Luisterkunst in de samenleving Tijdschrift voor Mediation, junie 2013 Klaas IJkema In this article I use the case of some social conflicts on a local level to reflect on a new way of dealing with agression through the art of social listening.
Hangjongeren Samen met de burgemeester was ik op bezoek bij een groepje hangjongeren in Wijk bij Duurstede. Buurtbewoners klaagden over rommel, lawaai, intimiderend gedrag. Je kon geen afspraak met hen maken en ook de politie had nauwelijks grip op hen. Ik was wel een beetje zenuwachtig, de burgemeester helemaal niet. Aangekomen bij de hangplek -‐ een soort kuil achter een paar struiken -‐ sprak hij de jongeren meteen aan. Eén van hen stond iets te doen met zijn mobiele telefoon en de burgemeester vroeg geïnteresseerd wat er allemaal kon met een dergelijk apparaatje. Zelf bezat hij een wat ouderwetse gsm. Er ontstond een geanimeerd gesprek en uit niets bleek spanning of dreiging. De burgemeester kwam hierna ter zake. Hij vroeg hoe zij vonden dat het met hen als hanggroep hier ging. Na een tijdje geluisterd te hebben vertelde hij dat hij van mensen uit deze buurt klachten had gehad over lawaai. Bovendien vond hij zelf ook dat het er hier erg rommelig uitzag. Hij wilde afspraken met ze maken. En dat zou er wat hem betreft zo uit kunnen zien: hij vertelde wat hij wilde van de jongeren en de jongeren vertelden wat zij van de burgemeester wilden. Daar moesten ze toch uit kunnen komen. En zo ging het. De jongeren wilden een bankje bij hun kuil en toestemming dat ze ‘s avonds muziek aan mochten hebben. De burgemeester wilde wel voor een bankje zorgen, maar dan kwam er ook een kliko bij waar zij zelf de rommel in moesten doen. Verder vond hij dat de muziek na 23.00 uur uit moest. Daar waren ze snel het over eens. Maar de jongeren vonden ook dat de politie zo vaak moeilijk deed. De burgemeester beloofde dat hij met de politie zou afspreken dat die eerst contact met hem zou opnemen als zij zich aan de afspraak hielden. De deal was nu dat de jongeren hun bankje kregen mét kliko. De burgemeester zou zorgen dat het er de volgende week al zou staan. Maar hielden ze zich niet aan hun afspraak (rommel, muziek) dan werd het bankje ook direct weer weg gehaald en kon het gesprek opnieuw beginnen. Ik merkte dat de jongeren het mooi vonden om zo te onderhandelen en tot afspraken te komen. En ik vroeg of zij dachten dit zo goed liep omdat het de burgemeester zélf was die hier nu stond of dat het meer te maken had met de manier waarop hij met ze omging. Ze hadden dat eigenlijk niet van een burgemeester verwacht. Ze vertelden mij dat er ook af en toe een jongerenwerker kwam. Maar die had altijd papieren bij zich en wilde van alles weten en stelde een aantal vragen. Daarna ging hij weer weg. De burgemeester maakte grapjes en dat hadden ze eigenlijk niet verwacht. Nee, het had niet te maken met het feit dat hij burgemeester was. De burgemeester zocht alle jongerengroepen op en nodigde ze ook uit. Op deze manier zijn er vele afspraken gemaakt. Hij organiseerde het in zijn organisatie zo dat er een projectgroep geformeerd werd waarin de jongerenwerker, het hoofd van de plantsoenendienst, een wijkagent, een ambtenaar juridische zaken en hijzelf wekelijks een half uur op
dinsdagmiddag bij elkaar kwamen. Met deze korte lijnen (de projectgroep heette JOS: Jongeren Op Straat) kon er snel en daadkrachtig gehandeld worden.
