Luther Boudewijn Tarenskeen Cappella Amsterdam MaNOj Kamps · dirigent Michel Poels · bariton Titus Muizelaar · acteur Gerrie Meijers · orgel zondag 22 september · 15.30 - 16.30 uur sint janskerk
Boudewijn Tarenskeen 1952
Luther, 500 jaar geleden
Luther (2013) wereldpremière DEEL 1 Thesen en Psalmen Orgelmuziek DEEL 2 Paradoxen Epiloog en Gloria
Een persoonlijke verantwoording van Boudewijn Tarenskeen Hij was de vijand. In mijn katholieke jeugd moest ik oppassen voor ongedoopte kinderen: heidenen! Later begreep ik dat Luther de Opperheiden was die de harmonie in de christelijke wereld wreed verstoord had. En nu ik het geloof heb losgekoppeld van de kerk, me heb
Martin Luther tekst Gerardjan Rijnders epiloog Paul Koek/Veenfabriek regie Elian Smits scenografie Uri Rapaport lichtontwerp Michel Poels Luther (bariton) Titus Muizelaar Luthers tolk (acteur) Gerrie Meijers orgel Cappella Amsterdam MaNOj Kamps dirigent
bevrijd van sentimenten, kan ik hem zien als iemand die moedig en intelligent de kerk bekritiseerde. Hij was katholiek, een supermonnik, maar had wel wat puntjes van kritiek: de kerk mocht geen geld meer vragen van de gelovigen (opdat ze in de hemel kwamen), het vagevuur moest worden afgeschaft (‘maakt de mensen alleen maar onzeker’) en hij vond het dogma van de maagdelijkheid van Maria en de heiligenverering flauwekul.
LUTHER is geschreven in opdracht van festival Musica Sacra Maastricht en met financiële steun van het Fonds Podiumkunsten. Met dank aan ds. Mirella Klomp.
1
zondag t 15.30
Al die punten vatte hij samen in pamfletten die zich
Radicale herziening
dankzij de boekdrukkunst razendsnel verspreidden.
Maarten Luther leefde van 1483 tot 1546, in een tijd
Berucht was de uitgave van zijn 95 Thesen tegen de
waarin het religieus enthousiasme in Europa groot was
aflaat, de schuldafkoop, waarin hij ageert tegen de
en iedereen zich opeens bemoeide met tot dan toe
kerk als autoritair gezag.
elitaire zaken. Theologische discussies waren spek-
Minder spectaculair, minder politiek, maar existentiëler
takels, openbaar en druk bezocht, ook door leken
waren zijn Paradoxen, stellingen tegen de opvattingen
(soms waren er wel 2000 toeschouwers en gingen er
van zijn tijdgenoot, de humanist Erasmus en de oude
twaalfstemmige koorwerken in première).
filosofen, die vonden dat de mens uit vrije wil kon
Het was een tijd die werd gekenmerkt door grote
kiezen tussen goed en kwaad, terwijl Luther vond dat
onrust. Vanwege de snelle ontwikkelingen binnen de
alleen God wil wat de mens wil.
wetenschappen en technologie (de aarde draait om de zon!) heerste er veel angst, waar God geen troost
Erasmus
kon bieden. De afwijzing van het verleden, de panische
- De mens is in wezen een moreel neutraal persoon,
angst voor ketterijen en dogmatische afwijkingen, een
die zowel het goede als het kwade kan doen,
overdreven zondebesef en een obsessionele gericht-
zowel God kan liefhebben als haten.
heid op de hel maakten de boel er niet vrolijker op.
Luther
Het groeiend besef van eigen individualiteit zorgde
- De mens is een schepsel dat, door zijn innerlijke
voor een radicale herziening van de bestaande hou-
gerichtheid hetzij goed, hetzij kwaad doet,
ding ten opzichte van religie. Voordien plaatste men
in geloof of in haat tegen God handelt.
de mens, en niet God in het middelpunt van het spirituele leven. Een mateloze devotie, Maria’s, heiligen,
Erasmus
relikwieën, het leidde de mens af van waar het alle-
- Jezus is een ethisch voorbeeld.
maal om moest gaan: God. En dan wel de God van
Luther
de Schrift, volgens Luther.
- Jezus is het lam Gods dat geslacht is voor de zonden der mensheid. Erasmus - Wat is nuttelozer dan de mensen te leren dat alles wat we doen, niet uit vrije wil gebeurt, maar uit noodzaak? Wie zou zijn leven dan nog beteren? Luther - Niemand kan zijn leven beteren, niemand kan dat, tenzij door de Heilige Geest. Zonder de genade is de wil niet vrij. De mens is van nature gericht op het kwade. Hij kan het goede niet alleen niet volbrengen, hij kan het zelfs niet willen! God houdt hem in de zonde gevangen. De wil is zondig! Erasmus - Volgens mij is het Christendom geen verzameling leerstellingen, maar een geloofservaring. Luther - Het leven is als één lange strijd tegen satan. Mijn reformatie is een poging deze angst het hoofd te bieden.
2
Als eerste vertaalde hij de bijbel in het Duits en ver-
poëtisch Tragisch koor, als opportunistische Goege-
klaarde hij dat de mens in direct contact met God moet
meente, als festivalpubliek en als ‘de wereld’ de ver-
staan, zonder ‘tussenhandel’ van de clerus, biecht
houdingen polemiseert.
vaders, enzovoort. De mens moest door strenge me-
De reden dat ik dit werk schreef, was, naast mijn fasci-
ditatie en zelftuchtiging tot inzicht komen, een ‘jihad’
natie voor de revolutionaire figuur Luther, te pogen
zeg maar, wat hij tijdens zijn kloosterleven in praktijk
binnen de hoeveelheid talig materiaal een warmte
bracht door vijf keer per week te biecht te gaan. Ik
om de persoon te creëren; momenten van stiekeme
moest dat twee keer per jaar.
twijfel, of van publieke wanhoop, van kippenvel, die door zijn volgelingen zijn doodgezwegen. t
Luther verklaarde dat de mens in direct contact met God moet staan, zonder ‘tussenhandel’ van de clerus, biechtvaders, enzovoort.
