Loslaten EXTRA DIKKE SEPTEMBERSPECIAL! INSPIRATIEMAGAZINE GELOVEN IN NEDERLAND

INSPIRATIEMAGAZINE GELOVEN IN NEDERLAND JAARGANG 3 - NUMMER 2+3 SEPTEMBER 2015

Loslaten

EXTRA DIKKE SEPTEMBERSPECIAL!

• LOSLATEN: HOE DOE JE DAT? • Rouwen en loslaten • Als woorden • God waakt nu over hen p. 10 • Rusthof: een bijzondere plek • Laatste afscheid p. 20 • Interview met Hilde van Halm • Nooit meer slapen • DE LAATSTE WOORDEN van Jan • Hoe neem je goed afscheid? • Een dagje mee met de rouwbegeleider

ISSN 2352-4812

INHOUD 3E JAARGANG NR. 2/3 COLOFON Geloven in Nederland Is een uitgave van Oase Media b.v. te Hoevelaken en verschijnt vier keer per jaar. Dit is het gecombineerde 2e en 3e nummer. Het blad wordt gratis toegezonden aan kerkelijke en religieuze gemeenschappen en instellingen, alsmede aan professionele werkers op kerkelijk en religieus terrein. Materiaal uit het magazine mag worden overgenomen, mits onveranderd en met volledige bronvermelding (auteur|geloveninnederland.nl); bewijsnummer verplicht.

Tarieven

2

Betaald jaarabonnement: € 10,Steunabonnement 2015: € 25,Losse nummers: €3,95 Pakketten: 10+ €3,50 | 30+ €2,95 | 100+ €1,95 excl. verzendkosten.

Hoofdredacteur

HOOFDARTIKEL

4

VERLANGEN NAAR DE EEUWIGE JEUGD INTERVIEW

Hilde van Halm

10

GELOVEN 2.0

17

GN’ER

VERBINDEN IS OOK LOSLATEN KUNST

Medewerkers Roderick van Attekum, Thom Breukel, Greet Brokerhofvan der Waa, Cecile Hendriks, Halima Özen, Awraham Soetendorp, Wybo Vons.

Contact Oase Media, Postbus 204, 3860 AE Nijkerk Telefoon: 033-2570439 Correspondentie liefst per e-mail: Redactie: [email protected] Administratie en bestellingen: [email protected] Adreswijzigingen: [email protected]

Steun het magazine met uw gift NL37 RABO 0106 9459 63 t.n.v. Oase Media Webwinkel: www.oasemedia.nl

OVERAL THUIS ZIJN REPORTAGE

Coverfoto: © Velishchuk | Dreamstime.com

12

RITUELEN RONDOM HET GRAF REPORTAGE

14

Advertenties en bijsluiters Harm Jan Wieringa, N.A.W.plus, Barneveld telefoon: 0342-424404 | e-mail: [email protected] Advertentietarieven op aanvraag

Website en webcommunity Geloven in Nederland wordt ondersteund door een webcommunity: www.geloveninnderland.nu met actuele kwesties, blogs, discussies, evenementen, etc. Alle informatie over het magazine is te vinden op de website www.geloveninnderland.nl

44

REPORTAGE

36

3

Deze keer hebben we gekozen voor een

Oplage Geloven in Nederland wordt verspreid in een oplage van 28.000 expl.

DOORDACHT AFSCHEID VOOR IEDEREEN

inspiratiemagazine Geloven in Nederland.

TOBIAS KRUIT UITVAARTVERZORGER

Désiré Brokerhof

Martin Boon, Hilde van Halm, Maxine Herinx, Karin Leeuwenhoek, Martin Strengholt en Erik Jan Tillema.

42

Voor u ligt het extra dikke nummer van het

Uitgever

Redactie

24

NIEUWE RITUELEN INTERVIEW

18

REPORTAGE

HILDE VAN HALM

LOSLATEN MET HOOP

DE OVERZIJDE

NIET MEER BANG

INTERVIEW

23

VORMEN VAN PURE EENVOUD

7

RODERICK VAN ATTEKUM

21

HALIMA ÖZEN

37

LOPEN EN LOSLATEN

41

HET BOEK EN HET GELOOF VAN HENK HERSTEL 50

EEN NIEUW LEVEN IN NEDERLAND 9 HUMANISTISCHE BEZIN­ NINGSBIJEENKOMSTEN 20 BEZINNING & BEZIELING

AWRAHAM SOETENDORP

26

EVANGELISCHE BEWEGING IN DE OVERGANG 38

WERKPLEK

46

ACHTERGROND

COLUMNS:

39

thematische aanpak: alle artikelen hebben te maken met ‘loslaten’. Dat betekent dat er veel gesproken wordt over afscheid nemen – van je vaderland, van gezondheid, dierbaren, bezit, van het leven zoals je het gewend was. Er is zo veel dat een mens in de loop van zijn bestaan achter zich moet laten. Noodgedwongen, of uit eigen keuze. Toch stemt het verlies niet alleen maar treurig. Na verloop van tijd ervaren de mensen die in dit nummer aan het woord

VRAGEN BIJ ORGAAN­ DONATIE

48

ACHTERGROND

komen ook weer ruimte. Een kernwoord dat steeds terugkomt is ‘vertrouwen’. Kennelijk is het dat wat het loslaten je (uiteindelijk) oplevert. Op het moment van afscheid, kan het lijken alsof de wereld instort. Maar geleidelijk aan ervaren mensen dat ook een grondig veranderd leven de moeite waard kan zijn. Soms zelfs nog meer dan het ‘gewone’ leven daarvoor, al is ook daar geen garantie voor te geven. Relax, nothing is under control las ik laatst. Het vergt heel wat levenskunst om je aan