Autoritatief Tijdens een bezoek aan dr. Micha de Winter, hoogleraar pedagogiek in Utrecht, reflecteerden de burgemeester en ik op deze benadering. Hij noemde het een voorbeeldige vorm van een zogenaamde ‘autoritatieve’ aanpak. Dat is een woord voor een vorm van dialogisch samenleven waarin enerzijds vrijheid voor alle deelnemers vooropstaat, anderzijds duidelijk grenzen worden aangegeven. Het is, met andere woorden, een combinatie van liefde én gezag in de omgang met elkaar, het volgen van de ander én jezelf inbrengen. Deze autoritatieve benadering, als alternatief voor ‘laissez faire’ enerzijds en autoritair anderzijds, is vooral bekenduit opvoedkundige situaties of relaties met machtsongelijkheid. De Winter pleit eigenlijk voor het versterken van de gehele ‘civil society’ op basis van deze principes, die van jongs af aan geleerd en geoefend moeten worden. De essentie ervan is dat je je aandacht geheel richt op de ander, je luistert, je volgt het proces waar de ander zich in bevindt en beweegt. Tegelijk geef je duidelijk je grenzen aan, breng je je eigen standpunt en opvatting naar voren. Je nodigt de ander dus uit zijn of haar verhaal te vertellen en tegelijk zet je daar ook je eigen verhaal naast of tegenover. Daar gaat een verbindende werking vanuit, zoals hierboven beschreven in de ontmoeting van de burgemeester met de jongeren. Zij hebben respect voor iemand die oprecht geïnteresseerd is, maar ook zegt wat hij zelf vindt. En het leidt tot afspraken die betekenisvol zijn en door beide partijen gewaardeerd worden. Uit het gesprek met Micha de Winter werd wel duidelijk dat deze werkwijze bij lokale overheden niet gangbaar is. Daar domineert de zogenaamde ‘harde aanpak’ van hangjongeren, ‘zero tolerance’. Het doel van deze zogenaamde ‘harde aanpak’ is de overlast en criminaliteit terug te dringen. Maar veel studies tonen aan dat daarmee juist het tegendeel bereikt wordt. Het conflict tussen overheid en deze jonge burgers wordt in feite alleen maar verhevigd. Bovendien zorgt het schema van ‘harde’ versus ‘softe’ aanpak ook voor een verkeerde indruk. Eigenlijk getuigt deze repressieve stijl, het inzetten van de politie om overlast de kop in te drukken, van een gebrek aan moed. Want een bestuurder die daartoe besluit gaat de confrontatie met de jongeren niet aan. Hij laat zich niet zelf in met de gespannen situatie, luistert niet. Terwijl in de zogenaamde ‘softe benadering’ juist veel vraagt van degene die op zo’n groep afstapt. De burgemeester vertelde over een andere groep jongeren waar hij contact mee had. Die zaten in de reeks hinderlijk–overlastgevend– crimineel dichtbij het laatste type. Ze hadden onlangs iemand het ziekenhuis ingeslagen. Hij ging er ’s avonds naar toe met het ‘hart in de keel’. Maar ook hier bleek de combinatie van oprechte belangstelling en een duidelijke eigen positie voor beweging te zorgen. Deze jongeren, die veel met auto’s in de weer waren, beloofden een andere plek te zoeken. Ook kwamen ze zelf met het idee om tijdens een festival in de stad met hun opgepimpte auto’s een tour te verzorgen voor jongeren met een handicap. Sinds voor deze werkwijze is gekozen blijkt uit cijfers van de politie dat de overlastmeldingen aanzienlijk zijn afgenomen.