Boudewijn Tarenskeen
Boudewijn Tarenskeen Boudewijn Tarenskeen werd op 15 december 1952 in Hollandia Haven,
Gepijnigde, prikkelbare man
voormalig Nederlands
Luther wilde helemaal geen scheuring in de kerk. Hij
Nieuw-Guinea geboren. In
wilde emanciperen. Dat het volk na het opheffen van
1962 emigreerde hij naar
al die heiligen en rituelen overmand werd door een
Nederland. Na de MULO
grote leegte en daarom al die beelden vernielde, zat
en het staatsexamen
niet in zijn plan. Calvijn (‘het bloed van de martelaren
HAVO, studeerde hij een
is het zaad van de nieuwe kerk’) en Zwingli, die mu-
jaar hobo aan het toen-
ziek verbood in de kerk, waren de die hards.
malige Muzieklyceum in Amsterdam en vervolgens
Luther was een gepijnigde, prikkelbare en geweld-
vier jaar compositie aan het Koninklijk Conservato-
dadige man, een vrouwenhater, een rabiate anti-
rium in Den Haag bij Peter Schat, Louis Andriessen
semiet (Erasmus was nog erger). Hij walgde en gruwde
en Konrad Boehmer.
van seksualiteit. Hoewel hij erkende dat de Joden hem
Sinds 1976 componeert hij full-time orkestmuziek,
veel hadden geleerd, stelde hij voor ze in kampen
kamermuziek, balletmuziek, muziektheater, theater-
onder te brengen, niet om ze te vernietigen, maar
muziek, filmmuziek, geestelijke muziek en liedjes. In
om ze te bekeren. Te redden dus voordat het Laatste
2009 werd hem de Matthijs Vermeulen Prijs toegekend
Oordeel uitbrak; iets waar hij zijn hele leven vreselijk
voor zijn compositie Mattheus Passie voor 19 zangers.
bang voor was.
Ook dit werk werd in première gebracht door Cappella Amsterdam, eveneens onder regie van Paul Koek.
Stiekeme twijfel Hoewel Luther zich niet baseert op een bijbelse ver-
Paul Koek · regie
telling, eerder een college is over geloofsinzichten,
Paul Koek (1954) studeerde slagwerk aan het Koninklijk
noem ik het een oratorium, omdat de voorstelling zich
Conservatorium in Den Haag. Hij maakte deel uit van
strikt houdt aan de formele afspraken die het genre
tal van ensembles zoals Hoketus, LOOS, Toneelgroep
voorschrijft. Spelbreker is de tolk, die als Fremdkörper
De Appel en Toneelgroep Amsterdam. In 1987 sluit
het rigide systeem relativeert, en in het tweede deel
Koek zich aan bij Hollandia van Johan Simons en er
Luther aan het wankelen brengt.
ontstaat een jarenlange samenwerking.
Het koor, hoewel onzichtbaar, is dominant. Zij vormt een meerkoppig monster dat zowel als Kunstkoor, als
vervolg biografieën op pagina 15
3
LUTHER (Luther en het koor zingen in het Duits. De tolk vertaalt Luther in het Nederlands.)
Herr es macht Freude, dir zu preisen, dich, den Höchsten, mit Lieder zu preisen.
PROLOOG
HYMNEN
luther
Eisn’d […] Gott? koor
Singt dem Herrn ein neues Lied! Auf zu ihm, ihr Völker! Erweist dem Herrn Ehre, unterwerft euch seiner Macht! Das Heer der Sterne bezeugt seine Schöpfenmacht! …geht ihr Ruf weit über die Erde, bis hin zu ihren äussersten Grenzen.
Gott luther
Ist? koor
Ist Gross! Gross ist Gott!
Ihr Völker alle, klatscht in die (Hände) begrüsst unseren Gott mit Freudengeschrei. Der Herr ist der Höchste. Er hat Nationen in unsere Gewalt gebracht, seine Herrschaft umschliesst die ganze Welt! Mit Gott auf unserer Seite, vollbringen wir grosses; denn er wird die Feinde zertreten auf der Erde regiert die Völker.
Jahwe. LOBGESÄNGE
Stellt euch freudig in seinen Dienst! Unterwerft euch seiner Macht! Werft euch nieder vor ihm!
koor
Auf mein Herz! Preise den Herrn! Ich will ihn loben mein Leben lang. Meinen Gott will ich singen so lange ich atme. Der Herr ist König. Jahwe. Herr, von ganzen Herzen will ich dir danken, deine machtvollen Taten allen verkünden, über dich will ich jubeln und mich freuen. Jubelt Gott zu, aller Völker der Erde! Singt zur Ehre seines Namens, Rühmt ihn mit Lobgesang! Jubelt Gott zu unserem starken Beschützer! Stimmt den Lobgesang an.
4
luther
Gott ist gross? koor
Gott ist gross! luther
Jahwe? Amen? koor
Amen Amen Amen Amen Amen
DEEL 1 Thesen en Psalmen Luther zingt de stellingen in brabbelduits. Elke stelling eindigt hij met ‘t’kundut-h’, (vertaal dit), waarop de tolk vertaalt.
Onthield gij de schulden, o God, Wie hield stand in uw oordeel? Doch vergeving is er bij u, Want zó wilt ge gevreesd zijn. luther
Zingt stelling 8 tolk
luther
Zingt stelling 1
De kerkelijke bepalingen omtrent biecht en boete gelden alleen de levenden, niet de stervenden.
tolk
Als de Heer zegt: ‘doet boete’ enz., dan bedoelt hij dat het hele leven van zijn gelovigen hier één gedurige boetedoening zijn moet. Moet zijn. luther
Zingt stelling 2
luther
Zingt stelling 10 tolk
Onverstandig doen die priesters die de stervenden tot in het vagevuur achtervolgen, hen tot boetedoening verplichten.
tolk
Dit woord kan dus niet zó worden opgevat dat het betrekking zou hebben op de biecht, het sacrament van de boete.
luther
Zingt stelling 14 tolk
tolk
Onvolmaakte vroomheid of onvolmaakte liefde bij een stervende brengt onvermijdelijk grote vrees met zich mee; die vrees is des te groter naarmate de liefde geringer is.