DICHTER BIJ EENZAME UITVAART

TROOST VAN RELIGIE

die onzekerheid over te geven. Het helpt als je je gesteund weet door de zekerheid dat je het leven – hoe het ook uitpakt – met vertrouwen mag leven. Omdat het goed is, zoals het is. Hopelijk geeft dit nummer wat wegwijzers om dat vertrouwen te verdiepen.

leerde die ervan overtuigd is dat de eerste

4

mens die duizend jaar zal worden, inmid­ dels geboren is. Hij ziet het als zijn missie om mensen te ‘genezen van de ouderdom’. Binnen afzienbare tijd zullen er volgens hem slijtage- noch ouderdomsklachten meer voorkomen. Forever young dartelen we honderden jaren over de wereld. Tenzij je onverwachts wordt aangereden door een skatende vierhonderdjarige, natuurlijk… De Grey is zeer stellig. Niet alleen over het aanstaand succes van de onderzoeken die nu plaatsvinden, maar vooral ook over het nut en de noodzaak ervan. Waarom zoeken we naar betere geneesmiddelen voor bijvoorbeeld kanker? Omdat mensen eraan doodgaan. Maar nog meer mensen sterven van ouderdom. En dat is volgens hem ontoelaatbaar in een beschaafde wereld. Dus waarom zouden we daar niet wat tegen doen? Laten we proberen om de ziekte ouderdom te genezen. Een eeuwige jeugd, onsterfelijk zijn, een eeuwenoud verlangen van de mens, ligt binnen handbereik. BLIJVEND

Het aantrekkelijke van De Grey’s visioen is dat er een status quo gecreëerd wordt, die onze angst voor veranderingen sust. Voor ‘altijd’ in fysieke zin zo’n jaar of dertig blijven – wie wil dat niet? Geen angst voor nare ziekten, want die worden uitgebannen. Geen getob over de vraag of je nu eerst aan kinderen moet beginnen of een carrière op poten moet zien te zetten, want alles kan over vijftig jaar ook nog. Geen zorgen over het aflossen van een hypotheek, want daar heb je letterlijk honderd jaar de tijd voor. Geen rimpels, grijze haren, algehele verslapping van huid en verstramming van gewrichten – we blijven strak en stralend. BEZWAREN

Het is ook ingewikkeld om om te gaan met de schaduwzijden van het leven. Niemand wil een dierbare zien wegteren,

Tekst: Hilde van Halm

Almond Blossoms, 1890, Van Gogh Museum • Public domain

pers was Aubrey de Grey: een Britse ge­

NED

IN

OVEN

van de daarin geïnterviewde wetenschap­

EL

taireserie uit over ‘de volmaakte mens’. Een

Discussieer M e e G

In het voorjaar zond de VPRO een documen­

L A N D.

U

HET VERLANGEN NAAR DE EEUWIGE JEUGD

ER

N

HOOFDARTIKEL

omdat de kanker zijn hele lichaam doorwoekerd heeft. Het is afschuwelijk om iemand plotseling te verliezen door een hartaanval. Om je ouders af te zien takelen door het hele pakket aan kwalen dat de ouderdom met zich meebrengt. Als er pillen worden ontwikkeld om dat allemaal voor te zijn en tegen te gaan – wie kan daar bezwaar tegen hebben? Toch, als je De Grey hoort spreken, ontstaat er ergens een ongemakkelijk gevoel. Los van de vraag of het werkelijk mogelijk is, rijst de vraag of dit nu is wat je zou moeten willen. VERANDERINGEN

Een van de vervreemdende aspecten aan ouder worden, of aan ziek zijn, is dat je jezelf niet meer herkent. Als ik ’s ochtends langs de spiegel in de gang loop, denk ik soms geschrokken in een flits dat ik mijn tante zie. Maar nee, dat ben ik zelf. Als mensen mij benaderen als een dame van middelbare leeftijd, kan ik iets lacherigs over me krijgen. Want voor mezelf ben ik die dame helemaal niet. Dat is alleen de buitenkant maar. Mensen met een ernstige ziekte kunnen het gevoel hebben dat hun lichaam hen verraadt; dit is toch iets wat een ánder overkomt? Waarom laat dat lichaam me in de steek? Waarom doet het niet gewoon wat het altijd gedaan heeft? KORTSTONDIG

Het accepteren van veranderingen is een hele klus. Wijzigingen waar we niet zelf om gevraagd hebben, zijn vaak moeilijk te verteren. Vasthouden geeft houvast en je weet wat je hebt, maar niet wat je krijgt. Raar eigenlijk, dat we het daar zo moeilijk mee hebben. Want dat juist alles constant aan verandering onderhevig is, staat als een paal boven water. Het is een van de weinige zekerheden die we hebben. De oude wijsgeer Heraclitus wist 2500 jaar geleden al dat je niet tweemaal in dezelfde rivier kunt stappen. In het voorjaar kan ik met verwondering naar de bloesemende bomen kijken. De volledige overgave waarmee zij hun pracht tonen. Daar zit geen enkele aarzeling of terughoudendheid in. Geen angst van ‘ben ik mooi genoeg?’ Geen melancholie over de kortstondigheid ervan. Een week later ligt de bloesem als viezige prut op de grond. In de herfst wordt het blad losgelaten met eenzelfde vanzelfsprekendheid.

