handelscentrum van België. Wanneer er wordt gekeken naar het aantal inwoners, dan is Hasselt relatief zelfs het grootste. Sinds de jaren zestig is Hasselt in bevolkingsaantal explosief gegroeid. Hasselt heeft op handelsgebied een hinterland van circa 300.000 mensen.

Culturele identiteit Hasselt identificeert zichzelf als de ‘hoofdstad van de smaak’. Hasselt wil zich profileren als een hedendaagse, moderne stad met nieuwe, originele initiatieven en ideeën. De financiële middelen zijn niet grenzeloos, maar de creatieve kracht van de cultuurhuizen, de kunstenaars en ontwerpers, de verenigin-

In Vlaanderen staat de stad hiermee op de derde plaats; op Belgisch niveau is Hasselt het vierde grootste handelscentrum. In Hasselt zijn er gemiddeld minder mensen zonder diploma middelbaar onderwijs en meer met een diploma hoger onderwijs (nietuniversitair en universitair) dan in Vlaanderen. Als belangrijk speerpunt in het beleid wordt in Belgisch Limburg een elektrisch sneltramnet gepland. Het sneltramnet heeft de stad Hasselt als centrum en


31

is bedoeld om het openbaar vervoer in de provincie en naar haar hoofdstad te optimaliseren. Hasselt telt naast de universiteit nog drie hogescholen die onder meer opleidingen in de gezondheidszorg, sociaalagogisch werk, kunst en architectuur aanbieden. Daarnaast investeert Hasselt vooral in de bedrijven- en dienstensector. Hasselt richt zich in haar economische beleid vooral op het stimuleren van de werkgelegenheid in de stad en de regio.

2.4.4 Maastricht Historische context De geschiedenis van Maastricht gaat terug tot de eerste eeuw voor Christus. De stad is ontstaan op een natuurlijke oversteek van de Maas, en dankt daar ook zijn naam Traiectum, ‘oversteekplaats’, aan. In vroege tijden was Maastricht vooral ook een belangrijke handelsplaats. De Maashandel van Luik naar Dordrecht was zeer belangrijk. In de loop van de 16e en 17e eeuw nam deze handel steeds meer af, eerst door oorlogshandelingen, later namen andere routes een meer belangrijke plaats in. Dat had tot gevolg dat ook de nijverheid minder werd. Maar vooral als vestingstad bleef Maastricht belangrijk. Van 1830 tot 1839 was Maastricht het enige deel van het huidige Limburg dat niet bij België kwam, dit tegen de zin van de inwoners. Na de Eerste Wereldoorlog zijn de inwoners zich pas echt massaal Nederlander gaan voelen. De taal, omgangsvormen, zeden en gewoonten zijn echter nog steeds anders dan in het grootste deel van Nederland. Maastricht ontwikkelde zich in de negentiende eeuw tot een van de eerste industriesteden van Nederland en ontstond er een chronisch ruimtegebrek binnen de stadsmuren. Na de Tweede Wereldoorlog is daar langzamerhand verbetering in gekomen. Aan het eind van de jaren zeventig van de twintigste eeuw daalde de werkgelegenheid sterk. Mede onder invloed van deze ontwikkeling werd de Universiteit van Maastricht opgericht. Een andere ontwikkeling die gaande is sinds de jaren tachtig is dat Maastricht zich profileert als congresstad. Op 7 februari 1992 vond er opnieuw een Eurotop plaats in Maastricht. Tijdens deze conferentie werd door de vertegenwoordigers van twaalf Europese landen het Verdrag van Maastricht gesloten. Daarmee werd een begin gemaakt met de Europese Unie en werd de basis gelegd voor de euro.

Culturele identiteit Maastricht ligt op het breukvlak van twee culturele identiteiten: enerzijds is er de meer Noord-Europese cultuur van efficiency, rationaliteit en engagement, anderzijds de wat lossere, zuidelijke inslag van relativering, de menselijke maat en genieten. Deze culturele ‘waterscheiding’, maar ook samenkomst kan in Maastricht sterk worden beleefd. De stad heeft hele eigen regionaal en lokaal gekleurde culturele evenementen en instellingen, zoals de Heiligdomsvaart, het Preuvenemint, het Pesthuys Podium en de vele harmonieën. Maastricht heeft een rijke culturele traditie waarin van oudsher de volkscultuur, de streektaal en de amateurkunst een belangrijke rol spelen. Het Bureau Amateurkunsten is het gemeentelijke front-office voor al deze verenigingen of activiteiten. Maastricht is ook de standplaats van culturele gezelschappen, opleidingen en festivals met een nationale betekenis. Denk maar aan Opera Zuid, het Limburgs Symfonie Orkest, de Toneelacademie, Conservatorium of ABK, Toneelgroep Maastricht, Musica Sacra en de Nederlandse Dansdagen. Cultuurbeleid De gemeente Maastricht heeft vanaf 2001 fors geïnvesteerd in haar culturele infrastructuur, zowel op het gebied van productie (maken en tonen van cultuur) als bereik (deelnemen aan cultuur door bewoners en bezoekers). Op dit moment zijn er drie ontwikkelingen gaande. Ten eerste is Maastricht aangewezen tot één van de acht nationale brandpunten in de landelijke culturele infrastructuur. Concreet betekent dit dat er


32

veel extra middelen naar Maastricht komen voor de productie van cultuur. Ten tweede stelt Maastricht zich kandidaat voor de aanwijzing tot Europese Culturele Hoofdstad in 2018. De titel wordt beschouwd als een kans om een impuls aan zowel cultuur, economie als het vestigingsklimaat te geven. Ten derde is er de herontwikkeling van de oude Timmerfabriek tot een cultuurfabriek waarin verschillende Maastrichtse culturele instellingen worden samengebracht. Verder zijn er initiatieven om in dit gebied ook een musicaltheater te bouwen. Om deze drie ontwikkelingen meer met elkaar te verbinden, heeft de gemeente Maastricht gezocht naar een overkoepelend idee dat alle bestaande en nieuwe culturele initiatieven aan elkaar bindt. Het begrip ‘culturele carrières’ wordt gebruikt om te benadrukken dat Maastricht een stad is waar burgers, makers van cultuur en kunst en bezoekers op alle gewenste manieren een culturele carrière kunnen doormaken. Op die manier wil Maastricht het bestaande aanbod van cultuur optimaal gebruiken en versterken. Het cultuurbeleid van de gemeente Maastricht is op vier beleidsspeerpunten gericht. Allereerst het vergroten van participatie voor jongeren om ‘aan cultuur te doen, de cultuurparticipatie in de wijken vergroten, de samenwerking tussen het onderwijs en de cultuursector versterken. Ten tweede het versterken van fysieke infrastructuur door de achterstanden in de huisvesting van met name de professionele culturele gezelschappen in de stad versneld opheffen. Ten derde het versterken van een productieklimaat. Ten slotte het beheer en presentatie van erfgoed. Economisch profiel Sinds het vertrek van de klassieke grootschalige maakindustrie (bekende bedrijven uit die tijd zijn Sphinx en Mosa) naar de lagelonenlanden richt Maastricht zich onder meer op bedrijven in de zakelijke dienstverlening, of in de Life Sciences, op callcenters en op de kenniseconomie. Maastricht heeft als een troef in handen de aanwezigheid van zowel de universiteit als de Hogeschool Zuyd, maar ook de toneelacademie, het conservatorium, de kunstacademie en de hotelschool spelen een belangrijke rol. Kortom, de creatieve industrie is in Maastricht nadrukkelijk vertegenwoordigd. Tegenwoordig heeft Maastricht vooral het imago van Bourgondische stad, waar het goed winkelen en recreëren is. Maastricht is dan ook een echte toeristische trekpleister, wat voor de economie gunstig uitpakt.

2.4.5 Luik Historische context Luik werd tot in de achttiende eeuw geregeerd door prins-bisschoppen. Het prinsdom Luik strekte zich uit over het grootste deel van de huidige provincie Luik en de zuidelijke helft van de huidige provincie Namen. De geschiedenis van Luik wordt gekenmerkt door talloze conflicten tussen de stad Luik en zijn bisschoppen. Eind van de achttiende eeuw was de stad de bakermat van de kolen- en staalindustrie en halverwege de twintigste eeuw was Luik het centrum van de mijnbouw en staalindustrie, dat Wallonië tot welvaart bracht. Door het verdwijnen van de koolwinning en de daarop volgende staalcrisis raakte de regio 35 jaar geleden in een ernstige financiële crisis en kreeg te maken met een hoge werkloosheid. Tegenwoordig maakt de stad weer een herstel door. Luik telt vandaag de dag circa 190.000 inwoners, waarmee het naar inwonertal de vierde grootste gemeente in België is en waarvan ongeveer 30.000 inwoners een buitenlandse nationaliteit bezitten. Culturele identiteit Luik heeft in het recente verleden te kampen gehad met een imagoprobleem. Het centrum van Luik is de toeristische trekpleister, waarbij in 2008 een groot gedeelte van de oude wijken en musea zijn gerestaureerd. Door de Franse flair kenmerkt de stad zich als het culturele centrum van het Waalse gewest van België. Verder zijn er in Luik bekende universiteiten, theaters en concertzalen te vinden. De grote kracht van Luik is de grote diversiteit aan hoge en lage cultuur. De stad kent maar liefst negentien musea, allemaal met een eigen specialisme. Naast de Koninklijke Opera is het befaamde ‘Orchestre Philharmonique de Liège’ één van de belangrijkste pijlers van het culturele leven van Luik. Kortom, Luik is het culturele en artistieke centrum van Wallonië. Cultuurbeleid De gemeente van Luik heeft in 2007 haar cultuurbeleid in ‘Une ville culturelle 2007-2015’ vastgesteld. Het cultuurbeleid heeft ten eerste als doel om Luik de positie van ‘cultureel metropool’ in de Euregio te geven, ten tweede het waarborgen van culturele diversiteit, ten derde zorgen voor toegang tot cultuur en het stimuleren culturele initiatieven in buurten en bevordering van participatieve praktijken. Het beleidsplan


van ‘Une ville culturelle 2007-2015’ identificeert zes beleidsspeerpunten: het ondersteunen/ontwikkelen van culturele platforms, het vergroten van de aantrekkelijkheid van het culturele erfgoed, het éénn keer per maand gratis toegang verlenen tot musea, het bevorderen van moderne kunst, het ontwikkelen van de culturele infrastructuur in buurten en ten slotte het geven van een belangrijke rol aan kunstenaars en artiesten.

Economisch profiel Luik was halverwege de twintigste eeuw het centrum van de mijnbouw en staalindustrie in Wallonië. Na de sluiting van zowel de mijnbouw als de staalindustrie leidde dat in Luik tot grote moeilijkheden. Tot het einde van de jaren zeventig bleef de bevolkingsgroei constant, daarna groeide de bevolking door de aanhechting van verschillende gebieden rondom Luik aan de stad. Sindsdien heeft de Luikse economie zich verder gediversifieerd. De belangrijkste economische sectoren voor Luik zijn de technologische vliegtuigindustrie, de ruimtevaarttechnologie, de informatietechnologie en de biotechnologie. Verder heeft Luik een gespecialiseerde voedsel- en warenindustrie in met name bier, water en chocolade. Daarnaast bezit Luik een vliegveld, dat niet alleen het achtste vrachtvliegveld van Europa is, ook huist het vliegveld het hoofdkantoor van TNT Airways.

2.4.6 Aken Historische context Aken is een stad met een lange geschiedenis en een beroemde dom. Het is tevens een industrieel centrum

33

in een steenkoolgebied en een belangrijk spoorwegknooppunt. De Dom van Aken is nog steeds het meest opmerkelijke gebouw van de stad en maakt deel uit van de palts van Karel de Grote. Het paleis in de palts werd vele malen verbouwd en is nu het stadhuis van Aken. De centrale cour van de palts is nog steeds herkenbaar als het plein tussen beide gebouwen. De dom was gedurende 400 jaar de grootste kerk ten noorden van de Alpen. De tombes van Karel de Grote en Otto III bevinden zich in deze kerk. In de dertiende eeuw kreeg de Dom van Aken een religieuze betekenis als bedevaartsoord en ontstond een pelgrimage. De zevenjarige cyclus van deze Heiligdomsvaart ontstond echter pas in de eerste helft van de 14e eeuw. In 1880 had Aken een inwoneraantal van 80.000. Meerdere belangrijke spoorwegen kwamen hier bij elkaar. Aken werd hierdoor een industriestad, waar onder andere spoorstaven, spelden, naalden, knopen, tabak, wolen zijdeproducten geproduceerd werden. Nadat Aken zwaar beschadigd was geraakt in de Tweede Wereldoorlog, was het de eerste Duitse stad die door de geallieerden bevrijd werd van het nationaalsocialisme. Het was ook de eerste Duitse stad waar na de oorlog weer een dagblad verscheen. Sinds 1950 reikt de stad de jaarlijkse Karelsprijs uit aan mensen of instituten die uitzonderlijk werk hebben verricht voor het Europese verenigingsproces. Culturele identiteit Aken staat bekend als een historische Europese stad. Dit komt enerzijds door de aanwezigheid van veel cultureel erfgoed; anderzijds worden er veel culturele activiteiten georganiseerd en is er veel aandacht voor cultuureducatie. Een aantal (culturele) festivals is international bekend, zoals de jaarlijkse ceremonie van de internationale Charlemangne-prijs. Ook zijn er talloze kleinere (onafhankelijke) culturele activiteiten, zoals het openluchtconcert in het Wilhelmkasteel. Cultuur wordt gezien als belangrijkste trekpleister voor toeristen. Hierdoor probeert de gemeente de samenwerking met het culturele veld zo veel mogelijk te bevorderen. Zo is 2008 is het project ‘Route Charlemangne’ van start gegaan. Dit is een route langs de historische en moderne gebouwen van Aken. De gemeente is bereid meer dan 31 miljoen te investeren in projecten die iets met de ‘Route Charlemagne’ van doen hebben.

34

Cultuurbeleid Het promoten van kunst en cultuur wordt gezien als groot belang voor de ontwikkeling van de stad. De gemeente Aken heeft in 2009 haar cultuurbeleid in ‘Kulturelles leidtprofil der stadt Aachen’ vastgesteld. Het cultuurbeleid heeft als doelstelling om het culturele erfgoed van Aken te bevorderen, het behoud van Aken als Europese historische hoofdstad en het ondersteunen van openbare en onafhankelijke culturele instellingen. De ‘Kulturelles leidtprofil der stadt Aachen’ identificeert acht beleidsspeerpunten: bevordering van de kunsten, ontwikkelen van het culturele erfgoed door traditie en moderniteit, meer aandacht en geld voor cultureel onderwijs, ontwikkelen en ondersteunen van de creatieve industrie, meer burgerparticipatie, sponsoring van culturele initiatiefnemers, meer communicatie en samenwerking tussen culturele instellingen en interne en externe marketing van het culturele aanbod in Aken.


Economisch profiel In het verleden drukten vooral de mijnbouw en de textielproductie hun stempel op de stad Aken. Aken was vooral gespecialiseerd in de zware industrie, onder andere in het fabriceren van spoorstaven. Tegenwoordig zijn de belangrijkste economische sectoren de hightechfirma’s, die in de auto- en spoorwegtechniek en de informatie- en communicatietechnologie werkzaam zijn. Aken richt zich in haar beleid vooral op het technisch-wetenschappelijk potentieel van de stad, zoals de Life Science-ondernemingen, die vaak spin-offs van de Universiteit van Aken zijn. Tussen Aken en Heerlen ligt het eerste grensoverschrijdende bedrijventerrein van Europa, een business center gericht op gezamenlijke economische activiteiten. Als laatste trekt Aken door de rijkdom aan historische gebouwen en culturele instituten vele toeristen naar de stad. Het toerisme is dan ook een belangrijke inkomstenbron voor het economisch profiel van Aken.

2.4.7 Provincie Nederlands-Limburg Historische context Limburg is genoemd naar de burcht “Limbourg”, gelegen aan het riviertje de Vesdre in de Ardennen, die de zetel was van een middeleeuws vorstendom waarvan ook een gedeelte van het Maasland ten noorden van Luik deel uitmaakte. Na de Napoleontische tijd voegden de grote mogendheden het gebied bij het nieuwe Koninkrijk der Nederlanden, waartoe ook België behoorde. De eerste koning, Willem I, gaf het de naam Limburg. Na de afscheiding van België werd Limburg in 1839 tussen beide landen verdeeld. Limburg ligt ‘midden in Europa’: het grenst over een lengte van 195 kilometer aan Duitsland. De westgrens en een deel van de zuidgrens van de provincie is over een lengte van 130 kilometer tevens de grens met Vlaanderen. In het zuiden grenst Limburg ook aan Wallonië. In het noorden grenst Limburg aan de provincies Brabant en voor een klein deel aan Gelderland. Op het smalste punt, bij Roosteren, vormt Limburg een slechts 6 kilometer brede wig tussen de beide buurlanden waarmee door de eeuwen heen nauwe maatschappelijke en economische betrekkingen hebben bestaan.


Limburg ligt van zuid tot noord langs de rivier de Maas, over een lengte van 160 kilometer. De rivier die een directe verbinding vormt met het havengebied van Rotterdam, heeft altijd een belangrijke rol gespeeld in de economische geschiedenis van Limburg. Culturele identiteit Beide Limburgen, zowel de Nederlandse als de Belgische, hebben een uitgesproken eigen identiteit die zich onder meer uit een eigen streektaal, het Limburgs. In Nederland is het Limburgs sinds 1997 erkend als regionale taal (conform Europees Handvest). In België heeft deze erkenning nog niet plaats gevonden. Beide Limburgen kenmerken zich verder door de aanwezigheid van een sterke HaFaBra-cultuur, de aanwezigheid van schutterijen en het groots vieren van carnaval. Cultuurbeleid Cultuur ziet men in de provincie als onlosmakelijk verbonden met verschillende andere terreinen van het provinciaal beleid. Cultuur is een belangrijke factor in het vestigingsklimaat van hoogopgeleiden en creatieve bedrijven. Cultuur moet bijdragen aan de versterking van de provinciale identiteit door onder meer Limburgse kunst, gewoonten, rituelen en gebruiken, streektaal, monumenten, bijzondere architectuur en culturele planologie. Op 24 oktober 2008 hebben Provinciale Staten het provinciale beleidskader ‘Cultuur: een betekenisvolle ontmoeting’ voor de komende vier jaren vastgesteld. Het provinciaal cultuurbeleid staat de komende jaren in het teken van de Culturele Sprong. Bij deze Culturele Sprong gaat men uit van synergie tussen traditie en innovatie. Men beoogt een gezamenlijke aanpak, waarbij gemeenten, culturele instellingen, bedrijven, burgers en provincie samen optrekken. Bij de Culturele Sprong wordt onder andere ingezet op het realiseren van de ambities met betrekking tot Europese Culturele Hoofdstad 2018, Floriade 2012 en de Culturele Biografie Limburg/BV Limburg. Voor het mede realiseren van deze plannen stelt de Provincie Limburg elk jaar een Uitvoeringsprogramma Cultuur vast. Hiertoe zijn de volgende vier programmalijnen ontwikkeld:

35

1. Inspirerend door innovatie en ontwikkeling Zet in op het realiseren van vernieuwing en innovatie binnen kunstdisciplines en culturele instellingen door goed georganiseerde samenwerkingsverbanden en een sterke positionering van Limburgs toptalent en excellente kunstinstellingen. 2. Draagvlak door verankering en participatie Zet in op het vergroten van draagvlak voor cultuur in onze samenleving door te investeren in de verankering van en participatie in cultuur in zowel de digitale als fysieke ruimte. 3. Sterk profiel door herkenbare culturele identiteit Zet in op enerzijds het versterken van de regionale identiteit door middel van het materieel erfgoed (zoals monumenten, kerken, kloosters, wegen) en het immaterieel erfgoed (zoals taal, literatuur) en anderzijds het ontplooien van een gezonde diversiteit. 4. Limburg in de wereld en de wereld in Limburg Zet in op het ontwikkelen van Limburg als een sterke internationale cultuurregio met een aantrekkelijk grensoverschrijdend leef- en werkklimaat. Economisch profiel De Limburgse economie verandert. Van een vrij eenzijdige, op industriële productie gerichte provincie zet Limburg in op de ontwikkeling tot een dynamische, innovatieve en ondernemende kenniseconomie. De Versnellingsagenda Limburg legt de economische strategie voor de komende jaren vast. Er wordt ingezet op een vitaal, weerbaar en innovatief midden- en kleinbedrijf, de ontwikkeling van een kennisinfrastructuur en economische clusters op het gebied van Healthcare, Chematerials & Energy en Agro & Food.

2.4.8 Provincie Belgisch Limburg Historische context De provincie Limburg (B) is één de tien provincies van België en is de Belgische equivalent van Nederlands Limburg. De hoofdstad van de provincie Limburg (B) is Hasselt. De provincie is ontstaan in 1795 tijdens de Franse bezetting. Het oude graafschap

36

Loon en verschillende kleinere gebieden werden samengevoegd tot het Franse departement van de Beneden-Maas. Maastricht werd hoofdstad van dit departement. Het departement omvatte zo ongeveer het huidige Nederlandse en Belgische Limburg. In 1815 werd het hele gebied de Nederlandse provincie Limburg. Toen België zich in 1830 echter afscheidde van Nederland, kwam de provincie onder Belgische controle, met uitzondering van Maastricht. In het scheidingsverdrag van 1839 werd Limburg echter gesplitst en ging het oostelijke deel weer naar Nederland. Culturele identiteit Beide Limburgen hebben een uitgesproken eigen identiteit die zich onder meer uit een eigen streektaal, het Limburgs. In Nederland is het Limburgs sinds 1997 erkend als regionale taal (conform Europees Handvest). In België heeft deze erkenning nog niet plaats gevonden. Beide Limburgen, zowel de Belgische als de Nederlandse, kenmerken zich verder door de aanwezigheid van een sterke HaFaBra-cultuur, de aanwezigheid van schutterijen en het groots vieren van carnaval. Cultuurbeleid De provincie Limburg (B) richt zich in het cultuurbeleid op het stimuleren van een gunstig productieklimaat via doorstroming en verwevenheid. Men wil een gunstig productieklimaat stimuleren door het creëren van een optimale omgeving voor de creatie van nieuwe cultuurproducten en het stimuleren van talent. Hierbij ziet men onder meer platforms als motor van ontwikkeling. De voornaamste doelstelling van de platforms is een inhoudelijk en organisatorisch samenwerkingsmodel uitbouwen tussen en met professionele cultuurorganisaties (verwevenheid). Bovendien zet men structureel in op de ontwikkeling van talent (doorstroming). Ook het provinciaal subsidiebeleid richt zich structureel op talentontwikkeling: de Limburgse cultuurcentra, muziekorganisaties, kunstencentra, werkplaatsen en theatergezelschappen worden via subsidieregelgeving gestimuleerd om in hun reguliere werking of via de organisatie van projecten aandacht te hebben voor het creëren van de juiste omstandigheden voor het stimuleren van talent.


Daarnaast wil de provincie de diversiteit en de kwaliteit van het cultuuraanbod in Limburg vergroten, onder meer door middel van gericht subsidiebeleid dat gericht is op het stimuleren van kwaliteit en samenwerking. Ook richt de provincie zich op de innovatie en de professionalisering van de werkprocessen van bibliotheken en heeft men een streekgerichte en geïntegreerde aanpak van erfgoed. Economisch profiel Ook in Belgisch Limburg verandert de economie: ook hier zit de economie volop in een transitie van een vrij eenzijdige, op industriële productie gerichte provincie naar innovatieve economie. Men zet onder meer in op de haven van Genk als logistieke poort en Hasselt als centrum voor technologische bedrijvigheid. Om de kennisintensieve industrie in de provincie verder te ontwikkelen wordt samengewerkt met Nederlands Limburg, maar ook met Nederlands Brabant. Hierbij gaat het niet alleen om samenwerking tussen bedrijven, maar ook om samenwerkingsverbanden tussen universiteiten en het aanleggen van wetenschapsparken. Speerpunten in het beleid zijn automobielnijverheid, de logistiek, de bouwsector, de ICT-sector, de fruitteelt en het toerisme.


37

3. Cultuurbeleving 3.1 Inleiding Voor SWOT II is gebruikt gemaakt van de onderzoeksmethodiek van ‘de Culturele Monitor’ ontwikkeld door professor Arjo Klamer van de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Deze methodiek brengt in kaart wat mensen waarderen en in hoeverre dit overeenkomt met hun beleving. Bijvoorbeeld dat mensen in sterke mate een levendig verenigingsleven waarderen, maar dit nog te weinig terugvinden in een stad. Dit duidt dan op een tekort aan een dergelijk verenigingsleven en biedt daarom een goede mogelijkheid voor beleidsmakers om hier op in te springen. In een andere situatie is het mogelijk dat mensen een dergelijk verenigingsleven ook maar matig waarderen; dan zouden beleidsmakers een dubbele slag moeten maken, zowel de waardering van verenigingen als het aanbod ervan zouden dan moeten worden verbeterd. Deze waardering en beleving van mensen worden gemeten door middel van stellingen die zo dicht mogelijk bij de belevingswereld staan. Van deze stellingen mogen de ondervraagden dan aangeven in welke mate (van 1 tot 10, waarbij 1 laag en 10 het hoogst is) zij het hiermee eens zijn. De bewoners worden dus gevraagd een rapportcijfer te geven voor zowel de waarde die ze ergens aan hechten, als de mate waarin ze dit beleven. De uitkomsten moeten dan ook gelezen worden als rapportcijfers; een 10 is uitmuntend en lager dan een 6 is aan de zwakke kant. Aangezien de uitslagen gemiddelde cijfers zijn, komen zeer hoge of lage waarden (bijna) nooit voor. Als vuistregel geldt dat een score boven de 7,5 tot tevredenheid kan stemmen. De stellingen zagen er als volgt uit, uitgaande van het eerder gebruikte voorbeeld: Ik vind het belangrijk dat mijn stad een levendig verenigingsleven heeft. 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

9

10

Mijn stad heeft een levendig verenigingsleven. 1

2

3

4

5

6

7

8

De eerste stelling meet de waardering van mensen voor het verenigingsleven; de tweede stelling hun beleving hiervan. Dergelijke waarden passen bij een karakter van een stad. Als mensen bijvoorbeeld de gezelligheid en het ontmoeten van bekenden erg waarderen en beleven, dan zijn dit vaak steden met een dorps of familiair karakter. Het betekent indirect ook dat het voor outsiders vaak niet gemakkelijk is om toegang te krijgen tot een dergelijke hechte gemeenschap. Het meten van de sociale, culturele en economische waarden van de inwoners en hun beleving daarvan geeft dan ook de mogelijkheid te komen tot een karakterschets van de stad. Deze karakterschets, gecombineerd met de waardering en de beleving van de bewoners, biedt de mogelijkheid om tot een analyse van sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen te komen (de zogenaamde SWOT-analyse). Een waarde is een kracht van een stad als de inwoners het hoog waarderen en bovendien terugvinden of beleven in de stad. Als inwoners een waarde niet waarderen en ook niet direct in de stad beleven dan is dat een zwakte. Maar ook als inwoners een waarde niet waarderen, maar wel degelijk terugvinden, dan kan dit een zwakte zijn. Kansen en bedreigingen hangen altijd gedeeltelijk af van de gestelde beleidsdoelen, maar grofweg kan worden gezegd, dat kansen zich vooral voordoen als de inwoners iets al sterk waarderen, maar nog niet terugvinden. Ook doen zich kansen voor als inwoners een waarde wel sterk beleven in een stad, maar nog niet voldoende waarderen. Bedreigingen doen zich vooral voor wanneer zowel de waardering als de beleving laag is, terwijl de stad zich deze waarde wel als doel stelt. Maar ook bepaalde krachten kunnen bedreigingen in zich dragen, bijvoorbeeld als inwoners erg naar binnen zijn gericht en een hechte gemeenschap vormen, is dit aan de ene kant een kracht en aan de andere kant wordt de stad dan veel minder toegankelijk voor buitenstaanders. Dit toont aan dat het niet alleen gaat om uitblinken van enkele waarden, maar dat het ook om de balans daartussen gaat. De Culturele Monitor brengt de variëteit aan


38

waarden in een stad en de verhouding daartussen in beeld. Kortom, de Culturele Monitor brengt culturele, sociale en economische waarden van de bewoners in kaart en zet deze af tegen hun belevingen.

3.1.3 Karakterschetsen Voor elk van de drie dimensies (sociaal, cultureel, economisch) hebben wij getracht op basis van de inventarisatie drie karakterschetsen te maken van de steden. Dat heeft geleid tot deze uitkomst:

3.1.1 Aanpak Voor het waardenonderzoek van Maastricht en de Euregio zijn conform het onderzoekskader de volgende stappen genomen.

Cultureel •• Avant-gardistische cultuur (experimenteel, vernieuwend, jong, grensoverschrijdend). •• Historische cultuur (monumentaal, traditioneel). •• Historisch/religieuze cultuur (religieus, spiritueel). •• Volkscultuur (speels, laagdrempelig, volks).

Deskresearch om de verschillende waarden van de Euregio te destilleren: •• Het opstellen van een karakterschets van de Euregio. •• Het afnemen van diepte-interviews om de karakterschets van de Euregio te toetsen. •• Het opstellen en afnemen van de enquête in de zes verschillende steden: Maastricht, Sittard-Geleen, Heerlen, Hasselt, Luik en Aken. Uit de deskresearch en een interviewronde zijn onderstaande waarden naar voren gekomen. De taak die voor ons lag voor de enquête was het werkbaar maken van deze grote inventarisatie van waarden tot wat wij noemen karakterschetsen van een stad.

3.1.2 Geïdentificeerde waarden Sociaal

Cultureel

Economisch

Gastvrij

Inspirerend

Professioneel

Vrijheid

Creatief

Dynamisch

Gesloten

Jong

Bereikbaar

Jong

Experimenteel

Rationeel

Solidair

Grens overschrijdend

Kleinschalig

Bourgeois

Divers

Ruimtelijk

Joi de vivre

Traditioneel

Internationaal

Inclusiviteit

Volks

Exclusiviteit

Sociaal •• Insidercultuur (gesloten, hechte gemeenschap, solidair, inclusiviteit). •• Familiecultuur (familiaal, gemoedelijk, gastvrij, gezellig). •• Individualistische samenleving (individueel, internationaal, exclusiviteit). Economisch •• Ambachtseconomie (kleinschalig, vakmanschap, bereikbaar). •• Industriële economie (industrieel, rationeel, werkgelegenheid). •• Moderne economie (professioneel, dynamisch, vrijheid). De enquête is vervolgens opgebouwd op basis van deze karakterschetsen (zie bijlage 3). In het weekend van 26-28 maart zijn de enquêtes voor SWOT II afgenomen. De enquête bestond uit drie onderdelen: 1. Een korte inleiding met vragen over de bekendheid van de plannen van Maastricht en de Euregio om Culturele Hoofdstad van Europa te worden in 2018. 2. De waarden en de beleving van de inwoners van de steden. De inwoners werden eerst gevraagd om hun stad in drie woorden te omschrijven en vervolgens mochten ze voor stellingen (geformuleerd naar aanleiding van de gedestilleerde sociale, culturele en economische waarden) aangeven in hoeverre ze het hiermee eens waren.


3. Het afsluitende gedeelte van de enquête bestond uit enkele vragen over de bekendheid van de Euregio, het reisgedrag van de inwoners binnen de Euregio. En tot slot enkele vragen over leeftijd, geslacht en dergelijke. De enquête is op verzoek van de opdrachtgever afgenomen onder de bewoners van de verschillende steden in de Euregio met reeds enige interesse in cultuur. Er is dan ook gekozen voor plaatsen waar mensen met een culturele interesse samenkomen, variërend van theatercafés, musea en bibliotheken, tot een filmfestival om twee redenen. Deze keuze heeft belangrijke voordelen: 1. Dit is het publiek dat ook primair geïnteresseerd zal zijn in de activiteiten tijdens het MCH-jaar. 2. Deze mensen zijn (beter) in de staat de vragen over de culturele activiteiten in de stad te beantwoorden. Deze keuze zou op cultureel gebied kunnen leiden tot wat hogere waarden voor zowel de waardering als de beleving. Dit moet dus in het achterhoofd worden gehouden bij het lezen en interpreteren van de resultaten. Het afnemen van de enquête is voor 80% door de onderzoekers van de Erasmus Universiteit Rotterdam gedaan. Voor Aken en Luik, waar de enquête in respectievelijk in het Duits en het Frans werd afgenomen, werden zij geholpen door studenten van de Universiteit Maastricht. De enquête is waar mogelijk mondeling afgenomen, maar waar mensen de voorkeur gaven om hem rustig zelf in te vullen, is die ruimte gelaten.

39

tricht zeer grote bekendheid geniet. Bijna 90% van de inwoners is daar op de hoogte van de kandidatuur. In Sittard-Geleen ligt dit percentage op 68%, maar in de andere steden is minder dan de helft van de ondervraagden op de hoogte van MCH2018. Hierbij valt verder nog op dat vooral in Aken en Luik de bekendheid erg laag ligt, rond de 30%. Daarnaast hebben we aan de inwoners gevraagd of ze het voornemen in hoofdlijn ondersteunen. Vooral in Maastricht wordt dit door een groot deel van de ondervraagden ondersteund (81%). De Maastrichtenaren zien MCH als een goede kans om Maastricht op de kaart te zetten en ze zijn geïnteresseerd in de bijbehorende activiteiten. Negatieve reacties komen vooral van mensen die bang zijn dat het veel geld gaat kosten, of die liever eerst andere problemen aangepakt zien worden, zoals het parkeerprobleem. In de andere Nederlandse steden is de steun minder, ongeveer rond de 50%. Daar wordt het meer als een Maastrichts project gezien en is de directe meerwaarde voor de ondervraagden minder duidelijk. In Aken, Luik en Hasselt vonden mensen het lastig om een goed onderbouwde mening te geven over de kandidatuur. Vaak was de vraag in de enquête de eerste keer dat zij van het voornemen hoorden en konden zij er niet direct een duidelijke voorstelling van maken.

3.2.2 Bekendheid en reizen binnen de Euregio Naast de bekendheid van Maastricht als Europese Culturele Hoofdstad in 2018, hebben we ook de bekendheid van de Euregio onderzocht. De resultaten hiervan lijken op die van de bekendheid van MCH2018. Wederom is het begrip Euregio vooral in Maastricht zeer bekend; 88% van de mensen geeft aan het begrip te kennen en meer dan 80% daarvan is ook in staat twee of drie andere steden binnen de Euregio goed te benoemen.

3.2 Euregio 3.2.1 Bekendheid en steun MCH2018-plan Allereerst hebben we gevraagd of de bewoners op de hoogte waren van het voornemen van Maastricht om kandidaat te zijn voor Europese Culturele Hoofdstad in 2018. Hieruit kwam naar voren dat over de gehele Euregio bijna 61% van de mensen op de hoogte was van dit voornemen. Dit percentage valt echter voornamelijk zo hoog uit, doordat het plan in Maas-

In Sittard en Heerlen is bijna 65% van de ondervraagden bekend met de Euregio en meer dan 85% van hen kan ook twee of drie andere steden juist benoemen. Voor de niet-Nederlandse steden liggen deze percentages wederom lager. In Luik en Hasselt kent ongeveer de helft van de mensen het begrip Euregio, waarvan zo’n 70% twee of meerdere partnersteden juist kan benoemen. In Aken geeft 88% van de inwoners aan het begrip Euregio te kennen, maar vervolgens zijn zij niet


40

in staat de partnersteden juist te benoemen. In plaats daarvan noemden de inwoners van Aken vaak andere Duitse steden uit de regio, zoals Düsseldorf en Keulen. Op de vraag of men een van de andere steden binnen de Euregio het afgelopen halfjaar had bezocht, antwoordt 56% van de inwoners van de Euregio positief. Opvallend hierbij is dat meer dan de helft van die mensen dit ook met een cultureel doel heeft gedaan. Voor alle duidelijkheid: dit betekent dat ongeveer 30% van de totale ondervraagden het afgelopen halfjaar een andere stad binnen de Euregio met een cultureel doel heeft bezocht. Dit beeld is vrij gelijkmatig over de gehele Euregio, met Sittard-Geleen als uitschieter naar boven, daar heeft 81% van de bewoners het afgelopen halfjaar een andere stad uit de Euregio bezocht. Ook bij de andere kleinere steden zien we iets hogere percentages, wat aangeeft dat deze steden op cultureel gebied niet geheel zelfvoorzienend zijn, maar voor een deel dus afhankelijk zijn van het culturele aanbod van de grotere buursteden. In de ambitie voor MCH wordt gesproken over het bevorderen van het interstedelijke culturele verkeer, maar uit de uitslagen van de enquête komt reeds naar voren dat de culturele mobiliteit al uit eigen initiatief vrij sterk bestaat. De vraag hierbij is wel of deze patronen heel gelijkmatig zijn, of dat de inwoners van kleine steden vooral naar de grotere steden gaan voor het culturele aanbod en in zeer kleine mate naar de kleinere steden binnen de Euregio.

3.3 Maastricht

De inwoners van Maastricht werden door middel van een enquête gevraagd naar de waardering en de beleving van geselecteerde waarden die zijn terug te brengen tot clusters van de overkoepelende culturele, sociale en economische waarden. •• •• •• •• •• •• •• •• ••

De enquêtes zijn afgenomen in: de bibliotheek (Centre Ceramique) boekwinkels in het centrum stadscafés Koffiehuizen/lunchrooms Het Filmhuis Bonnefantenmuseum Marres Kumulus.

De algemene interesse in de enquête was hoog. Veel Maastrichtenaren (zowel de ‘echte’, als de relatieve buitenstaanders) waren op de hoogte van MCH2018 en hadden een duidelijke mening en visie op de stad. Bij sommige geënquêteerden leek het er enigszins op alsof ze hun hart aan het luchten waren. Wat verder opviel waren de vele schijnbare tegenstellingen in de beantwoording van de enquêtes.