Hij bedoelt hiermee niet alleen maar de innerlijke boete…
luther
luther
Zingt stelling 15
Hervat
tolk
tolk
…niet alleen de innerlijke boete, want er is geen ware boete als zij niet allerlei kastijdingen van het vlees uitwerkt.
Op zichzelf zijn deze vrees en schrik, om maar van andere dingen te zwijgen, al voldoende om de straf van het vagevuur uit te maken, daar zij grenzen aan de verschrikkingen van de wanhoop.
luther
luther
Zingt stelling 94
Es scheinen sich demnach Hölle, Fegefeuer und Himmel,
luther
Zingt stelling 3
tolk
Men moet de christenen vermanen dat zij zich erop toeleggen om hun hoofd Christus door straf, dood en hel heen te volgen.
tolk
’t Komt mij voor dat hel, vagevuur en hemel, luther
koor
Psalm 130 Uit afgronden roep ik u, Heer; Hoor mij Heer, ik blijf vragen. O, mocht uw oor het verstaan Hoe ik schrei om erbarmen.
In der gleichen Weise zu unterscheiden wie Verzweifelung, annäherende Verzweiflung und Sicherkeit. tolk
Hel, vagevuur en hemel, evenveel van elkaar verschillen als wanhopen, bijna wanhopen en zich geborgen weten.
5
luther
luther
Zingt stelling 23
Zingt stelling 35
tolk
tolk
Kan er aan iemand werkelijk kwijtschelding van alle straffen gegeven worden, dan staat het vast dat zij slechts aan de allervolmaaktsten wordt gegeven. (…) Dat wil zeggen aan zeer weinigen.
Degenen die leren dat zij die zielen uit het vagevuur loskopen, geen berouw nodig hebben, prediken iets onchristelijks. luther
Zingt stelling 40 luther
tolk
Zingt stelling 24
Het ware berouw begeert straf en bemint de straf.
tolk
Dus kan het niet anders of het grootste deel van het volk wordt bedrogen door deze mooipraterij dat álle straf kwijtgescholden wordt, wordt kwijtgescholden. koor
Psalm 56 Wees mij genadig, God, Waar mensen op mij jagen, Vijandig dag aan dag Mij drijven in het nauw. Zij maken op mij jacht mij dag aan dag belagend; Hun overmacht bestookt Mij van hun hoogten uit. Dag aan dag weten zij Mijn woorden te verdraaien; Hun duister overleg Is tegen mìj gericht; Nooit laten zij mij rust, Zij spieden, zij bewaken De schreden die ik zet: Zij schaduwen mij steeds. luther
Zingt stelling 30 tolk
Niemand is er zeker van of zijn berouw oprecht is. Nog veel minder kan hij er zeker van zijn of hij volkomen vergeving van zonden heeft ontvangen.
6
koor
Psalm 32, Luther tolkt (in het Duits) Heer, zolang ik zweeg, teerde mijn kracht weg, Mijn snikken brak los, elke dag; Dag en nacht bleef uw hand op mij wegen: Ik verschrompelde tot in het merg, Of mij midzomerhitte verschroeid had. Tot ik u mijn zonde bekend heb, Mijn kwaad niet langer verzweeg, Wist: de Heer biecht ik mijn overtreding. Toen vergaaft gij mijn zonde, mijn schuld. Daarom bidde tot u wie gelooft Ten tijde dat hij zich belaagd weet; Dàn, hoe dreigend het water ook wast, Hèm vermag het niet te bereiken. Gij, mijn schutse, ontheft mij van druk, Bevrijding schept gij rondom mij. luther
Zingt stelling 75 tolk
De mening dat de pauselijke schuldafbetaling zulk een kracht heeft dat hij iemand kan vrijspreken, zelfs wanneer hij, gesteld dat het mogelijk was, de moeder Gods zou hebben verkracht, is pure waanzin.
koor
luther
Psalm 55 en 17
Zingt stelling 66 tolk
God, Zie toch naar mij om, geef mij antwoord: Kreunend dool ik en vind nergens rust, Moe van het getier van de vijand, Moe van het gesar van uw haters; Onheil brengen zij over mijn hoofd, Blijven mij met woede vervolgen. Mijn hart krimpt ineen in mijn borst, Telkens overvalt mij de doodsschrik; Angst en beven grijpen mij aan, Huivering gaat over mijn lichaam. sopraantje
Ich wollte, ich hatte Flügel…
De schat der aflaten is echter het net waarmee men nu dat geld zelf van de mensen vangt. koor
Psalm 42 Luther probeert mee te zingen. Gelijk het hert dat reikt Naar waar het water stroomt, Zó in verlangen reikt Mijn ziel naar u, o God. Mijn ziel lijdt dorst naar God, Naar God die leven is; Wanneer mag ik opgaan, Dat ik voor God verschijn?
luther
Flügel wie ein Taub, dann konnt’ ich fliegen… koor
Psalm 17 God, Verberg mij, door uw vleugelen beschaduwd, Voor mijn haters die mij overweldigen, Mijn doodsvijanden die mij omsingelen. Hun hart is verhard, zonder toegang, En hun hoogmoed spreekt uit elk woord; Waar ik ga – zie! Zij zijn om mij heen; Mij neer te slaan – dát is hun oogmerk. Zo belust als de leeuw op zijn prooi, Een leeuw die loert in het verborgen.
Mijn tranen zijn mijn brood Bij dagen en bij nacht, Waar men van vroeg tot laat Mij zegt: ‘waar ís uw God?’ koor
Spreekt/gilt de volgende stellingen: Stelling 82 tolk
vertaalt de koorteksten Waarom de paus niet dat héle vagevuur ontruimt, uit heilige liefde, daar hij immers wel ontelbare zielen verlost alleen maar om die kerk te kunnen bouwen.
luther
Stelling 86
Zingt stelling 62
tolk
tolk
En waarom hij, die rijker is dan Crassus, niet liever tenminste die ene Sint Pieterskerk van zijn éigen geld betaalt.