‘Dialoog’ door Jan Snoeck op het Churchillplein in Deventer.

bloei moeten staan? Die bloemen moeten vruchten worden. Of niet, dat maakt ook nog niet uit. Maar de natuur moet zijn loop hebben en we zien in die boom dat ieder seizoen zijn eigen charme heeft. Als het om onszelf of onze dierbaren gaat, dan voelt dat anders; logisch, want daar zijn we aan gehecht. Zodra datgene waaraan we gehecht zijn in gevaar dreigt te komen, reageren we anders: dat willen we vasthouden. Een eerlijk antwoord op de vraag waaróm je dat per se wilt, kan pijnlijk zijn. Vaak zal het eindantwoord met angst te maken hebben. Angst voor pijn, voor verlies, voor eenzaamheid, eigenlijk angst voor het grote onbekende. RISICO’S

We leven graag met de illusie dat we alles onder controle hebben. Die illusie heeft de schijn mee, want meestal gaat alles immers op rolletjes en dat danken we graag aan ons eigen plan- en organisatievermogen. Toch kennen veel mensen de ervaring dat het leven in één klap volkomen op zijn kop kan staan. Er overkomt ons nu eenmaal van alles. Hoeveel verzekeringen je ook afsluit, hoe gezond je ook probeert te leven, hoe goed je ook uitkijkt met oversteken – leven is een risicovolle aangelegenheid. Welbeschouwd kunnen de toekomstige medicijnen van De Grey zelfs maar een beperkt gebied van de sores tackelen; er blijft nog genoeg te huiveren over.

GEHECHT

LOSLATEN

Als De Grey zou komen met een ‘geneesmiddel’ om bomen voor eeuwig te laten bloesemen, zouden we schouderophalend aan hem voorbijgaan. Waarom zouden bomen altijd in

Ik vind het jammer dat ‘gewoon loslaten’ zo’n beetje dé dooddoener van deze tijd geworden is. Het wordt je te pas

en te onpas toegeroepen, waardoor je al snel de neiging krijgt te denken: ‘jaja, zal allemaal wel.’ En alsof het allemaal zo ‘gewoon’ is. Om werkelijk te kunnen loslaten, om het leven zijn – in mijn ogen soms onrechtvaardige – loop te laten gaan en het verzet tegen het onvermijdelijke op te geven, daar gaan heel wat worstelingen aan vooraf. Het vraagt om een nieuwe levensinstelling, die langzaam door ervaring gesteund moet worden. Met de toenemende levenservaring leer je steeds meer dat je eigenlijk niks onder controle hebt. Dat het leven zo zijn eigen verrassingen heeft die op een eigen tijd verschijnen of verdwijnen. Daarbij leer je ook dat alles voorbij gaat. Álles. Het goede én het kwade. Of je je nu heel veel zorgen maakt, of geen enkele. ‘Wie van jullie kan door bezorgd te zijn één el aan zijn levensduur toevoegen? (…) Maak je geen zorgen voor de dag van morgen, want de dag van morgen zorgt wel voor zichzelf,’ zei Jezus. ZINVOL

Misschien doen de meesten van ons er wel een heel leven over om dat loslaten werkelijk te leren. Om echt te leren leven met het vertrouwen dat het goed is, zoals het is, hoe uitzichtloos en pijnlijk het ook bepaalde momenten kan zijn – dat vraagt om oefening en bewustwording. En om voorbeelden van mensen die dit werkelijk voorleven. Mensen die ons laten zien dat álle leven en het leven in ál zijn facetten de moeite waard is. Investeren in het ontwikkelen van die kwaliteiten lijkt mij heel wat zinvoller dan investeren in de pillen van De Grey.

De afleveringen van De volmaakte mens zijn terug te zien www.npo.nl. Op www.ted.com is een ‘TED-talk’ van Aubrey de Grey te zien, met ondertiteling.

5

COLUMN Tekst: Awraham Soetendorp

LIEFDE OM NIETS

Foto: Lotte Bronsgeest

rabbijn Awraham Kook aan, die in de dertiger jaren opriep om het tij te keren door het toepassen van ‘liefde om niets’. Lessen uit het verleden die helder licht schijnen op politieke ontwikkelingen in deze hete zomer. Het is verbijsterend dat de Europese leiders bij de toelichting op het bereikte compromis inzake Griekenland letterlijk dezelfde bewoording gebruiken als president Obama bij de verdediging van het akkoord met Iran. Aan de basis staat niet vertrouwen, deze is immers in de kern verstoord, maar verificatie. Het is alsof we helemaal terug zijn in ijskoude tijden van de confrontatie tussen Oost en West. Maar dit is gelukkig niet het hele verhaal. Wij hebben wederom met spontane daden van hulpverlening bijgedragen aan wederopbouw in Nepal. In Nederland alleen al hebben wij de laatste decennia meer dan 800 miljoen gedoneerd bij rampenbestrijding. Wij zijn niet van steen. Ik blijf overtuigd dat wij ook in Europa ons niet willen verschansen achter burchten, maar wel degelijk bereid zijn om offers te brengen voor de opvang van vluchtelingen en de bestrijding van armoede. Het is een verademing om de encycliek van paus Franciscus te lezen, die de armen centraal stelt en ons

D o n a t u s ve r z e k e r t ve r t ro u wd Donatus verzekert al sinds 1852 kerkgebouwen en vele decennia godshuizen van allerlei

oproept om verantwoordelijk te handelen ten opzichte van mens en natuur. En het meest hoopgevende is dat zijn In het midden van de zomerperiode vallen drie weken die in

boodschap niet aan dovemansoren gericht is.