3.3.1 Culturele waarden Waardering

Beleving

Verschil

Vernieuwend

7.7

5.9

-1.8

Volks

7.8

6.9

-0.9

Historisch

8.5

8.5

0.0

Religieus

5.2

6.5

1.3

Tabel 1 Culturele waarden Maastricht

De grote culturele kracht van Maastricht is haar historische karakter. De Maastrichtenaren waarderen dit enorm, en ze vinden dit karakter door de vele historische gebouwen en de karakteristieke stadskern ook terug in de stad. Belangrijk is dat hoewel de stad veel religieushistorische gebouwen heeft, religie zélf voor de Maastrichtenaren van minder grote waarde is. De rol die Maastricht in Europees historisch verband speelt, is groot en men kent de Euregio. Zoals een ondervraagde het stelde: ‘Maastricht is Europa’.


Kansen liggen er zowel op het gebied van moderne en vernieuwende kunsten als de amateurkunsten. Maastrichtenaren geven in hun waardering aan dat ze belang hechten aan experimentele en jonge kunstvormen, maar dat hier nog te weinig ruimte en aandacht in de stad voor is. Dit geldt ook, hetzij in mindere mate, voor de amateurkunsten, waarvan de waardering van de Maastrichtenaren ook hoger ligt dan de beleving. Zowel in het aanbod als in de communicatie van het aanbod kan er wat aan dit negatieve verschil gedaan worden. Maastrichtenaren die zich goed informeren over het aanbod beleven het aanbod ook in hogere mate, wat aangeeft dat er op zich ruimte is voor deze kunstvormen, maar dat de communicatie verbeterd kan worden of dat dergelijke initiatieven zich eerder in het alternatieve circuit afspelen. Het MCH-project zou dus een slag kunnen slaan in het bekendmaken en actiever ‘aanbieden’ van het aanbod. Enkele van de volgende tegenstellingen kwamen vanuit ons onderzoek naar voren. Maastricht werd zowel getypeerd als sjiek (‘een nette seniorenstad’) als arrogant, zowel rustig als belegen, zowel intiem als bekrompen, zowel open als vluchtig. Deze typeringen kunnen deels te maken hebben met de plek van de universiteit in de stad. De studenten worden door veel Maastrichtenaren met argusogen bekeken. Studenten vliegen in en uit en profiteren vooral van de stad zonder daar op lange termijn iets aan bij te dragen. Daarbij zijn de meesten zelfs in het weekend niet in de stad te vinden, waardoor er eigenlijk twee verschillende ‘Maastrichten’ bestaan: één voor door de week, het domein van de studenten, en één in het weekend, de stad van de Maastrichtenaren. Vele geënquêteerden keken dan ook nostalgisch terug naar de tijd voor de komst van de universiteit, zo’n dertig jaar geleden. Ook leidt de aanwezigheid van de studenten tot kleine ergernissen, zoals met het parkeren van fietsen en auto’s. Aan de andere kant zijn het wel de studenten die voor een groot deel belangstelling tonen voor de meer vooruitstrevende kunstvormen in Maastricht.

41

Culturele waarden Maastricht Experimenteel 10

8

6

4

Volks

Religieus

Waardering Beleving Historisch

3.3.2 Sociale waarden Wat uit de resultaten voor de sociale waarden van Maastricht direct opvalt, is dat de inwoners zeer tevreden zijn met de stad Maastricht. Ze definiëren Maastricht als een gezellige stad waar ze regelmatig bekenden tegenkomen. Maastrichtenaren waarderen zeer sterk de charmante uitstraling en de intieme sfeer van de stad, ook het Bourgondische levensgevoel en de gemoedelijke stadskern worden specifiek genoemd, wanneer de Maastrichtenaren hun stad omschrijven. De stad Maastricht stelt de Maastrichtenaar absoluut niet teleur. Waardering

Beleving

Verschil

Insidercultuur

7

7.3

0.3

Familiecultuur

8.6

8.4

-0.2

Modern & divers

8.4

6.6

-1.8

Tabel 2 Sociale waarden Maastricht

Tegelijkertijd waarderen ze het sterk dat er ruimte is voor verschillen tussen mensen. In de gesprekken hierover echter wordt niet direct duidelijk welke diversiteit daarmee precies wordt bedoeld. Over andere culturen wordt vaak gesteld dat ze zich moeten aanpassen, en de ‘Hollanders’ zijn toch vooral de andere Nederlanders.


42

Maastrichtenaren zien in deze kracht van de intimiteit van de stad ook een bedreiging voor de Euroregionale gedachte. Maastrichtenaren zijn op sociaal gebied naar binnen gericht. Maastrichtenaren typeren de stad als conservatief, chauvinistisch, arrogant en bekrompen, waardoor er weinig ruimte lijkt te bestaan voor de ander; mensen uit andere steden of culturen. Een sterk wij/zij-gevoel komt naar voren: de Maastrichtenaren tegenover de Hollanders en de boeren. Opmerkelijk is dat uit de resultaten van de steden Sittard-Geleen en Heerlen naar voren kwam, dat de superieure houding van Maastricht ook daar daadwerkelijk bij de inwoners van deze steden wordt gevoeld. We maakten ook al melding van eenzelfde tweeslachtige houding ten opzichte van de studenten. Het feit dat de Maastrichtenaren vooral zelf ook met deze typeringen kwamen, geeft al aan dat deze houding in elk geval beseft wordt. Bovendien geeft de Maastrichtenaar aan wel de degelijke ruimte voor verschillen erg belangrijk te vinden. Toch komt uit de gesprekken de behoefte naar voren om ‘de eigenheid’ van de stad te willen behouden. Andere culturen of initiatieven zijn welkom, mits ze zich in hoge mate willen aanpassen. De hoge waardering lijkt mogelijkheden te bieden voor meer diversiteit in de stad, het bereiken hiervan zal echter moeilijk worden, want er is op dit moment een kloof tussen de ‘Maastrichtenaren’ en de nieuwe groepen inwoners en bezoekers van de stad. Sociale waarden Maastricht Insidercultuur 10

8

Waardering Beleving

6 4

Familiecultuur

Modern & divers

3.3.3 Economische waarden Waardering

Beleving

Verschil

Dynamisch

7.2

6.0

-1.2

Industrieel

7.6

5.6

-2

Ambachtelijk

8.2

6.2

-2.0

Tabel 3 Economische waarden Maastricht

Op economisch gebied lijkt Maastricht nog een duidelijke identiteit te missen. Dit komt naar voren, doordat de Maastrichtenaren op alle vragen met een economische achtergrond een tekort aangeven. Waarschijnlijk komt dit mede voort uit het idee dat Maastricht nog niet voldoende laat zien waar op economisch gebied haar eigen kracht ligt. Daarnaast geven de Maastrichtenaren aan dat ze Maastricht in haar economische beleid kortzichtig vinden. Verder blijkt er een ingewikkelde spanning te bestaan tussen de wens naar meer vakwinkels en het belang van het aantrekken van grote bedrijven. Maastrichtenaren waarderen sterk de economische ambachtelijkheid en kleinschaligheid in een stad, maar ze zien dat veel buurten vakwinkels in de loop der jaren verloren zijn gegaan. Historisch gezien zijn de verscheidene buurten vakwinkels voor de economische groei van Maastricht van groot belang geweest. Aan de andere kant realiseren de Maastrichtenaren zich ook dat het aantrekken van grote bedrijven noodzakelijk is om economisch te blijven groeien. De regio heeft een sterke behoefte aan meer werkgelegenheid, waarvoor het aantrekken van grote bedrijven meer dan nodig is. De spanning zit vooral in het feit dat de aanwezigheid van de grote bedrijven in de stad de reden is, waardoor volgens de Maastrichtenaren de vele buurt -en vakwinkels in Maastricht verloren zijn gegaan. Tijdens gesprekken met de Maastrichtenaar kwam verder het onderwerp Q-park regelmatig ter sprake en de ergernis van de Maastrichtenaar ten aanzien van deze parkeergigant. Ze maken de stad door hun parkeertarieven en monopoliepositie te duur om te bezoeken, zo stelt men. Het massale van de moderne economie te verbinden met het ambachtelijke blijkt dus voor de stad Maastricht een belangrijke uitdaging. Daarnaast


waarderen de Maastrichtenaren het als de stad geen 9 tot 5-mentaliteit heeft, maar Maastricht slaagt er nog niet in om de Maastrichtenaar hierin voldoende tevreden te stellen. Ze kenmerken hun stad daarom als klein, kneuterig, behoudend, dorps en als een aardig provinciestadje. Er lijkt dus bij de Maastrichtenaren een grootstedelijke mentaliteit te overheersen, maar die wordt niet gerealiseerd in de stad. Hierin schiet de stad dus nog tekort. Economische waarden Maastricht

43

dat dit tekort niet komt door gebrekkige kennis of communicatie, maar door een gat in het aanbod. Er zijn kleine initiatieven zoals Marres of ‘t Brandweer waar ruimte is voor vernieuwende kunstvormen, maar deze zijn vooral gericht op een klein specifiek publiek en de enquête toont aan dat de vraag naar moderne eigentijdse kunst door een breder publiek in Maastricht wordt gedragen. Uiteraard zou dit ook in de openbare ruimte kunnen plaatsvinden.

3.3.6 Maastricht op een rijtje

Dynamisch 10

8

Waardering Beleving

Kracht:

• Sfeervol historisch centrum • Hechte gemeenschap

Zwakte:

• Geen ‘economische identiteit’: niet bekend waar de economische kracht ligt • Tweeslachtige wensen

Bedreiging:

• Naar binnen gekeerd • Spanning tussen oud en nieuw Maastricht

Kans:

• Drang naar een meer diverse stad • Waardering voor vooruitstrevende kunst

6 4

Industrieel

Ambachtelijk

3.3.4 Maastricht en MCH2018 De bijdrage van Maastricht aan MCH2018 lijkt vooral te zitten in haar historische karakter. De visuele rijkdom van Maastricht met de vele religieuze gebouwen, maar ook de andere historische monumentale gebouwen geven de stad een unieke sfeer, die deels onvergelijkbaar is met andere Nederlandse steden. MCH kan als een vliegwiel dienen om in Maastricht de luiken naar andere steden in Nederlands Limburg te openen en de contacten of de samenwerkingen met de andere Euregionale steden te verbeteren. Op deze manier kan de insidercultuur die omschreven wordt als arrogant en naar binnen gekeerd, doorbroken worden.

3.3.5 Aanbod en waardering Op historisch gebied en op het gebied van de amateurkunsten lijken de Maastrichtenaren het aanbod goed te kunnen vinden en te waarderen. Op experimenteel of vernieuwend kunstgebied is er nog te weinig aansluiting tussen de waardering (7.7) en de beleving (5.9). Een vergelijking met het aanbod laat zien


44

3.4 Sittard-Geleen

De inwoners van Sittard-Geleen werden door middel van een enquête gevraagd naar de waardering en beleving van geselecteerde sociale, culturele en economische waarden. De enquête is in Sittard-Geleen op de volgende locaties afgenomen: •• Stadsbibliotheek •• museum Het Domein •• Mmuziekschool •• Voorlichtingscentrum I welkom Sittard •• station. Over het algemeen genomen, hadden de inwoners van Sittard-Geleen weinig interesse in een culturele enquête. De enquêtedag in Sittard-Geleen werd dan ook gekenmerkt door een lage respons. Daarnaast is Sittard-Geleen een fusiegemeente met verschillende identiteiten. De enquête sprak bijvoorbeeld van Sittard-Geleen, maar veel respondenten zagen zichzelf niet als inwoners van Sittard-Geleen, maar als Sittarders of Geleners. Dit toont direct aan dat de inwoners van Sittard, waar we voornamelijk waren, erg gesteld zijn op hun eigen identiteit, onafhankelijk van Geleen en onafhankelijk van de grote broer Maastricht. Het samenbrengen van deze verschillende identiteiten in een fusiegemeente en vervolgens binnen de Euregio is een eerste bedreiging die meegenomen moet worden in het MCH2018-proces.

3.4.1 Culturele waarden De inwoners waarderen vooral een historische stad met een volks karakter. Verder valt op dat de inwoners niet onwelwillend tegenover vernieuwende kunst lijken te staan. Ze waarderen dit met een mooie zeven (schaal 1-10), maar ze zien dit nog te weinig terug in de stad. De inwoners vinden daarentegen dat de stad nog een te erg religieus karakter heeft, maar ze waarderen dit slechts matig. Waardering

Beleving

Verschil

Vernieuwend

7.2

6

-1.2

Volks

7.9

6.7

-1.2

Historisch

7.8

7.1

-0.7

Religieus

5.9

6.8

0.9

Tabel 1 Culturele waarden Sittard-Geleen

Het belang van een duidelijk historisch karakter van een stad wordt door de inwoners hoog gewaardeerd, maar de inwoners zien door de sloop van de historische gebouwen en de bouw van nieuwe gebouwen steeds minder van het historische karakter in de stad terug. Het stadsbestuur lijkt zich bewust te zijn van het belang dat de inwoners hieraan hechten en zijn daarom verschillende renovatieprojecten onder de naam Zitterd Revisited gestart. Rode draad van het project is het herstel van de oorspronkelijke elementen van de historische binnenstad van Sittard. Het herstellen van het historische karakter en meer aandacht voor de cultuurhistorie van de stad zijn voor Sittard-Geleen belangrijke mogelijkheden. De beleving van vernieuwende kunst scoort zeker in verhouding tot andere steden zeer laag. Het museum Het Domein probeert door middel van tentoonstellingen de inwoners van Sittard-Geleen te laten kennismaken met het werk van verscheidene experimentele en jonge kunstenaars, maar uit de enquêteresultaten komt naar voren dat de inwoners van Sittard-Geleen weinig beleven van deze kunstvorm. Ondanks de initiatieven van Het Domein zijn de bewoners van Sittard-Geleen hiervan niet op de hoogte, gezien de lage score op de beleving van eigentijdse kunst. Om hier iets aan te doen, zal het aanbod beter moeten aansluiten op de bewoners of moet


de communicatie naar de bewoners toe verbeterd worden. Kortom, er liggen in Sittard-Geleen kansen voor de beleving en participatie van vernieuwende kunsten. Tot slot blijkt dat de inwoners van Sittard-Geleen vertrouwd zijn met allerlei uitingen van cultuur die voortkomen uit de eigen gemeenschap en ze hechten hier ook veel waarde aan. De ondervraagde inwoners geven in hun score aan dat ze de mogelijkheden voor het beoefenen van amateurkunsten in orde vinden, maar dat het geheel altijd verbeterd kan worden. Zeker door de demografische ontwikkeling in de stad, maar ook door trends als individualisering en mobiliteit, kan versnippering van de amateurkunsten plaatsvinden. De volkscultuur en het verenigingsleven zijn ongetwijfeld de huidige kracht van SittardGeleen volgens de inwoners.

Culturele waarden Sittard Experimenteel 10

8

6

Volks

4

Religieus


3.4.2 Sociale waarden Sittard-Geleen lijkt te worstelen met de eigen identiteit en daarmee ook met waarden, zoals integratie, sociale cohesie en uitstraling. De inwoners van Sittard-Geleen kenmerken de stad als een stad in opbouw, dynamisch en als nog geen geheel. Dit is niet verwonderlijk, want door de samenvoeging van de gemeenten Sittard en Geleen is er een gemeente van bijna 100.000 inwoners ontstaan, zonder direct een nieuwe, eigen identiteit. Deze nieuwe identiteit moet opnieuw groeien, nieuw worden vormgegeven.

45

Waardering

Beleving

Verschil

Insidercultuur

7.3

7.6

0.3

Familiecultuur

8.4

7.2

-1.2

Modern & divers

7.8

6.2

-1.6

Tabel 2 Sociale waarden Sittard-Geleen

Sittard-Geleen scoort hoog op de familiaire en de insidercultuur. Onafhankelijk worden Sittard en Geleen gekenmerkt door een structuur van verschillende buurten met een sociale binding en met een stevige infrastructuur van verenigingen en kleinschalige initiatieven. De sociale cohesie in Sittard-Geleen wordt daarom gekenmerkt door een familiair netwerk van bekenden. De hoge score op de insidercultuur kan niet alleen de integratie met andere culturen of de ruimte voor ‘de ander’ belemmeren, maar het is ook een zwakte, want hoewel door de inwoners van Sittard-Geleen wordt aangegeven dat ze de ruimte voor de verschillen van belang vinden, moeten ze toegeven dat er in de stad eigenlijk te weinig ruimte voor is. Niet alleen is een gesloten samenleving in dit opzicht een zwakte, het is ook een bedreiging voor het vormgeven van een nieuwe identiteit van de fusiegemeente of het tot stand laten komen van een project als MCH2018. Sittard-Geleen zit als fusiegemeente nog dusdanig in een opbouwende fase en is nog zo op zoek naar een eigen identiteit, dat er weinig sprake lijkt te zijn van een Euregionaal gevoel. Voor een stad als SittardGeleen om te participeren in MCH2018 in Euregionaal verband, kan het ontbreken van een dergelijk gevoel een bedreiging vormen. Daarnaast klinken er geluiden dat de stad weinig mogelijkheden biedt voor jongeren, en een dorps karakter heeft. De inwoners van Sittard voelen zich zeker ten opzichte van ‘de grote stad’ Maastricht een dorp en ze stellen zich daarin ook zeer bescheiden of zelfs ‘onderdanig’ op.


46

Sociale waarden Sittard Insidercultuur 10

Waardering

8

karakter te geven, zodat ze beide hun bestaansrecht behouden. Dit gezien het feit dat uit onze resultaten naar voren kwam, dat zowel de Sittarders als de Geleners zich nog verre van één gemeente voelen.

Beleving Economische waarden Sittard

6

Dynamisch

4

10

Familiecultuur

8

Modern & divers

Waardering Beleving

6 4

3.4.3 Economische waarden De verschillende sociale en culturele waarden zijn op hun beurt weer nauw verbonden met de economische waarden. Wat opvalt uit de resultaten is dat SittardGeleen een duidelijke ‘economische identiteit’ mist: het is niet duidelijke waar de economische kracht ligt. Net als veel andere steden in de Euregio wordt op alle dimensies een tekort door de bewoners ervaren. Waardering

Beleving

Verschil

Dynamisch

7.4

5.7

-1.7

Industrieel

8.0

6.0

-2.0

Ambachtelijk

7.8

5.6

-2.2

Tabel 3 Economische waarden Sittard-Geleen

De economie van Sittard-Geleen is geworteld in een door industriële activiteiten gestempelde traditie. Met het verdwijnen van die historie is het van belang voor Sittard-Geleen om op zoek te gaan naar een nieuwe identiteit. In de gesprekken gaven de geënquêteerden aan dat ze het vooral van belang vinden dat er plaats is voor de lokale middenstand. Dit sluit aan bij het belang dat ook op sociaal gebied wordt gehecht aan de eigen gemeenschap. De mogelijkheid ligt er voor Sittard-Geleen dan ook in om hier de ruimte voor te bieden en zich zo te ontwikkelen tot een ambachtseconomie met vakmensen en producten uit de eigen omgeving. Een bedreiging ligt hier wederom in het feit dat Sittard-Geleen niet één maar twee stadscentra kent. Het is dan ook de kunst om beide centra hun eigen

Industrieel

Ambachtelijk

3.4.4 Sittard-Geleen en MCH2018 De bijdrage van Sittard-Geleen in het MCH-project zal voornamelijk bestaan uit de aanvoer van bezoekers. Uit de enquête komt naar voren dat 40% van de inwoners van Sittard-Geleen regelmatig met een cultureel doel naar een andere Euregionale stad reist. Deze score is opvallend hoog; de inwoners van Sittard-Geleen lijken dus beter op de hoogte te zijn van of meer geïnteresseerd te zijn in de culturele initiatieven buiten de eigen stad. MCH biedt aan de nieuwe fusiegemeente SittardGeleen de mogelijkheid om zich op de korte termijn op cultureel vlak opnieuw uit te vinden en om zich op lange termijn op een positieve manier naar buitenwereld toe op cultureel vlak te manifesteren. Met museum Het Domein bezit Sittard-Geleen een plek van waaruit verschillende kunstzinnige en culturele ontwikkelingen in de stad kunnen starten.

3.4.5 Aanbod en waardering In Sittard-Geleen ervaren de inwoners een cultureel tekort op bijna alle gebieden. Op amateurgebied is er echter wel degelijk aanbod, zoals CHOCart en Stadslab. Gezien het ervaren tekort bereiken deze initiatieven echter de inwoners nog niet voldoende. Ook museum Het Domein is in potentie een mooie plek voor tentoonstellingen en ontmoetingen, maar ook dit museum bereikt het publiek slechts in beperkte


mate. Investeren in cultuur in Sittard-Geleen zal dus vooral de vorm moeten krijgen van het verbinden van het aanbod met de inwoners.

47

3.5 Heerlen

3.4.6 Sittard-Geleen op een rijtje Kracht:

• Volkscultuur • Hechte gemeenschap

Zwakte:

• Geen ‘economische identiteit’: het is niet duidelijke waar de economische kracht ligt • Beperkte ruimte voor verandering

Bedreiging:

• Naar binnen gekeerd • Twee steden / een gemeente

Kans:

• Ambachtelijke economie • Amateurkunsten

De inwoners van Heerlen werden door middel van een enquête gevraagd naar de waardering en beleving van geselecteerde sociale, culturele en economische waarden. De enquête is in Heerlen op de volgende locaties afgenomen: •• Schunck, een multidisciplinaire culturele instelling. In het Schunck bevinden zich: -- een museum voor moderne en hedendaagse kunst -- een centrum voor onderzoek en presentatie op het terrein van architectuur en stedenbouw -- een openbare bibliotheek -- een muziekschool -- het Thermenmuseum -- restaurants rond het Schunck -- VVV en I welcome Heerlen. Over het algemeen genomen waren de inwoners van Heerlen geïnteresseerd in het meedoen aan een culturele enquête, maar ze waren slechts beperkt op de hoogte van het feit dat Maastricht zich kandidaat heeft gesteld om Europese Culturele Hoofdstad in 2018 te worden. Wat verder opviel bij zowel de oudere als de jongere generatie was de negatieve beleving van de stad. De reden voor de negatieve beleving was verschillend; de oudere generatie beklaagde zich over de sloop van de vele historische gebouwen en het verdwijnen van de vele vak- en buurtwinkels in de stad.


48

De jongeren hadden een negatief beeld van de stad, doordat de stad volgens hen saai, dorps en onveilig is.

3.5.1 Culturele waarden De grote culturele kracht van Heerlen ligt in het feit dat Heerlen een dynamische gemeente is. Heerlen is een jonge en moderne stad met een grote rijkdom aan voorbeelden van hoogwaardige moderne architectuur. De stad leverde architecten van faam, zoals Jo Coenen. Het is een stad die openstaat voor groei en vooruitgang. Het beleid voor kunst en cultuur in Heerlen is erop gericht avontuurlijk om te gaan met kunst en cultuur. In het hypermoderne, multidisciplinaire Schunck wordt dan ook volop met allerlei kunst - en cultuurvormen geëxperimenteerd. Door de Heerlenaren wordt deze moderne en experimentele houding ten opzichte van kunst en cultuur sterk gewaardeerd. Zowel oud als jong beleeft in het Schunck een positieve ervaring door de vele mogelijkheden – film, muziek, kunst, architectuur, boeken – die het gebouw te bieden heeft. Waardering

Beleving

Verschil

Vernieuwend

6,5

6,7

0,2

Volks

7,2

6,5

-0,7

Historisch

7,2

5,2

-2,0

Religieus

4,4

5,3

0,9

Tabel 1 Culturele waarden Heerlen

Heerlen is in de twintigste eeuw opgebouwd rondom de mijnbouwindustrie en heeft zich daarom niet ontwikkeld vanuit een historisch hart, zoals vanuit een kerk of gemeentehuis. In Heerlen ontbreekt dan ook een duidelijke stadskern. Het historische karakter van Heerlen is hierdoor niet duidelijk in de stad aanwezig en de historische gebouwen, die voor sommige inwoners wel van belang waren, zijn in de loop van de jaren gesloopt. Toch kan het ontbreken van een historisch karakter in Heerlen ook gezien worden als een kans. De Heerlenaren staan open voor moderne architectuur en kunstzinnige experimenten, waardoor ze ingrepen in het ‘kleurloze, grauwe en lelijke’ Heerlen lijken te kunnen waarderen.

De volkscultuur is net als in de andere steden in de provincie sterk geworteld. Heerlen is sterk in het organiseren van laagdrempelige festivals en evenementen. De gemeente van Heerlen is zich net als in Sittard-Geleen en Maastricht bewust van het belang dat haar inwoners hechten aan een rijk verenigingsleven. Op dit moment is er in Heerlen geen actueel amateurkunstenbeleid, wat een zwakte is, want de volkscultuur en het verenigingsleven zijn de sterke punten van Heerlen volgens haar inwoners.

Culturele waarden Heerlen Experimenteel 10

8

6

Volks

4

Religieus


3.5.2 Sociale waarden Heerlen is gebouwd op het fundament van de sociale cohesie binnen de verschillende buurten. Heerlen werd in enkele tientallen jaren van een dorp een moderne stad en deze transformatie was fors, maar heeft op dat moment niet tot problemen geleid, die kwamen pas later. Heerlen kent een familiaire cultuur en wordt van oudsher getypeerd als een stad van buurten, maar sinds het wegvallen van de mijnindustrie zijn de buurten in Heerlen leeggelopen en kampen ze door criminaliteit en hoge werkloosheid met problemen. De identiteit van Heerlen vervaagde na het sluiten van de mijnen, waardoor ook het gevoel van trots bij de inwoners van Heerlen steeds verder afnam. De individualisering in de buurten heeft in Heerlen tot een verminderde sociale controle geleid met als


gevolg toenemende criminaliteit en overlast en dus een groeiend gevoel van onveiligheid bij de inwoners van Heerlen. Waardering

Beleving

Verschil

Insidercultuur

6,7

7,1

0,4

Familiecultuur

8,3

5,6

-2,7

Modern & divers

6,9

6,7

-0,2

49

3.5.3 Economische waarden Zowel door het wegvallen van de mijnindustrie als het outsourcen van de maakindustrie naar lagelonenlanden is de economische ontwikkeling van Heerlen gestagneerd. De Heerlenaren maken zich zorgen over de eenzijdige werkgelegenheid, de hoge werkeloosheid en de weinige banen voor jongeren in de stad. Het beleid van de stad is erop gericht om deze stagnatie te doorbreken. In zijn geheel kan het ontbreken van economische ontwikkeling in Heerlen als een bedreiging voor de groei van de stad worden aangemerkt.

Tabel 2 Sociale waarden Heerlen

Heerlen scoort niet alleen hoog op de familiaire cultuur, maar ook op de moderne cultuur en dat is opvallend. Deze hoge score van Heerlen op de moderne/diverse cultuur komt voort uit het mijnverleden. De instroom van veel ‘buitenlanders’ in de mijnindustrie in het begin van de vorige eeuw maakt dat de inwoners van Heerlen openstaan voor andere culturen en invloeden van buitenaf. Kortom, dit is voor Heerlen een sociale kracht. Heerlen had lange tijd het imago van een probleemstad. Vaak ging de aandacht voor de stad uit naar de vele werklozen, de lage opleidingsgraad van de bevolking of naar de (drugs)criminaliteit. Maar het tij lijkt te keren en juist hierin schuilt een kans voor Heerlen. Het is een uitdaging om de Heerlenaren weer een gevoel van trots en zelfvertrouwen te geven, want deze dynamiek onder de inwoners ontbreekt nog in de stad. Het is van belang dat Heerlen weer een duidelijke identiteit krijgt, waar haar inwoners trots op kunnen zijn, want een minderwaardig gevoel ten overstaan van de mogelijkheden in en het historische karakter van Maastricht is een bedreiging voor een project als MCH2018.

Waardering

Beleving

Verschil

Dynamisch

7,5

4,2

-3,3

Industrieel

7,3

5,6

-1,7

Ambachtelijk

7,8

5,6

-2,2

Tabel 3 Economische waarden Heerlen

De poging om het stadshart te moderniseren, heeft ook niet onmiddellijk geleid tot verbetering van de economische mogelijkheden voor de stad. De stad wordt door de inwoners zelf gekenmerkt als een winkelstad. De middenstand is belangrijk voor Heerlen en de oude gebouwen worden dan ook gesloopt om plaats te maken voor nieuwe winkelcentra. De bevolkingsafname in Heerlen is sterk; de stad heeft nog krap 90.000 inwoners. En er is sprake van een inwoneraantal 70.000 in 2040. Deze krimp in de bevolking, de bijkomende vergrijzing en de wegtrekkende jongeren uit de stad zijn absoluut een bedreiging voor de economische ontwikkeling van Heerlen. Economische waarden Heerlen Dynamisch

Sociale waarden Heerlen

10

Insidercultuur 8

10

8

Waardering

Waardering Beleving

6

Beleving 4

6 4

Industrieel Familiecultuur

Modern & divers

Ambachtelijk


50

3.5.4 Heerlen en MCH2018 De bijdrage van Heerlen aan MCH2018 is vooral te vinden in haar focus op de jongerencultuur. Dit in tegenstelling tot Maastricht, die ondanks de universiteit, meer een ouderencultuur heeft en een historische stad is. Heerlen profileert zich als een jonge en moderne stad met hoogwaardige moderne architectuur. Een belangrijk initiatief voor de stad is het festival Cultura Nova dat ook vooral gericht is op jongeren en de beleving van de zogenaamde urban cultuur. De ontwikkelingen voor Heerlen om een onderdeel te vormen in MCH2018 zullen een positief effect hebben op de inwoners van de stad. Als de communicatie over MCH2018 goed wordt ingezet, dan kunnen de inwoners van Heerlen zeker weer trotse gevoelens voor hun stad krijgen. Want een culturele bijdrage aan de Europese Culturele Hoofdstad vindt men iets op trots te zijn.

3.5.5 Aanbod en waardering Heerlen heeft met het Schunck een duidelijk hart voor cultuur, met zowel een plaats voor de hoge als de amateurkunsten. Dit wordt door de bewoners sterk gewaardeerd en beleefd. Ook initiatieven daarbuiten blinken uit in hun focus op jongeren en vernieuwende culturele uitingen. Dit culturele hart kan echter niet goedmaken dat het historische hart van Heerlen bijna geheel verdwenen is, iets dat de inwoners zeer betreuren. Het Thermenmuseum en Mijnmuseum laten nog wel wat zien van het historische karakter, maar vooral het Mijnmuseum is weinig zichtbaar. Heerlen heeft dus een ruim aanbod in moderne cultuur, dat sterk gewaardeerd wordt. Er is echter nog enigszins een onbalans tussen het aanbod en de waardering van het cultuuraanbod.

3.5.6 Heerlen op een rijtje Kracht:

• Jong en avontuurlijk cultuurbeleid • Openstaan voor andere culturen en invloeden van buitenaf

Zwakte:

• Geen ‘economische identiteit’: het is niet duidelijke waar de economische kracht ligt • Geen gevoel van trots voor de stad

Bedreiging:

• Weinig werkgelegenheid • Vergrijzing

Kans:

• Heerlen als de vooruitstrevende stad van Limburg

3.6 Luik

De inwoners van Luik werden door middel van een enquête gevraagd naar de waardering en beleving van geselecteerde sociale, culturele en economische waarden. De enquête is in Luik op de volgende locaties afgenomen: •• folkloristisch festival •• Museum voor Moderne Kunst •• bioscoop •• universiteitsmensa. Het enthousiasme in Luik voor het meedoen aan een culturele enquête was opvallend groot. Luik heeft zich de laatste jaren ontpopt als een echte kunststad. De stad beschikt dan ook over een intensief cultureel en artistiek leven. In de stad is naast de hoge kunsten


ook de folklore sterk aanwezig en die wordt door de joviale, feestlustige bewoners van Luik absoluut in ere gehouden. De stad wordt door de Luikenaren zelf tweeslachtig omschreven, want aan de ene kant kenmerken ze de stad als vies en aan de andere kant als gastvrij en open, maar in elk geval zorgen de feestelijke en culturele activiteiten in de stad voor een bruisend Luik.

51

loren hebben, blijven de inwoners van Luik de kerken om hun pracht en praal waarderen. Luik beschouwt de vele religieuze gebouwen in de stad als een kans, want ze geven niet alleen de geschiedenis van Luik weer, ook trekken ze toeristen naar de stad. Culturele waarden Luik Experimenteel 10

8

3.6.1 Culturele waarden 6

Waardering

Beleving

Verschil

Vernieuwend

8,3

6,1

-2,2

Volks

8,2

7,1

-1,1

Historisch

8,7

8,7

0

Religieus

6,8

5,7

-1,1

4

Volks


Tabel 1 Culturele waarden Luik

De grote kracht van Luik is de grote diversiteit aan hoge en lage cultuur. Luik is het culturele en artistieke centrum van Wallonië. Het is een stad die door zijn geschiedenis openstaat voor groei en vooruitgang. Vernieuwende en uitdagende kunst wordt door de Luikenaren dan ook gewaardeerd, maar ze vinden dit vooralsnog te weinig terug in de stad. Naast de hoge kunsten heeft Luik ook een rijke volkscultuur, waar de inwoners allen aan meedoen en trots op zijn. Luik is een monumentale stad die is ontstaan vanuit de Coeur Historique; de oudste wijk van de stad met kathedralen, kerken en andere authentieke panden in de typische smalle, kleine zijstraatjes. Dit duidelijke historische karakter van de stad waarderen de Luikenaren sterk. De historische elementen in de stad zijn een goede tegenhanger en een kracht ten opzichte van de verpauperde wijken, overblijfselen van de voormalige mijnen staalindustrie. Luik huisvest vele kerken en kathedralen, overgehouden uit de periode van meer dan 800 jaar als hoofdstad van het prinsbisdom Luik. Hoewel religie nu in de stad en bij de Luikenaren veel minder een rol speelt, en de kerken veelal hun religieuze functie ver-

Religieus

3.6.2 Sociale waarden Waardering

Beleving

Verschil

Insidercultuur

8

7,8

-0,2

Familiecultuur

9,1

8,2

-0,9

Modern & divers

8,2

7,1

-1,1

Tabel 2 Sociale waarden Luik

Luik is vergeleken met Maastricht een grote stad. Luik telt ruim 190.000 inwoners, waarvan ongeveer 30.000 inwoners een buitenlandse nationaliteit bezitten. De grootte van Luik in een project als MCH kan een bedreiging vormen. Luik is in verschillende opzichten Maastrichts meerdere. Bijzondere kenmerken in Luik zijn het multiculturele karakter en de meertaligheid: een souvenir van de staal- en mijnindustrie. De sociale cultuur in Luik kan omschreven worden als modern en open zonder direct individualistisch te zijn. Daarnaast wordt Luik


52

gekenmerkt door een hechte samenleving, waar de familiaire cultuur van belang is. De inwoners waarderen een solidaire gemeenschap, waar ze als vrije burgers gemeenschappelijke doelstellingen kunnen nastreven. Een andere grote kracht in Luik zijn de inwoners met een buitenlandse achtergrond, want dat maakt volgens de Luikenaren de stad extra uniek. De meest ‘opvallende’ zijn: Marokkanen, Turken, Afrikanen, Koerden, Iranezen, Irakezen, Bosniërs en Albanezen. Tijdens de multiculturele zondagsmarkt ontmoeten al deze verschillende achtergronden elkaar. Wat verder opvalt in Luik is dat de ruimte voor multiculturaliteit door de inwoners sterk wordt gewaardeerd en dat die ruimte in de stad ook door buurthuizen of andere ontmoetingsruimten voor het uitwisselen van kennis tussen inwoners geboden wordt. Sociale waarden Luik Insidercultuur 10

Waardering

8

Beleving

6

Wallonië grote welvaart. De economische problemen, die later in de eeuw het gevolg waren van het verminderde belang van de mijnbouw en de staalindustrie, hebben in Luik hoge werkloosheid en verpauperde wijken tot gevolg gehad. De generatie allochtonen in Luik die zich voor en na de sluiting van de zware industrieën in Luik hebben gevestigd, hebben zich sindsdien vooral gericht op het openen van middelgrote tot kleine buurtwinkels. Dit tot vreugde van de Luikenaren, want zij waarderen de vele buurten vakwinkels in de stad in sterke mate. Sinds het wegvallen van de industrieën heeft de stad zich positief weten te ontwikkelen tot een moderne economie met een waardevolle plaats voor de lokale middenstand. Volgens de Luikenaren zijn er op dit moment nog te weinig grote bedrijven; dit kan dus nog verbeterd worden. Maar er is een duidelijke economische focus, namelijk de creatieve sector. De kansen voor het ontwikkelen tot een creatieve stad zijn er. De ligging van Luik is ideaal, de mogelijkheden van de eigen creatieve productie eveneens. Het geloof in de eigen kracht van de stad is aanwezig, dit in tegenstelling tot Sittard-Geleen en Heerlen. En alhoewel de vlammen van de hoogovens zijn gedoofd, is de dynamiek van Luik nog zeker van kracht.

4

Economische waarden Luik Familiecultuur

Modern & divers

Dynamisch 10

8

3.6.3 Economische waarden

Waardering Beleving

6 4

Waardering

Beleving

Verschil

Dynamisch

8,1

7,3

-0,8

Industrieel

8,1

6,4

-1,7

Ambachtelijk

8,4

8,6

0,2

Tabel 3 Economische waarden Luik

Luik heeft als bijnaam de ‘Vurige Stede’. Deze bijnaam heeft de stad te danken aan zijn staalnijverheid en de glas- en wapenindustrie. Halverwege de twintigste eeuw was Luik het centrum van de mijnbouw en staalindustrie en deze industrieën brachten

Industrieel

Ambachtelijk

3.6.4 Luik en MCH2018 De bijdrage van Luik in MCH2018 zit natuurlijk in de enorme potentie van de stad door het grote culturele aanbod. Maar tegelijkertijd zou Luik daardoor ook in staat zijn om zelfstandig Europese Culturele Hoofdstad te worden, zoals al blijkt uit hun ambitie om de Wereldtentoonstelling in 2017 te willen organiseren. Bij een volledig commitment van Luik aan MCH


biedt de infrastructuur van Luik alle mogelijkheden om MCH2018 naar een hoger plan te brengen. Dit blijkt zowel uit het grote culturele aanbod in Luik als uit de waardering van de bewoners van Luik voor de huidige culturele initiatieven.