De ware schat van de kerk is het heilige evangelie. luther
Zingt stelling 65 tolk
De schat van het evangelie is het net waarmee men vroeger mensen ving; de rijken.
7
Stelling 90
DEEL 2
tolk
Hun zeer ernstige bezwaren alleen maar met geweld het zwijgen op te leggen in plaats van ze met redelijke argumenten op te lossen, betekent de kerk prijs te geven aan de spot van hun vijanden en de christenen ongelukkig te maken. Stelling 92 tolk
Weg met al die profeten die roepen: ‘Vrede, vrede’, en het is geen vrede! Leve de profeten die zeggen: ‘Kruis, kruis’, en het is geen kruis!
Paradoxen luther
Stelling 17 Der Mensch kann von Natur aus nicht wollen, das Gott Gott ist. (De mens kan van nature niet willen, dat God God is – hij wil uit zichzelf niet, dat de Heer zijn God is, maar dat hijzelf god is.) luther
luther en koor
Stelling 18 Gottt von Natur aus über alles zu lieben, ist ein erdichteter Begriff wie eine Chimäre.
Psalm 97 en 82
tolk
De Heer is Koning, Hem viere de aarde; Vreugde reike van kust tot kust. Rondom hem is donker van wolken, De orde des rechts schraagt zijn troon. Vuur gaat voor zijn naderen uit, Verschroeit wie hem willen weerstreven. Zijn schichten doorflitsen de wereld. De aarde ontwaart het en beeft, De bergen smelten als was Wanneer híj nadert, de Heer, Nadert die heel het aardrijk gebiedt. Verrijs, o God, richt de aarde: Gij die rechtmatig bezit Alle volken.
Uit eigen natuurlijke kracht God liefhebben is een fictief doel, een fabel, een spookbeeld najagen. luther
Stelling 95 Gott lieben heisst sich selbst hassen und ausser Gott nichts kennen. tolk
God liefhebben is zichzelf haten en buiten hem om niets kennen. luther
Stelling 40 Nicht indem wir gerecht handeln, werden wir gerecht, sondern gerecht gewórden, handeln wir recht. Gegen die Philosophen. tolk
Men wordt niet rechtvaardig door goed te zijn, maar wie rechtvaardig gemáákt Is. luther
ORGELMUZIEK (concertant intermezzo)
Stelling 54 tolk
Een driehoek. luther
Die menschliche Natur ist ein Dreieck; die Vernunft der gute Wille, das Fleisch der Böse und der Wille, der frei wählen kann; so stinkt die Philosophie faul aus dem Mund!
8
tolk
luther
Het verstand dat goed wil, het vlees dat kwaad wil en de wil die kiezen kan; zo stinkt ons de filosofie uit de mond.
Stelling 71 Das Gesetz und der Wille sind ohne die Genade Gottes zwei unversöhnliche Gegner. tolk
luther
Stelling 4 Ein Dreieck! Es ist also die Wahrheit, dass der Mensch, der ein ‘Schlechter Baum’ geworden ist, nur Schlechtes wollen und tun kann. (De waarheid is dat de mens tot een kwade boom is geworden, die niet anders kan dan het kwade willen en doen) luther
Stelling 6 Es ist unwahr dass der Wille sich von Natur ohne Genade Gottes sich von Natur aus nach der richtigen Anweisung der Vernunft und guten Willen anrichten könne.
Wet en wil – zonder genade Gods – staan zonder de genade onverzoenlijk tegenover elkaar. luther
Stelling 89 Die Genade ist als Mittlerin notwendig, die das Gesetz dem Willen annehmbar macht. tolk
Er moet een bemiddelende genade komen die de wet en de menselijke wil met elkaar verzoent. luther
Stelling 72 Was das Gesetz will, will der Wille stets nicht, er sei denn, er heuchle aus Furcht oder Liebe, dass er wolle.
tolk
tolk
Hij kan zich zonder genade – van God – niet richten naar het juiste voorschrift van het verstand – een goede wil – hij zich van nature niet richten kan – naar het juiste voorschrift van het verstand – noch naar een goede wil.
Wat de wet wil, wil de Wil niet, tenzij zij door angst of liefde gedreven doet alsof. DER BAUCHREDNER (waanzinaria Luther)
luther
luther
Stelling 54 Und das Fleisch ist nicht nur Teil von ihm, nein, er ist ganz und gar aus Fleisch! Im Fleische erkennt der sündige Mensch sich selbst. T’ kundut-H
Wucher, Trunkenheit, Mord, Totschlag und so weiter…, das sind Sünden, ja… Aber die Vernunft ist des Teufels Braut. Die schöne Hure tritt herein und gibt sich vernünftig, dass man glauben könnte, dass es die Worte des Heiligen Geists sind. Aber sie ist die höchste Hure, die der Teufel hat! Achtet darauf, dass Ihr die Vernunft im Zaume haltet, folgt ihr nicht, schmeisst ihr Scheisse in die Fresse. Tretet die Vernunft samt ihrer Weisheit mit Füssen. Du, verfluchte Hure, willst mich verführen, dass ich für den Teufel einen Ehebruch begehe? (Wenn die Hurerei dich überfallt, schlage sie tot und tue dasselbe mit der geistlichen Hurerei, denn nur wer auf solche Weise spricht, kann die Vernunft mit Gottes Wort reinigen und befreien.)
tolk
En het vlees , néén, is geen onderdeel van hem. Hij is zelf helemaal vlees! luther
Stelling 85 Der Wille eines jeden wollte lieber dass es kein Gesetz gäbe, und er gänzlich frei wäre. tolk
De wil van een mens is zo gericht, dat men liever geen enkele wet zou willen, vrij zou willen zijn.