de Joodse traditie ‘in de benauwenis’ genoemd worden. Deze weken vangen aan bij het gedenken van het breken

religies. Donatus is een betrokken specialist. Klein genoeg om u persoonlijk van dienst

van de beschermmuren rondom Jeruzalem op de vastendag

HET IS ALSOF WE HELEMAAL

van de zeventiende van de maand Tammoez en eindigen

TERUG ZIJN IN IJSKOUDE

te zijn. Groot genoeg om uw verzekeringsbelangen aan toe te vertrouwen. Samen met u

onmiddellijk na de vastendag van de negende dag van de

TIJDEN VAN DE CONFRONTATIE

maand Av. Dat is de dag waarop de vernietiging van de

TUSSEN OOST EN WEST.

zorgen we ervoor dat wat waardevol is, behouden blijft voor onze kinderen en hun kinderen

eerste en tweede tempel wordt herdacht. Opmerkelijk daarbij is dat naast verdriet en woede om wat steeds door

en hun kinderen…

opeenvolgende verdelgers het Joodse volk is aangedaan,

We staan aan de vooravond van de grote omwenteling. Met

deze tijdsfase gekenmerkt wordt door kritische zelfreflectie.

de unanieme aanname van de duurzame doelen tijdens de aanstaande zitting van de Verenigde Naties en het bereiken

In de Talmoed wordt ondubbelzinnig gewezen op de eigen

van een klimaatakkoord in december kan de mensheid een

verantwoordelijkheid voor de verwoesting. ‘Waarom werd

reuzenstap doen naar eindelijk opheffing van schaamtevolle

de eerste tempel verwoest? Om drie vergrijpen: afgoden-

armoede en bescherming van de aarde. Het is dan ook aan

dienst, zedeloosheid en moordlust (…) Waarom werd de

ons die onze inspiratie putten uit verschillende spirituele

tweede tempel vernietigd? Immers, in die tijd bestudeerde

bronnen, om te tonen dat wij uit onze fouten van verdeeld-

men de Tora, volgde men de voorschriften en putte men zich

heid lering getrokken hebben en ons te scharen achter de

uit in goede daden. De tweede tempel werd verwoest,

oproep van de paus. Om gedachtig ons gemeenschappelijk

omdat haat om niets heerste.’1

gebod om van onze welvaart te delen, de wegbereiders te zijn van het herstel van wederzijds vertrouwen. Met een

Het onderzoek van de ziel is altijd een wezenskenmerk van

www.d onat us. nl

t el . 073 - 5 2 2 170 0

overdaad van liefde om niets.

dit volk Israël geweest. Met grote instemming haal ik Opper1

Joma 9b.

7

INTERVIEW Uw waardevolle boodschap

EEN NIEUW LEVEN IN NEDERLAND

Tekst: Maxine Herinx Foto: Willemijn van den Harder

voor de krant, was bestuurslid bij de jongerentak van het CDA, studeer hier, werk hier… Maar ik ben tegelijkertijd gevormd door mijn verleden, Afrika is óók wie ik ben. Ik voel me Nederlander, maar ken de grond van een ander land.’

moet wel op het juiste adres aankomen…

EEN NIEUWE START Kiza en zijn familie kwamen op uitnodiging naar Nederland, als onderdeel van een afspraak tussen de Verenigde Naties en de Nederlandse regering. ‘Vanuit het vluchtelingenkamp kwamen we in een asielzoekerscentrum. Ik kreeg een verblijfsvergunning en ging naar school, met een Franse en Nederlandse

Mail

u

Verhuur van kerkelijke adressen

Bijbel leerde ik mijn eerste Nederlandse woorden. De overheid

u

Verzorging van uw DM-acties

mijn directe omgeving die ervoor gezorgd hebben dat ik hier

u

Advertenties Geloven in Nederland

fiets voor me. Een docent die in me geloofde, spoorde me aan

zorgde voor veiligheid, maar het waren vooral de mensen in een leven kon opbouwen. Iemand uit mijn kerk regelde een om het VWO te gaan doen, ondanks mijn beperkte Nederlands. Je hebt iemand nodig die vertrouwen in je heeft, dat is het

[email protected] • 033-2570439 • www.oasemedia.nl

allerbelangrijkste.’ ZIELIG

GIN_adv_mail.indd 1

Maakt u zich ook zorgen over het alcoholgebruik van jongeren?

STAP

doet er wat aan!

STAP

is een landelijk kennisinstituut dat zich inzet voor:



• Bewustwording van de risico’s van alcohol voor de gezondheid • Voorkomen van alcoholgebruik bij zwangerschap • Strikte handhaving van de leeftijdsgrens van 18 jaar • Tegengaan van stunten met lage bierprijzen in de supermarkt • Beperking van alcoholreclame

Het Nederlands Instituut voor Alcoholbeleid STAP is voor haar werk sterk afhankelijk van donaties. U bent van harte welkom als donateur. Uw bijdrage is mogelijk via de website www.STAP.nl. Stuur ons een mailtje ([email protected]) en we sturen u graag onze nieuwsbrief toe.