53

3.7 Aken

MCH2018 biedt Luik de kans om onderdeel te worden van een Europese Culturele Hoofdstad, want vanwege procedurele mogelijkheden is dit voor Belgische steden in de nabije toekomst vrijwel onmogelijk. Verder biedt MCH2018 aan Luik een podium om haar culturele aanbod zowel in het Nederlandse taalgebied als in Europa verder uit te dragen.

3.6.5 Aanbod en waardering Het cultureel aanbod van Luik komt goed overeen met de waardering van de bewoners, behalve op het gebied van de vernieuwende kunsten. Op dit gebied is het aanbod in Luik mager, het MADmusee biedt een plek evenals het matig zichtbare MAMAC. Maar ze worden overschaduwd door de vele cultuur- en natuurhistorische musea in de stad. Qua museaal aanbod en waardering komt Luik dus sterk overeen met Maastricht. Luik heeft als extra kracht absoluut haar vele theatergezelschappen en initiatieven op het gebied van de podiumkunsten, inclusief de gerenommeerde opera.

3.6.6 Luik op een rijtje Kracht:

• Grote diversiteit aan hoge en lage cultuur • Openstaan voor andere culturen en invloeden van buitenaf • Aanpassingsvermogen

Zwakte:

• Verpauperde wijken

Bedreiging:

• Teveel energie en middelen naar activiteiten in het kader van Wereldtentoonstelling 2017 • Grootte en mogelijkheden van de stad

Kans:

• Luik als de creatieve stad

In Aken zijn de enquêtes afgenomen door twee Duitse studenten van de Universiteit Maastricht in de bibliotheek en op verschillende culturele locaties in de stad. Wat opviel in Aken was dat niet veel mensen op de hoogte waren van het voornemen van Maastricht om te worden verkozen tot Europese Culturele Hoofdstad in 2018. Ook als de Akenaren werden gevraagd naar de Euregio, verwarden ze vaak andere Duitse steden uit het Ruhrgebied met de Euregio. Aan de andere kant omschrijven verscheidene mensen in Aken de stad wel als bij uitstek Europees en noemden ze regelmatig de centrale ligging nabij het Drielandenpunt.

3.7.1 Culturele waarden Waardering

Beleving

Verschil

Vernieuwend

7,1

7,2

0,1

Volks

8,6

6,1

-2,5

Historisch

8,7

8,2

-0,5

Religieus

5,7

6,5

0,8

Tabel 1 Culturele waarden Aken

Wat opvalt in de culturele waardering in Aken is dat in tegenstelling tot veel andere steden in de Eure-


54

gio, de bewoners een tekort ervaren wat betreft de volkscultuur, terwijl er naar hun mening voldoende ruimte is voor de meer vernieuwende kunstvormen. Hetzelfde zullen we in de sociale en economische waarden terugzien. Dit heeft te maken met het feit dat de inwoners van Aken hun stad duidelijk als een stad zien en niet als een groot dorp. Een deel van de inwoners vindt dit jammer, en betreurt het feit dat Aken in de loop van de tijd te groot is geworden. De grote kracht in Aken is de waardering en de beleving van het historische karakter van de stad. Dit komt ook terug in de omschrijvingen van de inwoners van hun eigen stad, waarbij de geënquêteerden regelmatig Karel de Grote en de Dom opschreven. Overeenkomstig met andere steden in de Euregio ligt de grote culturele kracht dus voornamelijk in het verleden, een religieus verleden, dat ook in Aken niet meer sterk gewaardeerd wordt. Culturele waarden Aken Experimenteel

3.7.2 Sociale waarden Waardering

Beleving

Verschil

Insidercultuur

6,8

6,9

0,1

Familiecultuur

8,8

7,1

-1,7

Modern & divers

7,8

6,7

-1,1

Tabel 2 Sociale waarden Aken

Ook op sociaal gebied valt vooral een contrast op in vergelijking met de meeste andere steden in de Euregio. In de andere steden binnen de Euregio is sprake van een sterke insidercultuur, waardoor de steden een dorps karakter hebben. In Aken daarentegen is dit minder het geval. De inwoners van Aken waarderen de gezelligheid in hun stad en de ruimte voor verschillen tussen mensen sterk, terwijl het tegenkomen van bekenden veel lager scoort in de waardering. De inwoners van Aken zijn kortom individualistischer ingesteld.

10

8

6

Volks

4

Religieus


Aan de andere kant waarderen de Akenaren, net als de andere Euregionale steden de familiecultuur wel sterk. Ook de gezelligheid in de stad vinden de Akenaren belangrijk. Ze omschrijven hun stad veelvuldig met het Duitse woord ‘regen’, wat levendig of opgewekt betekent. In Aken zijn in tegenstelling tot Maastricht de inwoners ook veel trotser op hun universiteit: de RWTH (Rheinisch-Westfälische Technische Hochschule). De universiteit komt vele malen terug in de omschrijving van Aken, evenals de positieve aanwezigheid van studenten in de stad. Voor een deel vormen de studenten samen met de universiteit de krachten van Aken. Sociale waarden Aken Insidercultuur 10

8

Waardering Beleving

6 4

Familiecultuur

Modern & divers


55


Economische waarden Aken

Waardering

Beleving

Verschil

Dynamisch

6,4

8,2

1,8

Industrieel

7,2

6,2

-1

Ambachtelijk

8,3

6,3

-2

Dynamisch 10

8

Waardering Beleving

6 4

Tabel 3 Economische waarden Aken

Industrieel

Ook op economisch vlak wijkt Aken sterk af van de meeste andere steden in de Euregio. De grote kracht van Aken lijkt te liggen in haar 24-uurs- of grootstedelijke mentaliteit, maar de inwoners van Aken waarderen dit matig. Kortom, terwijl een deel van de economie van Aken altijd lijkt te draaien, waarderen de inwoners het eerder als de winkels zich meer zouden specialiseren, en niet altijd open waren. De ambachtseconomie wordt namelijk zeer sterk gewaardeerd door de inwoners van Aken, maar ze zien dit niet voldoende terug in de stad. Op industrieel gebied lijken de inwoners van Aken redelijk tevreden, en sommigen verwijzen nog met nostalgie terug naar de tijd waarin ook Aken een industrieel sterke stad was. Voor Aken liggen er dus twee kansen, of de stad groeit door naar een echte grootstedelijke economie die dag en nacht draait, of het legt zich toe op een economie die geworteld is in de regio, die meer de nadruk legt op specialisatie en vakmanschap. De eerste kans is al sterk aanwezig in de stad, maar wordt (nog) niet gewaardeerd. De tweede wordt al sterk gewaardeerd, maar is nog slechts in beperkte mate in de stad aanwezig. Deze spanning komt ook terug in de omschrijvingen van de inwoners van Aken die vooral gaan over de grootte van de stad. Ze waarderen dat Aken groot genoeg is om niet meer provinciaal te zijn, en klein genoeg om niet onpersoonlijk te worden. Naar beide kanten ligt dus een dreiging, en dat zien we goed terug in de waardering van de ambachtseconomie en een matige waardering van nog verdere groei en dynamisering.

Ambachtelijk

3.7.4 Aken en MCH2018 Aken en Maastricht delen vele zaken, de belangrijkste hiervan is ongetwijfeld het rijke historische en Europese karakter. Ook op cultuurgebied zijn beide steden stevig ontwikkeld, maar wat uit de waardenanalyse blijkt, is dat Aken deze kenmerken combineert met een grootstedelijk karakter, terwijl Maastricht dit combineert met een dorps, gezellig karakter. De inwoners van Aken zijn zeer trots op hun hoogwaardige universiteit en haar studenten, maar missen soms gezelligheid in de stad, terwijl het aan gezelligheid in Maastricht nooit ontbreekt, maar de universiteit en haar studenten daar grotendeels buiten staan. Wat dat betreft kunnen beide steden veel van elkaar leren. Geheel in lijn hiermee heeft Aken dan ook een sterker ontwikkeld modern en dynamisch cultureel leven; dit is wat het MCH2018 te bieden heeft.

3.7.5 Aanbod en waardering Op vernieuwend gebied wordt Aken sterk gewaardeerd door haar bewoners, onder andere door het toonaangevende Ludwig Forum. Ook op historisch gebied heeft de stad veel te bieden, hoewel de beleving nog iets lager ligt dan de waardering. Maar op het gebied van volkse cultuur loopt de stad sterk achter. Voor de allerjongsten is er de Barockfabrik en zijn er verschillende kunstscholen die opleidingen en cursussen aanbieden, maar er is weinig ruimte voor amateurs. Er lijkt veel geïnstitutionaliseerd, maar de verbinding met de bevolking is matig.


56

3.7.6 Aken op een rijtje Kracht:

• Historische karakter • Voldoende ruimte voor vernieuwende kunst • Dynamische economie

Zwakte:

• Beperkte ruimte voor amateurkunst • Inwoners missen vakmanschap

Bedreiging:

• Nog verder groeien

Kans:

• Benutten van de unieke universiteit • Ontwikkelen van een ambachtseconomie

3.8 Hasselt

De inwoners van Hasselt werden met een enquête naar de waardering en beleving van geselecteerde sociale, culturele en economische waarden gevraagd. De enquête is op de volgende locaties in Hasselt afgenomen: •• in en om het cultuurcentrum Hasselt •• diverse cafés/restaurants •• Stedelijk Muziekconservatorium •• bibliotheek. De Hasselaren waren ondanks hun beperkte kennis van het voornemen van Maastricht als Europese Culturele Hoofdstad zeer welwillend tegenover de enquête en de vooruitzichten om in het MCH-project mee te doen. Er was welgeteld één persoon onder de ondervraagden die kritisch was en zijn vraagtekens plaatste bij de kosten van een dergelijk project. De Hasselaren zijn op zich vrij tevreden met hun stad, gezien typeringen als overzichtelijk, vriendelijk, gezellig en Bourgondisch. De leefkwaliteit ligt hoog. Toch zouden ze graag aansluiten bij het cultureel zeer aantrekkelijke Maastricht om Nederlands én Vlaams Limburg samen op de kaart te zetten. Dat biedt goede mogelijkheden voor het MCH-project.


57

3.8.1 Culturele waarden

Culturele waarden Hasselt Experimenteel

Waardering

Beleving

Verschil

10

Vernieuwend

7,5

7,3

-0,2

8

Volks

7,9

7,4

-0,5

Historisch

7,8

6,6

-1,2

Religieus

5,9

6,6

0,7

6

4

Volks

Religieus

Tabel 1 Culturele waarden Hasselt

Waardering

Op cultureel gebied is qua vernieuwende en amateurkunsten geen noemenswaardig verschil tussen de waardering van de Hasselaren en hun beleving van de stad. Ruimte voor beide wordt als redelijk belangrijk ervaren en ook als goed voorhanden beleefd: ‘alles is in Hasselt’, zo hoorden we veelal. Het ruime culturele aanbod wordt duidelijk met een kleine wandeling over de Kunstlaan, met het cultuurcentrum en de vele andere musea. Dit biedt kansen om het culturele aanbod van Maastricht te versterken. ‘Hoe meer cultuur, hoe beter’, aldus een ondervraagde. ‘Samenwerken en leren van elkaar’, zo stelde een ander. Hasselt is ook een studentenstad, en uit de enquêtes en gesprekken met de jongere Hasselaren komt toch ook naar voren dat zij de stad als wat behouden en weinig spannend ervaren. De stad zou van hen best wat hipper mogen zijn. Hasselt als de ‘hoofdstad van de smaak’ is voor hen niet genoeg. Opvallend is dat de Hasselaren het historisch karakter, dat als belangrijk ervaren wordt, niet genoeg terugzien in de stad. Dit heeft op het eerste gezicht niets te maken met een gebrek aan religieushistorische objecten. Religie hoeft niet zo nodig een centrale plek te hebben in stad en is er wellicht juist net iets te veel voor de Hasselaar. Wellicht doorbreekt de nieuwe binnenring de historische eenheid.

Beleving Historisch

3.8.2 Sociale waarden

Waardering

Beleving

Verschil

Insidercultuur

7,1

6,7

-0,4

Familiecultuur

9,2

8,7

-0,5

Modern & divers

7,6

7,1

-0,5

Tabel 2 Sociale waarden Hasselt

Ook op sociaal gebied geven de Hasselaren een stabiel beeld. De sociale waarden laten zien dat, hoewel er altijd een schepje bovenop mag, de Hasselaren bijna exact gerealiseerd zien wat ze belangrijk vinden. Hasselt wordt als een zeer gezellige stad ervaren, en Hasselaren waarderen deze gezelligheid zelfs het hoogste van alle steden die in ons onderzoek deel hebben genomen. Natuurlijk is dit nauw verbonden met het Bourgondische karakter van de ‘hoofdstad van de smaak’. De sociale waarde komt in mindere mate tot uiting in de wens en beleving om bekenden tegen te komen, al wordt dit wel als redelijk belangrijk te kennen gegeven. Hasselt staat open voor de niet-Hasselaar, vooral uit Limburg, maar ook binnen Hasselt wordt de ruimte voor verschillen tussen mensen redelijk hoog gewaardeerd, en ook zo beleefd. Deze stabiliteit, in tegenstelling tot de grote verschillen tussen waardering en beleving van de sociale waarden in Heerlen of Sittard-Geleen, duidt ook op


58

de aanwezige tevredenheid en gemoedelijkheid van de ondervraagden.

vraagtekens bij de economische meerwaarde van zo’n project onnodig te maken.

Sociale waarden Hasselt

Economische waarden Hasselt

Insidercultuur

Dynamisch

10

10

Waardering

8

6

6

4

4

Familiecultuur

Modern & divers


8

Beleving

Waardering

Beleving

Verschil

Dynamisch

8,2

6,4

-1,8

Industrieel

7,9

6,4

-1,5

Ambachtelijk

8,2

6,8

-1,4

Tabel 3 Economische waarden Hasselt

Een ander beeld doemt wel op uit de antwoorden met betrekking tot de economische waarden, hoewel dit in andere steden ook steevast negatievere resultaten heeft opgeleverd. Hasselt laat ook hier een stabiel beeld zien, maar wel een stabiel lagere beleving, van grofweg 1.5 punt ten opzichte van de waardering van de (afwezige) 9 tot 5-mentaliteit, de hoeveelheid grote bedrijven en de aanwezigheid van vakwinkeltjes. De Hasselaar wil niet dat de gemoedelijkheid leidt tot een 9 tot 5-mentaliteit, maar ziet dit wel om zich heen. De kleinschaligheid van de stad jaagt nog te veel grotere bedrijven en werkgelegenheid weg, maar leidt tegelijkertijd volgens de Hasselaar niet genoeg tot een vergroting van de kleinere vak- of buurtwinkeltjes. Toch hebben de ondervraagden in de gesprekken in mindere mate openlijk geklaagd over de economie dan bij de Nederlandse steden. Ook is men minder kritisch over MCH2018, als het gaat om de financiering. De culturele en sociale baten lijken eventuele

Industrieel

Waardering Beleving

Ambachtelijk

3.8.4 Hasselt en MCH2018 Hasselt kan binnen MCH2018 gezien worden als een voorbeeldstad. Er is een duidelijk motto ‘Hasselt, de stad van de smaak’ waaronder verschillende van haar sterke punten verenigd zijn. Door deze duidelijke focus onderscheidt Hasselt zich van andere steden en het is tegelijkertijd duidelijk wat ze niet doen. Men is dan ook niet bang om de hulp in te roepen van andere steden of zaken aan die andere steden over te laten. De bijdrage van Hasselt in MCH2018 is dat van een ‘best practice’. MCH2018 kan voor Hasselt de extra push geven om het culturele aanbod van Hasselt op de kaart te zetten. Bovendien lijkt Hasselt in staat om dit positief in te zetten, want deze stabiele Vlaamse stad is sterk genoeg om niet door Maastricht ondergesneeuwd te worden.

3.8.5 Aanbod en waardering Het aanbod en de waardering van de cultuur komen goed met elkaar overeen. Alleen op historisch gebied wordt een tekort ervaren door de bewoners van Hasselt. Dit hangt ongetwijfeld samen met de vernieuwing van het stadshart dat de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden. Dit is echter een duidelijke keuze geweest vanuit Hasselt en op alle gebieden lijken de bewoners erg tevreden en is het culturele veld in Hasselt goed georganiseerd en met elkaar in contact.


3.8.6 Hasselt op een rijtje Kracht:

• Grote welwillendheid in Euregionale samenwerking / c.q. focus op Maastricht • Ruim, gewaard culturele aanbod • Sociale stabiliteit / tevredenheid

Zwakte:

• -

Bedreiging:

• Scheiding: jong (hip) /oud (smaak)

Kans:

• Hasselt als de Vlaamse stabiele factor? • Mode als onderscheidende cultuur

3.9 Beleving en ambitie De ambitie om in Maastricht meer tolerantie te bewerkstellingen, wordt in Maastricht zelf breed gedragen en als een van de belangrijkste ambities gezien. Vanuit ons onderzoek komt naar voren, dat de ambitie voor het vergroten van de mentale ruimte vooralsnog door middel van het inzetten van cultuur niet als vanzelfsprekend bereikt zal worden. De huidige cultuurbeleving herbevestigt namelijk vooral in de Nederlandse steden binnen de Euregio de eigen identiteit. Hierbij moet worden aangetekend dat dit vooral in Aken en Luik veel minder het geval is. We zagen reeds in de verslagen van de steden dat vooral de Nederlandse steden hoog scoorden op de insidercultuur, zowel in waardering als beleving. Op cultureel gebied zijn vooral de historie en de amateurkunsten in de Euregio sterk ontwikkeld (met uitzondering van Aken). Uiteraard kunnen kunst en cultuur de functie hebben om mensen in contact te brengen met andere mensen, met nieuwe inzichten en perspectieven, maar dit gebeurt in de Nederlandse steden nog te weinig. Buitenstaanders zijn in principe welkom, maar dan moeten ze zich wel aanpassen. Dat neemt niet weg dat een confrontatie met kunst en cultuur mensen kan openstellen voor invloeden van buitenaf, zoals het Manus-van-alles-festival in Maastricht dat al enige jaren succesvol doet. Het bevorderen van tolerantie vraagt dus om een specifieke soort cultuur, namelijk een confrontatie door middel van cultuur met de ander of het vreemde.

59


60

3.10 Samenvatting SWOT Eén van de meest opvallende constateringen van deze monitor is toch wel dat de bewoners van de Euregio het cultuuraanbod in de andere Euregionale steden reeds in belangrijke mate weten te vinden. Ongeveer 30% van de ondervraagden gaf aan dat zij het afgelopen halfjaar met een cultureel doel binnen de Euregio gereisd hebben.

De sterkten en zwakten verschillen sterk per stad, net als de kansen en bedreigingen. De analyse hieronder dient dan ook niet gelezen te worden als vervanging voor de analyse van de verschillende steden hiervoor.

Sterkten

Zwakten

• Het historische karakter in de gehele regio dat door de bewoners sterk gewaardeerd wordt en de Euregio verbindt. Aken verbindt zich sterk met Karel de Grote en ook de andere Euregionale steden zoeken hun identiteit sterk in het verleden. • Een ander sterk punt is de familiecultuur in de Euregio. Met uitzondering van Aken en Heerlen, zijn de beleving en de waardering overal boven de 8, uitzonderlijk hoog dus. In Aken en Heerlen is het probleem bovendien niet dat mensen het gezellige Bourgondische niet waarderen, maar dat ze op dit moment te weinig van deze waarde terugzien in hun stad.

• Het economisch profiel lijkt een zwakke plek in de Euregio, ook vanuit de beleving van de bevolking. Daarbij komt verder naar voren dat juist de kleine ambachtelijke economie (design, mode bijvoorbeeld) sterk wordt gewaardeerd, terwijl dit niet altijd de sector is die de meeste werkgelegenheid biedt. De ambachtseconomie is echter wel een manier voor de Euregio om zich te onderscheiden, iets dat de binnenstad van Maastricht bijvoorbeeld nog steeds tot op zekere hoogte doet met de vele (mode)galerietjes. • Het andere zwakke punt voor de Euregio, en met name voor het Nederlandse deel daarvan, is de sterke insidercultuur. Deze insidercultuur maakt het moeilijk voor buitenstaanders zowel van buiten de regio als van buiten de desbetreffende stad om aansluiting te vinden met de bewoners. Dit zwakke punt zal goed in de gaten moeten worden gehouden tijdens het organiseren van een dergelijk internationaal evenement.

Kansen

Bedreigingen

• De reeds aanwezige grote waardering voor moderne en vernieuwende kunst in met name Luik en Maastricht. Het beleid en de aanwezige instituten moeten hierop inspelen. Ook lijkt er ruimte voor meer aanbod van dergelijke kunstvormen. Een belangrijke mogelijkheid voor Maastricht is de opname van de studenten in het culturele leven; wellicht zouden zij meer een sleutelrol kunnen gaan spelen. • Volg het voorbeeld van Hasselt: dat betekent het opstellen van een duidelijk motto, het maken van keuzes en het samenwerken met verschillende culturele instellingen. • De gemene deler van de verschillende steden is de grote waardering en beleving van het historische karakter van de stad en Euregio. • MCH biedt een unieke mogelijkheid om de mogelijkheden van de Euregio te tonen aan de buitenwereld. En het biedt een kans voor de onderlinge steden binnen de Euregio om zich meer open te stellen voor de invloeden van buitenaf en om samenwerking aan te gaan.

• De bedreiging zit vooral in het inzetten van cultuur als middel om de economie dan wel de sociale cohesie te versterken. Uit ons onderzoek kwam inderdaad naar voren dat op economisch gebied de Euregio achterblijft en dat Aken op sociaal gebied nog achterblijft. Maar het is gevaarlijk om MCH hier als wondermiddel voor in te zetten. Bovendien is het belangrijk voor de steun vanuit het culturele veld voor MCH dat er ook culturele doelen worden nagestreefd. • Binnen MCH zijn de steden Luik en Aken veruit de grootste. Een leiderschap van Maastricht vraagt dan ook om een dienstbare houding naar deze volwassen partners. Van Aken en Luik vraagt het om een duidelijk commitment aan het project. Aken lijkt hierover niet te twijfelen. Luik ontwikkelt plannen voor een minstens zo groot cultureel evenement in 2017. Dit laatste zou MCH2018 kunnen versterken, mits de aandacht en middelen in Luik ook naar MCH2018 gaan en niet voor 2017 beschikbaar zijn. • Aan de andere kant moet er met voorzichtigheid worden omgegaan met de steden Sittard-Geleen en Heerlen. Vanuit de respons van de inwoners van deze steden blijkt duidelijk een zekere argwaan en angst ten aanzien van MCH. In elk geval moet het geen feestje van Maastricht lijken. Daarom is het belangrijk deze steden voldoende bij het proces te betrekken.


61

4. Hoofdambitie 4.1 Inleiding Maastricht en partners willen Europese Culturele Hoofdstad worden. Deze wens van MCH2018 is als volgt geformuleerd: Het creëren van een blijvend en duurzaam positief effect op de economische structuur en de positionering van de stad als een internationale cultuurstad van Europese allure. Deze hoofdambitie wordt verder uitgewerkt in het artistieke plan Via 2018 (november 2009) en de tussenrapportage Via 2018 (mei 2010). In dit hoofdstuk zetten we uiteen in hoeverre deze hoofdambitie wordt gedeeld en of alle partners de ambitie op eenzelfde wijze opvatten.

4.2 Draagvlak voor de hoofdambitie Bij alle bestuurlijke, ambtelijke en culturele partners kan MCH2018 op verassend veel draagvlak rekenen. Tijdens ons onderzoek hebben wij niemand getroffen die het voornemen Culturele Hoofdstad te willen worden niet onderschreef. Zoals we in hoofdstuk 3 al schetsten, waren ook de bewoners van de Euregio die wij hebben bevraagd over het algemeen vóór het project. Vooral in Maastricht wordt dit door een groot deel van de ondervraagden ondersteund (81%). In de andere Nederlandse steden is de steun minder, ongeveer rond de 50%. Daar wordt MCH2018 meer als een Maastrichts project gezien en is de directe meerwaarde voor de ondervraagden minder duidelijk. Dit laatste punt, dat door het publiek uit Heerlen en Sittard-Geleen wordt opgebracht, geldt ook voor een aantal gesprekspartners: de partners hebben nog niet altijd scherp voor ogen wat voor hun de meerwaarde van het project zal zijn en in hoeverre de ambitie

zich verhoudt tot wat in hun stad of regio gaande is. Het inzichtelijk maken van deze meerwaarde zou het draagvlak aanzienlijk kunnen verbreden en/of verdiepen.

4.3 Wat is het doel van MCH2018? Bij de inhoudelijke formulering van de hoofdambitie is wel een aantal kanttekeningen te plaatsen. Binnen de geformuleerde hoofdambitie worden de verschillende subdoelen geformuleerd. Hoe verhouden deze subdoelen zich tot de hoofdambitie en worden ze door iedereen op vergelijkbare wijze onderschreven?

4.3.1 Economie? Als eerste (sub)doel in de huidige formulering wordt nu ‘een blijvend en duurzaam positief effect op de economische structuur’ genoemd. Het is opvallend dat deze economische ambitie als eerste genoemd staat, zelfs eerder dan de wens om een culturele stad met Europese allure te worden. Inmiddels is gaande ons onderzoek bij de partners de overtuiging ontstaan dat economie en cultuur gelijkwaardige doelen zijn, al is de formeel vastgestelde hoofdambitie hier nog niet op aangepast. Ondanks het gegeven dat men overtuigd is van de gelijkwaardigheid van beide doelen, zijn er twee kanttekeningen te plaatsen bij de keuze economische doelen te verwoorden in de hoofdambitie: 1. Is cultuur genoeg? Het project MCH2018 zou moeten zorgen voor een economische impuls, een blijvende en duurzame impuls zelfs. Het is de vraag of cultuur het geëigende middel is om economische doelstellingen te bereiken. De hele regio heeft te maken met krimp, vergrijzing en – in meer en mindere mate - met het wegtrekken van hoger opgeleiden. Er is dan ook een noodzaak voor het vergroten van de economische slagkracht

62

van het gebied en het aantrekkelijk maken of houden van de regio. Over cultuur als vestigingsfactor en aanjager van de economie zijn diverse theorieën, waarvan de bekendste van Jane Jacobs en meer recent van Richard Florida. Jacobs en Florida stellen beiden op hoofdlijn min of meer het volgende: de aanwezigheid van creativiteit, of een creatieve klasse is van groot belang voor een dynamische economie. Creativiteit en het ontstaan van nieuwe ideeën worden bevorderd door de aanwezigheid van kennis en technologie, en de aanwezigheid van creatieve bewoners om die twee elementen met elkaar in verband te brengen. Dat cultuur, de aanwezigheid van hoger opgeleiden en groeiende economie verband houden, is niet omstreden, maar de ambitie van MCH2018 beschouwend, kan men zich wel afvragen wat belangrijker is als randvoorwaarde: economie of cultuur? Kip of ei? Voor de regio geldt dat men met name weggaat door het ontbreken van geschikt werk. Wij denken dat mensen niet in eerste instantie naar de Euregio zullen komen op basis van een culturele impuls, maar omdat ze aan het werk kunnen (blijven). Cultuur kan een middel zijn om mensen vast te houden, omdat het het leven aangenamer kan maken en kan bijdragen aan de dynamiek in de regio. Het zou ook een middel kunnen zijn om zaken in beweging te krijgen binnen het bestuurlijke veld in de Euregio en onder inwoners. Het project MCH2018 op zichzelf zien we echter niet als middel om zonder meer structurele effecten in de economie te bewerkstelligen.


sche doelen, de culturele doelen overschaduwen: een eenmalig ‘cultureel feestje’ zonder werkelijke interesse in de cultuur. Ook hiervoor geldt dat het benoemen van de afzonderlijke economische, maar ook specifieke doelen die men wil behalen met MCH2018 duidelijkheid en richting kunnen bieden.

4.3.2 Sociale cohesie? Dan is er nog een verschil tussen de diverse partners in de benadering van cultuur en economie en cultuur en sociale doelen. In Nederland krijgen economische doelen vaak de overhand, terwijl men in België en Duitsland veel meer gefocust is op de mogelijke sociale effecten van cultuur. Om Tom Lanoye te citeren: ‘In Vlaanderen zijn wij gewoon met woord en beeld maatschappelijke verandering tot stand te brengen. Cultuur en politiek zijn, in tegenstelling tot in Nederland, één’. In alle drie de betrokken landen echter, ziet men dat cultuur sociale effecten teweeg kan brengen, zowel door passieve afname (door het beleven van cultuur) als door actieve deelname (cultuurparticipatie). Ook voor het sociale aspect geldt: de verschillende partners moeten scherp krijgen welk element van belang is, of voor welke mix van doelen men kiest. Waarvoor ook gekozen wordt, de algemeen geformuleerde niet-culturele doelstellingen zouden afzonderlijk van het culturele geformuleerd en uitgewerkt moeten worden. Cultuur an sich zal niet voor de grote economische en sociale omslag zorgen. Het kan enkel als vliegwiel fungeren.

Als het versterken van de economische structuur een belangrijk doel is en cultuur als vliegwiel moet fungeren, adviseren wij afzonderlijk ook economische doelen en trajecten te benoemen die parallel aan MCH2018 uitgevoerd worden. Bijvoorbeeld, men wil het toerisme in de regio met 10% laten toenemen, of een x aantal bedrijven aantrekken of een bepaald percentage hoger opgeleiden meer dan nu willen behouden voor de stad.

4.3.3 Een stedelijke of regionale ambitie? Zoals we eerder al zagen: de partners hebben nog niet altijd duidelijk voor ogen wat voor hun de meerwaarde van het project zal zijn en in hoeverre de ambitie zich verhoudt tot wat in hun stad of regio gaande is. Gezien de formulering van de hoofdambitie is dat niet vreemd:

2. Gaat het wel om cultuur? Er kleeft een tweede nadeel aan de huidige focus op de economie: het leidt tot enige argwaan bij potentiële culturele partners. Men vreest dat de economi-

Het creëren van een blijvend en duurzaam positief effect op de economische structuur en de positionering van de stad als een internationale cultuurstad van Europese allure.


In de ambitie wordt louter van een stad gesproken, niet van een regio. Nu is Maastricht de formele aanvrager, aangezien alleen een stad een aanvraag kan indienen. Toch zou het sterker zijn als de Euregio wel genoemd wordt in de hoofdambitie, zeker omdat de Euregio, de onderlinge verbindingen en het slechten van grenzen zo nadrukkelijk de nadruk krijgen in de uitwerking van de plannen. Maastricht kàn ook niet zonder de regio. De stad beschikt niet over voldoende ‘kritische massa’ en de vraag is wat Maastricht alleen te winnen heeft: in de aantrekkelijkheidsindex van de Atlas der Gemeenten staat Maastricht al hoog genoteerd als aantrekkelijke stad door de aanwezigheid van cultuur. Alleen de grote culturele steden gaan Maastricht voor. Op deze ladder lijkt Maastricht zelfstandig dan ook niet te kunnen stijgen. De grote steden haalt Maastricht niet in, tenzij Maastricht gaat samenwerken met de Euregio en op dit niveau de concurrentie aangaat. Het feit dat de regionale aanpak cruciaal is voor de ambitie om Culturele Hoofdstad te worden, vraagt om een duidelijke formulering in de hoofdambitie.

3.3.4 Omgaan met subdoelen Voor alle subdoelen geldt: deze moeten afzonderlijk geformuleerd worden, maar ook aandacht krijgen in de zin van budget en tijd. Daar waar mogelijk doelen met elkaar botsen, moeten de afzonderlijke doelen door de projectorganisatie zorgvuldig worden gemanaged. De koppeling tussen culturele, sociale en economische trajecten zou gemaakt kunnen worden door bijvoorbeeld: 1. stakeholders uit het culturele veld te laten aansluiten bij bestaande platforms op economisch en sociaal gebied 2. bij nieuwe culturele platforms en verbanden ook maatschappelijke en commerciële partijen uit de regio te betrekken 3. bezoeken aan culturele instellingen en evenementen te koppelen aan andere Euregionale bijeenkomsten op het gebied van onderwijs, zorg, bedrijfsmatige conferenties, et cetera. Zorgen voor kruisbestuivingen.

63

4.4 Proces of einddoel? Palmer (Palmer I:71) schets één van de punten waar eerdere culturele hoofdsteden qua benadering in verschillen: gaat het om het proces of om het einddoel? In sommige steden werd het project gezien als een evenement dat geproduceerd en geconsumeerd werd. In andere steden zag men het meer als een ontwikkelingsproces van creatieve ideeën, nieuwe verbanden en samenwerkingsvormen. In Maastricht heeft de tweede invalshoek duidelijk de nadruk: de Expedities uit Via 2018 en de titel Via 2018 zelf uiteraard, geven een route weer, geen incidentele evenementen. Toch bestaat er binnen de belanghebbenden van MCH2018 wel een verschil van inzicht in het wezenlijke doel van het project: is MCH2018 een doel op zich, of is het proces daar naartoe niet net zo belangrijk, zo niet belangrijker? Er is een grote groep die het proces van samenwerking, nadenken over de regio en over Maastricht in relatie tot de regio minstens zo belangrijk of zelfs belangrijker vindt dan Culturele Hoofdstad worden. Maastricht en partners moeten hun uiterste best doen de titel binnen te slepen, maar zelfs als dat niet lukt, is het geen vergeefse moeite. Vanuit deze gedachte is het verstandig niet alleen doelen voor 2010 en daarna scherp te formuleren (cultureel, sociaal en economisch), maar deze doelen ook voor ogen te houden als Maastricht de kandidatuur niet binnenhaalt. Dit onderschrijft extra het belang om de structurele culturele, economische en sociale doelen afzonderlijk te formuleren.

4.5 Europese criteria en de hoofdambitie De samenwerking met de Euregio en ‘het slechten van grenzen’ zijn in het licht van de criteria om Culturele Hoofdstad te kunnen worden ook niet onbelangrijk. Uiteraard wordt er gekeken naar het bidbook, maar Maastricht heeft met de Euregio samen een uitstekende troef ten opzichte van de andere Nederlandse kandidaat-steden: volgens artikel 4 van Besluit 1622/2006/EG moet het programma:


64

1. de samenwerking tussen culturele actoren, kunstenaars en steden in de desbetreffende lidstaat en in andere lidstaten in alle culturele sectoren bevorderen;

2. steun voor de transnationale circulatie van artistieke en culturele werken en producten;

2. de aandacht vestigen op de rijke culturele diversiteit in Europa;

De samenwerking binnen de Euregio op bestuurlijk en cultureel vlak en het laten rondreizen van het publiek sluiten uitstekend aan bij deze criteria. Dit pleit voor het expliciet benoemen in de hoofdambitie.

3. de gemeenschappelijke aspecten van Europese culturen naar voren brengen. Tevens worden culturele hoofdsteden aangemoedigd concrete activiteiten op touw te zetten die beantwoorden aan de drie prioriteiten van het kaderprogramma voor cultuur:

3. steun voor de interculturele dialoog.

Het verduurzamen van de culturele, sociale en economische doelen is van belang met het oog op de criteria ten aanzien van ‘Stad en burgers’: Het evenement moet passen in de ontwikkeling van de stad op lange termijn en als katalysator voor de middellange en lange termijn fungeren.

1. de bevordering van de transnationale mobiliteit van personen die in de culturele sector actief zijn;

4.6 Samenvatting van de SWOT Sterken

Zwakten

• De ambitie om Culturele Hoofdstad te worden wordt breed onderschreven door alle betrokken groepen: uiteenlopende groepen zien voor zichzelf en in het algemeen, kansen. Ook de bewoners van de Euregio die wij hebben bevraagd, zijnover het algemeen vóór het project.

• De huidige formulering van het hoofddoel wekt dikwijls weerstand op en leidt in elk geval tot discussie. Economie lijkt het belangrijkste doel. • De Euregio wordt niet genoemd in de huidige formulering van de hoofdambitie.

Kans

Bedreiging

• Er moet beweging komen in de regio: iets moet die beweging in gang zetten. Dit project zou de – deels leeglopende - regio uit een neerwaartse spiraal kunnen halen. • Cultuur als vliegwiel voor verdere samenwerking en samenleven binnen de Euregio en (daarmee) het versterken van de economie. • Cultuur als vliegwiel om de sociale structuur en participatie te versterken. • De Euregionale samenwerking moet in de hoofdambitie worden verankerd. • Koppeling culturele, sociale en culturele doelen, kruisbestuiving tussen verschillende Euregionale platforms.

• Een te eenzijdige focus op cultuur kan het bereiken van economische effecten belemmeren. De economische effecten van MCH lijken nu het echte hoofddoel. Er zijn twijfels of cultuur daar het geschikte middel voor is. Als je geen werk hebt, blijf je niet in de regio wonen, ook al is er een theater: ‘Florida, of Florida op zijn kop’. • Niet alle partners onderschrijven dezelfde doelstelling: wat zijn de concrete culturele, sociale en economische doelen? • Focus op economie wekt wantrouwen binnen de culturele sector: het gaat niet echt om de cultuur. Dit hangt ook samen met proces of doel: ben je echt geïnteresseerd in het ontwikkelen en verduurzamen van cultuur of is het een eenmalig evenement, zonder structurele culturele meerwaarde?