Een sociale bom ontploft Goed luisteren is een manier om tegelijk anderen en jezelf serieus te nemen. Deze kunst werd ook gevraagd toen enkele jaren geleden in een straat in Wijk bij Duurstede een ‘sociale bom’ ontplofte. Een ‘anti-‐pedo-‐activist’ stuurde briefjes bij mensen in de brievenbus met de mededeling dat er op een specifiek adres een gezin woonde, waarvan de man pedofiel was. Deze man was zo’n twaalf jaar geleden veroordeeld voor een zedendelict en had zijn straf gehad. En een straat verderop woonde nog een tweede ‘pedo’. Verschillende mensen uit de buurt raakten in paniek, werden boos en wilden meteen actie dat deze persoon zou vertrekken. Immers de kinderen in de buurt waren niet veilig meer. Anderen vonden dat juist onzin en wilden hier helemaal geen ophef over. De burgemeester heeft iedereen gehoord en nodigde mensen uit de buurt met alle uiteenlopende opvattingen uit om een werkgroep te vormen. Die werkgroep is er ook gekomen en we hebben gemerkt hoe hevig emoties en rationaliteit in de oordeelsvorming verwikkeld kunnen raken. Het doel van die werkgroep was om bij te dragen aan het wederzijds begrip en herstel van de rust en de sociale veiligheid in de buurt. Toen mij gevraagd is deze werkgroep te willen voorzitten koos ik ervoor om aan de slag te gaan met de werkwijze van de zogenaamde ‘geweldloze communicatie’. Voortdurend heb ik mensen gevraagd naar elkaar te luisteren en iedereen de ruimte te geven om zijn of haar verhaal te doen. Dat laatste op de geordende en gefaseerde manier van de door Marshall Rosenberg ontwikkelde methode, ook wel verbindende of empathische communicatie genoemd. Eerst beschrijft iemand wat er volgens hem gebeurd is. Dan moet de ander dat in eigen woorden herhalen, zodat degene die iets verteld heeft weet of het verhaal goed waargenomen is. Dan vertelt die persoon zijn of haar gevoelens bij wat er gebeurd is. Ook hier moet de ander weer goed luisteren en in eigen woorden herhalen wat er gezegd is. Dan probeert die persoon te benoemen waaraan hij of zij behoefte heeft. En ook hier weer hetzelfde procedé. Tenslotte doet deze persoon een verzoek aan de ander om bij te dragen aan de bevrediging van deze behoefte. Het bleek dat velen vooral behoefte hadden aan informatie over wat je kunt verwachten van iemand die pedofiel blijkt te zijn. En men had er behoefte aan dat er goed gecommuniceerd werd vanuit de overheid over alles wat gedaan werd. We hebben gemerkt dat dit enerzijds een tegennatuurlijk gedrag met zich mee brengt, omdat deze vier onderscheiden stappen doorgaans door elkaar heen lopen en dat het vaak niet expliciet gemaakt wordt welke behoefte mensen hebben, die ze graag vervuld willen hebben. Juist dat kan conflicten verdiepen en allerlei vormen van geweld introduceren.
Het effect van luisteren Er was een groepje bewoners, die niet aan de werkgroep wilden deelnemen. Die hadden maar één doel voor ogen, en dat was op alle mogelijke manieren ervoor zorgen dat de genoemde persoon en zijn gezin zouden verdwijnen. Zij schuwden geen enkele methode en zorgden er voor dat ze daarbij nooit betrapt konden worden. Op een avond in de zomer zaten deze mensen buiten op straat, commentaar te leveren op alles wat zich aandiende. Uit de werkgroep had ik al vernomen dat veel anderen uit de buurt zich aan deze mensen ergerden. Op die avond bezocht ik de man die voorheen dader was geweest, maar nu slachtoffer was van de sterke anti-‐pedosentimenten. Toen ik het huis verliet riep deze groep mij na. Ik heulde met de vijand, was de boodschap, en ik vond de stemming bedreigend. Toen ben ik naar deze groep mensen gegaan (ook het hart in mijn keel) en heb ik gevraagd of ik erbij mocht komen zitten en hun verhaal aanhoren. Geen probleem! Ook hier heb ik de