Weg tot geestelijke wedergeboorte

20-02-15 16:17

Dit boek bevat een selectie van teksten uit verschillende werken van Lorber, die handelen over de wedergeboorte van de geest. De korte, leerzame stukken tekst zijn als een brevier te lezen en kunnen ons denken terugvoeren naar het geestelijk centrum van ons eigen wezen. Uitg. Schors, Amsterdam. Pb. 153 blz. ISBN 978 9065563118 € 16,95

De jeugd van Jezus Hebben er ooit geschriften bestaan over de kinderjaren van Jezus? Er was vroeger inderdaad zo'n geschrift: het 'Evangelium Jacobi Minoris'. Dit oudste evangelie, dat ons uitvoerig informeert over de perioden in Zijn leven waarvan in de bijbel weinig te lezen is, ging helaas in de vierde eeuw verloren.

Maar niet voor altijd . . . . !

Uitg. Schors, Amsterdam. Geb. 462 blz. ISBN 978 9065560599 € 21,95

Over het vluchtelingenbeleid van Nederland is Kiza fel. ‘Het

Niemand wenst om zijn geboortedorp te verlaten Elk mens heeft behoefte aan vastigheid en zekerheid Wie heeft jou ooit verteld dat iemand dit vrijwillig kan verlaten?

vertrouwen, de ontmoeting en de barmhartigheid, dat mis ik in het huidige vluchtelingenbeleid. Ik kan me boosmaken over het feit dat vluchtelingen als zielig worden bestempeld. Ja, hun situatie maakt ze afhankelijk. Maar door mensen mee te laten doen, kunnen wij vluchtelingen een kans geven om een nieuw leven te beginnen. Nederlanders kunnen daaraan bijdragen door een vluchteling in huis nemen, maar ook al door ze te helpen met de taal, of alleen maar door ze te ontmoeten. Gewoon een keer de confrontatie aangaan met iemand uit een

Toen Kiza Magendane op zijn vijftiende de oorlog in Congo

wereld die je niet kent.’

ontvluchtte, liet hij ‘alles wat fysiek was’ achter. De regels uit zijn gedicht ‘Vluchteling’ vatten zijn reis samen: het onvrijwillig

TOEKOMST

vertrek, het loslaten van alles wat je kent, en het opbouwen

Ziet hij een toekomst voor zich in Nederland of in Congo? ‘Ik

van een nieuw leven in een vreemd land.

zie mijn toekomst, en die van mijn kinderen, hier in Nederland. Ik wil schrijven en mensen bij elkaar te brengen. Ik werk nu aan

‘In augustus 2007 kwam ik op Schiphol aan. Het paradijs dat ik

een boek over het Nederlanderschap, dat een soort ode aan

verwachtte, bleek weliswaar een modern land te zijn met

Nederland moet worden, wil afstuderen en een eigen sociale

mooie gebouwen en auto’s, maar viel eigenlijk tegen in zijn

onderneming starten,’ somt Kiza op. ‘Toch zou ik ooit nog iets

eenvoud. Ik zag mensen die ruziemaakten, sliepen, naar de

voor Congo willen doen, bijvoorbeeld iets om werkgelegenheid

kerk gingen en dacht: dit zijn gewoon mensen die hun levens

te creëren. Ik voel me daar nu nog niet vrij genoeg voor, ik ben

leiden!’ vertelt Kiza, student politicologie en publicist, op een

nog niet klaar voor de confrontatie. Dus doe ik dat nu door me

warme zomerdag in Amsterdam. Ondanks de hitte is hij in pak,

in Nederland in te zetten voor Afrikaanse jongeren, door te

want hij gaat hierna nog een politiek jaaroverzicht voordragen

kijken hoe wij iets bij kunnen dragen aan de Nederlandse

en daarna naar de viering van Keti Koti, de afschaffing van

samenleving en aan Europa.’

slavernij. ‘In veel opzichten ben ik enorm Nederlands: ik schrijf

9

INTERVIEW

PETRA HUBBELING IS OVERAL THUIS

Tekst: Hilde van Halm Foto: Robert van Ham

OP HET KUSSEN

10

helemaal volgeboekt. ‘Écht thuisloos, dakloos, zijn, dat is wel

‘Momenteel overweeg ik of ik de stap naar het kluizenaar-

Voor de meesten van ons lijkt het een onoverkomelijk grote

wat anders. Over loslaten van je ego gesproken. Ik heb twee

schap zal zetten. Hier verderop is een soort dependance van

stap om zo veel veiligheid op te geven. Voor Petra was het

keer meegedaan aan een straatretraite: een aantal dagen en

ons centrum en daar zou ik drie jaar in een grot kunnen gaan

een relatief kleine; een onderdeel van het pad dat ze gaat.

nachten op straat leven. En dat doet dus echt wat met je. Hoe

zitten.’ Petra schiet in de lach als ze het vertelt. ‘Dat is bijna

Nadat ze met het boeddhisme in aanraking was gekomen,

mensen je behandelen! Je wordt gewoon niet gezien. Men-

niet uit te leggen aan mensen die dat niet aanvoelen. Maar je

werd ze in 2008 leerling van zenmeester Nico Tydeman. In

sen kijken je niet aan. En bedelen – dat is zo heftig, om je

kunt “de wereld”, of het grote geheel, heel goed dienen door

2010 heeft ze ‘toevlucht genomen’, zoals dat heet: een

hand op te houden. Hulp vragen, dat is zo’n beetje het moei-

zelf de weg naar binnen te gaan. De vrede die je in jezelf

ceremonie waarin je je voorneemt om de boeddhistische

lijkste wat er is. Ik geef nu heus niet iets aan elke dakloze die

vindt, straal je uit naar buiten. De omgeving neemt dat over.

leefregels te volgen en waarin je je toevertrouwt aan de

ik tegenkom. Maar ik kijk ze wel aan. Allemaal.’