65

5. Orgware 5.1 Inleiding In het onderhavige hoofdstuk gaan we in op de ambities die te maken hebben met de bestuurlijkorganisatorische aspiraties van de samenwerkende overheden ten aanzien van de samenwerking. Ook hebben we hier de ambities, sterken, zwakten, kansen en bedreigingen ten aanzien van de organisatie van het MCH2018-project zelf onder vervat. Het bestuur is hét centrale thema bij alle culturele hoofdsteden. Palmer (Palmer I: 52) stelt dat ofwel in de periode naar de aanvraag toe, of in de periode na de toewijzing, elke stad worstelt met de organisatievorm. Vaak spelen politieke belangen een grote rol en staat cultuur als hoofddoel niet voorop. Dit pleit voor een onafhankelijke projectorganisatie, zoals deze in het kader van MCH2018 ook in oprichting is. In het Ambitiestatement was in de volgende bestuursstructuur voorzien: •• Via de Raad van Toezicht: hierin zijn alle elf partners rechtstreeks vertegenwoordigd. Deze raad keurt het artistieke en financiële beleid en houdt toezicht op het proces, de beleidsvoorbereiding en –uitvoering. De raad ontwikkelt bovendien actieve politieke en bestuurlijke beweging die de verschillende partners in de Euregio verbindt en de samenwerking verder verdiept. •• Tevens zal er nog een Raad van Bestuur worden ingesteld van tien leden, die toezicht houdt op de directie van de stichting. Deze tien leden worden aangewezen vanuit de verschillende partners. De leden hebben een (internationale) culturele achtergrond. Ze worden benoemd door de Raad van Toezicht, met uitzondering van één lid dat door Maastricht direct benoemd kan worden. •• Tot slot komt er een Raad van Ambassadeurs: leden met een internationaal netwerk dat zij inzetten en zo nodig deze ambassadeurs adviseren.

Inmiddels is deze opzet aangepast. De Raad van Bestuur is komen te vervallen. Er is nog wel sprake van een Raad van Toezicht en een Raad van Ambassadeurs. Daarnaast stelt men een Raad van Adviseurs in en een ambtelijke Klankbordgroep.

5.2 MCH2018 op bestuurlijk niveau Vooralsnog is de onafhankelijke stichting er nog niet en tot op heden is MCH2018 met name nog een bestuurlijk proces geweest.

5.2.1 Draagvlak De verschillende Euregionale partners juichen in theorie verdergaande samenwerking zeer toe, zoals we ook in het vorige hoofdstuk hebben geconstateerd. MCH2018 wordt gezien als vliegwiel om ook op andere terreinen de samenwerking te bevorderen. Zoals we ook in het vorige hoofdstuk hebben geschetst, hebben niet alle partijen eenzelfde beeld van de beoogde doelen van het project: bij een groep overheerst de nadruk op de maatschappelijke doelen, bij een deel de economische doelen. Bij gebrek aan heldere, verder uitgewerkte concrete doelstellingen, blijven deze verschillen vooralsnog ‘in de lucht hangen’. De ambitie om verdergaande samenwerking te stimuleren, wordt breed geuit, maar op welke wijze MCH2018 daaraan gaat bijdragen, is nog niet geformuleerd. Hoe dit ons inziens zou kunnen, bespreken we in paragraaf 5.8.

5.3 Draagvlak in de culturele sector 5.3.1 Kaders en doel Bij het culturele veld merken we net als bij de bestuurlijke partners in de regio over het algemeen een vrij afwachtende houding, uitzonderingen daargelaten. Aangezien er nog geen vaststaande kaders zijn waar de projectorganisatie mee aan de slag kan,

66

is men nog wat sceptisch over het project. Niet alleen het ontbreken van duidelijke inhoudelijke en financiële kaders zorgen voor deze scepsis, ook de onduidelijkheid over het doel van MCH2018 zorgt voor twijfel: gaat het nu om cultuur of om de economie? Er zijn ook culturele partijen die zich afvragen of zij wel betrokken worden: hoe breed wordt cultuur opgevat vanuit de organisatie? Met name bij de amateurkunsten speelt dit. Het niet stellen van (financiële) kaders lijkt nu voor de partners een manier om alleen ‘de goede’ partijen te betrekken: namelijk de echte enthousiastelingen die het niet voor het geld doen. Ons inziens leidt deze insteek tot een patstelling, waarbij men op elkaar wacht om in actie te komen. Het niet duidelijk maken van de financiële en inhoudelijke kaders van MCH2018 leidt wat ons betreft dan ook niet tot het gewenste resultaat: ook ‘goede’ instellingen en partijen hebben behoefte aan duidelijkheid. Het duidelijk maken wat iedereen kan elkaar verwachten, maakt dat instellingen een afweging kunnen maken of ze willen participeren of niet en zo ja, plannen kunnen maken hoe ze dat gaan doen. Het gaat om een heldere procedure waarin de randvoorwaarden op financieel en inhoudelijk vlak concreet en duidelijk zijn. Dergelijk verwachtingsmanagement is een elementair onderdeel van de projectorganisatie. Financiële kaders impliceren bovendien niet enkel nieuwe subsidiebronnen, maar kunnen ook gaan om het gedeeltelijk ombuigen van bestaande afspraken of gezamenlijke inspanningen van overheid en instellingen bij het zoeken naar sponsors. De huidige insteek en het uitblijven van een heldere procedure, zien we als een groot afbreukrisico. Op het mobiliseren van de culturele sector komen we ook terug in paragraaf 5.6. over communicatie.

5.4 Inbreng bestuurlijke partners Beperkter draagvlak voor de concrete aanpak van MCH2018 en verschillende interpretaties van de hoofddoelstelling van MCH2018, komen ook voort uit het gegeven dat de verschillende partners nog


niet goed weten op welke manier ze organisatorisch en inhoudelijk betrokken zullen worden. Ieder denkt nog erg vanuit de eigen beleidsmatige kaders en weet nog niet goed wie nu op wie wacht: neemt Maastricht het voortouw, of kunnen de individuele partners ook een eigenstandige rol op zich nemen? In hoeverre is er ruimte voor de kwaliteiten van de verschillende steden? Tijdens onze rondgang door de Euregio gaven bijna alle partners als belangrijkste kans voor MCH2018 aan dat de (bestuurlijke) samenwerking er door zal verbeteren. Als grootste bedreigingen werden de onderlinge concurrentie benoemd en een te eenzijdige benadering van MCH2018 vanuit het perspectief van Maastricht. Bestuurlijk gezien is het dan ook heel verleidelijk op alle steden en de beide provincies bottom-up vanuit hun eigen beleidskaders en stedelijke profielen het MCH2018-concept te laten vullen. Dit kan op korte termijn de partners het gevoel geven dat het niet alleen een ‘feestje voor Maastricht’ is, maar ook wat de meerwaarde voor de andere partners is en dat ze op hun eigen manier zichtbaar zullen zijn. Een dergelijke invulling zou leiden tot een inhoudelijke en organisatorische versnippering die onwenselijk is. De artistiek-inhoudelijke invulling moet centraal geregisseerd worden. De invulling moet wel een wisselwerking zijn tussen de verschillende partners: juist van de sterke punten van de verschillende partners die bijdragen aan het concept van MCH2018, moet gebruik gemaakt worden. Het moet dan ook voorkomen worden dat de plannen te veel vanuit het Maastrichtse worden ontwikkeld. ‘Een Maastrichts verhaal’ werd regelmatig van Euregionale partners gezegd over Via 2018. De tussenrapportage van Via 2018 na de ronde door de Euregio is overigens veel ‘Euregionaler’ van toonzetting en zal de betrokkenheid van de verschillende Euregionale partners versterken. De verbindingsofficier, waar wij al eerder voor pleitten, kan vanuit de projectorganisatie ook bijdragen aan het structureel betrekken van de verschillende partners bij het project. Wij stellen dan ook voor per stad (en eventueel ook per regio) een projectleider of coördinator in te stellen die fungeert als aanspreekpunt. Het ligt voor de hand dat deze ambtenaar ook is vertegenwoordigd in de ambtelijke klankbordgroep.


5.4.1 Breder denken, denken in wederzijdse belangen Naast afspraken over de wijze waarop de partners een deel van het programma bottum-up in kunnen vullen, is het nodig om op Euregionaal niveau bestuurlijk als één regio te gaan denken en te denken in belangen. Wat zijn de mutual gains van de regio? Dit kan zich in het kader van MCH2018 beperken tot cultuur, maar dit zou eigenlijk op alle terreinen plaats moeten vinden. We komen later terug op een poppodium: dit zou niet in Hasselt of Aken een plek moeten vinden, maar zou op Euregionaal niveau moeten worden georganiseerd.

5.4.2 Kosten en baten Wat levert MCH iedereen precies op en hoe verhoudt zich dat tot de investeringen die van de verschillende partners wordt of kan worden verwacht? De verschillende partners weten nog niet goed wat MCH2018 hun gaat brengen. Tegelijk is het ook niet heel duidelijk wat zij MCH2018 kunnen leveren. Bij een aantal partners bespeuren we een wat afwachtende houding. Zij willen van Maastricht horen wat zij MCH2018 kunnen brengen. In Luik is dit wat anders: hier is het culturele veld al gewoon aan de slag gegaan met het maken van plannen voor MCH2018. Maastricht zou de partners kunnen helpen door duidelijker inhoudelijke kaders mee te geven en wederzijdse verwachtingen te formuleren. Het programma is natuurlijk nog in ontwikkeling, maar door in profielen te gaan denken, zouden verschillende partners al een aantal activiteiten op touw kunnen zetten. Ook moeten de instellingen uit de partnergemeenten een rol krijgen in de eerste projecten die begonnen worden ter voorbereiding op het invullen van het programma (zie ook hoofdstuk 7). Niet alleen inhoudelijk zouden wat duidelijker kaders kunnen worden gemaakt; ook financieel zou er een kosten- en batenanalyse gemaakt moeten worden door alle partners: bijvoorbeeld jullie brengen dit in, en daarvoor krijgen jullie een x aantal toeristen/ bezoekers terug. De baten zijn natuurlijk nooit gegarandeerd en niet altijd kwantitatief uit te drukken; een dergelijke gecalculeerde inschatting van de opbrengsten zou echter bij een aantal partners tot een actie-

67

vere opstelling kunnen leiden. Dit zou de verschillende bestuurlijke partners er wellicht toe kunnen bewegen als eerder meer te investeren in het project en niet voornamelijk politieke steun te verlenen.

5.4.3 Planning en proces Er is een globale planning naar 2018 toe. Deze planning is echter nog zeer op hoofdlijn en biedt de verschillende partners nog onvoldoende zicht wanneer en hoe ze betrokken worden bij het traject tot 2018. Er moeten zeker voor het komende jaar op meer detailniveau nog tussentijdse doelen en tussentijdse producten worden benoemd.

5.5 Project- en procesorganisatie De meeste culturele hoofdsteden kozen voor één van deze structuren als het aankwam op het organisatiemodel: •• Een autonome structuur met een formele status als instelling zonder winstoogmerk. •• Een direct bestuur onder de bestaande lokale overheid. •• Een mix van beide. Voor MCH2018 wordt gekozen voor een autonome structuur met een formele status als instelling zonder winstoogmerk, optie één. Als de opdrachtformulering aan en de aansturing van deze onafhankelijke organisatie echter niet met name procesmatig, maar sterk politiek- inhoudelijk van aard is, dan laat dat nog ruimte voor het regionale en lokale bestuur zich ook met de artistieke invulling van MCH2018 bezig te houden. Dit zou een reële bedreiging voor het slagen van MCH2018 kunnen zijn. De bestuurlijke complexiteit binnen de Euregio is groot, alleen al door taal- en cultuurverschillen. Juist in de Euregio is het van groot belang dat een artistiek leider en de directie van de projectorganisatie de ruimte krijgen om hun eigen invulling aan het project te geven. Dit wil niet zeggen dat de projectorganisatie niets te maken heeft met de verschillende belangen van de

68

diverse partners: natuurlijk spelen die een rol, maar dit moet in balans zijn. Bovendien zal een goede artistiek leider de klus niet accepteren als hij/zij geen zekerheid heeft over de artistieke onafhankelijkheid.

5.5.1 Stand van zaken De huidige projectorganisatie is druk doende om het artistieke proces vorm te geven. Het uitblijven van de formalisering van de stichting en het daadwerkelijk op afstand staan van het bestuurlijke traject, lijken een snelle start in de weg te staan. De bestuurlijke en financiële kaders zijn nog niet afgebakend en dat maakt onder meer dat de huidige organisatie nog niet met duidelijke kaders naar buiten kan treden. De organisatie mist hierdoor soms kansen en slagkracht om structurele verbindingen aan de gaan met interessante groepen, zoals internationale netwerken van de niet-georganiseerde cultuursector. In Maastricht is er bijvoorbeeld een maandelijks overleg van kunstenaars over MCH2018 dat op eigen initiatief en op wisselende locaties wordt gehouden. Het is dan ook zaak dat de onafhankelijke projectorganisatie zo snel mogelijk wordt geformaliseerd.

5.5.2 Inrichting van de organisatie Naast een artistiek leider, wordt er gezocht naar een algemeen directeur van MCH2018. We vinden het van belang dat tenminste niet direct geassocieerd wordt met Maastricht en liefst zelfs van buiten de Euregio komt. Voor het samenbinden van de verschillende partners is dit van belang voor het draagvlak bij de partners van Maastricht, zo is onze analyse na onze ronde door de Euregio. Een belangrijke les die we kunnen trekken uit de gang van zaken in Rotterdam (2001) en Brugge (2002), is dat er niet afgedongen moet worden op de kwaliteit van de mensen op het projectbureau. In beide gevallen zorgden gebrek aan ervaring en slechte communicatie tot vertraging of onenigheid. Een goed, afgewogen team is cruciaal en niet een onderdeel van MCH2018 waarop ons inziens bezuinigd zou moeten worden. Ook pleiten we voor het instellen van een aantal andere rollen binnen de projectorganisatie:


•• Een ‘verbindingsofficier’ die de artistiek leider ondersteunt bij het smeden van allianties tussen culturele instellingen en waar nodig tussen de culturele sector en overige sectoren als onderwijs, publieke organisaties, bewonersgroepen en het bedrijfsleven (zie voor verdere toelichting paragraaf 7.3.1). Deze verbindingsofficier kan al bij het tot stand komen van het verhaal van het bid book een rol spelen, doordat hij/ zij een goed overzicht heeft van alle (mogelijk) betrokken partijen. •• Een jurist met als specialisatie bestuursrecht voor het creëren van een culturele vrijplaats (paragraaf 5.8). •• Kwaliteitszorger: na het binnenhalen van de kandidatuur, zal MCH2018 een kwaliteitszorg- en evaluatiesysteem moeten op zetten, om de impact van het project te meten. Deze meting moet beginnen met een 0-meting en moet niet klaar zijn in 2018, maar zou langer moeten doorgaan, om ook de lange termijn impact van het project in kaart te brengen. De indicatoren die worden gehanteerd moeten overigens zijn ingegeven door de wens de impact van MCH2018 te meten. Kwaliteitszorg mag geen methode zijn voor bestuurders om door middel van voorwaarden indirect besluiten te beïnvloeden (Palmer: 55). •• Marketing- en communicatie medewerker, zie ook paragraaf 5.6.

5.6 Communicatie Het stuk Via 2018 is een echt artistiek stuk. Het biedt daarmee een zeer inhoudelijk perspectief met een aantal grote lijnen richting 2018. Ook de tussenrapportage geeft met name een artistieke weerslag van het project weer. Er is in dit stadium echter ook behoefte aan concrete handvatten: waar kan ik me melden met welk plan, is er al geld beschikbaar, wat heb ik er na 2018 aan? De gedachte is nu dat men eerst met inhoudelijke ideeën moet komen en niet meteen over geld en belangen moet beginnen. Dit komt mede voort uit de twijfel die er is in het culturele veld over het echte doel van MCH2018 en de


bestendiging van het resultaat na 2018. Ook het culturele veld kijkt dikwijls de kat nog even uit de boom. Het is dan ook goed dat in de tussenrapportage van Via 2018 een voorstel wordt gedaan voor een marketing- en communicatieplan. Dit plan is zeer welkom en moet zich niet alleen richten op de branding naar buiten toe, maar moet ook ingaan op de communicatiemiddelen en –kanalen naar de verschillende stakeholders. Tegelijk staat er in Via 2018 ook een aantal voorstellen om burgers en het culturele veld te betrekken die interessant, maar in dit stadium waarschijnlijk nog niet productief zullen zijn: mensen via rap-poetry, een schilderij of filosofische traktaten proberen te betrekken, is heel inventief en interessant, maar lijkt ons zonder duidelijker inhoudelijke, organisatorische en financiële randvoorwaarden nu nog niet haalbaar. Ook voor een eenduidige communicatie is het van belang dat de onafhankelijke stichting snel tot stand komt. De huidige communicatie verloopt nu half langs ambtelijke weg en deels langs Via 2018. Hierdoor wordt niet iedereen betrokken die wel betrokken zou moeten worden, en zijn de culturele partijen in verscheidene steden, verschillend geïnformeerd. Ook mist de organisatie hierdoor soms kansen om interessante groepen te betrekken. In Maastricht is er bijvoorbeeld een maandelijks overleg van kunstenaars over MCH2018 dat op eigen initiatief en op wisselende locaties wordt gehouden. Er zou zo snel mogelijk een professioneel communicatie- en marketingspecialist aangetrokken moeten worden om zowel op bestuurlijk, als op het niveau van de culturele instellingen, als richting inwoners van de regio MCH2018 te communiceren.

5.7 Gedeelde identiteit versus diversiteit

5.7.1 Dubbele sprong Anders dan alle andere kandidaten heeft Maastricht een dubbele sprong te maken. De Euregio is weliswaar ‘ Europa in het klein’, maar is – zoals hieronder uitgebreid aan bod zal komen- geen vanzelfspre-

69

kende- eenheid als regio, waarbinnen Maastricht het natuurlijke centrum is. Utrecht en Den Haag hebben beide omliggende regio’s die als vanzelfsprekend gericht zijn op deze steden en het culturele aanbod in deze steden. De steden zelf hebben voldoende ‘kritische massa’, anders dan Maastricht. Maastricht moet eerst de organisatorische slag maken naar de Euregio en moet vervolgens een programma realiseren op Europees niveau: 1. Lokaal niveau naar Euregionaal niveau: Maastricht en Zuid-Limburg moeten samen met de nietNederlandse partners op één lijn komen. 2. Euregionaal niveau naar Europees niveau: van Euregionaal niveau moet ook de Europese commissie overtuigd worden. Zoals net al besproken, is het op één lijn krijgen van alle partners geen sinecure en het is verleidelijk alle partners een eigen inhoudelijke en organisatorische inbreng te geven om stap 1 te kunnen maken. Dat zal het maken van stap 2 heel moeilijk, zo niet onmogelijk maken. Om een op Europees niveau interessant en concurrerend programma aan te bieden, zal het programma voldoende samenhang en artistieke kwaliteit moeten hebben. Men zal dus op één lijn moeten komen, omdat er sprake is van een andere bindende factor dan aandacht voor de eigen stad of regio: wat is het gedeeld belang van MCH2018?

5.7.2 De bindende factor ontbreekt Samenwerking komt meestal niet voort uit een wezenlijke overtuiging dat het aardig is om samen te werken: de behoefte aan samenwerking is meestal geworteld in de noodzaak tot samenwerking, want samenwerken is moeilijk. Als deze noodzaak er is in de Euregio dan bestaat deze eruit dat men allen achterland is van de eigen natie. Men zou samen een nieuwe entiteit kunnen vormen en elkaar kunnen versterken, of zoals het in Via 2018 staat geformuleerd, moeten werken aan de emancipatie van de regio. Deze laatste insteek, de emancipatie van de regio, vindt in brede kringen binnen de Euregio bijval. Toch lijkt deze noodzaak niet zo urgent dat het de verschillende partners echt dwingt tot samenwerking.

70

Tot op heden is een echt bindende factor dan ook nog niet benoemd. Men is vooral bezig met een intern proces met een focus op dat wat men Euregionaal gemeen heeft, waarbij men vanuit de geschiedenis het gevoel heeft iets gemeen te hebben. We hebben in hoofdstuk drie gezien dat men binnen de regio reist, werkt, familie heeft, winkelt en ook culturele bezoeken aflegt. Belgisch en Nederlands Limburg hebben een eigen volkslied en een woordenboek. Toch is die gedeelde geschiedenis niet voldoende om zich echt Euregiaan te noemen en te voelen: er zijn namelijk ook zo ontzettend veel verschillen en wat heeft men dan nu eigenlijk nog écht met elkaar gemeen?

5.7.3 Van buiten naar binnen Deze zoektocht naar het gemeenschappelijke leidt ertoe dat de verschillende partners in de Euregio zo sterk bezig zijn met het proces in de Euregio en dat de blik van buiten - hoe wordt er door Europa naar de Euregio gekeken - onvoldoende in het oog wordt gehouden. Deze blik van buiten zou kunnen helpen bij het proces de gemene deler te vinden in de Euregio: door van buiten naar binnen te kijken en dan opnieuw de eigen identiteit te beschouwen. Wat ziet een buitenstaander en wat bindt de Euregio dan wel?

5.7.4 Eén Euregionale identiteit? Euregio als metafoor voor Europa In Via 2018 staat deze zoektocht naar de Euregio als volgt verwoord: De Euregio Maas - Rijn met zijn verscheidenheid aan mensen, culturen en talen wordt ingezet als laboratorium voor Europa. Bijna al onze gesprekspartners droegen de Euregio als mini-Europa aan als unique sellingpoint. Dat is het ook echt als je kijkt naar de Nederlandse concurrentie. Dat dit het belangrijkste onderscheidende element is, is ook duidelijk als je de criteria bekijkt: ‘Dankzij het evenement kan de culturele samenwerking worden versterkt en de dialoog in Europa duurzaam worden bevorderd. Het evenement moet de nadruk leggen op de gemeenschappelijke aspecten en de verscheidenheid van de Europese culturen. Onder culturele verscheidenheid wordt ook de rijkdom verstaan die het resultaat is van het samenleven van de autochtone bevolking, migranten en nieuwkomers uit Europese of andere landen. Een van de belang-


rijkste doelstellingen van het evenement bestaat erin culturen beter met elkaar vertrouwd te maken en tegelijkertijd een samenhorigheidsgevoel te creëren. Het evenement moet daarom een Europese dimensie hebben en het programma moet voor alle Europeanen aantrekkelijk zijn.’ (Gids Kandidaat-lidstaten.) De Euregio zal de samenwerking tussen culturele actoren, kunstenaars en steden in de desbetreffende lidstaat en in andere lidstaten in alle culturele sectoren bevorderen. De aandacht zal bovendien gevestigd worden op de rijke culturele diversiteit in Europa en de gemeenschappelijke aspecten van Europese culturen zal naar voren gebracht worden: in het overbruggen van verschillen bij de samenwerking komen de gemeenschappelijkheden ook aan bod. Ook zal MCH2018 bijdragen aan de bevordering van de transnationale mobiliteit van personen uit de culturele sector, transnationale circulatie van artistieke en culturele werken en producten en de interculturele dialoog op gang brengen. De regio benadrukt bij uitstek het specifieke karakter van Europa’s culturele verscheidenheid. Toch stemt de vergelijking met Europa niet gerust: Europa is het vinden van een Europese identiteit na al die jaren ook niet gelukt. En de Euregio is werkelijk net zo divers als Europa: niet alleen zijn er de verschillende partners qua taal en (bestuurs)cultuur, uit de Culturele Monitor onder inwoners is ook gebleken dat er grote mentaliteitsverschillen zijn tussen kleinere steden zoals Hasselt, Heerlen, Sittard-Geleen en Maastricht en Aken en Luik. In de karakterschets van de kleinere steden, vertonen deze veel overeenkomsten, zowel in de waardering als in de beleving van de stad en de Euregio. Het zijn steden met een vergelijkbare – kleine - schaal en taal. Bij Aken en Luik valt een meer grootstedelijke mentaliteit op. Zeker in Aken is het stedelijke vergelijkingskader eerder de nabije grote Ruhrsteden dan de partners uit de Euregio. Dat de culturen, schalen en mentaliteiten verschillen, zou gezien kunnen worden als een bedreiging. De diversiteit biedt juist ook kansen, als men de Euregio ziet als één geheel en men de diversiteit weet te ‘operationaliseren’.


5.7.5 Diversiteit operationaliseren Als er iets is dat de Euregio bindt, dan is het volgens velen dus die diversiteit. Maar hoe maak je diversiteit tot een thema waar de Euregio ook echt wat mee kan? De verschillen benadrukken lost niet het probleem op dat men nu al wil weten wat men ‘dwingt’ tot samenwerking: hoe geeft je die diversiteit handen en voeten? Het ‘probleem’ is ons inziens dat – zoals hiervoor aangegeven - de noodzaak tot samenwerken niet zo groot is dat dit de partners kan dwingen: er is wat ons betreft dan ook geen sense of urgency. Het probleem is dus eigenlijk dat de problemen niet groot genoeg zijn. De oplossing wordt dan ook gezocht in een gedeelde identiteit: ‘we hebben iets gemeen’, ‘wij zijn een unieke regio’. Maar deze uniciteit is niet te benoemen. Het is de vraag of er op een juiste manier met het begrip identiteit wordt omgegaan. Er zijn verschillende invullingen te geven aan de notie identiteit, waarvan er twee specifiek van toepassing zijn op de Euregio: •• In het geval van naties of regio’s wordt vaak invulling gegeven aan de identiteit van een bestaand groepsgevoel dat zich al manifesteert:… Understood as a specifically collective phenomenon, ‘identity’ denotes a fundamental and consequential sameness among members. […] This sameness is expected to manifest itself in solidarity, in shared dispositions or consciousness, or in collective action of a group or category (Brubaker en Cooper, Beyond Identity: 7). •• Een andere invulling die aan de notie identiteit gegeven kan worden, is die van het groepsgevoel dat collectieve actie mogelijk maakt. Understood as a product of social or political action, ‘identity’ is invoked to highlight the processual, interactive development of the kind of collective self-understanding, solidarity, or ‘groupness’ that can make collective action possible (Brubaker en Cooper, Beyond Identity: 7.) Van dit eerste is vooralsnog - zo blijkt - geen sprake: de gedeelde identiteit uit zich niet in aantoonbare onderlinge solidariteit, gedeeld bewust zijn of een consistent gezamenlijk optreden. Vooralsnog wordt er in elk geval op bestuurlijk niveau nog niet primair vanuit Euregionaal belang, maar in eerste aanleg

71

vanuit het belang van de eigen lokale of regionale overheid gedacht. De bevolking lijkt - met name in de kleinere steden - op waardenniveau meer gemeen te hebben en lijkt de grenzen ook minder te ervaren dan de bestuurders. Men woont en werkt over de grens en reist regelmatig naar een andere Euregionale stad voor boodschappen, et cetera (zie hoofdstuk 3). Er lijkt een zeker regionaal bewustzijn te zijn, zonder dat daar een naam aan te geven is. Het collectieve gevoel is echter onder het publiek ook niet zo ontwikkeld dat men zichzelf Euregiaan zou noemen. De tweede notie van identiteit is dus relevanter, met name op bestuurlijk niveau: er zou een identiteitsbegrip geïntroduceerd moeten worden dat een interactief proces op gang brengt dat voor collectieve actie kan zorgen, dat maakt dat men gezamenlijk naar buiten toe optreedt en dat een groepsgevoel creëert.

5.7.6 Bestaande en nieuwe samenwerkingsvormen Om de diversiteit te operationaliseren, handen en voeten te geven, vinden wij dat er niet gezocht moet worden naar een bestaande identiteit, maar dat dit culturele project de vraag moet beantwoorden wat voor een regio de Euregio wil zijn. Als er als een noodzaak tot samenwerken is, dan is het de emancipatie van de regio, het feit dat de Euregionale partners ten opzichte van hun eigen centrum perifere regio’s zijn en moeten samenwerken. MCH2018 zou de sense of urgency inzichtelijk moeten maken. Wat wil men zijn als men ‘geëmancipeerd’ is? Dit betekent niet dan men niet meer kan kijken naar wat men deelt uit het verleden of waar nu verbanden liggen, maar de blik zou primair op de toekomst moeten liggen.

5.8 Wet- en regelgeving Eerder adviseerden we te denken in belangen op Euregionaal niveau. Later in dit rapport komen we nog terug op cultuurbeleid en de mogelijkheden tot samenwerking op dat terrein. Wet- en regelgeving van verschillende steden, maar helemaal de weten regelgeving van de verschillende betrokken landen, maken deze manier van denken en de samenwerking tussen culturele instellingen uitermate complex.

72

Daar vertellen we niets nieuws mee. MCH2018 zou wat ons betreft als experimenteel project gebruikt moeten worden om de huidige verschillen in weten regelgeving te overbruggen: •• Afspraken met nationale overheden over het mogelijk afwijken van de bestaande regelgeving en subsidieafspraken: zowel subsidieafspraken van instellingen in de basisinfrastructuur, als mogelijke ombuigingen van participatiegelden en dergelijke die de provincie van het Rijk ontvangt. •• Een Euregionaal Cultuurfonds met dezelfde aanvraagprocedure in alle landen. Wel moet door een dergelijk fonds verschil in bijvoorbeeld btwtarieven worden gecompenseerd. •• Een scan van alle weten regelgeving die contraproductief is in het kader van Euregionale samenwerking. Een eerste opsomming: -- Geluidsnormen: festivals in het buitenland mogen bijvoorbeeld tot een later tijdstip veel geluid produceren. Het afwijken van dergelijke regels kan zorgen voor (oneerlijke) concurrentie. -- Veiligheidsnormen wijken af: hoeveelheden mensen, brandveiligheidsregels. Ook dit kan zorgen voor (oneerlijke) concurrentie. -- Doelstellingen aanpassen van lokaal belang, naar Euregionale doelstellingen. De subsidiecriteria voor de amateurkunsten in Maastricht zijn nu bijvoorbeeld lokaal georiënteerd. Dit houdt groepen tegen om leden van buitenaf aan te trekken. •• Gebruikmaken van ervaringen van bijvoorbeeld de GGZ en ambulancediensten. Dit alles zou in elk geval voor de aanloop naar en tijdens MCH2018 moeten leiden tot een soort culturele vrijhaven, waarbij regelgeving de samenwerking niet langer in de weg staat. Na 2018 zou deze tijdelijke vrijhaven kunnen worden geëvalueerd en kan worden bezien welke elementen men binnen de Euregio graag zou willen en kunnen behouden. Dit experiment zou als voorbeeld kunnen dienen voor samenwerking op andere terreinen. Om deze juridische exercitie te ondernemen, zou een goede bestuursjurist onderdeel moeten gaan uitmaken van het projectteam.


5.9 Gebruikmaken van bestaande intraregionale samenwerking 5.9.1 Verdere verankering cultuur Op Euregionaal niveau wordt al op allerlei manieren op allerlei terreinen samengewerkt. Er zou vanuit MCH2018 aansluiting gezocht moeten worden bij de bestaande platforms. Een interessante mogelijkheid zou bijvoorbeeld zijn om in alle vijf regio’s in het kader van de INTERREG-programma’s voor de Euregio Maas – Rijn, een cultureel specialist neer te zetten die de inbreng van cultuur nadrukkelijk kan verankeren. Dit INTERREG-programma is erop gericht om de economische en sociale cohesie binnen de hele Europese Unie te versterken met behulp van grensoverschrijdende, transnationale en interregionale samenwerkingsprogramma’s. Het programma beschikt over fondsen voor het opzetten van grensoverschrijdende samenwerking over uiteenlopende thema’s, zoals mobiliteit, economie, cultuur, welzijn en onderwijs. Op deze wijze kan ook het verband tussen cultuur, economie en sociale ontwikkeling op Euregionaal niveau verder worden vormgegeven. Voor het creëren van een culturele vrijplaats (paragraaf 5.8) zou gebruik gemaakt kunnen worden van bijvoorbeeld de positieve en negatieve ervaringen die zijn opgedaan in het kader van de Benelux-Overeenkomst uit 1991. De meerwaarde van deze overeenkomst is dat dit lokale of regionale samenwerking op publiekrechtelijke basis mogelijk maakt.


73

5.10 Samenvatting SWOT Sterkten

Zwakten

• Interessante diversiteit partners. • Motivatie van partners is groot: iedereen heeft weliswaar eigen redenen, maar iedereen wil meedoen.

• Nog geen inhoudelijke en financiële kaders. • De noodzaak tot samenwerken binnen de Euregio is niet zo groot dat dit de partners kan dwingen: geen sense of urgency. • Subsidievoorwaarden werken in bepaalde gevallen de Euregionale samenwerking tegen. Wet- en regelgeving werkt samenwerking tegen. • Interne (naar belanghebbenden) en externe communicatie (naar publiek). • Onuitgewerkte procesinrichting en planning (tussentijdse doelen en producten).

Kans

Bedreiging

• Het inzichtelijk maken van deze meerwaarde voor de verschillende partners zou het draagvlak aanzienlijk kunnen verbreden en/of verdiepen. • Elke regio kan zich binnen door het artistieke team gestelde kaders profileren (bottom up).

• Onderlinge concurrentie tussen partners MCH2018 en een te eenzijdige benadering van MCH2018 vanuit het perspectief van Maastricht. • Iedere regio kan zich profileren.

Elke regio kan op de een of andere manier zijn eigen ambities en belangen een plek geven in het verhaal MCH, zonder het verhaal daarmee af te zwakken. • Denken vanuit belangen, niet vanuit standpunten. Als alle belangen transparant zijn en de partners het gevoel hebben dat er ruimte is voor hun belangen, wordt het mogelijk om ‘te geven en te nemen’: mutual gains. Deze verschillende belangen hoeven overigens niet alleen op het terrein van cultuur te zijn. • Benutten van mobilisatiekracht en internationale netwerken van de niet-georganiseerde creatieve sector en kunstenaars. In Maastricht is er bijvoorbeeld een maandelijks overleg van kunstenaars over MCH2018 dat op eigen initiatief en op wisselende locaties wordt gehouden. • De Euregio als ‘unique sellingpoint’: Europa in het klein. • Om de diversiteit te operationaliseren, moet men niet uitgaan van een bestaand groepsgevoel, maar moet met uitgaan van een andere notie van identiteit: één die zich richt op het creëren van een groepsgevoel. MCH2018 zou de sense of urgency inzichtelijk moeten maken. Dit betekent niet dan men niet meer kan kijken naar wat men deelt uit het verleden of waar nu verbanden liggen, maar de blik zou primair op de toekomst moeten liggen. • Wet- en regelgeving aanpassen aan Euregionaal niveau; het creëren van een Euregionale culturele vrijplaats. Aansluiten bij bestaande Euregionale platforms en programma’s. Bijvoorbeeld in alle vijf de regio’s waar in het kader van het INTERREG-programma’s voor de Euregio Maas – Rijn een cultureel specialist neer te zetten om daar de inbreng van cultuur te verankeren.

Dit is een kans als het geen afbreuk doet aan een krachtig en eenduidig verhaal. Het zou ook kunnen leiden tot een verwaterd concept als de projectorganisatie geen leidende rol krijgt. • Te beperkte scheiding tussen politiekbestuurlijke en artistieke belangen • Te grote diversiteit en veelheid aan partners: taal, cultuur en belangen • Er is relatief veel aandacht voor de randvoorwaarden, het wat, maar nog betrekkelijk weinig aandacht en concrete ideeën voor de uitwerking, het hoe. • Het risico van de ‘dubbele’ sprong. Maastricht moet nu eerst ‘de sprong’ naar Euregionale samenwerking maken, maar moet uiteindelijk ook de slag naar het Europese niveau maken. Als nu niet Euregionaal gedacht wordt door de partners, gaat de tweede stap naar Europees niveau niet lukken. • Politiek draagvlak: bestuurlijk draagvlak zonder financiële steun. Niet alle partners hebben, naast inhoudelijke steun, ook financiële steun toegezegd, of maken deze afhankelijk van het behalen van de kandidatuur. Ook de steun en de ambities van het nieuwe stadsbestuur in Maastricht moeten nog worden afgewacht. • Bezuinigingen in alle bestuurlagen ten gevolge van crisis. • MCH is tot op heden een bestuurlijk proces. Er moet nog aandacht worden besteed aan de brede inbedding bij het ambtelijk apparaat bij alle partners. • De culturele instellingen zijn nog niet voldoende gemobiliseerd, noch binnen, noch buiten Maastricht. Dit komt deels door de nog beperkte communicatie over MCH en de nog onduidelijke (inhoudelijke en financiële) kaders en deels door een afwachtende houding binnen het Euregionale culturele veld - uitzonderingen uiteraard daargelaten. • Taal- en cultuurverschillen, zowel bij overheden als instellingen (en publieksgroepen). • Er is geen ‘sense of urgency’ die de partners dwingt tot samenwerking. • Wet- en regelgeving nog niet aangepast aan Euregionaal niveau.

74



75

6. Hardware 6.1 Inleiding In onze analyse van de ambities hebben we deze, zoals gezegd, onderverdeeld in vier groepen. Hardware betreft die ambities die gaan over de (culturele) infrastructuur: Het gaat hierbij zowel om de bereikbaarheid binnen en tussen steden als om het culturele aanbod in termen van stenen: aantal theaters, poppodia, filmhuizen, etc.