weg van de geweldloze communicatie gevolgd, waarbij ik steeds teruggaf wat ik hoorde. Eveneens bracht ik naar voren dat ik een aantal van hun activiteiten onacceptabel vond. De stemming ging van grimmig over in achterdochtig en al snel was de sfeer open en zelfs hartelijk. De boosheid en de agressiviteit namen ook af en degene, die het meest fel ageerde in het begin, vertelde na enig aarzelen vol verdriet hoe ze zelf vroeger slachtoffer van incest geweest was. De behoefte van deze mensen was een gevoel van veiligheid voor hun (klein-‐ )kinderen, aandacht en erkenning. Maar door de manier waarop ze zich gedroegen werd hun behoefte niet vervuld. We spraken daarover en ik heb mijn benadering van luisteren en standpunt innemen geprobeerd uit te leggen. Op een gegeven moment zei een vrouw uit de groep dat ze soms de wens bij zichzelf voelde om eens te praten ‘met die man’. Ze wilde graag weten hoe hij tegen de hele situatie aankeek. De rest van de groep vond het een raar idee, maar ik zei dat ik het heel fijn zou vinden als dat gesprek er kwam. Ik wilde wel bemiddelen. Dat gesprek vond een week later plaats, weer volgens de methode van de geweldloze communicatie. Eén van de effecten was dat de echtgenoot van de vrouw, die voor dit gesprek het initiatief genomen had, zich nu ongemakkelijk voelde. Hij vond dat hij nu als het ware tussen de bovengenoemde groep en zijn vrouw instond. Ook met hen heb ik een gesprek gehad. Door omstandigheden is hier verder geen gevolg aan gegeven. Maar ik ben er van overtuigd dat een doorgaande dialoog op deze wijze de buurt ten geode zou zijn gekomen. Op verzoek van de burgemeester heb ik hierna uit de buurtgroep, nog een andere bewoner en een wijkagent, samen met de andere, eerder vermelde ex-‐zedendelinquent een netwerkgroepje gevormd. Alle bewoners in de directe omgeving hebben een brief ontvangen waarin over dit initiatief verteld werd. Iedereen weet nu de namen en adressen van de betrokkenen van dit netwerk groepje. Daarin bespreken we openlijk, twee maal per jaar, wat er gebeurt, welke gevoelens en vragen er leven, wat we eventueel kunnen doen. De burgemeester, wordt op de hoogte gehouden van de voortgang van deze gesprekken. Voor zover ons bekend vindt dit op deze manier nog niet elders plaats. Het valt mij op dat de mensen hierin soms moeite moeten doen de goede taal te vinden om te vertellen wat er in hen leeft. Het is de taal van de ziel, die ze vaak niet gewend zijn te spreken met anderen, buitenstaanders. Maar met kleine stapjes groeit men hierin. Sindsdien is het ook rustig en veilig in deze buurt. Enkele bewoners, die lieten weten problemen te hebben met een veroordeelde zedendelinquent in hun buurt, hebben te kennen gegeven dat ze met deze oplossing kunnen leven. En zo proberen we in Wijk bij Duurstede te werken aan een cultuur van luisteren, van geweldloze communicatie.
Klaas IJkema. Werkzaam als consultant in leiderschapsvraagstukken bij het IMO (Instituut voor Mens-‐ en Organisatieontwikkeling). Ruim twaalf jaar predikant met bijzondere interesse voor levensverhalen van mensen en community-‐building. Klaas IJkema benadert organisatie-‐ en samenlevingsvraagstukken vooral vanuit het perspectief van de rol die de taal hierbij speelt.
Literatuur Micha de Winter, Verbeter de wereld, begin bij de opvoeding, Vanachter de voordeur naar democratie en verbinding, Amsterdam 2011 Micha de Winter en Mirjam Schöttelndreier, Op stap met de burgemeester, De autoritatieve aanpak van hangjongeren in Wijk bij Duurstede, Nieuwjaarsessay 2011 van de RMO (Raad voor de Maatschappelijke Ontwikkeling). Centrum voor Criminaliteitspreventie en Veiligheid (CCV), Trendsignalement 2010, Ontwikkelingen in maatschappelijke veiligheid Marshall Rosenberg, Geweldloze communicatie, Ontwapenend en doeltreffend, Rotterdam 2009 en De taal van de vrede, Wat je nu zegt verandert jouw wereld, Groningen 2008 Adriaan Bekman, De taal van de ziel, Een sociale scholingswereld voor de innerlijke weg, Zeist 2011