Die grot trekt me wel aan. Ik vind het fijn om bij mezelf te zijn

boeddha, de dharma (het pad van wijsheid en mededogen) en

ZES MAANDEN PER JAAR VERBLIJFT ZEN-MONNIK PETRA HUBBELING IN EEN BOEDDHISTISCH KLOOSTER IN SANTA FE (VS). DE OVERIGE ZES MAANDEN ZWERFT ZE LANGS VERSCHILLENDE ADRESSEN IN NEDERLAND. EEN VASTE VERBLIJFPLAATS HEEFT ZE NIET MEER. WAT KLEREN, EEN PAAR BOEKEN, EEN LAPTOP, EEN TELEFOON EN EEN AUTO ZIJN AL HAAR BEZITTINGEN. ‘ALS JE ALLES IN JE HEBT, DAN KUN JE GELUKKIG ZIJN ALS DE HEMEL HET DAK VAN JE HUIS IS,’ ZO CITEERT PETRA EEN FRASE VAN ETTY HILLESUM.

en heb niet zo veel behoefte aan mensen om me heen. Maar

sangha (de gemeenschap). In 2011 ontving Petra de monniks-

ANGSTCULTUUR

die kant van sociale actie is er óók. Afijn, daarvoor is het goed

ordinatie.

‘Door het volgen van het A Year to Live-programma heb ik ook

om op het kussen te zitten. Daar ontdek je de weg die je

meegekregen dat alles wat wij als zekerheid zien, een schijn-

moet gaan. Daar kom je tot een zuiver inzicht. En eigenlijk

ALLES IN MIJ

zekerheid is. Alles, maar dan ook werkelijk alles, kan van het

weet je nooit wat goed is – hoe zou je dat ooit kunnen over-

Het opgeven van haar huis, is een stap in een lang proces van

ene op het andere moment totaal veranderd zijn. Ziekte

zien? Wat telt is je intentie om het goede te doen. Je komt

loslaten. ‘In 2010 heb ik meegedaan aan het programma A

overkomt je, scheiding, dood – je hebt helemaal niets in de

nooit verder dan het moment. Hoe een en ander uitwerkt, dat

Year to Live en in dat jaar heb ik van veel dingen afscheid

hand. En tegelijk heb je alles in de hand, want in wezen is

zie je later pas.’

genomen. Dit idee van Stephen Levine nodigt mensen uit een

alles met elkaar verbonden.’ Het loslaten van haar huis en

jaar te leven alsof het hun laatste is. Veel mensen die gaan

haar bezittingen heeft Petra het nodige opgeleverd. ‘Ik heb

sterven, zijn eigenlijk nog niet klaar met leven. Ik wilde

veel meer rust, nu. Minder angst. Het valt me steeds meer op

onderzoeken wat zo’n jaar me zou brengen. Waar zou ik op

hoezeer wij in een angstcultuur leven, zeker in Nederland.

mijn sterfbed spijt van kunnen hebben? Ik had eerder het

Hier in Amerika lopen mensen onverzekerd rond, zijn er veel

boek van Etty Hillesum gelezen en ik vroeg me op een

minder sociale voorzieningen. Maar in Nederland is iedereen

gegeven moment af: heb ik alles in me? Zou ik zo kunnen

druk met zijn pensioen en verzekeringen. Of zorgen om de

leven? Er is maar één manier om dat te ontdekken: mijn huis

stroom vluchtelingen. Ik snap dat, als ik me in die angst

verkopen. Bovendien,’ Petra lacht hartelijk, ‘ben ik wel iemand

verplaats, maar ik begrijp de angst niet. Mensen zijn voor zo

van de radicale keuzes.’

veel dingen bang. Vroeger ging ik mee in die angst. Nu niet meer. In plaats daarvan is er een groot en diep vertrouwen.’

LATEN GAAN Waarom zou een mens zich bij leven al zo druk maken over de

ACTIE

dood? Is het niet raar om daar een jaar van je leven aan te

‘Ik zie ook wel dat er een beweging gaande is die de andere

wijden? ‘Ik weet niet waar het vandaan komt,’ zegt Petra.

kant op wil, die meer uitgaat van dat vertrouwen. Maar

‘Maar ik ben altijd geïntrigeerd geweest door de dood. Het is

wanneer het kantelpunt zal komen, weet ik natuurlijk niet. Ik

zo’n groot taboe, al vinden ook daarin momenteel verschuivin-

kan er ook weleens moedeloos van worden, hoor. Maar dan

gen plaats. Als iemand al op het randje van de dood is, dan

komt de activist in mij naar boven. Hier in Amerika leeft dat

nog kunnen de familieleden hem maar amper laten gaan. Ze

trouwens veel sterker. Waar gaan we in Nederland de straat

willen dat er van alles geprobeerd wordt om diegene te

voor op? We laten ons zo makkelijk sussen, alsof we bang zijn

behouden. Ook voor artsen kan het moeilijk zijn om iemand

voor wat er uit onze actie voort zou kunnen komen.’ De

te laten gaan. Maar angst en lijden veranderen als we los kun-

activistische houding is een onderdeel van het geëngageerd

nen laten.’

boeddhisme waarmee Petra zich verbonden voelt. ‘Het is mijn bewuste keuze om naar buiten te treden. Ik heb een heel

AANKIJKEN

groot netwerk en ik hoop dat ik door mijn levenswijze aan

Inmiddels krijgt Petra zo veel aanvragen van mensen die

anderen een alternatieve weg kan laten zien.’

willen dat zij een poosje op hun huis past, dat er geen angst meer is voor thuisloos zijn. Het komende jaar is alweer