6.2 Bereikbaarheid binnen de Euregio en Maastricht Een goede bereikbaarheid van Maastricht is een van de genoemde ambities op het gebied van hardware. Deze ambitie wordt in de Euregio unaniem onderschreven en verbreed: bereikbaarheid binnen Euregio als randvoorwaarde voor MCH. Met name de openbaarvervoersverbindingen (ov) binnen de Euregio, uitzonderingen daargelaten, zijn matig tot slecht. Het gaat dan niet alleen over de dienstregeling (de vertrektijd van de laatste trein), maar ook over de kwaliteit van de verbindingen zelf (geen snelle of directe aansluitingen). Veelgehoord voorbeeld is een theaterbezoek in Aken of Luik waarbij je haast tijdens het applaus moet vertrekken, wil je de laatste trein naar Maastricht nog halen. Bereikbaarheid over de weg is goed (genoeg) en wordt door de inwoners van de Euregio over het algemeen niet als belemmering ervaren. Aandachtspunten zijn de bereikbaarheid en interne infrastructuur van Maastricht. Op drukke dagen (tijdens evenementen en op zaterdagen) is de bereikbaarheid voor mensen van buiten Maastricht aanleiding om de stad te mijden.

maar ook, en dit is in de aanloop al van groot belang, om de beleefde afstand tussen de gemeenten te verkleinen (zie hiervoor ook hoofdstuk 3). Wij constateren ook dat het niet realistisch is om voor 2018 een nieuw openbaarvervoersnetwerk te realiseren, ondanks dat er plannen voor de aanleg van een lightrail (door delen van de Euregio) bestaan. Dergelijke projecten zijn kostbaar en bestuurlijk complex, helemaal wanneer er verschillende landen bij betrokken zijn. Dit betekent dat de kwaliteitslag gezocht zal moeten worden binnen het bestaande ov-netwerk. Inzet van meer treinen of bussen, het doortrekken van bestaande lijnen, het verruimen van de vertrektijden en het (verder) afstemmen van de kaartverkoop zijn hier concrete voorbeelden van. Het ov-netwerk leent zich er daarnaast uitstekend voor om reizigers bewust te maken van de Euregio, en MCH 2018 in het bijzonder. Door bijvoorbeeld herkenbare elementen terug te laten komen op de vervoersbewijzen, of een MCH2018-magazine te ontwerpen speciaal voor in de trein, zal de Euregio meer gaan leven en als niveau van betekenis worden ervaren. De volgende afbeelding is een prikkelende illustratie van de meerwaarde die een hecht ov-net voor de Euregio kan hebben: van een gefragmenteerd grensgebied naar een aantrekkelijke en diverse regio.

Genk Limburg Diepenbeek

Hasselt

Garzweiler Holzweiler

Beverst

Munsterbilzen

Geilenkirchen

Alken

Proosterbos

Martenslinde Hoeselt

Bosmeer

Gut Hommerchen

Bingelrade

Frelenberg

Onderbanken

Stein

Lograaf

Opitter

Schalkhoven

Wimmertingen

Tetz

Jabeek

Eisden

Mariaheide

Romershoven Stevoort

Teveren

Sittard-Geleen

Mechelse bos

Bree Waltwilder

Vliermaalroot

Stetternich

Windhausen

Elsloo

Maasmechelen Uikhoven

Marienberg

Merkelbeek

Neerbeek Beek

Boorsem

Gruitrode

Birkensdorf

Maastricht/Aachen Airport

Ubach over Worms

Sibbe

Cadier en Keer

‘s Herenelderen

Oost-Maarland

Bocholtz

Richterich

Würselen Eschweiler

Drielandenpunt

Langerwehe

Unter-Stolberg

Birkesdorf

Düren

Mariaweiler

Haaren

Paifve

Dalle

Eilendorf

Reijmerstock

Banholt

Riemst

Houtain-St-Siméon

Krummerruck

Aachen

Mheer Herderen

Halembaye

Visé

Schoppem Warsage

‘s-gravenvoeren

Kommerscheidt Smidt

Raffelsbrand

Kornelimunster

Kelmis Aubel

Hombourg

Montzen

Oberforstbach

Zweifall

Simmerath

Friesenrath Schmithoff Roth

Julémont Henri-Chapelle

Bost

Chárneux Cheratte VorouxGoreux

Clermont

Elsaute

ThimisterClermont Bierset

Eupen

Herve Herstal

Limbourg

Wandre Verviers Bellaire Grand-Rechain

Liége

Soiron

Grand-Rechain

Soiron

Olne

Heimbach

Lammersdorf

Venwegen Walheim

Raeren

La Clouse

Saint-Remy Blégny

Hasenfeld

Steinebrück

Teuven

Sint Pieters-Voeren

Dalhem

Aux Crois

Zweifall

Grauenhof

Sint Martens-Voeren

Neufschateau

Jeuk

Stolberg

Vossenack

Burtscheid

Heure-le-Romain Artre de la Chapele

Brand

Slenaken

Bombaye

Froidmond

Borgworm

Kerkombij-Sint-Truiden

Nörvenich Merzenich

Nijswiller

Epen

Genoelselderen Millen

Sint-Truiden

Alsdorf Huls

Simpelveld

Mechelen

Eijsden Zichen Zussen Bolder

Berloz

Kerkrade-Herzogenrath Voerendaal

Wijlre

Gulpen

Villa Park

Vaals

Vreren

Wihogne

Ransdaal

Schin op Geul

Margraten

Gronsveld

Heugem

Kerpen

Mariaweiler

Heerlerbaan Benzenrade

ijzeren

Maastricht

Membruggen

Schlich Langerwehe

Landgraaf Schaesberg

Klimmen

Smeermaas Borgharen

Pousset

Heerlen

Hulsberg

Valkenburg a/d Geul

Hoeselt

Düren

Baesweiler

Wijnantsrade Meerssen

Lanaken

Membruggen

Aalst

Inden

Übach-Palenberg

Opoeteren

Opglabeek

Oberzier Arnoldsweiler

Aldenhoven

Mariarade Hoensbroek

Rijkhoven Hoelbeek

Niederzier

Jülich

Rimburg

Amstenrade

Spaubeek

Geulle

Guihoven

‘s Herenelderen

Hambach

Brunssum Hees

Kleine-Spouwen

Kortessem

Tongeren

Wij concluderen dat een kwaliteitsslag in de bereikbaarheid via het ov van de verschillende partnergemeenten binnen de Euregio een cruciale randvoorwaarde voor MCH2018 is. Niet alleen om tijdens 2018 bezoekers van A naar B te kunnen vervoeren,

Titz

Selfkant Leut

Bilzen Rapertingen Terkoest

OstertogenWald

Rother Wald

Roetgen

76


6.3 Culturele infrastructuur in de Euregio

voldoende rek in de beschikbare culturele faciliteiten om met een groeiend aantal bezoekers om te gaan.

De culturele infrastructuur bestaat uit de aanwezige culturele faciliteiten. Het gaat dan om het aantal theaters (is anders dan het aantal gezelschappen), musea, broedplaatsen, opera’s, etc. Als bijlage hebben we een overzicht opgenomen van de culturele infrastructuur per partnergemeente.

Er zijn drie uitzonderingen.

Op het gebied van de culturele infrastructuur in de Euregio zijn er in Via 2018 en door de verschillende partners geen tot weinig ambities geformuleerd: investeren ‘in steen’ staat niet bovenaan de agenda. Ook in de vele gesprekken die wij in het kader van SWOT hebben gevoerd, wordt het investeren in (extra) faciliteiten niet of nauwelijks naar voren gebracht. Sterker nog, er worden kritische kanttekeningen bij geplaatst. Op dit moment is het lastig om de bestaande faciliteiten te vullen met publiek, de komst van extra faciliteiten zou dit nog moeilijker maken. Ook de kosten voor de exploitatie van extra faciliteiten (ook na 2018) moeten daarbij in beschouwing worden genomen. Hoewel er een relatie bestaat tussen het culturele aanbod (de programmering) en bezoekersaantallen ligt het in de Euregio niet voor de hand te investeren in extra faciliteiten. Er zit

1. Ten eerste een Euregionaal poppodium dat ruimte biedt aan een publiek van meer dan 1.500 bezoekers. In verschillende partners is reeds een poppodium aanwezig (onder andere de Nieuwe Nor in Heerlen, Muziekgieterij in Maastricht, Fenix in Sittard-Geleen en Muziekodroom in Hasselt). Deze podia hebben echter onvoldoende volume (omvang) om grotere acts te boeken. Een nieuw Euregionaal poppodium kan eraan bijdragen dat de nu al levendige muziekscene in de Euregio een extra impuls krijgt en de regio nog herkenbaarder wordt op het gebied van (pop)muziek. In de Euregio zijn meerdere populaire festivals (onder andere Pukkelpop, Pinkpop, Maastricht Jazz Masters, across the borders-Festival) die een publiek van binnen en buiten de Euregio trekken. Wij zien het dan ook als een kans om voort te bouwen op de bekendheid van die de festivals in de Euregio en deze bekendheid betekenis te geven op het niveau van de Euregio. Een Euregionaal poppodium kan hier een belangrijke bijdrage aan leveren.


77

2. Ten tweede liggen er kansen in het vergroten van het aantal goede productieruimten. De Timmerfabriek in Maastricht is hiervoor een impuls. Met betrekking tot de Timmerfabriek wordt met name vanuit de amateurkunst aandacht gevraagd voor de geschiktheid van de ruimte voor het beoefenen van amateurkunst en de geschiktheid voor publiek. 3. Ten slotte is het huidige aanbod van broedplaatsen of vrijplaatsen, gezien de ambities die er bestaan op het gebied van een alternatief cultuuraanbod, nog onvoldoende. Wij zien dit bij uitstek als kans, omdat er in de verschillende gemeenten in de Euregio door krimp (tijdelijk) panden leegstaan die zich bij uitstek lenen voor cultureel ondernemerschap of atelierruimte. Krachtige initiatieven komen vaak van onderop, die laten zich niet sturen, maar de gemeenten in de Euregio kunnen dit initiatief wel faciliteren (zie onder meer Richard Florida 2002). Gezien het reeds aanwezige aanbod, en de variatie binnen dit aanbod constateren wij dat er geen aanvullende investeringen nodig zijn in termen van nieuwe faciliteiten. Een Euregionaal poppodium, broedplaatsen en productieruimten vormen daarop een uitzondering. Wel liggen er kansen in het ontsluiten en afstemmen van het bestaande aanbod. Hoewel de variatie binnen de culturele infrastructuur op het niveau van de Euregio groot is, geldt dit in mindere mate voor de individuele partnergemeenten. Dit is gezien de schaal van de verschillende gemeenten ook logisch: niet elke gemeente kan alle faciliteiten binnen de gemeente aanbieden. Door de bestaande faciliteiten beter te ontsluiten en op elkaar af te stemmen, kan de variatie die er op het niveau van de Euregio bestaat beter benut worden door de individuele gemeenten. Wij zien hiervoor drie aanknopingspunten: 1. Het vergroten van de bereikbaarheid binnen de Euregio. Op dit moment is het bezoeken van een theater of poppodium in een andere gemeente gezien de huidige verbindingen, maar vooral de dienstregeling niet altijd een reële optie. Een verruiming van de dienstregeling verbetert de ontsluiting van de faciliteiten in de Euregio.

2. Het vergroten van de bekendheid van de aanwezige faciliteiten bij het publiek en de instellingen. Wij constateren dat de culturele faciliteiten wel aanwezig zijn, maar dat dit niet altijd bekend is bij het publiek of de culturele instellingen. Door de zichtbaarheid van faciliteiten (buiten de eigen gemeente) te vergroten, kunnen deze faciliteiten ook beter benut worden. Een concrete mogelijkheid om de zichtbaarheid te vergroten, is door in de uitagenda’s ook de culturele faciliteiten op te nemen die buiten de eigen gemeente liggen. MCH2018 is een goede aanleiding om één Euregionale uitagenda te maken. In het volgende hoofdstuk komen we hier nog op terug. 3. Het beter afstemmen en gebruikmaken van de faciliteiten. In samenhang met de vorige twee punten valt er ook winst te behalen door de bestaande faciliteiten en de bouw van nieuwe faciliteiten beter op elkaar af te stemmen. Dit valt of staat met het beschouwen van het aanbod van culturele faciliteiten op het niveau van de Euregio in plaats van het niveau van individuele gemeenten. Dit wordt op dit moment onvoldoende gedaan, waardoor gemeenten elkaar eerder beconcurreren dan versterken. Instellingen of gezelschappen zouden ook meer dan nu gebeurt gebruik kunnen maken van elkaars faciliteiten. De uitwisseling tussen de Opera van Luik en het Vrijthof is hier een voorbeeld van.

6.4 Europese criteria en hardware Bevordering van de transnationale mobiliteit van personen die in de culturele sector actief zijn: het vergro-


78

ten van uitwisseling binnen de Euregio is in het licht van MCH2018, en voor de ontwikkeling van Euregio als ’niveau’ van betekenis belangrijk. Om überhaupt van een betekenisvolle regio te kunnen spreken, is mobiliteit binnen de Euregio randvoorwaardelijk. Zoals in dit hoofdstuk aangegeven, schiet met name het ov-netwerk in de Euregio te kort. Het werkt cultuurbezoek over de grens tegen. Voor de korte termijn is een kwaliteitsslag binnen het bestaande netwerk noodzakelijk. Ook om aan dit criterium te voldoen.

Hoewel breed onderschreven, is er in de bestaande plannen en het beleid nog geen aandacht voor. Steun voor de transnationale circulatie van artistieke en culturele werken en producten: gebeurt op dit moment op projectniveau, maar heeft geen beslag in beleid. Zou zowel van bovenaf (orgware) als vanuit het culturele veld zelf verder verbeterd kunnen worden: makkelijker en meer gebruik maken van elkaars faciliteiten is hier een onderdeel van.

6.5 Samenvatting SWOT Sterken

Zwakten

• Culturele infrastructuur is op hoofdlijnen krachtig: voldoende aanbod, variatie in het aanbod. • In Maastricht, maar ook bij de partners, zijn veel unieke locaties om tentoonstellingen en evenementen te organiseren: erfgoed, pleinen, parken, en bijvoorbeeld de Maasboulevard.

• Infrastructuur, met name de openbaarvervoerverbindingen: zowel qua vertrektijden (laatste trein) als snelheid en stabiliteit van de verbinding (uitval en veel tussenstations). Ook de informatie over reizen over de grens is niet optimaal. • Afstemming van de aanwezige faciliteiten op niveau van de Euregio. • Afwezigheid van poppodium (1.500+).

Kansen

Bedreigingen

• Investeren in structurele verbetering van openbaarvervoerverbindingen (middellange termijn). • Investeren in ad-hocverbetering van openbaarvervoerverbindingen door het verruimen van de dienstregeling, inzet van meer treinen c.q. bussen en het opzetten van een nachtnet (korte termijn). • Benutten van het openbaarvervoersnetwerk om reizigers bewust te maken van de Euregio, MCH2018 in het bijzonder. • Naast het stimuleren van het rondreizen van het publiek in de Euregio liggen er ook kansen om de instellingen te laten rondreizen en het publiek op een plek te houden. Er zijn op dit moment al meerdere culturele instellingen die door de Euregio trekken en gebruikmaken van elkaars faciliteiten. Door gebruik te maken van elkaars faciliteiten sla je twee vliegen in één klap: de variatie aan faciliteiten op het niveau van de Euregio wordt beschikbaar gemaakt voor de instellen op het niveau van gemeenten (waar de variatie vaak minder groot is) en het publiek komt in aanraking met het culturele aanbod uit andere delen van de Euregio. • Het vergroten van de bekendheid van de aanwezige faciliteiten in de Euregio. Er zijn veel verschillende faciliteiten, maar dit blijkt niet altijd bekend te zijn bij zowel de culturele instellingen als het publiek.

• Infrastructuur, met name de openbaarvervoerverbindingen. De kandidatuur van Maastricht voor MCH2018 is een kandidatuur voor de Euregio. Om van een betekenisvolle regio te kunnen spreken, is een goed functionerend Euregionaal openbaarvervoersnetwerk randvoorwaardelijk: zowel voor de inwoners (om beter bijvoorbeeld gebruik te kunnen maken het cultuuraanbod) en voor het publiek dat zich tijdens 2018 binnen de regio moet kunnen verplaatsen. • De organisatiegraad van de culturele actoren verschilt erg per stad, en dat heeft directe impact op infrastructuur. • Infrastructuur binnen Maastricht: Maastricht wordt snel als vol ervaren, de infrastructuur in de steden zelf is een aandachtspunt. • Gebrek aan afstemming van, en visie op de Euregionale culturele infrastructuur. De focus is op dit moment vooral gericht op de eigen gemeenten, niet op de Euregio als geheel. Risico is dan dat gemeenten binnen de Euregio elkaar gaan beconcurreren in plaats van versterken, bijvoorbeeld op basis van een sterk cultureel profiel. Dit geldt ook voor het cultuuraanbod (de programmering), hetgeen in het volgende hoofdstuk aan de orde komt. • Bij investeringen in steen, nieuwe of uitbreiding van bestaande faciliteiten, moet kritisch worden gekeken naar zowel het aanwezige publiek (de vraag) als naar de exploitatiekosten (na 2018). Ook hier geldt dat afstemming gezocht moet worden op het niveau van de Euregio.


79

7. Software 7.1 Inleiding De ambities die in het kader van MCH2018 zijn geformuleerd op het gebied van cultuuraanbod, cultuurbeleid en educatie worden in dit hoofdstuk geanalyseerd onder de noemer software. Ook de ambities op het gebied van het publiek worden hier meegenomen. Anders dan in het vorige hoofdstuk, dat ging over de culturele faciliteiten en de culturele infrastructuur (in termen van ‘steen’), staan hier de ambities centraal die betrekking hebben op de culturele instellingen, gezelschappen, producties en programmering (het ‘cement’). In Via2018 (de tussenrapportage uit mei 2010) worden in de aanloop naar het bidbook twee thema’s centraal gesteld. Ten eerste is dat ‘Ik ben cultureel kapitaal’. Met dit thema wordt benadrukt dat de bevolking van de Euregio zelf het culturele kapitaal is. Participatie (door brede bevolkingsgroepen), identiteit (waar komen we vandaan? wie zijn we? waar gaan we naartoe?) en kwaliteit (verbreden van horizonten en boven het maaiveld uit durven steken) worden aan het thema gekoppeld. Een tweede thema is ‘de Euregio’. De Euregio (Maas - Rijn) wordt beschreven als laboratorium voor Europa. Een zoektocht naar Euregionale identiteit vindt in dit laboratorium plaats. Naast de twee thema’s wordt er een cultureel raster geschetst dat aansluiting moet vinden bij bestaande festivals, platforms en instellingen. Hasselt en Luik ontbreken voorlopig nog in het raster. Er wordt gewerkt aan verschillende educatieve projecten, zoals Via2018 School en Via2018 University. Daarnaast zijn er projecten op het gebied van opera (vijf residenties in de Euregio ontwikkelen ‘masters’projecten met amateurs en professionals), city songs (songproject), popmuziek (Muziekgieterij, Musicodroom en bands uit Luik werken aan popprojecten voor beginnende en startende bands), binnengrenzen en grenspatrouille (Theatre de la Place uit Luik, CC Hasselt, Theater aan het Vrijthof uit Maastricht, afde-

ling Cultuur van de stad Aken werken met Theatermakershuis de Queeste aan een voorstelling rond verdwenen binnengrenzen). Heiligdomsvaarten en processies (coproductie van Comagnie Cecilia uit Gent, Theater Antigone uit Kortrijk, De Werf uit Brugge, La Filature uit Mulhouse en Via2018), architectuur (prijsvraag rond het thema De Euregio, een stad), kermissen (theater/dansproductie met kermissen als thema), geschiedenis van het landschap, onderzoek naar industriële geschiedenis, kolenbergen en landschappen van Het Graafschap Loon tot De Voerstreek), TopKunst, kunsten antiekverzamelaars (verankeren van TEFAF, Tijdelijk Museum van de 20e eeuw) en private collecties. Projecten op het gebied van mode, taal, film en taxi’s die over de grens werken, zijn nog in voorbereiding. Het oprichten van een Euregionaal dansplatform wordt genoemd als nieuw te ontwikkelen.

7.2 Cultureel aanbod in de Euregio Op het gebied van het cultuuraanbod zijn geen concrete ambities geformuleerd. In Via2018 wordt gesproken over het in positie brengen van kunst en cultuur en het ongedaan maken van de hiaten in het culturele veld. Het aangaan van verbindingen, het opzoeken van complementariteit en het scheppen van voorwaarden worden aan deze ambitie verbonden. Zoals in hoofdstuk 5 al geschetst, is uit de vele gesprekken die wij zowel binnen als buiten het culturele veld hebben gevoerd, gebleken dat men behoefte heeft aan concretere handvatten. De ambities zijn te vaag geformuleerd om aansprekend te zijn en initiatief op te wekken. Tegelijkertijd worden de ambities wel onderschreven.

7.2.1 Variatie, afstemming en verbinding van het aanbod Het culturele aanbod in de Euregio is groot en gevarieerd. Uniek aan de Euregio is dat deze variatie wordt

80

bepaald door aanbod van zowel professionele kunst en ‘hoogcultuur’ als van amateurkunst en ‘volkscultuur’. Met name het laatste onderscheidt de Euregio van andere kandidaten voor Europese Culturele Hoofdstad 2018 en vormt een belangrijke gemene deler van de verschillende partnergemeenten. Met haar bekende carnavals en nog altijd levendige HaFaBra-verenigingen is volkscultuur in de Euregio sterk aanwezig en wordt door de inwoners ook in sterke mate gewaardeerd. Het alternatieve culturele aanbod is in de Euregio relatief ondervertegenwoordigd. Dit wordt zowel binnen het culturele veld als door de inwoners van de Euregio als een gemis ervaren. Als bijlage hebben we een overzicht opgenomen van het cultuuraanbod per (partner)gemeente. In lijn met de variatie aan culturele faciliteiten (hardware) zien we ook bij de variatie van het cultuuraanbod dat deze op het niveau van de Euregio weliswaar groot is, maar dat dit niet in dezelfde mate geldt


voor de partnergemeenten. De grotere steden zoals Luik en Aken hebben een gevarieerder cultuuraanbod dan Maastricht, Maastricht heeft weer een grotere variatie dan bijvoorbeeld Heerlen en Sittard-Geleen. Dit is gezien de schaal van de steden ook logisch en betekent allerminst dat alle gemeenten eenzelfde mate van variatie zouden moeten nastreven. Het betekent wel dat, meer dan nu gebeurt, aanbod op elkaar afgestemd moet worden en er actieve verbindingen gezocht moeten worden tussen instellingen in de Euregio. Pas dan wordt de variatie die er op het niveau van de Euregio bestaat ook beschikbaar gemaakt voor de individuele gemeenten en krijgt de Euregio, als min of meer coherente regio, daadwerkelijk (culturele) betekenis. Om de titel van Europese Culturele Hoofdstad te winnen, en de commissie ervan te overtuigen dat de Euregio meer is dan een naam of bestuurlijk construct, moet de Euregio meer zijn dan de som der delen.


Zoals in paragraaf 2.4 beschreven, zijn er op dit moment al verschillende samenwerkingsverbanden en Euregionale festivals en evenementen. Regiotheaterdans, een initiatief van het Theatre de la Place (Luik), het Vrijthof (Maastricht), Cultureel centrum Hasselt, het Culturbetrief van de stad Aken en Chudoscnik Sunergia (Eupen), is hier een goed voorbeeld van. Deze partijen hebben zich voor drie jaar aan elkaar gecommitteerd in het programma REGIOTheater/REGIODans dat ondersteund wordt door de Europese INTERREG IV-fondsen. Doel van Regiotheaterdans is ’om zichzelf een gemeenschappelijke culturele identiteit toe te kennen waarbij toch eenieders eigenheid bewaard blijft’ (www.regiotheaterdans. eu). Vanuit Regiotheaterdans worden er Euregionale projecten ontwikkeld voor een Euregionaal publiek dat met gratis pendelbussen door de Euregio wordt vervoerd. Het wiel hoeft dus niet opnieuw uitgevonden te worden, MCH2018 begint niet bij nul. Het is zaak om de ervaring die er in deze samenwerking is opgedaan te ontsluiten en lessen te trekken die het moeten vergemakkelijken om samenwerking aan te gaan en initiatieven te stimuleren. Hierbij speelt een aantal factoren een rol: 1. Voorwaarden van boven. Zoals in het hoofdstuk over orgware reeds beschreven, zullen de praktische voorwaarden voor samenwerking aanwezig moeten zijn. Afstemmen van regelgeving en subsidievoorwaarden maken daar een belangrijk deel van uit. 2. Initiatief van onderop in combinatie met inhoudelijke kaders. Tegelijkertijd zal het initiatief van onderop moeten komen. Instellingen moeten zelf de meerwaarde van samenwerking inzien, dat kan de overheid niet voor ze bepalen. Het projectbureau Via2018 kan wel heldere inhoudelijke kaders creëren waarbinnen samenwerking opgezocht kan worden. Hoewel de kaders op het procesniveau op hoofdlijnen aanwezig zijn (zie ook orgware) is de inhoudelijke uitwerking van de kaders op dit moment nog weinig concreet (‘Ik ben cultureel kapitaal’ en ‘de Euregio’). In Via2018 wordt gesproken van een Expeditie. Ons inziens kan deze Expeditie er heel goed voor dienen om in interactie met het veld en de inwoners de

81

inhoudelijke kaders nadere invulling te geven. Dit neemt echter niet weg dat er ook voor het op gang brengen van deze interactie minimaal richtinggevende inhoudelijke kaders nodig zijn. 3. Taal- en cultuurverschillen. In lijn met wat er voor het bestuur in de Euregio geldt (orgware), lopen ook de culturele instellingen die grensoverschrijdende samenwerking aangaan tegen taal- en cultuurverschillen op. Dit maakt de samenwerking er niet altijd makkelijker op en is tijdrovend. Er wordt in de praktijk vaak pragmatisch mee omgegaan. In sommige projecten wordt bijvoorbeeld afgesproken dat iedereen zijn eigen taal spreekt. Het blijft uiteindelijk een kwestie van geduld en gewenning en is een horde die in het licht van de toekomst van de Euregio, en specifiek in het licht van MCH2018, genomen zal moeten worden. Of wat ons betreft zelf een specifiek speerpunt zou moeten worden (zie paragraaf 7.5)

7.2.2 Kwaliteit en zichtbaarheid van het aanbod De kwaliteit van het aanbod in de Euregio is goed en past in grote mate bij de vraag van het aanwezige publiek in de Euregio. Voor cultuurliefhebbers die regelmatig grote culturele hoofdsteden aandoen, is het aanbod in de Euregio niet zo spannend. In dit opzicht kan de Euregio niet concurreren met het cultuuraanbod van de hoofdsteden (Amsterdam, Brussel, Berlijn) en sommige van de andere kandidaten (Utrecht). Om in 2018 op een Europees niveau onderscheidend te zijn, zal er een kwaliteitsslag in het aanbod moeten plaatsvinden. Deze kwaliteitsslag is deels te bewerkstelligen vanuit bestaand aanbod, de TEFAF, en de bekende festivals kunnen bijvoorbeeld in 2018 een doorlopend evenement zijn, maar zullen ook van buiten aangetrokken moeten worden. Om hierin te slagen, is een duidelijk uitgewerkt inhoudelijk kader belangrijk. Wie en wat ga je aantrekken? En wat ga je internationaal bekende kunstenaars vragen om te doen? Mensen vragen om zich te verhouden tot de regio is daarbij onvoldoende richtinggevend (Via2018:14).

82

Uit de culturele monitor blijkt dat er in vrijwel alle gemeenten verschil bestaat tussen de waardering en de beleving van (verschillende onderdelen van) cultuur. Hasselt vormt hierop een opvallende uitzondering. Wanneer je de culturele monitor naast het aanwezige aanbod legt, blijkt echter ook dat de beleving van het publiek niet altijd correspondeert met het daadwerkelijk aanwezige aanbod. In SittardGeleen wordt eigentijdse kunst bijvoorbeeld hoger gewaardeerd dan beleefd, terwijl er in Het Domein regelmatig tentoonstellingen zijn op het gebied van eigentijdse kunst. Dit kan betekenen dat het publiek nog meer aanbod op het vlak van eigentijdse kunst zou willen zien, maar het kan ook betekenen dat het bestaande aanbod onvoldoende bekend is. Dit beeld komt ook uit de interviews naar voren. Wij constateren dat het culturele aanbod vaak wel aanwezig is, maar dat dit niet altijd bekend is bij het publiek of de culturele instellingen (vergelijk ook met de aanwezigheid van culturele faciliteiten). Binnen de verschillende partnersteden zijn er culturele agenda’s die het aanbod van de betreffende gemeente weergeven. Uit het voorbeeld van Sittard-Geleen blijkt dat dit misschien onvoldoende is om het publiek te informeren over het aanbod. Kansen liggen er op het gebied van alternatieve communicatiekanalen: school, werk, twitter, winkelcentra of openbaar vervoer zijn hier enkele voorbeelden van. Hoewel niet expliciet meegenomen in de culturele monitor maar wat wel uit de gesprekken is gebleken, is dat de bekendheid met het cultuuraanbod buiten de eigen gemeente nog kleiner is. Hier valt winst te behalen. Op dit moment bestaat er geen (up-to-date) Euregionale cultuuragenda. Een eerdere poging te komen tot een dergelijke agenda in het kader van het INTERREG-programma is mislukt. Wij pleiten er voor om snel een nieuwe poging te initiëren. Door een meertalige website te maken (of een bestaande website uit te breiden) waarop het aanbod in de gehele Euregio beschikbaar komt, is de kans groot dat de bekendheid zal toenemen. Alleen het aanbod weergeven, is waarschijnlijk onvoldoende: je moet de websitebezoeker handvatten aanreiken. Immers, hoe weet iemand nu dat gezelschap X in de stad net over de grens hem of haar zal aanspreken? Door bijvoorbeeld met profielen te werken, kan dit


opgelost worden. Bezoekers van de website kunnen aangeven waar ze in hun eigen stad graag naartoe gaan, op basis waarvan er suggesties worden gedaan van cultuuraanbod in andere steden (vergelijkbaar met de ‘you might also like’-service van Amazon). Voor bezoekers die in principe wel bekend zijn met het aanbod over de grens biedt een dergelijke website een overzicht van de actuele uitagenda’s in de Euregio.

7.3 Publiek in de Euregio MCH2018 wordt gezien als vliegwiel voor uitwisseling en mobiliteit van het publiek binnen de Euregio. Deze ambitie wordt breed onderschreven. Het is opvallend dat een redelijk percentage van de inwoners van de Euregio aangeeft regelmatig een andere stad in de Euregio te bezoeken met een cultureel doel. Opvallend omdat het beeld bij het bestuurders en de culturele instellingen binnen de Euregio anders is. Om het publiek en de mobiliteit van het publiek binnen de Euregio te vergroten, gelden globaal drie voorwaarden: •• Weten. Om gebruik te maken van het culturele aanbod in de Euregio moet het publiek eerst op de hoogte zijn van het aanbod. In de vorige paragraaf is hier uitvoerig aandacht aan besteed. •• Willen. Het publiek moet gebruik willen maken van het culturele aanbod. Hoewel dit geen heilig moeten is, kan via onder meer cultuureducatie de interesse in cultuur wel vergroot worden. •• Kunnen. Als het aanbod bekend is en men heeft besloten van het aanbod gebruik te willen maken, moet er ten slotte ook de mogelijkheid zijn om dit kunnen te doen. Naast financiële mogelijkheden willen we vooral de mogelijkheden op het gebied van infrastructuur (ov) benadrukken. Dit is, zoals in het vorige hoofdstuk toegelicht, een belangrijk aandachtspunt in de Euregio. Naast het perspectief op een Euregionaal publiek dat zich door de regio begeeft, is er ook een perspectief denkbaar waarbinnen het publiek niet beweegt en slechts de mobiliteit van het aanbod wordt vergroot.


Internationaal aanbod trekt dan als het ware aan het publiek voorbij. Gezien de genoemde voorwaarden voor mobiliteit en het vergroten van het publiek zou een combinatie gezocht moeten worden tussen beide perspectieven. Een te eenzijdige focus op een immobiel publiek en een mobiel aanbod staat op gespannen voet met de ambitie om ook de uitwisseling tussen publiek in de Euregio te vergroten. Wel moeten alle culturele producties zo mogelijk minimaal in Maastricht te zien zijn, aangezien dit de kandidaatstad is.

7.3.1 Kracht door verbinding, energie door confrontatie Een rode draad door de ambities zoals geformuleerd in onder andere Via2018 is het verbinden van cultureel aanbod, culturele instellingen, projecten en culturele tradities (‘cultuurprojecten die zich als een keten door het gebied aaneenrijgen’).Verbinden over de grenzen van gemeenten, provincies en landen maar ook het verbinden van culturele disciplines, hoogcultuur en volkscultuur. Daarnaast betekent verbinden in de ambities voor MCH2018 ook het aansluiten bij wat er al in de regio is. Het zoeken en leggen van verbindingen (in de brede zin van het woord) is door de hele Euregio een van de meest onderschreven ambities voor MCH2018. De ambitie past ook goed bij een regio die bestaat uit meerdere landen, provincies, steden en dorpen waarbinnen ook nog eens drie talen worden gesproken. Dit maakt de Euregio als kandidaat uniek, het is een kracht. Het zoeken van verbindingen is tegelijkertijd ook moeilijk, juist in de Euregio waar nog sterker dan bij de andere kandidaten verschillende belangen en belangengroepen een rol spelen en het zoeken van aansluiting bij wat er al is, vanwege de grote diversiteit in de regio, extra inspanningen vergt om tot een min of meer coherent verhaal of programma te komen dat herkenbaar is voor de Euregio. ’It has become clear that the job of ECOC operational directors was to balance different and sometimes opposing factors to create a programme that suited a particular city’ (Palmer I, 2004:60). Wij behandelen hier die factoren die samenhangen met het culturele aanbod (de software). Het programma moet volgens Palmer een balans vinden tussen onder meer:

83

•• •• •• ••

traditionele en hedendaagse cultuur ‘high profile’-evenementen en lokale initiatieven hoogcultuur en volkscultuur (populaire cultuur) gevestigde instellingen en onafhankelijke kunstenaars en artiesten •• internationale namen en lokaal talent •• bestaande activiteiten en nieuwe activiteiten •• professionele en amateurkunst (of community-kunst). Deze opposities zijn voor de Euregio zeer herkenbaar en relevant, zo blijkt ook uit ons onderzoek. Een aantal van bovengenoemde opposities springt bijzonder in het oog en is kansrijk om het programma van de Euregio richting mee te geven: traditionele en hedendaagse cultuur; hoogcultuur en volkscultuur en professionele kunst en amateurkunst. Deze tegenstellingen spelen zowel binnen het bestuurlijke en culturele veld, maar ook onder het publiek. De tegenstellingen zijn als volgt te clusteren: Europees niveau: vernieuwende hoogcultuur

Bindend in de Euregio: het volkse

Hoogcultuur, deel van de professionele kunst, hedendaagse cultuur

Traditioneel aanbod, deel van de professionele kunst, volkscultuur en amateurkunst

Uit de culturele monitor en de interviews blijkt dat volkscultuur door de inwoners van de Euregio sterk wordt gewaardeerd, sterker: het verbindende culturele element binnen de Euregio is de volkscultuur en is de grote betrokkenheid bij de amateurkunsten. Kenmerkend voor de Euregio is de sterk aanwezige en levendige volkscultuur (carnaval, HaFaBra, Reuzefeesten, etc.) en amateurkunst. Volkscultuur is de belangrijkste gemene deler in de Euregio. Het is zeker niet de enige gemene deler, maar wel één die op dit moment bij grote delen van de bevolking wordt beleefd. Om de binding met de inwoners van de Euregio te behouden, is het dan ook belangrijk om die volkscultuur onderdeel uit te laten maken van het programma. Het is een noodzakelijke voorwaarde om, zoals Palmer ook zegt, tot een herkenbaar programma te komen: dat wat kenmerkend is voor de Euregio moet in het programma terugkomen. Volkscultuur is echter lokaal gebonden en is als thema niet voldoende om op Europees niveau competitief te zijn: iemand uit Parijs stapt niet in de trein naar Has-

84

selt, Aken, of Maastricht voor dergelijk aanbod. Om op Europees niveau mee te kunnen doen als Culturele Hoofdstad, is ook vernieuwd, experimenteel aanbod nodig, dat ook mensen van uit de rest van Europa trekt. Ook trekt een lokale brassband uit Luik niet snel publiek uit andere steden binnen de Euregio, als daar niet toevallig een bekende in meespeelt. Er is dan ook meer voor nodig om het publiek te laten reizen. Niet alleen balans, ook verbinding en confrontatie Uitgaande van de insteek van Palmer zou in het kader van MCH2018 dan ook gezocht moeten worden naar een balans tussen deze ‘Europese’ en ‘Euregionale’ ingrediënten. Om met deze ingrediënten echter tot een interessant programma te komen, is het zoeken van een balans ons inziens een noodzakelijke, maar onvoldoende voorwaarde. Het zoeken van een balans betekent namelijk dat er dan in het programma aandacht is voor bijvoorbeeld zowel volkscultuur als hoogcultuur. Dat zou kunnen impliceren dat je ze als afzonderlijke programmaonderdelen zou moeten aanbieden. Beide ingrediënten afzonderlijk aanbieden, zegt echter nog niets over hoe deze twee ingrediënten zich tot elkaar verhouden. In lijn met de ambities in Via2018 om juist de verbinding op te zoeken, concluderen wij dat in de verbinding of juist door een confrontatie tussen de uiteenlopende ingrediënten die zo kenmerkend zijn voor de Euregio kansen liggen om tot een interessant en onderscheidend programma te komen. Daar waar het schuurt, ontstaat warmte (energie). Een dubbele cultuursprong Deze verbinding en confrontatie zouden ons inziens leidend moeten zijn in het samenstellen van het programma; het maakt het mogelijk om de slag te maken van: 1. lokaal niveau naar Euregionaal niveau: Bijvoorbeeld volkskunst en amateurkunst als verbindend element. En/ of het ‘operationaliseren van de diversiteit’ in de Euregio (zie ook hoofdstuk 5) door middel van Euregionale producties om tot een gedeeld aanbod op Euregionaal niveau te komen: hoe verhouden de verschillende culturen zich tot elkaar? En hoe verbinden we die op een innovatieve manier?