9
tolk
Woeker, dronkenschap, moord en doodslag etc…, dat zijn zonden, ja… Maar die bruid van de duivel, het verstand, die mooie slet, komt binnen en wil verstandig zijn, men meent dat wat hij zegt van de Heilige Geest is. Maar zij is de hoogste hoer van de duivel! Let erop dat u het verstand in bedwang houdt, volg haar niet, gooi poep in haar smoel. Treedt het verstand en haar wijsheid met voeten. Jij, vervloekte hoer, wil jij mij verleiden dat ik met de duivel overspel pleeg? (Als de hoererij u aanvliegt, sla haar dood en doe dat vooral met deze geestelijke hoererij, want alleen door zo te spreken wordt het verstand door het Woord Gods gereinigd en bevrijd.) ARIA luther, orgel en kerkklokken Psalm 22
Warum bist du so fern? Warum hilfst du nicht wenn ich schreie, antwortest nicht? Schenkst mir keine Ruhe wenn ich schreie. Seit dem ersten Atemzug Stehe ich unter deinem Schutz, Von Geburt an bist du mein Gott. Bleib jetzt nicht fern, denn ich bin in Not! Viele Feinde umsingeln mich, Kreisen mich an wie wilde Stiere, Sie reissen ihre Mäuler auf, Brüllen mich an wie hungrigen Löwe. Ich zerfliesse wie ausgeschüttetes Wasser, Meine Knochen fallen auseinander, Mein Herz zerschmilzt in mir wie Wachs, Meine Kehle ist ausgedörrt, Die Zunge klebt mir am Gaumen. Ich sehe mich schon im Grab liegen. Ich bin kaum noch ein Mensch, Ich bin ein Wurm.
10
EPILOOG en GLORIA
koor
Gott— ist— gross! gross! gross!
tolk
A Ineens wist ik het: Ik schrijf een roman En ik schreef een roman, een roman over een meisje Waarom een meisje? Omdat jongens volgens mij te ongeduldig zijn En dat meisje ging weg van huis. Daar was al moed voor nodig, je zult maar een katholiek meisje zijn. Zij piepte ‘m, ze liep haar dorp uit, ze liep door weilanden, door bossen, ze sprong over sloten, ze zwom door rivieren, ze trok door woestijnen, ze werd aangevallen door wilde dieren, ze werd verkracht, en bijna vermoord. En ze werd ook nog verliefd…
koor
All Ehr und Lob soll Gottes sein… (zie p.14)
…Maar dat bleek een misverstand. Verliefd is altijd een misverstand. Zoals God ook altijd een misverstand is. Hoop ik. Maar ze bleef gewoon altijd maar doorlopen. Verliefd of niet, zwanger of niet. Ze was zwanger en ze kreeg een heel leuk baby’tje. Dat nooit honger had. En alleen maar lachte. En ineens dood bleek. Gestikt of zo. Maakt het uit. God of niet. Gewoon! Rechtuit!
B Ik was zijn tolk. Rijmt op dolk. ‘Wanneer onze Heer en Meester Jezus Christus zegt: doet boete…, dan bedoelt Hij dat het hele leven van zijn gelovigen op aarde één gedurige boetedoening moest zijn.’ Ik bedoel, zo dachten mensen in die tijd. Daar kon ik nog wel mee leven. ‘Er is geen ware boete als zij niet allerlei kastijdingen van het vlees uitwerkt. Gods straffe duurt dan ook al de tijd, dat de mens mishagen aan zichzelf heeft dus net zo lang als de ware innerlijke boete tot wij het koninkrijk der hemelen ingaan’
koor
Sein Zorn… (zie p.14)
T’ kundut-H Interesseerde me niks, maar kon ik nog wel in mee gaan. Hoewel, ik stond er eigenlijk niet bij stil. Had immers een baantje. Ik was zijn tolk, hoefde niet in de bijstand. Alleen moest ik altijd van hem lachen, als ik dat zei, over ‘dat koninkrijk der hemelen’. En dat kon ik niet. Lachen, maar deed ik wel. Speelde ik. Ik ben acteur. C Ik was zijn tolk. Hij was gedreven, absoluut. Hij was ‘begeistert’, absoluut. Hij was gul, gastvrij. Hield van leven in de brouwerij. Hij vrat, hij zoop, was altijd in voor een practical joke. Hij lulde honderduit over zijn missies, zijn opdracht. Hij roddelde over collega’s,
over vorsten, kardinalen en de paus. Was verbazend openhartig over zijn dromen.
koor
Fried und Zorn, wie mü… (zie p.14)
Zijn visioenen. En hij zweette, hij zweette genadeloos. Nu zweet ik ook natuurlijk, iedereen zweet op zijn tijd. Maar hij zweette anders. Hij zweette doodsangst. Doodsangst droop over zijn gezicht. Want hij was doodsbang. Voor het laatste oordeel, voor de Apocalyps. Stel dat hij het niet bij het rechte eind had gehad? Enerzijds was hij overtuigd van zijn gelijk. Anderzijds had hij toch ook zijn twijfels. Niets menselijks was hem vreemd. Stel dat die Roomsen…? Dat was immers de norm in zijn tijd. Stel dat die Rooms-katholieke Kerk. Het zweet brak hem uit bij de gedachte dat hij door zijn rebellie gedoemd was tot… Alleen al bij de gedachte aan de sauna in de hel brak het zweet hem uit. Depressies dienden zich aan. Aambeien ook, hoge bloeddruk, Angina Pectoris, benauwdheid. Alsof iemand, God? De duivel hem wilde wurgen.
11
D En toen werd hij rabiaat. In doodsangst begon hij om zich heen te slaan, tegen alles. En vooral tegen alles wat bij voorbaat weerloos was. ‘Redetwist niet teveel met Joden over de artikelen des geloofs, zij zijn van hun jeugd af met gif en wrok tegen onze Heer opgevoed dat er geen hoop voor ze is tot ze te eniger tijd door hun ellende murw zijn geworden en gedwongen om te bekennen, dat de Messias reeds gekomen is, en onze Heer Jezus Christus is, ja, overigens is het voorbarig, ja, zelfs vergeefs met hen te disputeren.’
koor
Fried und Gnad… (zie p.14)
Deed ik. Vertaalde ik. ‘Begeistert!’ corrigeerde hij dan, beval hij dan. ‘Begeistert!’ speelde ik dus, vertaalde ik: ‘Ze laten winden braden peren, eten, drinken, leven goed en aangenaam van het door ons verdiende goed, houden ons en onze goederen gevangen door hun vervloekte woeker.’ Ik was zijn tolk. Ik vertaalde wat hij zei ‘Begeistert!’ zogenaamd.