Filmmaker Rob Smits maakte een documentaire over Petra’s deelname aan A Year to Live. Deze film met als titel Klaar voor de dood is terug te zien op de site van de boeddhistische omroep www.bosrtv.nl. Filmmaakster Ulrike Helmer maakte een documentaire over Petra met als titel Onder de hemel is men thuis. Deze is terug te zien bij www.npo.nl. De Zen Peacemakers, waartoe Petra ook behoort, doen ook allerlei activiteiten op dit gebied, zie: zenpeacemakers.nl. Zij hebben diverse bear witness-programma’s, o.a. in Hiroshima, Auschwitz en Srebrenica, waarbij drie (leef-)intenties centraal staan: ‘niet-weten’, ‘erkennen wat is’ en van daaruit ‘actie ondernemen’ Een praktisch voorbeeld van geëngageerd boeddhisme wordt ook gegeven door o.a. Bernie Glassman. In de New Yorkse wijk Yonkers zette hij een bakkerij op, waar mensen die zich aan de onderkant van de samenleving bevinden een baan kunnen vinden. Zie: greyston.com.

11

ACHTERGROND

RITUELEN

Tekst: Karin Leeuwenhoek Foto: Elly Visser

RONDOM HET GRAF BELANGRIJKE OVERGANGSMOMENTEN WOR-

VEEL GELIJKENIS Er is veel gelijkenis tussen islamitische en joodse uitvaartritu-

DEN AL EEUWENLANG GEMARKEERD MET

elen: in beide religies vindt een rituele wassing plaats door geloofsgenoten, die de overledene daarna in ongenaaid wit

RELIGIEUZE RITUELEN EN GEBRUIKEN. OOK 12

katoen wikkelen (moslims) of kleden met eenvoudige wit linnen kleding (joden). Bij joden is de kaddiesj-lofzegging heel

RONDOM DE DOOD EN HET BEGRAVEN ZIJN

belangrijk, bij moslims het dodengebed djanazah. De begrafe-

13

nis moet zo snel mogelijk plaatsvinden, liefst binnen 24 uur,

DIE ER IN OVERVLOED; ZE GEVEN HOUVAST

en bij voorkeur wordt begraven zonder kist. Moslims geloven dat de ziel het lichaam direct verlaat bij de

IN TIJDEN VAN GROOT VERDRIET.

dood, joden dat de ziel zich in fasen steeds verder van het lichaam verwijdert. Joden worden zoals gezegd begraven met

DE RITUELEN ZIJN GERICHT OP HET VERZOR-

de voeten richting Jeruzalem, moslims met het gezicht naar de heilige stad Mekka. Zowel bij moslims als joden gooien de

GEN VAN DE OVERLEDENE, MEDE MET HET

aanwezige mannen drie scheppen of handen aarde in het graf,

OOG OP HET ‘LEVEN’ DAT NÁ DE DOOD WORDT VERWACHT – DE GELIEFDE MOET OP EEN GOEDE MANIER ‘OVER’ KUNNEN GAAN. OOK AL ZIJN DE VERSCHILLEN TUSSEN RELIGIES GROOT, TOCH ZIJN ER OOK OVEREEN-

symbool voor de aarde waaruit de mens geschapen is, waarin

Het jodendom spreekt zich het minst precies uit over de Dag

dood naar het leven (God) gaat. Een mooi en troostrijk ritueel

hij weer terugkeert en waaruit hij weer opgewekt zal worden.

des Oordeels en de collectieve opstanding; binnen christen-

uit de katholieke traditie is het ophangen van gedachtenis-

Soms wordt in een islamitisch graf een soort bekisting aange-

dom en islam verschillen de ideeën erover, ook binnen de

kruisjes voor de overledenen in de kerk. Het kruisje wordt

bracht, die het mogelijk maakt om rechtop te zitten bij de

religies zelf.

tijdens de mis met wijwater en gebed door de priester

ondervraging op de Dag des Oordeels.

In Nederland wordt, zowel door veel gelovigen als ‘religieuze

geïnstalleerd. Ook in steeds meer protestantse kerken

professionals’ binnen de verschillende religies, de leer tegen-

bevindt zich een wand voor gedachteniskruisjes.

EEUWIGE GRAFRUST

woordig wat minder vastomlijnd gehanteerd dan in het

Vanwege het geloof in de opstanding is het principe van

verleden. Er is meer ruimte gekomen voor het individu en

OMHULSEL

eeuwige grafrust bij beide religies heel belangrijk; een graf

daarmee is ook de uitvaartpraktijk veelkleuriger geworden.

In het hindoeïsme wordt het lichaam beschouwd als een ‘onrein’ omhulsel van een in essentie reine ziel. Verbranding

mag dan ook niet geruimd worden. Mede daarom bestaan er aparte joodse en islamitische begraafplaatsen. Net als joden

BIJ MIJ IN HET PARADIJS

wordt gezien als de zuiverste en snelste manier om de ziel

mogen moslims niet gecremeerd worden vanwege het geloof

De christelijke ideeën over de ziel zien we in diverse uitvaartri-

(atma) weer naar de Bron, de Goddelijke Ziel, Brahman te

in de opwekking van de doden. Hoewel bij orthodoxe joden en

tuelen terug. Christenen geloven dat, na de dood van het

laten terugkeren. In Nederland gebeurt dit in een cremato-

moslims vrouwen niet mee mogen naar de begrafenis, komt

lichaam, de ziel - mits men zich niet bewust van God heeft

rium, waar toespraken worden gehouden en heilige liederen

dit tegenwoordig toch steeds vaker voor. Een opvallend

afgekeerd - naar God gaat, naar zijn Schepper terugkeert.