2. Euregionaal niveau naar Europees niveau: Bijvoorbeeld van volkskunst naar experiment en vernieuwing. Kwaliteitsslag van Euregionaal niveau naar Europees niveau. Op het niveau van producties is de cultuursprong van Euregionaal niveau naar Europees niveau wellicht niet een hele grote, mits de producties er ook echt in slagen door de culturele diversiteit benadrukken en/ of te overbruggen vernieuwend te zijn. Het is de vraag of met deze productionele insteek de cultuursprong wat betreft het aanbod naar het publiek toe ook zal slagen. Wat betreft het publiek en betrokkenheid van de bewoners van de Euregio is de volkscultuur/ amateurkunst de grote gemene deler. Net als op het bestuurlijke vlak (zie hoofdstuk 5) is ook hier sprake van een dubbele cultuursprong. Een risico zou kunnen zijn dat bij de stap van niveau 1 naar niveau 2, de eerste verbinding weer ongedaan gemaakt wordt, omdat door de vernieuwende, experimentele elementen het lokale en Euregionale publiek ‘afhaakt’. Uit de culturele monitor is echter gebleken dat er bij aanzienlijke publieksgroepen in de hele Euregio ook grote waardering is voor vernieuwende en hedendaagse cultuur. Dit zijn niet per definitie dezelfde publieksgroepen die primair volkskunst waarderen, maar gezien de brede waardering en het draagvlak voor volkskunst is er zeker een aanzienlijke groep die beide niveaus kan waarderen en als aanjager kan dienen voor waardering voor deze beide niveaus bij het brede publiek. Het smeden van culturele allianties In Via2018 is nog niet uitgewerkt hoe deze verbinding of confrontatie vorm zou kunnen krijgen. Op een abstract niveau wordt geconstateerd dat voor het leggen van verbindingen een ‘nieuwe mentale ruimte’ nodig is; men moet openstaan voor elkaar en voor wat van buiten komt. Hoewel dit een belangrijke voorwaarde is - wij gaan hier in het volgende hoofdstuk verder op in - biedt het geen concrete handvatten. Wij noemen er hier drie: •• Weten. Om verbindingen te kunnen leggen, moet er ontmoeting zijn, men moet elkaar


leren kennen. Breng mensen van verschillende disciplines, uit verschillende steden met elkaar samen. Het gedeelde enthousiasme dat er in de Euregio voor MCH2018 is, zal ervoor zorgen dat men bereid is om te komen. Het projectbureau MCH2018 zou hiertoe het initiatief kunnen nemen. •• Willen. Smeden van cross culturele allianties: vanuit een wederzijdse wens en belang samen projecten ontwikkelen en uitvoeren. Eén manier om deze culturele allianties tot stand te brengen, is door het inzichtelijk maken van de vraag, maar vooral van het aanbod dat verschillende partijen in het licht van MCH2018 hebben (zowel publiek als privaat). Partijen kunnen gebruikmaken van elkaars aanbod of aanbod doen op elkaars vraag: door het matchen van het aanwezige aanbod kunnen zowel nieuwe ideeën als uitvoeringsallianties tot stand komen. Het werken met vraag en aanbod zorgt ervoor dat allianties dicht tegen het eigen belang van partijen liggen. De kans op duurzaamheid is daarmee een stuk groter. Maak binnen de alliantie duidelijke afspraken over elkaars inbreng, rol en belang. •• Kunnen. Samenwerking ontstaat niet vanzelf, even min als het daadwerkelijk samenwerken in een alliantie. Dit geldt, anders dan soms gedacht wordt, ook voor het culturele veld. Hiervoor is het installeren van een ‘verbindingsofficier’ raadzaam. In het projectbureau MCH2018 zal hiervoor iemand beschikbaar moeten worden gemaakt die zich fulltime kan richten op het samenbrengen van partijen, smeden van allianties en het begeleiden van afgesloten allianties. Bestaande platforms als WIRNOUSWIJ kunnen hieraan ook een bijdrage leveren en samenwerken met deze ‘verbindingsofficier’.

85

7.4 Cultuurbeleid 7.4.1 Afstemmen van gemeentelijk cultuurbeleid in de Euregio Zoals in paragraaf 2.5 beschreven, wordt in de verschillende partnergemeenten en de verschillende regio’s cultuurbeleid gevoerd. Tussen het beleid van de verschillende partnergemeenten zit nauwelijks of geen afstemming. Meerdere gemeenten willen zich profileren als productiestad (Heerlen, Sittard-Geleen en Maastricht) en ook de titel culturele (historische) hoofdstad van de Euregio wordt door meerdere gemeenten nagestreefd (Aken en Luik). In lijn met eerdere conclusies over het belang van afstemming van hardware en software geldt ook op het gebied van cultuurbeleid (als onderdeel van software) dat om de Euregio als regio culturele betekenis te geven er meer afstemming zal moeten komen tussen het gemeentelijk beleid. Op die manier ontstaat er ook ruimte om je als gemeente in de Euregio te onderscheiden zonder elkaar daarbij te beconcurreren: er worden afspraken gemaakt over wie zich waarop profileert. In een verdergaande vorm zou


86

nagedacht kunnen worden over Euregionaal cultuurbeleid waar Euregionale cultuursubsidies aan verbonden zijn. In feite is MCH2018 daarvoor een proeve.

7.4.2 Programma met ruimte voor gemeentelijk profiel In de aanloop van MCH2018 zijn afstemming van en aansluiting bij het gemeentelijke cultuurbeleid randvoorwaardelijk. Dit geldt met name voor de gemeenten buiten Maastricht. Het programma voor MCH2018 zal zo vormgegeven moeten worden dat gemeenten er het eigen beleid aan kunnen verbinden. Voor Heerlen en Sittard-Geleen betekent dit bijvoorbeeld ruimte voor urban culture of creatieve industrie. Door gebruik te maken en het bewust positioneren van gemeentelijke cultuurprofielen wordt de diversiteit in de regio maximaal benut en is het voor het publiek duidelijk waarvoor je in welke gemeente moet zijn. De huidige profielen (bijvoorbeeld ‘Hasselt stad van de smaak’) kunnen daarbij ingezet worden, maar alleen met die elementen die passen binnen het programmatische concept MCH2018 kunnen ook het predicaat MCH2018 krijgen. Zoals al geschetst in hoofdstuk 5 zou door te veel programmatische vrijheid vanuit de individuele steden en regio’s anders een te grote versnippering kunnen optreden. (Bestuurlijk) draagvlak voor het project is zeer belangrijk en een dergelijke ruimte voor partners zou daaraan kunnen bijdragen. Uiteindelijk moet de toekomstige directie echter wel een afgewogen en uitgebalanceerd programma kunnen samenstellen. Wij stellen dan ook voor per stad (en eventueel ook per regio) een projectleider in te stellen die in afstemming met de directie MCH2018 een deel van het programma binnen de vastgestelde thematiek bottom-up invult. Dat laat steden overigens vrij om in 2018 voor de eigen bevolking ook andere zaken te organiseren, zonder het predicaat MCH2018. Deze activiteiten moeten uiteraard het MCH2018-project niet ‘bijten’. De profielen van de steden die op basis van het beleid en op basis van de culturele monitor naar voren zijn gekomen, vullen elkaar ook zonder expliciete afstemming wel aan. Heerlen en Sittard-Geleen zetten, bij de afwezigheid van een historisch centrum, in op innovatie en creatieve industrie, terwijl Maastricht

en Aken juist aan hun historische karakter en vele monumenten herkenbaar zijn. Hasselt heeft een sterk imago opgebouwd op het gebied van gastronomie en ‘joie de vivre’ en Luik is al meer grootstedelijk, met een diversiteit aan inwoners en culturen aantrekkelijk en bekend vanwege de opera.

Hasselt Nederlands Limburg

Belgisch Limburg

Regio Eupen

MCH 2018

(Regio) Luik

(Regio) Aken

Heerlen Sittard- Geleen

7.4.3 Benutten van bestaand beleid voor MCH2018: culturele biografie en culturele carrières In Maastricht wordt gewerkt aan het optekenen van een culturele biografie (www.zichtopmaastricht.nl) door het ‘tastbare’ verleden (bouwwerken, monumenten, kunstwerken, documenten, tekeningen, foto’s, gebruiksvoorwerpen, het gesproken woord, film, video) betekenis te geven in het heden. Doel van de culturele biografie is om de huidige identiteit van Maastricht als onder meer winkelstad, kennisstad, uitgaansstad en congresstad verder te verdiepen door ook de identiteiten uit het verleden naar voren te halen. Deze ambities worden onderschreven door de gesprekspartners die het project kennen. De Euregio heeft een gedeelde geschiedenis. Naast volkscultuur, die hier ook mee samenhangt, is de gedeelde geschiedenis een gemene deler die in het licht van MCH2018 benut kan worden. Er lijken dan kansen te liggen in het verbinden van de culturele biografie van Maastricht aan MCH2018: een culturele biografie van de Euregio. Lessen die eruit de culturele biografie van Maastricht zijn getrok-


87

ken, hebben te maken met de duurzaamheid van de biografie: de verankering met de instellingen zou niet voldoende zijn geweest.

cultuuraanbod, waardoor er meer betaalde banen zouden komen, past niet bij de huidige omvang van het publiek (de vraag).

Kracht van de culturele biografie is de verbinding met het heden; dat spreekt mensen aan. Het is wat ons betreft ook een voorwaarde voor het gebruiken van het gedeelde verleden voor MCH2018: het in samenhang beschouwen van de gedeelde geschiedenis en volkscultuur en dit het verbinden aan experiment en vernieuwing (dubbele cultuursprong).

Er liggen wel kansen in het stimuleren van een culturele carrière in de Euregio: grotere schaal, inspirerende rauwe omgeving met historische stadscentra. Het zou een gemeenschappelijke inspanning moeten zijn van de verschillende partnergemeenten. Uitwisseling over opleidingsmogelijkheden, specialisaties, arbeidsplaatsen, atelierruimten, etc. binnen de verschillende gemeenten kunnen bijdragen aan de motivatie om in de Euregio te blijven doordat er aantrekkelijke carrièrepaden ontstaan die de afzonderlijke gemeenten niet kunnen bieden. Besteed daarbij ook aandacht aan het beroepsonderwijs. Studenten uit het beroepsonderwijs blijven vaker in de stad of regio wonen. Kansen liggen er in om deze groep aan cultuur te verbinden, of cultureel te engageren. Hier komen we in de volgende paragraaf ook op terug.

Het cultuurbeleid van Maastricht heet ‘Maastricht, stad van Culturele Carrières’. In het beleid wordt omschreven hoe elke Maastrichtenaar een eigen ‘carrière’ kan maken in de wereld van kunst en cultuur. Maastricht heeft moeite om kunstenaars nadat ze hun opleiding in Maastricht hebben afgerond, vast te houden. De oriëntatie is sterk gericht op de Randstad of op andere Europese hoofdsteden. Wij lichten het beleid van Maastricht hier kort uit, omdat ook andere steden in de Euregio te maken hebben met een uittrek van (niet alleen) kunstenaars na het afronden van een opleiding. Meer in het algemeen heeft de regio ook te maken met bevolkingskrimp. Maastricht wil door middel van haar beleid proberen kunstenaars voor de stad te behouden. Deze ambitie wordt in de gesprekken die wij in het kader van de SWOT voerden sceptisch bekeken. Sommige mensen benadrukken dat je de concurrentie met de Randstad niet kan winnen: de werkgelegenheid is in de culturele sector van de Randstad nu eenmaal beter dan in Maastricht. Anderen brengen naar voren dat je het niet moet willen winnen: het zou juist heel goed zijn voor de individuele kunstenaar om de vleugels na een opleiding in Maastricht uit te slaan in bijvoorbeeld Berlijn. Wij denken dat er beperkte ruimte bestaat om de kans op een culturele carrière in Maastricht te vergroten. Er zit ruimte in het creëren van een tolerant klimaat, dit komt in het volgende hoofdstuk aan de orde, waardoor kunstenaars (van buiten) het gevoel hebben geaccepteerd te worden. De ruimte die er bestaat op de culturele arbeidsmarkt is echter beperkt. Het aantal betaalde banen in de culturele sector van Maastricht is kleiner dan het aantal werkzoekenden. Het creëren van meer betaalde banen is slechts in beperkte mate mogelijk: schaalvergroting van het

7.5 Cultuureducatie In Via2018 wordt het investeren in (kunsten cultuur)educatie als een van de belangrijkste en noodzakelijke elementen uit het plan gezien. ‘Eigenlijk is deze constatering meer dan voldoende. Vele, vele studies en onderzoeken gaan aan deze constatering vooraf’ (Via2018: 32). Het is onderdeel van de Expeditie naar 2018.

7.5.1 Cultuureducatie en -participatie als stimulans voor uitwisseling in de Euregio Cultuureducatie geldt als belangrijk onderdeel van de ontwikkeling van het kind en vormt een speerpunt van het overheidsbeleid (zie onder andere Anne Bamford, 2006; Kwaliteit en consistentie – Arts and Cultural Education in Flanders, 2007; Netwerken en verbindingen: arts and cultural education in The Netherlands, 2007, al is dit volgens sommigen alweer achterhaald). Cultuureducatie brengt jongeren in contact met cultuur en draagt bij aan het latere cultuurbezoek van deze jongeren: In paragraaf 6.2.2 zijn er drie voorwaarden geschetst voor (grensoverschrijdend) cultuurbezoek in de

88

Euregio. Cultuur willen bezoeken, is een van de drie voorwaarden die nauw samenhangt met cultuureducatie want zoals het Nederlandse spreekwoord luidt: ‘wat de boer niet kent, vreet hij niet’. Cultuureducatie draagt dan ook bij aan het creëren van het toekomstig publiek dat vraagt naar Euregionaal aanbod. Het benutten van cultuureducatie voor het stimuleren van culturele uitwisselingen in de Euregio en cultuurbezoek over de grens, is een breed gedragen ambitie en wat ons betreft een grote kans. Je kan er niet vroeg genoeg mee beginnen. De Stichting Voortgezet Onderwijs Parkstad Limburg heeft hier reeds ervaring mee en organiseert culturele rondreizen door de Euregio voor haar leerlingen: alleen over de Euregio praten is onvoldoende, je moet leerlingen echt fysiek in aanraking laten komen met (het cultuuraanbod van) andere steden. Ook Euregio-Schüler-Literatuur laat kinderen in de Euregio kennis maken met elkaar en met literatuur. Eerder noemden we al het voorbeeld van Regiotheaterdans waar het publiek ook met gratis pendelbussen door de Euregio wordt vervoerd om zo op verschillende plaatsen gebruik te maken van het culturele aanbod. We zouden in het kader van MCH2018 dit nog een stap verder willen voeren: stel bijvoorbeeld tot doel dat in 2018 schoolkinderen elkaars taal verstaan en kennis hebben van elkaars cultuur. In de kennis van elkaars taal en cultuur ligt de sleutel tot een Euregionaal cultureel bewustzijn. We denken hierbij aan lespakketten voor scholen, maar ook aan buitenschoolse culturele trajecten waarbij schoolkinderen actief betrokken worden. In het kader van MCH2018 zou er een Euregionaal netwerk gevormd kunnen worden van onder andere lagere scholen, middelbare scholen, beroepsonderwijs en culturele instellingen die op structurele basis onderlinge uitwisseling organiseren. Zoals al eerder opgemerkt, biedt het betrekken van het beroepsonderwijs een uitgelezen kans. Het beroepsonderwijs wordt tot op heden minder in relatie gebracht met cultuur, terwijl juist de leerlingen uit het beroepsonderwijs langer in de Euregio blijven dan bijvoorbeeld universitaire of kunstacademiestudenten. Educatie is ten slotte ook een manier om de Europese dimensie in het MCH2018-programma te reflecteren (Palmer I, 2004:86).


Naast educatie stellen wij ook voor in de missie een sterk verband met Bildung van volwassenen: een bredere vorm van Bildung van de bewoners van de Euregio in het algemeen. Dit programma zou in de hele Euregio toegepast moeten kunnen worden en kan ter inspiratie dienen voor dergelijke programma’s elders in Europa. Er kan hierbij bijvoorbeeld samengewerkt worden met onder meer bibliotheken (lezingen, plaatselijke bibliotheken) en media: denk bijvoorbeeld aan een ‘making of MCH2018 ’-programma’s en andere culturele uitzendingen op lokale en regionale zenders. Met dergelijke activiteiten zou men na het opstellen van het bid book al moeten beginnen.

7.6 Creatieve industrie en alternatief cultuuraanbod De ambitie om de creatieve industrie en het alternatieve cultuuraanbod te versterken, wordt gedeeld en als randvoorwaarde voor MCH2018 genoemd. Uit de culturele monitor blijkt dat men een alternatief cultuuraanbod sterk waardeert, het wordt in mindere mate beleefd (Hasselt vormt een uitzondering) zelfs als het wel aanwezig is. Het aantal bezoekers van bijvoorbeeld galerieruimten in broedplaatsen is volgens de kunstenaars niet hoog. Kansen liggen in het vergroten van de zichtbaarheid van de creatieve industrie, het alternatieve aanbod en het scheppen van een klimaat waarin er meer ‘out of the box’ gedacht wordt. Die wens lijkt ook bij de gemeente aanwezig, maar het is lastig om het ‘procedurele denken’ en de regie los te laten. Juist vanuit de creatieve industrie kunnen ‘bottum-up’-initiatieven ontstaan die bijdragen aan (het programma van) MCH2018. Een maandelijks overleg van ‘makers’ dat geïnitieerd is door Rondeel is hier een voorbeeld van. In de creatieve industrie lijkt het gebruikelijk(er) om over landsgrenzen heen te kijken en samenwerking op te zoeken. Het in de aanloop naar MCH benutten van de (internationale) netwerken die er binnen de creatieve industrie bestaan, wordt als kans gezien.


7.7 Verduurzaming van investeringen MCH2018 Breed gedeelde ambitie is dat MCH2018 meer moet zijn dan een ‘eenmalig feestje voor Maastricht’. MCH2018 zou moeten bijdragen aan een duurzame ontwikkeling van cultuur in de Euregio. Zoals in hoofdstuk 5 al omschreven, blijkt dat er bij het culturele veld wantrouwen bestaat jegens de bestuurlijke intenties met MCH2018: gaat het wel om een wezenlijke interesse in cultuur, vragen zij zich af. Door met een duidelijke visie te komen op wat MCH2018 zou kunnen betekenen voor cultuur in de Euregio, en hier bestuurlijke en financiële consequenties aan te verbinden, kan dit wantrouwen worden verminderd. Een dergelijke visie ontbreekt op dit moment. Ingrediënten voor een visie op de verduurzaming van de investeringen in MCH2018 zouden in elk geval moeten bestaan uit een vergaande afstemming op bestuurlijk niveau, op het niveau van culturele faciliteiten, cultureel aanbod en cultuureducatie: ‘More often than not, the ECOC cultural programme did not influence the way in which the cultural department of the municipality determined its future strategies or priorities, or the ways in which many cultural institutions already working in the city approached their work and its publics. In many ECOC, two parallel programmes were in evidence: ‘business as usual’ and ‘something different’‘ (Palmer I, 2004:72). Als de Euregio zich als betekenisvolle regio wil ontwikkelen, en daar is zeker (economische) aanleiding voor, dan is deze vergaande afstemming noodzakelijk. Naast het gemeentelijke cultuurbeleid is het dan ook zeer goed voorstelbaar dat er wordt gewerkt aan een Euregionaal cultuurbeleid waarin deze afstemming wordt vastgelegd. MCH2018 kan hier een vliegwiel voor zijn.

7.8 Europese criteria en software Een stad wordt niet tot culturele hoofdstad aangewezen op basis van intrinsieke kwaliteiten: naast het laten zien wat er al is (zoals bij erfgoed Unesco) zal er een speciaal programma ontwikkeld moeten worden.

89

Hier wordt in Via2018 in voorzien. Wij hebben daarover opgemerkt dat je daarbij goed kan voortbouwen op wat er is en dat het interessant is om de diverse en soms uiteenlopende kenmerken van de Euregio met elkaar te verbinden of te confronteren. Om tot een kwalitatief en Europees aansprekend programma te komen, zal (zullen) ook internationaal relevante kunst(enaars) aangetrokken moeten worden. Dit is een aandachtspunt. Het evenement moet de nadruk leggen op de gemeenschappelijke aspecten en de verscheidenheid van de Europese culturen om samenwerking te versterken. Onder culturele verscheidenheid wordt ook de rijkdom verstaan die het resultaat is van het samenleven van de autochtone bevolking, migranten en nieuwkomers uit Europese of andere landen. De kandidatuur van Maastricht namens de Euregio leent zich bij uitstek om vorm te geven aan dit criterium. Via2018 maakt dit ook tot een van haar speerpunten. Belangrijk aandachtspunt is de aandacht voor de allochtone bevolking. Dit komt nu onvoldoende terug in de plannen. Met name Luik heeft een multiculturele samenleving. Bevorderen van de samenwerking tussen culturele actoren, kunstenaars en steden in de desbetreffende lidstaat en in andere lidstaten in alle culturele sectoren: dit criterium past bijzonder goed bij de ambitie om verbindingen te leggen in de Euregio. In Via2018 (tussenrapportage) worden ook concrete projecten genoemd die daarop zijn geënt. De samenwerking tussen verschillende culturele sectoren hebben wij benoemd als kans, maar komt nu nog onvoldoende terug in de plannen en projecten. Tegelijkertijd constateren wij dat een meer structurele afstemming en verbinding (van beleid, bestuur, educatie, aanbod) in de Euregio nu nog onvoldoende is. Aandacht vestigen op de rijke culturele diversiteit in Europa: de culturele diversiteit in de Euregio is in de huidige plannen voorzien. Aandacht voor de culturele diversiteit van Europa komt in niets tot weinig aan bod. Er worden (in Via2018) verbindingen gezien tussen met name de geschiedenis van de Euregio en de geschiedenis van Europa. Dit punt zou in relatie tot culturele diversiteit in Europa verder uitgewerkt moeten worden.

90

Naar voren brengen van de gemeenschappelijke aspecten van Europese culturen: dit criterium vindt zijn weerslag in het zoeken naar een gedeelde identiteit in de Euregio (zie ook de hoofdstukken Hoofdambitie en Orgware). In lijn met de opmerkingen bij het vorige criterium geldt ook hier dat de zoektocht naar gemeenschappelijkheden verder zal moeten reiken dan de Euregio. Ook de relatie van gemeenschappelijkheden van de culturen in de Euregio met de gemeenschappelijke aspecten van andere Europese culturen zal belicht moeten worden. Steun voor de transnationale circulatie van artistieke en culturele werken en producten (speerpunt uit Europese kaderprogramma voor cultuur): dit criterium hangt zoals in dit hoofdstuk beschreven sterk samen met het van bovenaf faciliteren van uitwisseling (zie ook orgware en hardware), maar ook met het initiatief van onderop. Er bestaan in de Euregio al verbanden en projecten die culturele uitwissing als doel hebben (bijvoorbeeld Regiotheaterdans) en ook in Via2018 worden er projecten genoemd met dit doel. Om de Euregio als min of meer coherente culturele regio te kandideren, zou de culturele uitwisseling nog versterkt moeten worden (organiseren van ontmoeting, smeden van culturele allianties). Naast de uitwisseling binnen de Euregio zal er ook aandacht moeten komen voor uitwisseling of circulatie van culturele werken en producten met de rest van Europa. Dit perspectief ontbreekt nu nog. Steun voor de interculturele dialoog (speerpunt uit het Europese kaderprogramma voor cultuur): de zoektocht naar een Euregionale identiteit kan aan dit criterium verbonden worden: dialoog tussen culturen binnen de Euregio, dialoog tussen culturele instellingen en dialoog tussen culturele sectoren. Het benoemen en taal- en cultuurverschillen binnen de Euregio is hier een belangrijk onderdeel van. Er is een project in voorbereiding dat hierover gaat, het Europese criterium onderschrijft nogmaals het belang. Ook hier geldt dat het bredere Europese perspectief niet uit het oog verloren moet worden. Het evenement moet aantrekkelijk zijn en de burgers moeten bij het evenement worden betrokken: het programma voor MCH2018 zal aansprekend moeten zijn voor de bewoners van de Euregio, maar ook voor een breder Europees cultureel publiek. Voor de


Euregio betekent dit dat er een dubbele cultuursprong gemaakt zal moeten worden. Van een lokaal niveau naar Euregionaal niveau: volkskunst en amateurkunst als verbindende elementen en van Euregionaal niveau naar Europees niveau: van volkskunst naar experiment en vernieuwing. De eerste sprong is belangrijk om op Euregionaal niveau te verbinden en om de binding met de burgers in de Euregio te behouden: volkscultuur en amateurkunst worden sterk gewaardeerd. Om het programma ook op een Europees niveau aantrekkelijk te laten zijn, is de tweede sprong noodzakelijk; volkscultuur is op een Europees niveau onvoldoende aansprekend. Aandachtspunt is om de winst uit de eerste sprong niet ongedaan te maken in de tweede sprong. Het door middel van experiment verbinden van volkscultuur en amateurkunst aan vernieuwing, is een kans. Duurzaamheid van het evenement: het evenement moet passen in de ontwikkeling van de stad op lange termijn en als katalysator voor de middellange en lange termijn fungeren. Zowel op het gebied van orgware als op het gebied van hardware en software kan MCH2018 als vliegwiel dienen voor een aantal belangrijke ontwikkelingen. Het slechten van grenzen, afstemmen, verbinden en uitwisselen van cultuur in de Euregio maken daar een belangrijk onderdeel van uit. Nu gebeurt dit incidenteel; op de middellange en lange termijn zal dit een structureel beslag moeten krijgen. Bijvoorbeeld in Euregionaal cultuurbeleid. In Via2018 kan sterker en vooral concreter dan nu het geval is de link gelegd worden tussen MCH2018 en de ontwikkelingen en ambities in de Euregio.


91

Sterkten

Zwakten

• Op niveau van de Euregio veel en redelijk gevarieerd aanbod. • Interessante combinatie van zowel hoogcultuur en volkscultuur, professionele kunst en amateurkunst. • Combinatie van verschillende landen, verschillende talen en verschillende culturen met een gedeelde geschiedenis maakt de Euregio als kandidaat uniek. • Internationale bekendheid van Maastricht en de Euregio (op het gebied van cultuur) door een aantal grote evenementen: • Maastricht: concerten van André Rieu, TEFAF, Jazz festival masters, Amstel Goldrace, Internationaal Jeu de boules Toernooi, Dancetour, Het Parcours, Preuvenemint en World Press Photo. • De belangrijkste evenementen in de Euregio zijn: het ruitertoernooi CHIO (Aachen), Prix de la création (Luik), SHOTS (Hasselt), Warm aanbevolen (Hasselt), Zomer in Hasselt, Theater op de markt (Hasselt), Notorious visuals (Heerlen), Oktoberfeest (Sittard) en Eupen musik marathon. • Maastricht scoort al hoog op gebied van cultuur in de Atlas voor gemeenten.

• Geen concrete ambities en inhoudelijke kaders op gebied van software: ‘Ik ben cultureel kapitaal’ en ‘de Euregio’ zijn niet concreet genoeg. • Euregionaal aanbod is niet zichtbaar. • Beperkt publiek in de Euregio. • Beperkte afstemming van cultuurbeleid en cultureel aanbod in de Euregio. • Er blijven weinig kunstenaars ‘hangen’ in Maastricht. • Geen/onvoldoende eigen producties van internationale relevantie. • Beperkte aanwezigheid en beleving van een alternatief cultuuraanbod en de creatieve industrie. • Beperkte tot geen aandacht voor betrekken van ‘allochtonen’ (bij) kunst en cultuur (dit is een van de criteria van de Europese Commissie).

Kans

Bedreiging

• Benutten van de (internationaal) bekende evenementen en festivals zoals TEFAF, Pinkpop, Pukkelpop en Jazz Masters in de programmering voor MCH2018: maak er doorlopende evenementen van. • Afstemming van het aanbod in de Euregio en van het cultuurbeleid of zelfs het formuleren van Euregionaal cultuurbeleid. • Afstemming en uitwisseling van cultuureducatie in Euregionaal onderwijsnetwerk: aanhaken van het beroepsonderwijs. Het aantal leerlingen binnen het beroepsonderwijs dat na afronding van de opleiding de regio verlaat, is een stuk lager dan dat van de universiteiten. • Benutten van cultuureducatie voor uitwisseling in en bewustwording van de Euregio: leerlingen daadwerkelijk verplaatsen door de Euregio, er over praten is niet genoeg. • Verbinden en confronteren van vernieuwende hoogcultuur met volkscultuur, professionele kunst met amateurkunst: innovatie door experiment. Volkscultuur en amateurkunst om Euregionale bevolking te binden, experiment om ook op Europees niveau aansprekend te zijn. • Zichtbaar maken van het Euregionale cultuuraanbod: bijvoorbeeld via een meertalige website waarop je op basis van een persoonlijk profiel bij het aanbod uitkomt dat voor jouw interessant is. • Vergroten van de mobiliteit van het publiek door het stimuleren van weten (o.a. zichtbaarheid van het aanbod), willen (o.a. cultuureducatie) en kunnen (o.a. bereikbaarheid binnen Euregio). • Vergroten van de mobiliteit van het aanbod: uitwisseling tussen instellingen in de Euregio en benutten van elkaars faciliteiten. • Vergroten van de zichtbaarheid en ontsluiting van het alternatieve cultuuraanbod en creatieve industrie. • Verduurzaming MCH2018: structurele effecten door verregaande afstemming en samenwerking binnen de Euregio op het gebied van cultuur. MCH2018 kan als vliegwiel dienen. • Een ‘verbindingsofficier’ installeren voor het smeden van culturele allianties.

• Kwaliteit en variatie van het cultuuraanbod op niveau van Euregio zijn goed, op niveau van partnergemeenten minder. Dit geldt ook voor Maastricht. Onderstreept het belang van aftstemming en verbinden van aanbod. • Moeilijke relatie hoog- en laagcultuur: min of meer gescheiden werelden waarvan het de vraag is of deze zich tot elkaar willen verhouden. • Thema’s en projecten voor MCH2018 zijn nog weinig uitgewerkt. Zonder kaders is het moeilijk om het culturele veld aan te spreken en internationale artiesten aan te trekken. • Geen uitgewerkte visie op de verduurzaming van MCH2018 (bestuurlijk en financieel): zorgt voor wantrouwen binnen het culturele veld. • Taal en cultuurverschillen: andere wensen van publiek, publieksbereik in vreemde taal, en obstakel in samenwerking tussen instellingen. Hoewel er zeker voorbeelden zijn waarin taal- en cultuurverschillen overwonnen worden, blijft het in veel gevallen toch een obstakel. De wil om samen te werken of een bepaalde voorstelling te bezoeken, moet dan wel erg groot zijn.


93

8. Mentalware 8.1 Inleiding In dit hoofdstuk staan de ambities centraal die geformuleerd zijn op het gebied van mentalware. Onder mentalware verstaan wij alles wat te maken heeft met houding en gedrag, met wat op zijn Engels heet een ‘state of mind’.

8.2 Het creëren van een nieuwe mentale ruimte 8.2.1 Wat is een nieuwe mentale ruimte? De overkoepelende ambitie die in Via2018 wordt geformuleerd, is het creëren van een ‘nieuwe mentale ruimte’. Wat dat precies betekent, een nieuwe mentale ruimte, wordt in Via2018 niet beschreven. Wel wordt het als voorwaarde gezien voor een cultureel dynamisch klimaat, maar ook dat wordt niet nader gespecificeerd. Bij nadere beschouwing lijkt het creëren van een nieuwe mentale ruimte samen te hangen met het vergroten van tolerantie, met openstaan voor nieuwe impulsen en invloeden van buitenaf: ingrediënten die nodig zijn om onderdeel uit te maken van de geglobaliseerde wereld.

8.2.2 Herkenbaarheid in Maastricht Uit de gesprekken die onderdeel uitmaakten van deze SWOT blijkt dat men niet direct weet wat er met mentale ruimte, of het creëren van een nieuwe mentale ruimte, wordt bedoeld. De beleefde vaagheid van het begrip zorgt zelfs voor irritatie. Wanneer de onderzoekers het begrip invulden met termen als het vergroten van tolerantie en een open blik naar buiten, werd het beter begrepen. Het verduidelijken van het begrip mentale ruimte is een kans. In Maastricht wordt het creëren van een nieuwe mentale ruimte, wanneer het wordt gekoppeld aan het vergroten van tolerantie en een open blik, sterk herkend en als ambitie krachtig onderschreven. Maastricht wordt in de gesprekken beschreven als

gesloten, conservatief en arrogant. Het is sterk op zichzelf gericht en ziet dat wat van buiten komt als een bedreiging voor de status quo. Dit beeld wordt door de culturele monitor ten dele onderschreven. Men geeft aan open te staan voor invloeden van buiten, en dit ook te waarderen, maar verlangt wel dat wat van buiten komt zich aanpast aan wat er al is. Dit gemengde beeld komt ook naar voren met betrekking tot de ruimte voor moderne en vernieuwende kunsten. Men geeft aan moderne en vernieuwende kunsten sterk te waarderen, maar in mindere mate te beleven. Dit verschil wordt ten dele verklaard door de zichtbaarheid van dit aanbod, maar ook door een daadwerkelijk tekort. Uit de gesprekken blijkt dat dit tekort ook door de gemeente en het culturele veld wordt ervaren. De verklaring voor dit tekort kan zodoende niet toegeschreven worden aan de behoefte of de wenselijkheid van vernieuwende kunst, maar eerder aan het vermogen om vernieuwende kunst te faciliteren. Verschillende ambtenaren die wij in het kader van de SWOT hebben gesproken, geven aan het moeilijk te vinden om de regie los te laten en zo ruimte te laten voor vernieuwing of experiment. Omdat juist in het experiment kansen liggen voor MCH2018 (zie hoofdstuk Software) is het belangrijk dat dit verandert. Het bewustzijn is er al, dit is een belangrijke stap in de goede richting. De aanwezigheid van de Universiteit van Maastricht, waar veel internationale studenten op zitten, heeft weinig invloed op de tolerantie in Maastricht. De studenten en de Maastrichtenaren leven langs elkaar heen. Ze komen bijvoorbeeld wel in de zelfde cafés, maar niet op dezelfde avond: ‘Door de week zijn de cafés van de studenten, in het weekend van de Maastrichtenaren’, aldus een student. Op dit punt zouden kansen moeten liggen: de studenten die wij hebben gesproken, geven aan het jammer te vinden dat veel Maastrichtenaren zo gesloten zijn, ze hebben het gevoel er nooit bij te zullen horen. Tegelijkertijd lijkt de irritatie die er bij sommige Maastrichtenaren is in de richting van de (‘bierzuipende’) studenten ook voort te komen aan een gebrek aan positief contact. Door

94

de studenten (bijvoorbeeld via de studentenverenigingen) op een positieve manier te betrekken bij de stad en bij de Maastrichtenaren zou er meer wederzijds begrip kunnen ontstaan. Op dit moment is er onder de naam Pick Up Art een buddyproject dat raadsleden koppelt aan een culturele buddy. Wellicht zou een dergelijk buddyproject ook kunnen dienen voor de verbinding van studenten aan de Maastrichtenaren. De gesloten houding van Maastricht wordt gezien als een bedreiging voor MCH2018. Om Europese Culturele Hoofdstad te worden, moet er een open blik zijn die verder reikt dat de grenzen van de eigen gemeente. In dit opzicht vormt de gesloten houding van Maastricht ook een bedreiging voor het creëren van verbindingen en eenheid in de Euregio. Maastricht wordt meerdere malen aangeduid als een eiland binnen Limburg (NL) en een eiland in de Euregio.

8.2.3 Herkenbaarheid buiten Maastricht Daar waar het creëren van een nieuwe mentale ruimte, na de verduidelijking van het begrip, in Maastricht sterk wordt herkend en onderschreven, geldt dit niet (echt) voor de andere partnergemeenten. Daar wordt het creëren van een nieuwe mentale ruimte wel gezien als een ambitie die ze bij Maastricht vinden passen, maar niet bij zichzelf. Limburg (B en NL) vormt hierop mogelijk een uitzondering. Men geeft in de gesprekken aan dat de inwoners over het algemeen naar binnen zijn gekeerd. Er is wel een oriëntatie naar buiten, maar alleen dan wanneer het zich direct verhoudt tot iets Limburgs. Dit beeld wordt overigens ook gecultiveerd door de media. In steden als Aken en Luik is men naar eigen zeggen al decennia lang gewend aan het samenleven met verschillende culturen, met invloeden van buitenaf. Dit beeld wordt ook door de Culturele Monitor onderschreven. De vraag is of het creëren van een ‘nieuwe mentale ruimte’ als overkoepelende ambitie wel herkenbaar genoeg is voor de Euregio. Door het begrip een andere invulling te geven en het meer te koppelen aan de Euregio als nieuwe mentale ruimte, zou de herkenbaarheid kunnen worden vergroot. Immers, de ambitie om meer verbindingen aan te gaan over de grenzen en zo de Euregio meer (culturele) betekenis te geven, wordt wel breed onderschreven. Het aantal grensoverschrijdende samenwerkingsvormen is op


dit moment nog vrij beperkt, hetgeen duidt op de relevantie van de ambitie. Het koppelen van de Euregio als nieuwe mentale ruimte aan de emancipatie van de Euregio is daarbij een tweede kans. Uit een eerdere rondgang door de Euregio van de artistieke leider van MCH2018 bleek dat de emancipatie van de Euregio ten opzichte van het achterland van het Belgische gedeelte, het Nederlandse gedeelte en het Duitse gedeelte als thema veel herkenning opleverde.

8.2.4 Impliciete veronderstellingen bij het creëren van mentale ruimte In het vergroten van de mentale ruimte ontstaat de vraag wie zich moet openstellen voor wie: de impliciete aanname (in onder andere Via2018) is dat volkscultuur, en de bevolking in het algemeen, zich zouden moeten verhouden tot de meer gevestigde ‘hoogcultuur’. De vraag is of het omgekeerde niet even wenselijk is. In lijn met de kansen die er liggen in de verbinding en de confrontatie van volkscultuur, en de meer gevestigde ‘hoogcultuur’ zou het minimaal moeten gaan over een wisselwerking.