E Hij was ook een tolk. Zei hij. Hij vertaalde ‘de tekst’. De enige die er toe deed. koor Lob… (zie p.14) Zei hij. De bijbel. Gods woord. Hij krabbelde wat in de kantlijn. Hij voegde er wat voetnoten aan toe, streepte andere door. Zette de wereld in brand. De wereld voor zover hem bekend. En toen bedacht hij dat zij, die oude Schriftgeleerden, die tekst misschien wel veel beter begrepen dan hij, omdat ze Hebreeuws kenden. En dat wat zij in de kantlijn krabbelden, er aan voetnoten aan toevoegden, misschien wel veel beter was dan wat hij bij elkaar prutste. Stel dat zij het beter wisten. Beter nog dan die papen? En uit paniek propte hij zich vol. F Hij vrat, hij zoop, hij raasde en tierde, hij blies zichzelf op.
koor
Liebe zur Kreatur und Lust!… (zie p.14)
Toen hij ineens dood bleef, die nacht van 18 februari 1546 (en een plotselinge dood werd in die tijd beschouwd als een straf van God) hebben ze hem na zijn dood nog een klisma gegeven, in de hoop hem weer te laten leven. Hem op te laten staan uit de dood.
12
Net als zijn grote voorbeeld. Zijn idool. Zijn held. Het enige resultaat was een pandemonium, een kakofonie, een Apocalyps van scheten, stront, drek en giftige sappen. Vind ik dit nog interessant? Dacht ik. Maar wie ben ik? Dacht ik. Behalve zijn tolk. En toen dacht ik: Ik ben geen tolk. Ik ben misschien ook geen acteur. ‘Begeistert!’ Ik doe het niet meer. Ik ben zijn tolk niet langer. Vertaal zijn woorden niet meer. Vanaf nu zijn de enige woorden die ik misschien nog vertrouw mijn eigen woorden. Ik ben een schrijver. Ik heb ook zelf iets te vertellen. Vergeet die bijbel. Vergeet die wrekende God. Eindelijk. (hij citeert Luther) ‘Da das Gesetz gut ist, kann der Wille nicht gut sein, und darauf ergibt sich klar, dass jeder natürliche Wille ungerecht und böse ist.’ ‘Was das Gesetz will, will der Wille stets nicht, es sei denn, er heuchle aus Furcht oder Liebe, dass er wolle.’ ‘Gott lieben heisst sich selbst hassen und ausser Gott nichts kennen.’ ‘Wir sollen nicht nur wollen, was Gott will, dass wir wollen, sondern überhaupt alles, was er will.’ T’kundut-H.
G Ik ben een schrijver. Ik heb ook zelf iets te vertellen. Vergeet die bijbel, vergeet die wrekende God eindelijk. En toen dacht ik: ik schrijf een roman. En die roman ging over een meisje. Waarom een meisje? Omdat jongens volgens mij te ongeduldig zijn. En dat meisje ging weg van huis. Daar was al moed voor nodig. Je zult maar een katholiek meisje zijn. Zij piepte ‘m. Ze liep haar dorp uit, ze liep door weilanden, door bossen, ze sprong over sloten, Ze zwom door rivieren, Ze trok door woestijnen, Ze werd aangevallen door wilde dieren, ze werd verkracht, bijna vermoord en ze werd ook nog verliefd. Maar dat bleek een misverstand. Verliefd is altijd een misverstand. Zoals God ook altijd een misverstand is. Maar ze bleef gewoon altijd maar doorlopen, verliefd of niet, zwanger of niet. Ze was zwanger en ze kreeg een heel leuk baby’tje dat nooit honger had en alleen maar lachte en ineens dood bleek, gestikt of zo
koor
Welnee. Nooit meer… (zie p.14)
Maakt het uit. God of niet. Gewoon! Rechtuit! En twintig jaar later kwam ze weer thuis, en niemand herkende haar, niemand had haar gemist.
13
Dat was mijn roman. En die teksten van hem? Van Luther? Een voetnoot bij die roman van mij. Maar wie leest er nou voetnoten? Niemand toch? koor
foyer-geroezemoes Welnee. Volgende keer. Gaat wel. Nooit meer. Mwah. Ernsthaft. Winkelhaak. Turquoiseachtig. Niet dat ik. Fabricage. In euro’s dan. Voetnoten. Niemand toch. Te ongeduldig. Die roman. Ongehoord. Met melk ja. Geen pauze. Existentieel. Idioom. 20 jaar later. Angina pectoris. Contractbreuk. Reuss geen keus. Niet dat ik. Zei ik net. Experiment. Uitgestorven. Volgende keer. Ingrediënten. Visumkantoor. Lijn 17. Hutler. Zozo. Geef mij nou. Überhaupt. Mag ik ook eens. Nogal. Is dit nu. Unaufhörlich ja. Raad van bestuur. Roelofarendsveen. Lekker ja. Vielleicht. Mag dat. Dit nooit meer. Kippenvel. Koek&co. Wissenschaftlich. Heerlijk hoor. Te lang. Mijn pillen. Enig broekpak. Je zou ze toch. Uche uche. Me hoela. Waar zijn we nu. Jammer hoor. Hèhè. A-4tje. Erg apart zeg. Zeg het nu. Musica Blabla. Wil je dat niet meer. Voortaan samen. Het zou toch. Meerstemmigheid. Die Liebe. Zo eenzaam hè. Herkansing. Godsallemachtig zeg. Begeistert ja. Randstadkunst. Sauna. ’n Misverstand. Je ouders ook. Haha. Zangerseczeem. Postcode. Had jij dat nou ook. Hoestcake. Stofallergie. Gott. Mag dit wel. Heb je zo gemist.
einde
Thesen, Paradoxen en Der Bauchredner • M. Luther Psalmvertalingen • I. Gerhardt / M. van der Zeyde Epiloog • G.J. Rijnders Redactie • B. Tarenskeen
14
GLORIA (zeer fragmentarisch gemonteerd in de Epiloog) All Ehr und Lob soll Gottes sein. er ist und heisst der Höchst allein. Sein Zorn auf Erden hab ein End, sein Fried und Gnad sich zu uns wend. Den Menschen das gefalle wohl, dafür man herzlich danken soll. Ach, lieber Gott, dich loben wir und preisen dich mit ganzer Gier. Auch kniend wir anbeten dich, dein Ehr wir rühmen stetiglich. Wir danken dir zu aller Zeit um deine grosse Herrlichkeit. Herr Gott im Himmel, König du bist, ein Vater, der allmächtig ist. Du Gottes Sohn vom Vater bist einig geborn, Herr Jesu Christ, Herr Gott, du zartes Gotteslamm, ein Sohn aus Gott des Vaters Stamm. Der du der Welt Sünd trägst allein, wollst uns gnädig, barmherzig sein. Der du der Welt Sünd trägst allein, lass dir unser Bitt gfällig sein. Der du gleich sitzt dem Vater dein. wollst uns gnädig barmherzig sein. Du bist und bleibst heilig allein, über alles der Herr allein. Der Allerhöchst allein du bist, du lieber Heiland Jesu Christ, samt dem Vater und Heiligem Geist in göttlicher Majestät gleich. Amen, das ist gewisslich wahr, das bekennt aller Engel Schar und alle Welt so weit und breit von Anfang bis in Ewigkeit. Amen. M. Luther
Paul Koek (vervolg van de biografie op pagina 3)
aus Licht met de Opera van Keulen en Dionysos van
In 2005 richt Paul Koek de Veenfabriek op, een muziek-
Wolfgang Rihm tijdens het Holland Festival (2010).
theaterensemble dat zich in verschillende vormen en
Naast samenwerking met Nederlandse topensembles
samenstellingen presenteert. Het werken op locatie
en -orkesten, zoals het Orkest van de Achttiende Eeuw,
en de grote muzikaliteit in de voorstellingen blijven
het Koninklijk Concertgebouworkest en Asko | Schön-
belangrijke elementen in het werk van Paul Koek
berg, werkt het koor met internationale gezelschap-
In 2010 is T.I.M.E. (This Is Music-theatre Education),
pen als de Akademie für Alte Musik Berlin, het RIAS
de nieuwe master muziektheater aan het Koninklijk
Kammerchor, musikFabrik, Il Gardellino en het Ests
Conservatorium in Den Haag, van start gegaan, naar
Philharmonisch Kamerkoor. Cappella Amsterdam
een idee en op initiatief van Paul Koek en Paul Slangen.
ontving in 2009 de VSCD Klassieke Muziekprijs voor
In november 2009 ontving Paul Koek voor zijn oeuvre
meest indrukwekkende prestatie van een klein (kamer-
de Prins Bernhard Cultuurfonds Theaterprijs.
muziek)ensemble. In 2010 werd het koor genomineerd
De Veenfabriek is toonaangevend in muziektheater.
voor de Amsterdamprijs voor de Kunst en voor de
Met spraakmakende kleine en grote muzikale produc-
Edison Klassiek Luister Publieksprijs.
ties en onder artistieke leiding van Paul Koek timmert
Cappella Amsterdam is mede-initiatiefnemer van Tenso,
de Veenfabriek voortdurend aan de weg, van Leiden
Europees netwerk van professionele kamerkoren.
tot Athene, van Groningen tot Avignon en van Maas-
Bij harmonia mundi verschijnen vrijwel jaarlijks cd’s
tricht tot New York, met muziektheater en concerten
van het koor. Golgotha van Frank Martin werd geno-
op bijzondere locaties, in theaters en musea.
mineerd voor een Grammy. Ook de cd met koorwerken van Janáček (januari 2012) is zeer goed ontvangen.
Gerardjan Rijnders · auteur epiloog Gerardjan Rijnders (Delft, 1949) studeerde rechten
MaNOj Kamps · dirigent
aan de Universiteit van Amsterdam en regie aan de
MaNOj Kamps (Sri Lanka, 1988) begon zijn muziek
Amsterdamse Theaterschool. Hij maakte zijn theater-
lessen op elfjarige leeftijd. Momenteel studeert hij
debuut in 1975 als freelance regisseur bij Toneelgroep
orkestdirectie aan het Koninklijk Conservatorium in
Baal. Vervolgens werkte hij als regisseur, acteur en
Den Haag bij Jac van Steen en Kenneth Montgomery.
auteur bij onder meer De Nieuwe Komedie, F-Act en
Eerder studeerde hij compositie bij Roderik de Man en
het Projekttheater. Van 1977 tot 1985 was hij artistiek
Calliope Tsoupaki. De studie koordirectie bij onder an-
leider van het Zuidelijk Toneel Globe. In de twee jaren
deren Jos van Veldhoven sloot hij summa cum laude af.
daarna regisseerde hij voornamelijk voor het Publieks-
MaNOj volgde masterclasses en assisteerde dirigenten
theater, de Toneelschuur en Theater Persona. Van
als Reinbert de Leeuw, Ed Spanjaard en Etienne Siebens.
1987-2001 bepaalde Rijnders als artistiek leider, regis-
Als dirigent of repetitor werkte hij met ensembles als
seur en auteur het gezicht van Toneelgroep Amster-
de Nederlandse Bachvereniging, Rundfunkchor Berlin,
dam. Sinds 2001 werkt hij als freelance regisseur.
VocaalLAB, Cappella Amsterdam en het Groot Omroepkoor. Sinds 2011 dirigeert hij de Ligeti Academy
Cappella Amsterdam
van Asko | Schönberg. Hij is ook actief als componist
Al vanaf de oprichting in 1970 door Jan Boeke heeft
en arrangeur en zet zich in voor muziekeducatie.