8.2.5 Mentale ruimte als wervend begrip Eerder concludeerden wij al dat niet direct duidelijk is wat er met het creëren van een nieuwe mentale ruimte wordt bedoeld. Men geeft bovendien aan de term ‘mentale ruimte’ intellectualistisch en belerend te vinden. Nog los van de mate waarin de achterliggende gedachte wordt herkend, constateren wij dat het gebruik van de term ‘mentale ruimte’ als wervend begrip ongeschikt is, daarvoor is het te abstract en stoot het eerder af dan dat het de nieuwsgierigheid prikkelt.

8.2.6 Houding van het culturele veld In Via2018 wordt het culturele veld uitgenodigd mee te denken en bouwen in de aanloop en het programma van MCH2018. De ambitie om Europese Culturele Hoofdstad te worden, kan in het culturele veld op veel enthousiasme rekenen (daar waar men bekend is met deze ambitie, dit verschilt per stad). Zoals al eender opgemerkt, zijn de inhoudelijke en financiële kaders nog weinig concreet. In met name Maastricht lijkt dit ervoor te zorgen dat het culturele


veld zich wat afwachtend opstelt. In Luik, Heerlen en Hasselt is dit beeld anders. Daar wordt er door het culturele veld, ook zonder inhoudelijke kaders, nagedacht over projecten. In Luik verklaart men dit verschil door de eerdere kandidatuur van de stad waardoor het veld al geactiveerd is. Luik, Heerlen en Hasselt kunnen als voorbeeld dienen voor Maastricht, tegelijkertijd kan er vanuit het projectbureau MCH2018 ook een handreiking worden gedaan in de richting van het culturele veld door het bieden van inhoudelijke en financiële kaders.

8.3 Nieuwe invulling van mentale ruimte Tijdens ons onderzoek hebben we wel richtingen gevonden die voor een nieuwe invulling van de term

95

‘mentale ruimte’ kunnen fungeren. Ook in de tussenrapportage van Via2018 (mei 2010) is het begrip al verder ingevuld als ‘Wij zijn Euregiaan’. Bij deze insteek sluiten wij ons aan: ons pleidooi voor het operationaliseren van de diversiteit en Bildung door onder meer culturele uitwisseling, is geen pleidooi voor het opheffen van verschillen tussen partners en regio’s. Het maakt het echter wel mogelijk om vertrouwd te raken met diverse culturele tradities en kan dus ook zorgen voor een specifiekere invulling mentale ruimte. Bovendien kan het kennis maken en het vergroten van aandacht voor culturele producties van over de directe landsgrenzen het zelfbewustzijn van de regio verder versterken: de Euregio zou niet langer gezien moeten worden als een perifere regio, maar juist als centraal gelegen regio met een eigen interessant cultureel aanbod.


96

8.4 Samenvatting SWOT Sterkten

Zwakten

• De ambitie om in Maastricht meer tolerantie te bewerkstellingen, wordt in Maastricht zelf breed gedragen en als een van de belangrijkste ambities gezien. Deze invulling van ‘het vergroten van de mentale ruimte’ is dus krachtig voor Maastricht. • Met name in Luik, Heerlen en Hasselt is het culturele veld proactief in het meedenken en doen rondom MCH2018

• Het begrip ‘mentale ruimte’ roept niet direct een beeld op en wordt als vaag ervaren. • In samenhang met het bovenstaande punt is het begrip ‘mentale ruimte’ als wervend begrip zwak: het wordt als te intellectualistisch of zelfs belerend gezien. • Het vergroten van de mentale ruimte zoals beschreven in Via2018 is buiten Maastricht niet (echt) herkenbaar. • Weinig tolerantie t.o.v. Hollanders, zaken van buiten (Maastricht specifiek), maar ook in Limburg (NL) als geheel. Zowel in het proces van de kandidaatstelling als in het uiteindelijk behalen van de kandidatuur is een blik naar buiten en een oriëntatie op Europa van groot belang. • Ondanks de aanwezige behoefte is er in de praktijk weinig ruimte voor experiment, met name in Maastricht.

Kans

Bedreiging

• Positief betrekken van de universiteiten en internationale studenten bij MCH2018 en bij de stad Maastricht in het algemeen. Dit zou de wederzijdse tolerantie tussen studenten en Maastrichtenaren kunnen vergroten. • Verduidelijken van het begrip ‘mentale ruimte’. • Gebruiken van het begrip ‘nieuwe mentale ruimte’ om de Euregio als geheel mee aan te duiden. De emancipatie van de Euregio, ten opzichte van het hinterland van de drie landen, zou dan een mogelijk achterliggend verhaal kunnen zijn. • Activeren van het culturele veld door een handreiking op gebied van inhoudelijke en financiële kaders. • Culturele uitwisseling zal de verschillen niet opheffen, maar maakt het mogelijk om vertrouwd te raken met diverse culturele tradities (specifiekere invulling mentale ruimte). • Meer aandacht voor culturele producties van over de directe landsgrenzen kan het zelfbewustzijn van de regio versterken (geen perifere regio, maar juist centraal gelegen met een interessant cultureel aanbod).

• Afwachtende houding van het culturele veld, met name in Maastricht. Hangt ook samen met het ontbreken van duidelijke inhoudelijke en financiële kaders. • Met name in Maastricht vanuit gemeente gebrek aan (mentale) ruimte voor experiment: moeilijk om de regie los te laten.


97

9. Grondslagen voor een strategie naar 2018 9.1 Hoofdambitie

9.2 Orgware

Strategie •• Als het versterken van de economische structuur een belangrijk doel is en cultuur als vliegwiel moet fungeren, adviseren wij afzonderlijk ook economische doelen en trajecten te benoemen die parallel aan MCH2018 uitgevoerd worden. De huidige focus op de economie leidt tot enige argwaan bij potentiële culturele partners. Men vreest dat de economische doelen, de culturele doelen overschaduwen: een eenmalig ‘cultureel feestje’ zonder werkelijke interesse in de cultuur.

Strategie •• Het creëren van een culturele vrijplaats: MCH2018 zou wat ons betreft als experimenteel project gebruikt moeten worden om de huidige verschillen in weten regelgeving te overbruggen. Dit alles zou in elk geval voor de aanloop naar en tijdens MCH2018 moeten leiden tot een soort culturele vrijhaven, waarbij regelgeving de samenwerking niet langer in de weg staat. Na 2018 zou deze tijdelijke vrijhaven kunnen worden geëvalueerd en kan worden bezien welke elementen men binnen de Euregio graag zou willen en kunnen behouden.

De verschillende partners moeten scherp krijgen welk element van belang is, of voor welke mix van doelen men kiest. Waarvoor ook gekozen wordt: de algemeen geformuleerde niet-culturele doelstellingen zouden afzonderlijk van het culturele geformuleerd en uitgewerkt moeten worden. Cultuur an sich zal niet voor de grote economische en sociale omslag zorgen. Het kan enkel als vliegwiel fungeren. •• Er is een grote groep die het proces van samenwerking, nadenken over de regio en over Maastricht in relatie tot de regio minstens zo belangrijk of zelfs belangrijker vindt dan Culturele Hoofdstad worden. Maastricht en partners moeten hun uiterste best doen de titel binnen te slepen, maar zelfs als dat niet lukt, is het geen vergeefse moeite. Vanuit deze gedachte is het verstandig niet alleen doelen voor 2018 en daarna scherp te formuleren (cultureel, sociaal en economisch), maar deze doelen ook voor ogen te houden als Maastricht de kandidatuur niet binnenhaalt. Dit onderschrijft extra het belang om de structurele culturele, economische en sociale doelen afzonderlijk te formuleren.

Dit experiment zou als voorbeeld kunnen dienen voor samenwerking op andere terreinen. Om deze juridische exercitie te ondernemen, zou een goede bestuursjurist onderdeel uit moeten gaan maken van het projectteam. Voor het creëren van een culturele vrijplaats zou gebruik gemaakt kunnen worden van de ervaringen in het kader van de Benelux-Overeenkomst uit 1991. De meerwaarde van deze overeenkomst is dat deze lokale of regionale samenwerking op publiekrechtelijke basis mogelijk maakt. •• Bestuurlijk gezien is het verleidelijk op alle steden en de beide provincies bottom-up vanuit hun eigen beleidskaders en stedelijke profielen het MCH2018concept te laten vullen. Dit kan op korte termijn de partners het gevoel geven dat het niet alleen een ‘feestje voor Maastricht’ is, maar ook wat de meerwaarde voor de andere partners is en dat ze op hun eigen manier zichtbaar zullen zijn. Een dergelijke invulling zou leiden tot een inhoudelijke en organisatorische versnippering die onwenselijk is. De artistiek-inhoudelijke invulling moet centraal geregisseerd worden. De invulling moet wel een wisselwerking zijn tussen de verschillende partners: juist van de sterke punten van de verschillende


98

partners die bijdragen aan het concept van MCH2018, moet gebruik gemaakt worden. Wij stellen dan ook voor per stad (en eventueel ook per regio) een projectleider in te stellen die in afstemming met de directie MCH2018 een deel van het programma binnen de vastgestelde thematiek van de stad/overheid bottom-up invult. Het overgrote merendeel van de programmering wordt echter opgesteld en uitgevoerd in samenwerking tussen het artistieke team MCH2018 en de culturele instellingen in de regio. •• Naast afspraken over de wijze waarop de partners een deel van het programma bottum-up kunnen invullen, is het nodig om op Euregionaal niveau bestuurlijk als één regio te gaan denken en te denken in belangen. Wat zijn de mutual gains van de regio? •• Niet alleen inhoudelijk zouden wat duidelijker kaders kunnen worden gemaakt: ook financieel zou er een kosten- en batenanalyse gemaakt moeten worden door alle partners: bijvoorbeeld jullie brengen dit in, en daarvoor krijgen jullie een x aantal toeristen/bezoekers terug. De baten zijn natuurlijk nooit gegarandeerd en niet altijd kwantitatief uit te drukken; een dergelijke gecalculeerde inschatting van de opbrengsten, zou echter bij een aantal partners tot een actievere opstelling kunnen leiden. •• De verschillende partners moeten scherp krijgen welk element van belang is, of voor welke mix van doelen men kiest. Waarvoor ook gekozen wordt: de algemeen geformuleerde niet-culturele doelstellingen, zouden afzonderlijk van het culturele geformuleerd en uitgewerkt moeten worden. Cultuur an sich zal niet voor de grote economische en sociale omslag zorgen. •• Om de diversiteit te operationaliseren, handen en voeten te geven, vinden wij dat er niet gezocht moet worden naar een bestaande identiteit, maar dat dit culturele project de vraag moet beantwoorden wat voor een regio de Euregio wil zijn. Als er al een noodzaak tot samenwerken is, dan is het de emancipatie van de regio, het feit dat de Euregionale partners ten opzichte van hun

eigen centrum perifere regio’s zijn en moeten samenwerken. MCH2018 zou de sense of urgency inzichtelijk moeten maken. Wat wil men zijn als men ‘geëmancipeerd’ is? Dit betekent niet dan men niet meer kan kijken naar wat men deelt uit het verleden of waar nu verbanden liggen, maar de blik zou primair op de toekomst moeten liggen.

Quick win Snelle oprichting van de projectorganisatie en een goed communicatieplan opstellen.

9.3 Hardware Strategie •• Er zal een kwaliteitsslag gezocht moeten worden binnen het bestaande ov-netwerk. Inzet van meer treinen of bussen, het doortrekken van bestaande lijnen, het verruimen van de vertrektijden en het (verder) afstemmen van de kaartverkoop zijn hier concrete voorbeelden van. •• Gezien het reeds aanwezige aanbod, en de variatie binnen dit aanbod constateren wij dat er geen aanvullende investeringen nodig zijn in termen van nieuwe faciliteiten. Een Euregionaal poppodium, broedplaatsen en productieruimten vormen daarop een uitzondering. Afstemming van hardware op Euregionaal niveau. Wij zien hiervoor drie aanknopingspunten: 1. Het vergroten van de bereikbaarheid binnen de Euregio. 2. Het vergroten van de bekendheid van de aanwezige faciliteiten bij het publiek en de instellingen. 3. Het beter afstemmen en gebruikmaken van de faciliteiten. In samenhang met de vorige twee punten valt er ook winst te behalen door de bestaande faciliteiten en de bouw van nieuwe faciliteiten beter op elkaar af te stemmen.


Dit valt of staat met het beschouwen van het aanbod van culturele faciliteiten op het niveau van de Euregio in plaats van het niveau van individuele gemeenten. Dit wordt op dit moment onvoldoende gedaan waardoor gemeenten elkaar eerder beconcurreren dan versterken.

Quick wins • Het ov-netwerk leent zich er daarnaast uitstekend voor om reizigers bewust te maken van de Euregio, en MCH2018 in het bijzonder. Door bijvoorbeeld herkenbare elementen terug te laten komen op de vervoersbewijzen, of een MCH2018-magazine te ontwerpen speciaal voor in de trein, zal de Euregio meer gaan leven en als niveau van betekenis worden ervaren. • Er liggen op korte termijn kansen in het ontsluiten en afstemmen van het bestaande aanbod. Hoewel de variatie binnen de culturele infrastructuur op het niveau van de Euregio groot is, geldt dit in mindere mate voor de individuele partnergemeenten.

9.4 Software Strategie •• Meer dan nu gebeurt, moet aanbod op elkaar afgestemd worden en actieve verbindingen gezocht worden tussen instellingen in de Euregio. Pas dan wordt de variatie die er op het niveau van de Euregio bestaat ook beschikbaar gemaakt voor de individuele gemeenten en krijgt de Euregio, als min of meer coherente regio, daadwerkelijk (culturele) betekenis. De Euregio zou ook wat betreft cultureel aanbod op Euregionaal niveau beleid moeten maken en hinderende weten regelgeving moeten verhelpen door in elk geval tijdelijk in afstemming met landelijke overheden een culturele vrijplaats te ontwikkelen. De resultaten van de Culturele Monitor per stad zouden er dan ook niet toe moeten leiden dat men

99

per stad de zwakten aanpakt, maar dat men de sterkten, zwakten, kansen en bedreigingen met elkaar gaat beschouwen en elkaar gaat aanvullen! •• Kansen liggen in het vergroten van de zichtbaarheid van de creatieve industrie en het alternatieve aanbod en het scheppen van een klimaat waarin er meer ‘out of the box’ gedacht wordt. Die wens lijkt ook bij de gemeente aanwezig, maar het is lastig om het ‘procedurele denken’ en de regie los te laten. Juist vanuit de creatieve industrie kunnen ‘bottum-up’ initiatieven ontstaan die bijdragen aan (het programma van) MCH2018. De culturele vrijplaats waar we voor pleiten, zou zich niet alleen moeten beperken tot het vrijwaren van belemmerende weten regelgeving, maar zou ook moeten impliceren dat de lokale overheden ruimte laten voor initiatief van onderop. •• Om het publiek en de mobiliteit van het publiek binnen de Euregio te vergroten, adviseren wij te denken in de volgende drieslag: 1. Weten. Om gebruik te maken van het culturele aanbod in de Euregio moet het publiek eerst op de hoogte zijn van het aanbod. 2. Willen. Het publiek moet gebruik willen maken van het culturele aanbod. Hoewel dit geen heilig moeten is, kan via onder meer cultuur educatie de interesse in cultuur wel vergroot worden. 3. Kunnen. Als het aanbod bekend is en men heeft besloten van het aanbod gebruik te willen maken, moet er ten slotte ook de mogelijkheid zijn om dit kunnen te doen. Naast financiële mogelijkheden willen we vooral de mogelijkheden op het gebied van infrastructuur (ov) benadrukken. Naast het perspectief op een Euregionaal publiek dat zich door de regio begeeft, is er ook een perspectief denkbaar waarbinnen het publiek niet beweegt en slechts de mobiliteit van het aanbod wordt vergroot. Internationaal aanbod trekt dan als het ware aan het publiek voorbij. Gezien de genoemde voorwaarden voor mobiliteit en het vergroten van het publiek zou een combinatie gezocht moeten worden tussen beide perspectieven.


100

•• Bij het samenstellen van het programma zou een verbinding en confrontatie tussen de onderstaande elementen aandacht moeten krijgen: Europees niveau: vernieuwende hoogcultuur

Bindend in de Euregio: het volkse

Hoogcultuur, deel van de professionele kunst, hedendaagse cultuur

Traditioneel aanbod, deel van de professionele kunst, volkscultuur en amateurkunst

•• Niet alleen op organisatorisch/bestuurlijk vlak, maar ook inhoudelijk is er sprake van een dubbele cultuursprong: 1. lokaal niveau naar Euregionaal niveau: -- Bijvoorbeeld volkskunst en amateurkunst als verbindend element. -- Ook het ‘operationaliseren van de diversiteit’ in de Euregio (zie ook hoofdstuk orgware) door middel van Euregionale producties, kan een manier zijn om tot een gedeeld aanbod op Euregionaal niveau te komen: hoe verhouden de verschillende culturen zich tot elkaar? En hoe verbinden we die op een innovatieve manier? 2. Euregionaal niveau naar Europees niveau: -- Bijvoorbeeld van volkskunst naar experiment en vernieuwing. -- Kwaliteitsslag van Euregionaal niveau naar Europees niveau. Op het niveau van producties is de cultuursprong van Euregionaal niveau naar Europees niveau wellicht niet een hele grote, mits de producties er ook echt in slagen door de culturele diversiteit benadrukken en/ of te overbruggen vernieuwend te zijn. Het is de vraag of met deze productionele insteek de cultuursprong wat betreft het aanbod naar het publiek toe ook zal slagen. Wat betreft het publiek en betrokkenheid van de bewoners van de Euregio is de volkscultuur/ amateurkunst de grote gemene deler. Net als op het bestuurlijke vlak (zie hoofdstuk Orgware) is ook hier sprake van een dubbele cultuursprong. Een risico zou kunnen zijn dat bij de stap van niveau 1 naar niveau 2, de eerste

verbinding weer ongedaan gemaakt wordt, omdat door de vernieuwende, experimentele elementen het lokale en Euregionale publiek ‘afhaakt’. Uit de Culturele Monitor is echter gebleken dat er bij aanzienlijke publieksgroepen in de hele Euregio ook grote waardering is voor vernieuwende en hedendaagse cultuur. •• Door gebruik te maken en het bewust positioneren van gemeentelijke cultuurprofielen wordt de diversiteit in de regio maximaal benut en is het voor het publiek duidelijk waarvoor je in welke gemeente moet zijn. Wij stellen dan ook voor per stad (en eventueel ook per regio) een projectleider in te stellen die in afstemming met de directie MCH2018 een deel van het programma binnen de vastgestelde thematiek bottom-up invult. •• Er liggen wel kansen in het stimuleren van een culturele carrière in de Euregio: grotere schaal. Het zou een gemeenschappelijke inspanning moeten zijn van de verschillende partnergemeenten. Besteed daarbij ook aandacht aan het beroepsonderwijs. Studenten uit het beroepsonderwijs blijven vaker in de stad of regio wonen. Kansen liggen er in om deze groep aan cultuur te verbinden, of cultureel te engageren. •• In het kader van MCH2018 zou er een Euregionaal netwerk gevormd kunnen worden van onder andere lagere scholen, middelbare scholen, beroepsonderwijs en culturele instellingen die op structurele basis onderlinge uitwisseling organiseren. •• Om de Euregio als min of meer coherente culturele regio te kandideren, zou de culturele uitwisseling nog versterkt moeten worden (organiseren van ontmoeting, smeden van culturele allianties). Naast de uitwisseling binnen de Euregio zal er ook aandacht moeten komen voor uitwisseling of circulatie van culturele werken en producten met de rest van Europa. Dit perspectief ontbreekt nu nog.


Quick wins • Uit de culturele monitor blijkt dat er in vrijwel alle gemeenten verschil bestaat tussen de waardering en de beleving van (verschillende onderdelen van) cultuur. Wanneer je de Culturele Monitor naast het aanwezige aanbod legt, blijkt echter ook dat de beleving van het publiek niet altijd correspondeert met het daadwerkelijk aanwezige aanbod. Uit de gesprekken blijkt dat de bekendheid met het cultuuraanbod buiten de eigen gemeente nog kleiner is. Een grote slag zou gemaakt kunnen worden met het meer zichtbaar maken van wat er is. Kansen liggen er op het gebied van alternatieve communicatiekanalen: school, werk, twitter, winkelcentra of openbaar vervoer, websites met Amazon.comachtige klantprofielen zijn hier enkele voorbeelden van. • We adviseren een ‘verbindingsofficier’ te installeren voor het bevorderen van culturele allianties. Hierbij kan men in dezelfde drieslag te denken als bij het publiek: 1. Weten. Om verbindingen te kunnen leggen, moet er ontmoeting zijn, men moet elkaar leren kennen. Breng mensen van verschillende disciplines, uit verschillende steden met elkaar samen. 2. Willen. Smeden van cross culturele allianties: vanuit een wederzijdse wens en belang samen projecten ontwikkelen en uitvoeren. Maak binnen de alliantie duidelijke afspraken over elkaars inbreng, rol en belang. 3. Kunnen. Samenwerking ontstaat niet vanzelf, evenmin als het daadwerkelijk samenwerken in een alliantie. Dit geldt, anders dan soms gedacht wordt, ook voor het culturele veld.

101

9.5 Mentalware Strategie •• De vraag is of het creëren van een ‘nieuwe mentale ruimte’ als overkoepelende ambitie wel herkenbaar genoeg is voor de Euregio. Door het begrip een andere invulling te geven en het meer te koppelen aan de Euregio als nieuwe mentale ruimte, zou de herkenbaarheid kunnen worden vergroot. Immers, de ambitie om meer verbindingen aan te gaan over de grenzen en zo de Euregio meer (culturele) betekenis te geven, wordt wel breed onderschreven. Het koppelen van de Euregio als nieuwe mentale ruimte aan de emancipatie van de Euregio is daarbij een tweede kans. Uit een eerdere rondgang door de Euregio van de artistiek leider van MCH2018 bleek dat de emancipatie van de Euregio ten opzichte van het achterland van het Belgische gedeelte, het Nederlandse gedeelte en het Duitse gedeelte als thema veel herkenning opleverde.

102



Bijlage 1 Literatuurlijst en lijst gesprekspartners

103

104


Literatuurlijst en lijst gesprekspartners Literatuurlijst MCH2018

Literatuur Bamford, A. (2006) Kwaliteit en consistentie - Arts and Cultural Education in Flanders Bamford, A. (2007) Netwerken en verbindingen: arts and cultural education in The Netherlands Brubaker, Rogers and Frederick Cooper (2000). “Beyond ‘Identity” in Theory and Society 29 ECORYS Nederland BV (2008) Economische effecten Maastricht Europese Culturele Hoofdstad 2018 Hogeschool Zuyd (2006) Demografische data Zuid-Limburg vergeleken met Limburg, Euregio Maas-Rijn en Nederland Hogeschool Zuyd (2010) Maastricht Culturele hoofdstad van Europa 2018? Palmer/Rae Associates (2004) European Cities and Capitals of Culture (1995-2004) Rapport Berenschot (2007) Businessplan regiobranding Zuid-Limburg Rapport E’til (2006) MHAL regio nader onderzocht: onderzoek naar de ontwikkelingen, visies en beleidsterreinen van de MHAL regio. Rapport van La Group (2008) Stadcultuur! Een aanzet tot cultuurvernieuwing voor Sittard-Geleen Rapport Provincie Limburg (2008) De economische waarde van de cultuursector in de provincie. Limburg en de buurregio’s Rekenkamercommissie Heerlen (2007) Klaar voor de start? Cultuurbeleid en verzelfstandigingen - het Glaspaleis TNO-rapport (2005) De Creatieve Industrie in de Zuidelijke Tripool, Maastricht, Heerlen, Sittard-Geleen TNO rapport (2005) Knelpunten in creatieve productie: creatieve industrie Vandeput, (2004) Euregio Maas - Rijn: Roadbook Interreg halfweg: 3 jaar Interreg voor Limburg in de schijnwerper Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid (2007) Identificatie met Nederland Wouters ea., (2006) De Benelux: tijd voor een wedergeboorte?


105

Beleidsdocumenten Aachen Leidbild 2020 Actieplan Creatieve industrie in Heerlen 2009 – 2012 Bijlageboek Stadsvisie 2030 Maastricht Mosaïek Coaltieakkoord Heerlen april 2010 Convenant ‘Richting Culturele Hoofdstad 2018 Cultureel profiel van de gemeente Sittard-Geleen 2009-2015. Cultuurbeleidsplan Hasselt 2008-2013 Cultuurbeleidsplan Luik ‘Projet de Ville, 2008-2015 Cultuureducatiebeleid Heerlen 2010-2010: van aanbod naar vraag. Culturele agenda van Heerlen 2009 – 2012: de culturele agenda van Heerlen 2009 – 2012 Cultuuragenda Maastricht 2009-2012 Ergebnisse der Fachtagung vom 21.- 23. April in Eupen. Endbericht. INTERREG III. A Programm der Euregio Maas- Rhein. Netwerk Komplexer Grenzregionen. Europese Commisie: besluit criteria ECOE 2006 Handleiding kandidaatlidstaten voor ECOE Maastricht Culturele Carrières Provincie Limburg cultuuruitvoeringsprogramma 2010 Operationeel programma doelstellingen Europese regionale samenwerking Interreg IV-A 2007-2013 Euregio Maas-Rijn. Structuurvisie Sittard-Geleen, juni 2010 Raadsstuk Stadsvisie 2030 Maastricht Mosaïek. Tussenrapportage Via 2018. Projectbureau MCH2018 (mei 2010). Via 2010. Artistiek plan Maastricht Culturele Hoofdstad van Europa. Projectbureau MCH2018 (2009).

Websites http://lieudepassages.ainsi.nl/ http://www.via2018.eu/ www.regiotheaterdans.eu www.mahlmag.com www.euregionale2008.eu http://ec.europa.eu/culture/our-programmes-and-actions/doc413_en.htm


106

Gesprekspartners Individuele gesprekken Instelling

Naam

1.

Jan van Eyck Academie Maastricht

Koen Brams

2.

Toneelgroep Maastricht

Arie de Mol

3.

Maurer United Architects

Marc Maurer & Nicole Mauer- Lemmens

4.

Gallo-Romeins Museum Tongeren

Carmen Willems

5.

Museum Het Domein Sittard

Peter Fransman

6.

Opera de la Wallonie

Stefano Mazzonis, Edouard Rasquin

7.

Vesteda

Huub Smeets

8.

Art Space Rondeel

Kaspar König

9.

Euregionaal Design Platform

Natascha Rommens

10.

Manus van alles festival Maastricht

Roger Heuts

11.

Week in, week uit

Paul Pinxten

12.

Pesthuys Podium

Rene Corten

13.

Overlegorgaan Muziekgezelschappen Maastricht

Piet Beek

14.

Faculteit Cultuurwetenschappen

Joop de Jong

15.

Provincie Limburg, gedeputeerde Cultuur

Odile Wolfs

16.

Ontwikkelings Bedrijf Maastricht

Lilian Cortenraad, Nicole Simons

17.

Gemeente Maastricht

Lei Meisen

18.

Provincie Limburg (NL)

John Reinders

20.

Sittard-Geleen

Noëlle Kemmerling

21.

Schunck

Stijn Huijts

22.

Parkstad Limburg Theaters

Bas Schoonderwoerd

23.

Schlachthof Chudoscnik Sunergia

René Janssen

24.

Universiteit Maastricht

Karin Bijsterveld

25.

Muziekodroom

Koen van Duffel

26.

Belvédère Maastricht

Martin Huijnen

27.

Gemeente Maastricht, wethouder Cultuur

Jacques Costongs

28.

Artistiek kwartiermaker MCH2018

Guido Wevers

29.

Voorzitter Raad van Toezicht MCH2018

Jürgen Linden

30.

Essen

Hanns-Dietrich Schmidt

31.

Brugge

Hugo de Greef


107

Rondetafelgesprekken Rondetafel gesprek Heerlen Instelling

Naam

Hogeschool Zuyd, projectmedewerker

Maurice Hermans

Beleidsadviseur College van Bestuur SVO|PL

Wim Horsch Carola van Hersel

Directeur Abraxas Culturele Evenementen

Rocco Malherbe

Directeur Economie gemeente Heerlen

Dorthe Schipperheijn

Beleidsadviseur Cultuur gemeente Heerlen

Greetje van Gemert

Voorzitter Parkstad Limburg

Peter Bertholet

Rondetafelgesprek Cultuur Luik Artiste plasticien

Alain de Cleck Gerard Fourre Benjamin Paille

Théâtre de la Place

Bertrand Lahout

Théâtre de la Place

Céline Bilgimer

Directeur MADmusée

Pierre Muyle

Les Ardentes

Fabrice Lamproye

Cabinet de la Culture de la Ville

Marie Remacle


108

Rondetafelgesprek Bestuur Luik Instelling

Naam

Directeur général culture, bibliothèques,jeunesse, musées

Bruno Demoulin

Premier directeur culture

Robert Carabin

Verantwoordelijke Onderwijs

Philippe Brau

Verantwoordelijke Jeugddienst

Didier Chasseur

Rondetafel gesprek Aken Betriebsleiter Kulturbetrieb der Stadt Aachen

Olaf Müller

Lufo

Frau Dr. Franzen

Musik

Herr Beaujean

Kultur; Kulturservice

Frau Tirtey

Kulturwirtschaft

Frau Hustedt

Rondetafel gesprek Hasselt De Queeste artistieke leiding

Christophe Aussems

Provinciale Bibliotheek, directeur

Martine Balcer

A2O, architect & communicatieverantwoordelijke

Jan Bloemen

Z33, directeur

Jan Boelen

Cultuurcentrum Hasselt, directeur

René Geladé

Stad Hasselt, diensthoofd cultuur

Sofie Gielis

Provinciale Hogeschool Hasselt (PHL), directeur

Ben Lambrechts

Provinciale Hogeschool Hasselt (PHL), departementshoofd Music

Laurens Leurs

Stad Hasselt, schepen van evenementen

Laurence Libert

Kunstencentrum BELGIE, directeur

Jo Lijnen

Stad Hasselt, schepen van cultuur

Karolien Mondelaers

cultuurcentrum Hasselt, communicatie, dans, concerten, cabaret, musical & show

Laurent Pitsi

Literair Museum, directeur

Marijke Rekkers

Stad Hasselt, cultuurbeleidscoördinator, hoofd afdeling Cultuur en Toerisme

Jean Pierre Swerts

Muziekodroom, directeur

Koen Vanduffel

Stedelijke Bibliotheek Hasselt, bibliothecaris

Miet Withofs


109

Discussiesessies 21 en 22 april Instelling/ organisatie

Naam

Blazersensemble RAAK

Anne Marie Muysken

Voormalig voorzitter Euregionale 2008 in Aken

Henk Vos

Intendant amateurkunsten Maastricht

Jaap van Rooijen

Historicus Maastricht Universiteit

Joop de Jong

Directeur Stadsschouwburg Sittard-Geleen

Pierre Gorissen

Zight

Jos Bessems

Penningmeester St. Collegium Ad Mosam

Wouter den Dulk

Gemeente Sittard-Geleen

Noelle Kemmerling

Gemeente Sittard-Geleen

Guido Van Sint Feijth

Beleidsadviseur College van Bestuur SVO|PL

Wim Horsch

Departementshoofd PHL-Music, Provinciale Hogeschool Limburg (PHL),

Laurens Leurs

Gemeente Maastricht

Paul Lambrechts

Directeur GGD Zuid Limburg

Fons Bovens

Inspecteur van het Onderwijs

Paul Dovermann

Directeur Buro Pinkpop

Jan Smeets

Senior adviseur afdeling Cultuur, Welzijn en Zorg

John Reinders

Theaterwerkplaats Kwant

Ger Bertholet

Winkelmanager Selexys

Ton Harmes

Toneelgroep Maastricht

Brigitte van Eck

Jeugdtheater Het Laagland

Liesbeth Bijlmakers

Stichting Viewmaster

Bart van den Boom

Team Ruimtelijk Ontwerp Stadsbouwmeester

Pascal Wauben

Architect

Nicole Maurer

Directeur Beek Design

Roel Vandebeek

REcentre

Anneke Moors

110



Bijlage 2 Schematisch overzicht culturele infrastructuur

111


112

In het onderstaande schema geven we per genre weer wat er in de Euregio is op cultureel gebied. Dit overzicht is niet uitputtend, maar geeft een eerste indruk.

Cultuuraanbod Euregio Podiumkunsten (theater, concertgebouwen & toneelgezelschappen) Centre Culturel des Chiroux Comique Art L’aquilane Le moderne Le Petit theatre Le the atre a Denis Opera de Wallonie Studio Theatre de Liege Theatre Arlequin Theatre de la place Theatre de l’eteur Theatre du Petit boulv’Art Theatre du trianon Theatre du Troradiro Theatre Procscenium Cultuurcentrum Hasselt Kunstencentrum België Z33 Muziekodroom Grenslandhallen T heergrupke De Demerkes De madam vrouwen- en lesbocentrum Het Hasselts Toneel Koninklijke Hasselts operettengezelschap Theatergezelschap kreatief Toneelgezelschap de banneuxkes Toneelgroep eenhoorn Toneelgroep schimpen Toneelvereniging t Brugske Jeugd- en Jongerentheater Het Laagland Stadsschouwburg Sittard-Geleen Poppodium Fenix Pitboel Theater Karroessel Collegium Ad Mosam Hanenhof Jeugd- en Jongerentheater Het Laagland Stadsschouwburg Sittard-Geleen Poppodium Fenix Pitboel Theater Karroessel Collegium Ad Mosam

Hanenhof Parkstad Limburg Theaters (Heerlen én Kerkrade) Poppodium Nieuwe Nor Cultuurhuis Patronaat Jazz on the Roof Charles Hennen Concours Cultuurproductiehuis Heerlen i.o. Derlon Theater Het huis van Bourgondie Pesthuys Podium ’t Magische theatertje Theater aan het Vrijthof Maastricht Theater Kumuls Toneelgroep Maastricht Vertel festival theater bolhoed Maos en Neker Toneelgroep Papaver Toneelgroep BLIK Theater Aachen Stadtpuppenbühne Öcher Schängche” Grenzlandtheater Theater K Das Da Theater Aachener Kultur- und Theaterinitiative AKUT e.V. Theater 99 Theater Brand Bühne 78 Blackout Theater Poetischer Anfall K(l)EINE KUNST Öcher Nölde Fliegender Wechsel – Improvisationstheater Tanzfabrik Tanzhaus Aachen Bleiberger Fabrik Ludwig Forum for International Art Station Zuid (danshuis) LSO Opera Zuid/ Intro in Situ Studium Chorale Ainsi

Muziekodroom Huis Hoste en Koloniale Waren (KC België) Infrastructuur Kanaalkom ‘De Queeste, Medialab …) PHL Music Cultuurcentrum Hasselt Jazzclub The Mood Ethias/Grenslandhallen Herkenrode Kathedraal C-Mine/cultuurcentrum Genk Casino Modern Hangar 58 Limburghal Cultuurcentrum Maasmechelen (Eisden) Kerk Leut Kerk Vucht De Velinx Kathedraal Cultuurcentrum De Bogaard Academiezaal Begijnhofkerk Stroopfabriek CC Borgloon Cultuurcentrum Muze Mijngebouwen Heusden Kasteel Meyland CC Markthallen Cultturcentrum De Kimpel Cultuurcentrum De Adelberg Burgemeesterhuis Lommel Domein Dommelhof Klankenbos - Musica Cultuurcentrum Casino Cultuurcentrum Het Loo Cultuurcentrum Achterolmen Sjruur Live Fuego Cultuurcentrum De Breughel Bree Euroscoop Cultuurcentrum Lanaken Cinema Walburg Cultuurcentrum Casino Poorthuis CC Leopoldsburg

Filmhuizen Cinema Churchill Cinéma Palace Midi Minuit Kinepolis Le palace Cinema Le Sauvenire Kinepolis Hasselt Zebracinema Filmhuis Het Domein

Filmhuis Het Domein Filmhuis De Spiegel Cinema Luna Filmtheater Luminiere Apollo & Capitol Kino Cineplex Kino Kaleidoskop Filmforum in Aachen e.V Filmstudio an der RWTH Volkshochschule Kino

Zebrazaal KC België Kinepolis Hasselt Euroscoop Euroscoop Euroscoop Roxy Koersel Euroscoop Cinema Walburg


113

Festivals Festival van Luik Internationaal festival van de detective film Jazz festival in Luik Electric-rock muziek festival Feest van de 14de juli Feesten van 15 augustus in Outremeuse Feesten van Wallonie Orgelfestival van Luik Carnalval in Hasselt De Hasseltse jeneverfeesten Open momumentendag Theater op de markt Virga jessefeesten Warm aanbevolen Zomer in Hasselt Groove Garden Podiumvrees Zomerzone Parkfestival Mama’s Pride Bluesfestival Marcellinus en Petrusfeesten Toon Hermans Humorfestival Limburg Festival Sint Rosa Festival Limburgs Blaasmuziek festival Festival D-vers Oktoberfeesten Smartlappenfestival Festival Musada Groove Garden Podiumvrees Zomerzone Parkfestival Mama’s Pride Bluesfestival Marcellinus en Petrusfeesten Toon Hermans Humorfestival Pukkelpop Rimpelrock Palm Parkies Concerten PHL Kapermolen op woensdagmiddag zomer

Live in Hasselt Play Theater op de Markt Krokusfestival Rock Herck Triënnale Hasselt (SUPER) Genk on Stage Absolutely Free Festival Enterrock Motives Festival Vertelfestival 1 emi Rondpunt VLAMrock (As) Bach@Leut Basilica Festival Bewogen Tongeren Circo Paradiso Rock Herck Vertelfestival Alden Biesen Zomeropera Dag Oude Muziek Theater op de Markt (herfst) Neerpelt Open Air Moulin Rouge festival RioRock Afro-Latino Festival (Opitter) Internationaal Lachfestival Belgium Rythm & Blues Festival Limburg Festival Sint Rosa Festival Limburgs Blaasmuziek festival Festival D-vers Oktoberfeesten Smartlappenfestival Festival Musada Cultura Nova Booch? The Notorious IBE Pemitochi Euriadefestival Heerlen Jazzt Zachte G-Event _ i_beta/festival/

ParkCity Live Heerlense Literaire lente Kunstenaars Atelierroute Carnavalsoptochten Oranjefeesten Opera- en muziektheaterfestival Tijdenstefaf festival Jazz Maastricht Masters Made in Europe Filmfestival Maastricht Toneelstad Festival Manus van Alles-festival L’Europe & l’Orgue Vertelfestival Festival Zomeravonden Festival Bruis Musica Sacra Jazz Maastricht Promenade Festival Jong Nederlandse Dansdagen Orlando Festival WMC(festival Limburg Festival The Maastricht International Poetry Nights Special Kurpark Classix Lange Nacht der Chorbiennale Aachener Kunstroute Aachener Theatertag Aachener Literaturtage Schrit_tmacher Festival „Aachen liest. Route Charlemagne Aquis Gran Guitarra Made in Europe Film Festival Maastricht Aachen across the borders Kinder- und Jugendkulturtage 2010 Lange Nacht der Museen: Schülertheatertage Charles Hennen Concour Festival Cement


114

Media en Letteren La Marelle Bibliotheque Les Chiroux De Stedelijke Bibliotheek Hasselt Provinciale Bibliotheek Limburg BiblioNova Streekomroep Start TV Limburg BiblioNova Streekomroep Start TV Limburg Ziekenhuis Omroep Sittard Stichting Lokale Omroep Sittard Solid Sound Productions Stichting Radio en TV Zitterd Volumia! V.O.F. Marutiak: Stichting Net Media Nederland Regionale Televisie Limburg SCHUNCK*Bibliotheek

Radio Parkstad Literair café Stichting Storing in Limburg Stichting Kabelomroep Zuid Limburg Aproxis B.V. i.o. Studenten Omroep Stichting Pink TV International B.V. Your View B.V. Studiopress Televisie- en Videoproducties B.V. In Confidence B.V. Olga Hupkens Voice-Over en Presentatie Parallel Media Projecten Stichting Lokale Omroep Eijsden Double Pe B.V. Literair Museum Infrastructuur Kanaalkom ‘De Queeste, Medialab…) Stedelijke Bibiotheek Hasselt

Provinciale Bibliotheek Limburg Openbare Bibliotheek Emile Van Doren Museum MDA Radio Limburg 97fm B.V. Stichting TV Echt Omroepbedrijf Limburg B.V. FiMeA e.V Literaturbüro Euregion Maas-Rhein Zentralbibliothek Bücherbus AACHEN 100,EINS WDR 100,5 Hitradio Hochschulradio Aachen 99,1 107,8 Antenne AC WDR Lokalzeit Aachen Centre Ceramique

Literair museum Museum Heilige Paterke Beiaardtoren Museum Het Domein Stadsarchief Sittard-Geleen-Born Museum Het Domein Stadsarchief Sittard-Geleen-Born Industrion SCHUNCK*Newseum Historisch Goud, bestaande uit: • Thermenmuseum • Kasteel Hoensbroek • Rijckheyt, Regionaal Historisch Centrum Nederlands Mijnmuseum Platform de Mijnen Historische Verenigingen & Heemkundeverenigingen ed (31) Museum van de Kleine Zusters van de H. Jozef Museum aan het Vrijthof Wagner de Wit Het Bonnefantenmuseum Z.L.S.M.