Cappella Amsterdam zich zowel op moderne als op oude, authentieke zangtechnieken toegelegd, met
Michel Poels · bariton
speciale aandacht voor werk van Nederlandse compo-
Michel Poels (Nijmegen, 1968) studeerde aan het
nisten, van Sweelinck tot Andriessen. Sinds 1990 staat
Sweelinck Conservatorium bij Charles van Tassel en
het koor onder artistieke leiding van Daniel Reuss.
volgde masterclasses bij onder anderen Margreet Honig
Het koor werkt geregeld samen met uiteenlopende
en Udo Reinemann. In 1994 won hij het concours van
gezelschappen. Zo levert het bijdragen aan opera-
Stichting Jong Muziektalent Nederland. Hij vertolkte
producties, zoals in 2011 met Stockhausens Sonntag
operarollen en soleerde in de Mattheüs-passie van
15
Louis Andriessen en in The Voynich Cyphermanuscript
Gerrie Meijers · orgel
van Hanz-Peter Kyburz. Hij zingt geregeld bij ensembles
Gerrie Meijers studeerde orgel en piano aan het
als Cappella Amsterdam en Compagnie Bischoff en
Stedelijk Conservatorium in Arnhem en behaalde haar
maakt deel uit van vocaal kwartet ‘Quatre Bouches’.
diploma’s met onderscheiding. Bij Tan Crone volgde
Hij is zangdocent aan de ‘VAK Centrum voor de
zij cursussen liedbegeleiding. Met de zangeressen
Kunsten’ in Delft. Met zijn partner Petra Ehrismann
Wieke Ubels, Cecile Roovers en Annette Stallinga
heeft hij Zangstudio Haarlem opgericht.
vormt zij min of meer vaste duo’s. Een vierhandig duo is zij samen met organiste/pianiste Christine Kamp.
Titus Muizelaar · acteur
Gerrie Meijers is organiste van de Remonstrantse Kerk
Titus Muizelaar (1949) is een Nederlands acteur en
in Haarlem en pianiste bij diverse koren. Ze werkt ge-
regisseur. Na zijn onvoltooide opleiding aan de Toneel-
regeld met Holland Opera en Stichting Vocaal Talent
academie Maastricht speelt hij bij verschillende
Nederland. Ze won prijzen op de orgelconcoursen van
theatergroepen. In 1983 richt hij met Jan Joris Lamers
Toulouse en Nijmegen en kreeg de zilveren medaille
de theatergroep Maatschappij Discordia op. Met een
van de Société Académique ‘Arts-Sciences-Lettes’.
van hun eerste stukken, Über die Dörfer, wint hij een Arlecchino voor beste acteur. Vanaf 1987 speelt hij ook
Uri Rapaport · licht
af en toe bij Toneelgroep Amsterdam. In 1992 wordt
Uri Rapaport begon zijn carrière als theatertechnicus/
hij hier, met Gerardjan Rijnders, artistiek leider. In 1995
belichter en was als zodanig verbonden aan het Zui-
treedt hij toe tot de directie van de toneelgroep en is
delijk Toneel Globe en de Stadsschouwburg Utrecht.
hij de initiator van de Toneelfabriek. In 2004 vertrekt
Sinds 1996 is hij zelfstandig lichtontwerper. Hij werkte
hij bij de Toneelgroep Amsterdam om na een kort
voor diverse theatergezelschappen en ontwierp het
uitstapje bij het Toneelhuis Antwerpen als freelance-
licht voor musicals en opera’s. Uri Rapaport is gast-
acteur verder te gaan.
docent bij theateropleidingen in Nederland en België.
Dit concert wordt opgenomen door Omroep MAX. Uitzending zal plaatsvinden op een nader te bepalen datum in het programma MAX Avondconcert, zie www.maxavondconcert.nl.
musica sacra maastricht is een coproductie van Stichting Musica Sacra, Theater aan het Vrijthof Maastricht en MAX Radio 4.
met dank aan
festivaldirectie
Fonds Podiumkunsten, Gemeente Maastricht, Provincie Limburg, Stichting Elisabeth Strouven, Stichting Kanunnik Salden Nieuwenhof, VSBfonds, SNS Reaalfonds, de Vrienden van Musica Sacra Maastricht.
bestuur
samenwerkingspartners
Hugo Haeghens Jean Jacobs, Eddy Klomp en Bas Huijser programmacommissie Jacques Giesen (voorzitter), Hugo Haeghens, Stijn Boeve en Fons Dejong (Theater aan het Vrijthof), Russell Postema en Sylvester Beelaert (Omroep MAX) en Jos Leussink (hors catégorie) projectleiding en fondsenwerving Stijn Boeve marketing en publiciteit Nicole de Boer productie Peter Noten redactie Philip Leussink en Jacinta Wetzer vormgeving Philip Leussink uitbalie Daan Grol en Ed van Hees techniek Remco van der Giessen en Vincent Slangen facilitair Claire Dullens financiën Jos Spauwen en Joyce Paquay Stichting MuSica Sacra Vrijthof 47, 6211 LE Maastricht
[email protected] • www.musicasacramaastricht.nl
16
Theater aan het Vrijthof, Omroep MAX, Radio 4, RKK, Universiteit Tilburg (School of Humanities, Department of Culture Studies), Jan van Eyck Academie, Lumière Cinema Maastricht, Toneelacademie Maastricht, Euregionaal dansplatform, Academie Beeldende Kunsten Maastricht, Conservatorium Maastricht, Tout Maastricht, philharmonie zuidnederland, Opera Zuid, Studium Chorale, Jekerklassiek, Huis voor de Kunsten Limburg, Maastricht Culturele Hoofdstad 2018, Limburgs Festival Platform, VVV Maastricht, La Bergère Group, dr. Fons Kurris, ds. Joen Drost en alle deelnemende locaties. Steun het feStival Voor een bijdrage vanaf € 30 geniet u als Vriend van Musica Sacra Maastricht vele voordelen. Zie voor meer informatie en aanmelding www.musicasacramaastricht.nl. vOlgenDe eDitie donderdag 18 t/m zondag 21 september 2014