Museum Brouwerij Na Bosch dr. Winand Roukens Fonds Fotografica museum Het Nederlands wijnmuseum Stichting Bureau Europa Aachen cathedral Openluchtmuseum Bokrijk Erfgoedcel Mijn-Erfgoed Provinciaal Gallo-Romeins Museum Erfgoedcel Tongeren Kroningsfeesten Historic City Hall Coronation hall Elisen Fountain Castle Frankenberg Old Kurhaus Ludwig Forum für Internationale Kunst Suermondt-Ludwig-Museum Couven-Museum Internationales Zeitungsmuseum Zollmuseum Friedrichs MuseumBurg Frankenberg

Olivier Hen etc) Tefaf Stichting Restauratie Atelier Maastricht z33 CIAP Cultuurcentrum Hasselt Modemuseum Het Stadsmus MAS faculty - De Kooi Alley Gallery

C-Mine Casino Modern - Flacc Emile Van Doren Museum Sint-Aldegondis kerk As MAD Faculty Genk: MDA Bokrijk? Cultuurcentrum Maasmechelen (Eisden) De Mijlpaal Glasmuseum Museactron

Cultureel Erfgoed Aquarium Archeoforum Grand Curtius Museum van de Metaalindustrie en de NijverheidHuis van de Wetenschap Ansembourg Museum Museum voor Moderne en Hedendaagse Kunst MADMUSEE - Museum van Gedifferentieerde Kunst Museum voor Waalse Kunst Museum voor het Waalse Leven Museum van het Openbaar Vervoer in de Streek van Luik Openluchtmuseum van Sart Tilman Grètry Museum Tchantchès Museum Schatkamer van de Kathedraal Doopvont van de collegiale kerk “Saint Barthélemy Modemuseum Nationaal jenevermuseum Het stadsmus

Beeldende Kunst& Beeldhouwkunst Stadslab Kunst&Zo Collectorshouse Kunstencentrum Signe (kuS) Stichting Atelierbeheer io NAK(Neuer Aachener Kunstverein) Atelierhaus Aachen e.V. AM; TOPOS Marres galeries (Post-Garcia; Galerie Dis;


115

Amateurkunst en kunsteducatie T podium Ons 11de Vespaclub Hasselt squadraveloce Artamuse ChocArt VU Maasland Amateurkunstverenigingen Artamuse ChocArt VU Maasland – Amateurkunstverenigingen ’t Patronaat

Culturele industrie De creatieve werkplaats De creatieve werkplaats Collectief Akerstraat 67 Netwerk Zachte G GründerZentrum Kulturwirtschaft Aachen

Diversiteit Aachener Tag der Integration Karneval

Spinazieblik Platform Amateurkunst Muziekschool School of Hip Hop HeeArt Crosstown Limburg Cultuurscouts Parkstad Verenigingen: Harmonie fanfare (13), Drum- fluit- en tamboerkorpsen (8)Koren (20) Toneel & dans (7)Folklore (5) Kunstschule Rodolfo Bodensiek

Hochschule für Musik Aachen Städtische Musikschule Music Loft, Musikfabrik Volkshochschule (adult education centre) Barockfabrik - Zentrum für Kinder & Jugendkultur Jan van Eyck Academie voor Beeldende Kunst Conservatorium, Toneelacademie Academie voor Bouwkunst Kumulus

116



Bijlage 3 Opbouw enquête naar waarden

117


118

Opbouw enquête naar waarden Uit eerder onderzoek zijn onderstaande waarden naar voren gekomen. De taak die voor ons lag voor de enquête was het werkbaar maken van deze grote inventarisatie van waarden tot wat wij noemen karakterschetsen van een stad.

Geïdentificeerde waarden Sociaal

Cultureel

Economisch

Gastvrij

Inspirerend

Professioneel

Vrijheid

Creatief

Dynamisch

Gesloten

Jong

Bereikbaarheid

Jong

Experimenteel

Rationeel

Solidair

Grens overschrijdend

Kleinschalig

Bourgeois

Divers

Ruimtelijk

Joi de vivre

Traditioneel

Internationaal

Inclusiviteit

Volks

Exclusiviteit

Karakterschetsen Voor elk van de drie dimensies (sociaal, cultureel, economisch) hebben wij getracht op basis van de inventarisatie drie karakterschetsen te maken van de steden. Dat heeft geleid tot deze uitkomst: Cultureel •• Avant-Gardistisch cultuur (experimenteel, vernieuwend, jong, grensoverschrijdend). •• Historische cultuur (monumentaal, traditioneel). •• Historisch/religieuze cultuur (religieus, spiritueel). •• Volkscultuur (speels, laagdrempelig, volks). Sociaal •• Insidercultuur (gesloten, hechte gemeenschap, solidair, inclusiviteit). •• Familiecultuur (familiaal, gemoedelijk, gastvrij, gezellig). •• Individualistische samenleving (individueel, internationaal, exclusiviteit).

Economisch •• Ambachtseconomie (kleinschalig, vakmanschap, bereikbaar). •• Industriële economie (industrieel, rationeel, werkgelegenheid). •• Moderne economie (professioneel, dynamisch, vrijheid). De volgende taak was om deze nog abstracte termen te verwerken tot vragen die mensen aanspreken en helder begrijpen. Daarvoor gebruiken we een methode die elk van de waarden behorend bij de karakterschetsen verbindt met stellingen. Deze stellingen leggen we vervolgens in de enquête voor aan de inwoners van de Euregio. Daaruit zijn onderstaande stellingen voortgekomen. Omdat we niet alleen geïnteresseerd zijn in de beleving van de inwoners, maar ook in hun eigen waardering is elke stelling in tweevoud opgenomen. Eenmaal als vraag naar de waardering en eenmaal als vraag naar de beleving. Cultureel 1. Avant-gardistisch Ik vind het belangrijk dat er in Maastricht ruimte is voor experimentele kunst. (Vb: Er is een atelier voor jonge kunstenaars, of een experimentele tentoonstelling in de musea) In Maastricht is er ruimte voor experimentele kunst. 2. Historisch Ik vind het belangrijk dat Maastricht een duidelijk historisch karakter heeft. (Vb: De stad heeft een historisch stadshart, of een herkenbare geschiedenis) Maastricht heeft een duidelijk historisch karakter. 3. Historisch/religieus Ik vind dat religie een centrale plek moet hebben in Maastricht. Religie heeft een centrale plek in Maastricht. 4. Volkscultuur Ik vind het belangrijk dat er in Maastricht ruimte is voor amateurkunsten. (Vb. Er is een levendig verenigingsleven voor


bijvoorbeeld muziek en theater) In Maastricht is er ruimte voor amateurkunsten Sociaal 1. Insidercultuur Ik vind het van belang dat ik op straat regelmatig bekenden tegenkom. Als ik op straat loop kom ik regelmatig bekenden tegen 2. Familiecultuur Ik vind het van belang dat Maastricht gezellig is. Maastricht is een gezellige stad. 3. Individualistische cultuur Ik vind het van belang dat er in Maastricht ruimte is voor verschillen tussen individuen. (Vb. multiculturaliteit, ruimte voor individuele initiatieven). In Maastricht is er ruimte voor verschillen tussen individuen. Economisch 1. Ambachtseconomie Ik vind het van belang dat Maastricht ruimte biedt aan diverse vakwinkels en buurtwinkels. In Maastricht zijn veel vakwinkels en buurtwinkels te vinden. 2. Industriële economie Ik vind het van belang dat een stad grote bedrijven aantrekt, die zorgen voor werkgelegenheid. In Maastricht zijn voldoende grote bedrijven die zorgen voor werkgelegenheid. 3. Moderne economie Ik vind het van belang dat mijn stad geen 9 tot 5 mentaliteit heeft. (Vb. ruime winkelopeningstijden, ook in het weekend) Maastricht heeft geen 9 tot 5-mentaliteit.

119

De enquête bevatte ook enkele open vragen. We hebben ervoor gekozen om voordat wij de stellingen voorleggen de mensen eerst de ruimte te geven om hun stad zelf te kenschetsen in drie woorden. Na het voorleggen van de stellingen, volgen enkele specifieke vragen naar de band met de Euregio en twee vragen naar de culturele participatie.

120



Bijlage 4 Overzicht Rotterdam, Brugge, Lille en Essen

121

122

Rotterdam (2001), Brugge (2002), Lille (2004) en Essen (2010) In deze bijlage geven we een kort overzicht van een viertal eerdere Europese Culturele Hoofdsteden en geven een aantal do’s and don’ts mee van betrokkenen bij deze projecten.

Rotterdam Culturele Hoofdstad 2001 Ambitie De verbetering van zowel het culturele als het internationale imago was voor Rotterdam de belangrijkste motivatie om ‘Culturele Hoofdstad’ te worden. De doelstellingen waren o.a.: ontwikkeling van infrastructuur en netwerken, nieuwe investeringen, een impuls aan het vestigingsklimaat en economische (toeristische) voordelen op langer termijn. Organisatie (orgware) In 1998 is onder leiding van Paul Nouwen een projectteam (bestuur en operationeel team) gestart voor Rotterdam Culturele Hoofdstad 2001. De taken van het bestuur bestonden uit: beslissen welke culturele projecten doorgang kregen, financiële beslissingen en de algehele financiële controle, aantrekken van sponsoren en het onderhouden van media en publieke relaties. Het bestuur bestond uit leden van het parlement, de particuliere sector, universiteiten, culturele instellingen, werkgeversorganisatie, ruimtelijke ordening en architectuurdeskundigen, en de burgemeester van een gemeente. Drie leden van de raad functioneerden als dagelijks bestuur en werkten nauw samen met R2001. De gemeente van Rotterdam gaf veel steun door het faciliteren van informele bijeenkomsten tussen de culturele dienst, de intendant en de programmeurs. Naast het bestuur was er ook een operationeel team, R2001, dat is gestart onder leiding van Bert van Meggelen. Het operationele team had de taak om projecten te initiëren, het coördineren van het culturele programma, communicatie, promotie en marketing, fondsverwerving, bevorderen toerisme en sociale ontwikkeling. Vanaf 2000 heeft het operationele team de marketing en promotie overgelaten aan een extern bureau. Van Meggelen kreeg een programmaleider, communicatieleider en financiële leider toegewezen.


Onenigheid tussen de voorzitter en de intendant zorgde er echter voor dat de intendant (Van Mechelen) in de aanloop van het culturele jaar buitenspel werd gezet. Ook waren er onenigheden tussen een aantal senior medewerkers, gebrek aan communicatie, verschillende belangen en persoonlijke conflicten. Vanaf 2000 kreeg de financiële leider de algehele leiding. Op het hoogtepunt van de activiteiten waren er veertig mensen in dienst. Ongeveer 3-4 maanden na het einde van Rotterdam Culturele Hoofdstad 2001 is het projectteam opgeheven. Programma Het programma was georganiseerd rond een centraal concept ‘Rotterdam is vele steden’, beïnvloed door het boek ‘Onzichtbare Steden’ van Italo Calvino. R2001 beschouwde dit als een effectieve manier was om ideeën op te nemen van partnerorganisaties. Er waren verschillende concepten: de stad van plezier (podiumkunsten), steden van Erasmus (debatten), de vitale stad (sociaal-cultureel), Young @ Rotterdam (jongeren), etc. De nadruk kwam te liggen op theater, beeldende kunst, interdisciplinaire projecten, street parades en festivals. Belangrijkste doelgroepen hierbij waren: kinderen, jongeren, scholen, mensen met een handicap, ouderen , minderheden, sociaal achtergestelde mensen, vrouwen, homoseksuelen en werklozen. In totaal heeft R2001 meer dan 500 culturele projecten voorgebracht. Meer dan 65% van de evenementen kreeg financiële steun van R2001, en de rest ontving ondersteuning in de vorm van promotie of marketing. Een paar projecten werd geannuleerd door organisatorische problemen. Projecten die de meeste aandacht en bezoekers aantrok waren: •• Het Wapen van Rotterdam – openlucht voorstellingen over de stad meer dan zes weken door de rivier •• U, de stad – theatervoorstellingen op verschillende ervaringen van Rotterdam •• Hartstocht en Heimwee – ‘Passie en nostalgie’, een film over Rotterdam vóór het bombardement van 1940 op de Calypso-centrum


•• Roots en Routes en WOMEX 2001 – wereldmuziekfestivals •• Hieronymus Bosch •• Thuis in Rotterdam. Resultaten (hardware/software) De outcome van Rotterdam Culturele hoofdstad 2001 wordt op een aantal vlakken geanalyseerd: infrastructuur, financiering en financiën, economische impact, communicatie, promotie en media, bezoekers- en sociaal perspectief en langetermijneffecten.

123

van op de marketing van het programma als geheel. Daarnaast zorgden de omvang van het programma en het grote aantal partners ervoor dat het lastig werd iedereen van de juiste informatie te voorzien. De media was over het algemeen vrij positief over de activiteiten van R2001. •• Bezoekers perspectief: 3 miljoen extra bezoekers aan de stad Rotterdam. •• Sociaal perspectief: meer deelname van jongeren, allochtonen en sociaal kwetsbare groepen aan culturele activiteiten.

•• Infrastructuur: herinrichting en de restauratie van culturele voorzieningen - de ontwikkeling van de openbare ruimte - verlichting en tekens. De belangrijkste infrastructurele projecten waren: Las Palmas cultureel centrum, waterproject renovaties en kunst rond de grachten, Luxor Theater renovaties (niet alleen een R2001-project), Parasite - experimentele woningbouwproject, de Boompjes - tentoonstellingen en ontwerpen voor de waterkant.

•• Langetermijneffecten: verschillende instellingen en evenementen uit 2001 zijn voortgezet, zoals Las Palmas centrum voor beeldende kunst en het Motel Mozaique festival. Nieuwe netwerken, meer samenwerking in de culturele sector, sociale cohesie, trots en zelfvertrouwen op/over de stad en regio.

•• Financiering en financiën: het totale budget was 34,1 miljoen euro, waarvan 10,4 miljoen euro direct naar projectpartners is gegaan. Van de 13,7 miljoen die de R2001 ontving werd 12,3 miljoen besteed aan het programma. Belangrijke publieke sponsoren waren: gemeente Rotterdam, Europese Commissie, het Rijk, provincie ZuidHolland, regio Rotterdam Stad, gemeenten in de regio Rotterdam en de stad Shanghai. Belangrijke private sponsoren: ING, Robeco Groep, ABN AMRO, Unilever, KPN, RET, VSB Fonds, Prins Bernhard Cultuurfonds , Gemeentelijk Havenbedrijf Rotterdam, Koninklijke Vopak N.V., De Maaskoepel, Stichting Gelden Bankmuseum, Stad Rotterdam Verzekeringen.

Ambities Brugge had als belangrijkste ambitie om het imago en het soort culturele activiteiten van de stad te veranderen. De stad moest gepromoot worden als een actieve en moderne culturele stad dat op gelijke voet moest komen te staan met andere internationale steden met een belangrijk cultureel programma: ‘transformatie van oppervlakkige toerisme naar een modern cultureel toerisme.’1

•• Economische impact: de stijging/verbetering van de toeristische sector wordt als belangrijkste economische impact beschouwd. •• Communicatie, promotie en media: de marketingstrategie van R2001 was voornamelijk gericht op decentrale communicatie in plaats

Brugge Culturele Hoofdstad 2002

Organisatie (orgware) In 1999 is onder leiding van Hugo de Greef een projectteam gestart voor Brugge Culturele Hoofdstad 2002. Belangrijkste verantwoordelijkheden voor het projectteam waren onder andere het initiëren en ontwikkelen van projecten, coördinatie van het culturele programma, communicatie, promotie en marketing en het beheer en de verdeling van het budget. Het projectteam coördineerde vier departementen: het programmadepartement, het productiedepartement en het communicatiedepartement en het financiële

1 Palmer 287.

124


departement. Op het hoogtepunt van de activiteiten waren er tachtig personeelsleden in dienst. De geringe competenties en ervaring van sommige personeelsleden zorgden voor een belemmering/ vertraging in de uitvoering van het programma. Het projectteam was wel zeer succesvol bij het overwinnen van politieke obstakels en behaalde een goede samenwerking met de burgemeester en wethouder Cultuur. Na 2002 is de organisatiestructuur van het projectteam Brugge Culturele Hoofdstad in een nieuwe organisatie ‘Brugge Plus’ veranderd. Brugge Plus organiseert momenteel in Brugge projecten die zich op het kruispunt van cultuur en toerisme bevinden. Ze werkten hiervoor nauw samen met diverse partners uit de culturele en toeristische sector.

tuur, financiering en financiën, economische impact, communicatie, promotie en media, bezoekers- en sociaal perspectief en langetermijneffecten.

Programma In februari 2002 is het programma voor Brugge Culturele Hoofdstad gestart en duurde tot eind november 2002. In het programma waren de volgende activiteiten/bezienswaardigheden geïncorporeerd: theater, dans, opera, visuele kunst, literatuur, architectuur, muziek, geschiedenis en cultureel erfgoed, archieven, nieuwe media/technologie, straat parades en openluchtfestivals. De nadruk kwam in het programma voornamelijk te liggen op visuele kunst, muziek, architectuur en straatparades/openluchtfestivals. Projecten die de meeste aandacht en bezoekers aantrok waren: •• Jan van Eyk expositie •• Sail 2002 •• Brugge jazz 2002.

•• Economische impact: er is meer besef gecreëerd voor de economische meerwaarde van verschillende culturele bezoekers. Brugge heeft door Culturele Hoofdstad een breder en diverser publiek aangetrokken. In totaal hebben toeristen in 2002 25% meer geld uitgegeven aan culturele activiteiten dan in 2001 (213.000.000,- euro)

Het percentage van professionele projecten lag een stuk hoger dan het aantal amateurprojecten (90%). Daarnaast zijn er ook enkele commerciële projecten georganiseerd die buiten het officiële programma van Brugge Culturele Hoofdstad vielen. Er is een aantal kritische kanttekeningen geplaatst bij de uitvoering van het programma: problemen met betrekking tot tijdmanagement, minder lokale interesse dan men verwachtte, moeilijke relaties met lokale artiesten en organisatie en een groot verschil in de kwaliteit van projecten. Resultaten (hardware/software) De outcome van Brugge Culturele hoofdstad 2002 wordt op een aantal vlakken geanalyseerd: infrastruc-

•• Infrastructuur: een nieuw concertgebouw, toeristenplaats ‘Kanaaleiland met parkeergelegenheden, restauratieprogramma voor het culturele erfgoed van Brugge. •• Financiering en financiën: in totaal heeft het uitvoeringsprogramma van Brugge Culturele Hoofdstad 27,2 miljoen euro gekost en de kosten voor externe (infrastructurele) projecten 68,8 miljoen euro gekost. Het projectteam heeft het budget niet overschreden.

•• Communicatie, promotie en media: de meeste aandacht was gericht op de doelgroep van politici en opiniemakers en daarna culturele professionals. Kinderen en etnische minderheden kregen relatief weinig aandacht. Opvallend is dat men zich voornamelijk heeft gericht op de lokale, regionale en nationale bevolking. •• Bezoekers perspectief: Brugge Culturele Hoofdstad heeft voornamelijk toeristen uit de omliggende landen aantrokken en toeristen uit Italië, Spanje, Australië, VS en Japan. De communicatie en relatie tussen/met de culturele sector en toeristische sector zorgden voor enkele problemen. Ook was geen specifieke bezoekersinfrastructuur ontwikkeld. •• Sociaal perspectief: veel projecten waren gericht op het vergroten van de sociale cohesie in Brugge. Zo werden er initiatieven genomen banen te creëren voor sociaal kwetsbare groepen uit Brugge (langdurig werklozen, asielzoekers, jongeren, laagopgeleiden, etc.). In de praktijk bleek het lastig te zijn om het sociale programma te integreren in het culturele programma.


•• Langetermijneffecten: Brugge Plus, evenementen die sinds 2002 jaarlijks terugkeren zoals Jazz festival.

Lille Culturele Hoofdstad 2004 Ambitie Lille heeft geprobeerd met de titel ‘Culturele hoofdstad’ van haar traditionele zwart-witte imago af te komen. Het woord ‘metamorfose’ werd gebruikt om creativiteit te promoten en de inwoners van de stad en regio bij het proces te betrekken. Belangrijkste doestellingen waren: de bevordering van de sociale cohesie, het vergroten van trots op en zelfverzekerdheid van de stad en regio. Er werd gekozen voor een strategie die in het bijzonder de nadruk legde op kunst in de straat, het organiseren van veel straatfestivals en het aanmoedigen van ontmoetingen tussen het publiek en artiesten. Organisatie (orgware) In 1999 is door de stad Lille het projectteam ‘Lille 2004’ opgericht, bestaande uit 42 personen verdeeld over drie verschillende departementen: het institutionele departement (22 leden), het economische departement (10 leden) en het cultuurdepartement (10 leden). In het institutionele college zaten leden uit de stad Lille, Lille metropool, Calais regio, de steden Roubaix, Tourcoing, Villeneuve d’Asq en de steden Tourne, Mouscron uit Wallonië. In het economische college zaten voornamelijk leden uit de private sector en in het cultuurcollege leden uit de culturele en educatieve sectoren. In 2000 heeft de stad Lille Didier Fusillier aangewezen als intendant en Laurent Dreano als algemeen coördinator van het projectteam Lille 2004. Op het hoogtepunt van de activiteiten waren er 100 personeelsleden in dienst. Daarnaast werd er door het projectteam een ‘ambassadeurssysteem’ gecreëerd. Dit hield in dat iedereen zich kon aanmelden als vrijwilliger voor informatievoorziening over Lille Culturele Hoofdstad, om te assisteren tijdens culturele evenementen en voor deelname aan bepaalde activiteiten. In totaal waren er 16.000 ambassadeurs actief in de regio. Om de samenwerking met lokale bedrijven te bevorderen, werd het ‘Commenrcant Lille 2004’ opgericht. Ongeveer 100 hotels, restaurants en winkels waren hierbij aangesloten.

125

Programma Het officiële programma van Lille Culturele Hoofdstad 2004 is gestart in december 2003 en geëindigd in november 2004. Het programma legde de nadruk op levende kunst (art vivre). Er is bewust gekozen voor deze brede definitie. Hierbij kan gedacht worden aan beeldende kunst, maar ook aan koken, sport en industrieel ontwerpen. Het thema ‘metamorfose’ uitte zich in projecten die de stad in een nieuw perspectief moesten brengen. Een voorbeeld hiervan is het treinstation van Lille dat roze verlicht werd. Het project ‘Maisons Folie’ wordt als het belangrijkste project van Lille 2004 beschouwd: 12 oude fabrieken en erfgoedlocaties in de stad en regio werden getransformeerd naar ruimten voor exposities, tentoonstellingen, workshops, multimedia, etc. Resultaten (hardware/software) De outcome van Lille Culturele Hoofdstad 2004 wordt op een aantal vlakken geanalyseerd: infrastructuur, financiering en financiën, economische impact, communicatie, promotie en media, bezoekers- en sociaal perspectief en langetermijneffecten. •• Infrastructuur: er zijn door de Franse overheid en lokale autoriteiten verschillende programma’s geïmplementeerd met betrekking tot stedelijke vernieuwing, publieke voorzieningen en restauratie van cultureel erfgoed. De opera van Lille is bijvoorbeeld volledig gerenoveerd en er zijn nieuwe parkeerplaatsen aangelegd. •• Financiering en financiën: in totaal is er door de Europese Unie, de Franse overheid en lokale autoriteiten 70 miljoen besteed aan infrastructurele projecten. Meer dan zeventig bedrijven waren financieel partner van Lille 2004. De officiële sponsoren waren: SNCF, EDF (electricity), Carrefour, SFR (telecommunications), Accor (hotels), Air France, JC Decaux, Renault, Transpole, ABX Logistics, Café Meo, Coca Cola, Saint Amand, Interbrew, Meert, Universal Music France, France 3, Radio France and Arte. Daarnaast waren er 42 sponsoren van individuele projecten. De samenwerking werd door de meeste bedrijven als zeer positief ervaren. •• Economische impact: de stad Lille heeft geprobeerd om met Lille 2004 een impuls te

126

geven aan het investeringsklimaat, toerisme, de uitbreiding van de markt voor culturele evenementen en de lokale bedrijven meer zelfvertrouwen te geven. De daadwerkelijk economische impact is echter nog niet bekend. •• Communicatie, promotie en media: de focus lag bij communicatie en promotie voornamelijk op de bekendmaking van het culturele programma Lille 2004. Het eerder genoemde ambassadeursnetwerk van 16.000 leden heeft ervoor gezorgd dat alle informatie snel werd verspreid en het projectteam veel feedback kreeg van het publiek. Andere communicatietools waren het nieuwe logo ‘Lille 2004’, nieuwskranten en maandelijkse uitgave van programma’s. In totaal hebben meer dan 100 internationale kranten over Lille 2004 geschreven. •• Bezoekers perspectief: de stad greep Lille 2004 aan om af te komen van haar imago als doorsteekstad. Belangrijke doelstelling was dan ook om het aantal bezoekers aan de regio te verhogen. Een van de middelen die werd ingezet om bezoekers te trekken waren de gratis openluchtconcerten. Over het algemeen waren er veel meer bezoekers van de activiteiten dan gepland. Tijdens de opening in december 2003 werden er 150.000 bezoekers verwacht, terwijl er 650.000 kwamen. •• Sociaal perspectief: de achterliggende gedachte van de programma’s en projecten die zijn uitgevoerd, was om de sociale cohesie te bevorderen, de nadruk te leggen op insluiten in plaats van uitsluiten, democratische participatie, NGO-ontwikkeling en het vieren van culturele diversiteit en migratie. •• Langetermijneffecten: het projectteam van Lille 2004 had het voordeel dat er veel politieke steun was voor de ambitie om Culturele Hoofdstad te worden. Maison de Folie wordt gezien als belangrijkste erfstuk van Lille 2004. Ook heeft de trots en zelfverzekerdheid over de stad en regio op langer termijn een impuls gekregen.


Essen Culturele Hoofdstad 2010 Ambitie De ontwikkeling van het programma voor RUHR.2010 is momenteel in volle gang. Het Cultureel hoofdstadjaar wordt gezien als de gelegenheid om het gehele Ruhrgebied te presenteren als één metropool. En wel een nieuw type metropool, waarvan de identiteit niet alleen bepaald is door het verleden van mijnbouw en zware industrie, maar ook door cultuur. De basis hiervoor ligt in de Internationale Bau-Ausstellung Emscher Park (1989-1999) een langdurig, groots stedenbouwkundig evenement dat voor de regio een belangrijke impuls betekende voor de verandering van industrie- naar cultuurlandschap. Het culturele programma van RUHR.2010 zal in het teken staan van voortzetting van dit transformatieproces. Organisatie (orgware) Het projectteam van RUHR.2010 GmbH is verantwoordelijk voor de organisatie van de hoofdprojecten en de coördinatie van de regionale projecten. Naast de hoofdorganisatie zijn er in de Ruhrsteden ook culturele-hoofdstadbureaus actief. Deze bureaus coördineren in hoofdzaak de activiteiten die lokale instellingen organiseren. De belangrijkste doelstellingen van RUHR.2010 GmbH zijn het realiseren van het culturele-hoofdstadprogramma en daarmee samenhangende marketing- en toeristische activiteiten en de ontwikkeling van duurzame effectieve structuren voor de culturele metropool Ruhr. Taken van het projectteam zijn onder andere: deelname aan de coördinatie van de lopende projecten en samenwerkingen, de voorbereiding van en deelname aan de follow-up van de lokale, regionale, nationale en internationale evenementen, coördinatie van de afspraken en correspondentie met de verschillende partners, steun voor de algemene dispositie datum, coördinatie van de programma’s. Programma Het programma van RUHR.2010 is tweeledig; de hoofdprojecten van de hoofdorganisatie RUHR.2010 GmbH en de activiteiten die gemeenten en/of individuele instellingen initiëren. In 2008 zijn de eerste grote projecten bekend gemaakt en in 2009 heeft de eindpresentatie plaatsgevonden. De hoofdprojecten vinden plaats in vijf door de organisatie aangewezen gebieden: Essen, Duisburg, Oberhausen, Bochum en


Dortmund, met daarin gaststad Essen als centrum. Inhoudelijk legt RUHR.2010 het accent op duurzaamheid, Europese samenwerking en diversiteit. Dit komt tot uiting in de vier programmalijnen, elk met een eigen programmadirecteur en team: •• Architectuur, stedenbouw en beeldende kunsten (Prof. Karl-Heinz Petzinka). •• Podiumkunsten (Steven Sloane). •• Creatieve industrie (Prof. Dieter Gorny). •• Migratie, literatuur en historische cultuur (Asli Sevindim). Hoofdprojecten  De hoofdprojecten die op dit moment bekend zijn, zijn onderverdeeld in vier ruimtelijke passages en zeven inhoudelijke thema’s, waarbij de projecten binnen de passagen hoofdzakelijk betrekking hebben op architectuur en stedenbouw. Per thema is aangegeven welke programmalijnen het meest vertegenwoordigd zijn. Passages •• Ruhrdal •• A40/Hellweg •• Emscherdal •• Lippe Thema’s •• Panorama’s – architectuur en stedenbouw •• Veranderende perspectieven – beeldende kunsten •• Nachtbeelden – lichtkunst, literatuur •• Stedelijke kwartieren – creatieve industrie •• Creatieve werkplaatsen – podiumkunsten •• Bruggen bouwen (o.a. TWINS.2010 en Theaterquatier Ruhr) – culturen, internationaal, diversiteit •• Speelplaatsen – jeugdcultuur •• Vergezichten – podiumkunsten, culturen. Een project dat zich al in en ver stadium bevindt is TWINS.2010. In het kader van TWINS.2010 hebben de Ruhrsteden in heel Europa, zo ook in Nederland, partnersteden gevonden om daarmee samen culturele activiteiten op te zetten. Regionale projecten  Naast de hoofdprojecten van de RUHR.2010 GmbH, bestaat het programma uit activiteiten die door de lokale organisaties en instellingen geïnitieerd wor-

127

den. De coördinatie hiervan ligt bij de culturelehoofdstadbureaus. Hieronder staan de projecten waaraan meerdere Ruhrsteden deelnemen. De hoofdprojecten zijn hier buiten gelaten. Enkele activiteiten die plaatsvinden in de afzonderlijke steden zijn: •• Agora – Beeldende Kunst, Dans •• Cybercity Ruhr (Twins–project) – Steden •• Der Gahlenscher Kohlenweg – Moderne kunst langs historische transportroute •• Engel der Geschichte – Cultuur •• Europäische Jugendkunstausstellung 2010 – Jongeren, Kunst •• Favoriten – Theaterfestival •• KlangDrang (Twins–project) – Muziek •• KulturKanal.2010 – Kunst langs kanaal •• Mapping the Region – Beeldende Kunst •• Open Systems 2008/2010 – Podiumkunsten festival •• Pixelprojekt-Ruhrgebiet – Fotografie •• Pottfiction – Jeugd, Podiumkunsten •• Pottporus – Urban Street Art Festival •• Ruhrtriennale – Festival •• Ruhrbiennale 2010 – Festival •• Twilights - Ruhrlights – Internationaal festival voor Lichtkunst.

Do’s and don’ts Op basis van de ervaringen in andere steden hebben we hier een aantal do’s en don’ts op een rij gezet. Deze zijn ook in de rapportage zelf verwerkt. Do’s •• Het is van belang dat het projectteam enerzijds de bevoegdheid krijgt om zelf beslissingen te nemen, maar anderzijds dat het projectteam ervoor zorgt dat men binnen de context van de stad blijft. Dat wil zeggen dat er een goede communicatie en afstemming moet zijn tussen de stad en het projectteam. •• De aard van de tentoonstelling in Brugge bijvoorbeeld was zeer internationaal georiënteerd. Men heeft daar ook internationale artiesten aangetrokken. Toch is geprobeerd het algemene thema min of meer lokaal te houden. •• Het is van essentieel belang om samen te werken met de bestaande culturele sector.

128

•• Het projectteam moet zich constant zichtbaar maken aan de culturele sector. Open communicatie is essentieel. •• Open communicatie is erg belangrijk, met name over geld. Dit is nodig om algemene steun voor het project te verwerven. •• Een belangrijk element is structuur in het programma. Het programma zo zijn ingedeeld dat er elke dag aanbod is op hoog niveau, met name als men toeristen wil trekken. •• Een belangrijk sleutel tot het succes kan zijn als het niet zozeer een institutie is die het initiatief neemt, maar een paar mensen dat samen is gekomen en iets met elkaar wilden veranderen: een bottum-up benadering dus. Het belangrijkste is om te zorgen voor een gezamenlijk idee/opgave. ‘We doen dit samen.’ •• Richt je op het verwerven van steun van de bevolking, deze is cruciaal. •• Houdt belangrijke randvoorwaardelijke trajecten buiten het cultuurbudget. In Essen bijvoorbeeld is er gezorgd dat er een nieuw gezamenlijke ov-systeem werd ontwikkeld, omdat de systemen onderling overal verschilden. Dit ging uiteraard niet vanzelf en heeft veel tijd nodig gehad: men is er drie tot vier jaar eerder mee begonnen. De financiering voor het nieuwe ov- systeem stond los van het culturele budget. •• Stel maandelijks overleg in met contactpersonen van alle betrokken instituties.


Don’ts •• Niet van te voren een publieke oproep doen waar mensen zich konden inschrijven voor projecten. Op deze manier is te voorkomen dat het publiek bepaalde verwachtingen krijgt die niet gehonoreerd kunnen worden. •• Te laat beginnen: 3 jaar is de minimale voorbereidingstijd. •• Te snel voor een internationale benadering kiezen, terwijl het lokale meer ook aandacht moet krijgen. •• Te weinig geld reserveren voor marketing. In Essen bijvoorbeeld is nu zo’n 16% aan marketing besteed, maar dit had minstens 25% moeten zijn. Goed contact onderhouden met de pers is ook essentieel. •• Mooi weer spelen: benadruk eerder je problemen dan dat je slechts de nadruk legt op wat er allemaal zo goed gaat. Wees kritisch op jezelf en bouw samen iets rond een thema waar iedereen achterstaat: pers, politici, organisaties et cetera.


129

Maastricht Culturele Hoofdstad 2018

Recommend Documents