gezongen. Iedereen neemt afscheid door een rondgang om

verschil is dat er bij joden een veel langere, en zorgvuldig

Zo vindt bij een rooms-katholieke begrafenis aan het eind van

de kist, legt bloemen op het lichaam en maakt persoonlijk een

door voorschriften omschreven, rouwperiode is.

de uitvaartliturgie de absoute plaats: de besprenkeling en

buiging.

bewieroking van de kist, waarbij de troostrijke woorden van

Hindoes geloven dat de atma opgaat in Brahman, het Abso-

ASHES TO ASHES

Jezus tegen de naast hem gekruisigde ‘goede misdadiger’

lute, óf in een ander lichaam weer terugkeert op aarde omdat

Ashes to ashes, dust to dust… het lijkt een bijbelse tekst,

worden gezongen: ‘Ik beloof je, vandaag nog zul je bij mij zijn in het paradijs.’3 Ook wordt er veel gebeden voor de zielen-

er nog karma uit te werken is. Pas als alle karma van de mens

maar het komt uit het anglicaanse Book of Common Prayer en WANT STOF ZIJT GIJ…

is heel bekend geworden. Net als joden en moslims hebben

rust van overledenen, rond de uitvaart, maar ook elk jaar op

does moksha of nirvana noemen: bevrijding, verlichting. Dit

Op grond van het bijbelvers ‘want stof zijt gij en tot stof zult

christenen een voorkeur voor begraven. Desalniettemin is

Allerzielen (2 november).

geloof zien we ook in het boeddhisme, dat zijn wortels heeft

gij wederkeren’1 begraven joden hun overledenen in de

cremeren sinds begin jaren 60 officieel toegestaan voor zowel

KOMSTEN: HET PROCES VAN LOSLATEN VAN EEN OVERLEDEN DIERBARE VERLOOPT STAPSGEWIJS. EN ER WORDT UITGEKEKEN NAAR DE DAG DAT DE DOOD OVERWONNEN ZAL ZIJN.

aarde. Het lichaam werd immers door God uit aarde gemaakt

helemaal zuiver is, kan de ziel terug naar de Bron, wat hin-

in het hindoeïsme. Van oudsher worden vuurofferrituelen

katholieken als protestanten.

GEDACHTENISKRUISJES

uitgevoerd om de bestemming van de ziel positief te laten

en men wil het in zijn geheel weer aan God teruggeven. Dit

Christenen delen met moslims en joden het geloof in een

Protestanten voeren geen rituelen uit om heil te bewerken,

verlopen. De eigentijdse visie is echter: iedereen is zelf

grote respect voor, en zo veel mogelijk intact laten van, het

leven na de dood in het paradijs, gekoppeld aan de beoorde-

het gaat vooral om de symbolische waarde. Bij protestantse

verantwoordelijk en aansprakelijk voor zijn handelingen

lichaam hangt bovendien samen met het geloof in de herle-

ling door God van ieders morele gedrag tijdens het aardse

begrafenissen zien we bijvoorbeeld rituelen met de doopvont

(karma) en daarmee de weg die de ziel zal gaan; daar heeft

ving van de doden. De doden worden begraven met de

leven. En net als jodendom en islam verkondigt de christelijke

of de paaskaars bij de kist. Het doopwater of de paaskaars

een ritueel of priester geen invloed op.

voeten richting de heilige stad Jeruzalem; ook omdat volgens

leer dat de aarde ooit een ‘laatste dag’ zal kennen waarop een

wordt verbonden met de overledene, die opnieuw door de

het geloof ooit de herleving van de doden in Israël zal plaats-

definitief oordeel over levenden en doden zal worden geveld.

vinden.

2

1

Genesis 3:19; 2Genesis 2:7; 3Lucas 23:43

REPORTAGE

LOSLATEN MET HOOP

Tekst: Martin Strengholt Foto: Gerreke Petersen

inzet voor bijvoorbeeld duurzame energie en vluchtelingen.

LEVEN IS AFSCHEID NEMEN, HOOR

Dat vraagt wel wat van je! ‘Als je zo inzet op gerechtigheid en rechtvaardigheid, dan beïnvloedt dat je hele leven,’ zo vat hij het samen.

JE WELEENS ZEGGEN. OF MET EEN

CHRONISCHE PIJN Wat die inzet betreft, heeft hij de laatste jaren wel een stapje

14

VARIANT DAAROP: LEVEN IS LOSLA-

terug moeten doen, vertelt Louis verder. ‘Bij een ongeluk was

15

ik, buiten eigen schuld om, met auto en al onder een vrachtwagen terechtgekomen. Dat ik het overleefd heb was een

TEN. DAT GELDT IN HET BIJZONDER

groot wonder, volgens een hulpverlener moest ik “wel twee engeltjes op mijn schouders hebben”. Maar ik hield er wel behoorlijke chronische rugpijn aan over. Onder in mijn rug was

WANNEER JE NOG MIDDEN IN HET

een zenuw beschadigd geraakt. We hebben nog even overwogen om naar een gebedsgenezer te gaan, maar net in die tijd hoorde ik een preek over een tekst van Paulus, die van God te

LEVEN STAAT EN DAN MET ZIEKTE

horen kreeg: “Mijn genade is u genoeg.” Dat sprak me sterk aan, maar ondanks de medicijnen – ik kreeg er verschillende – kwam de pijn steeds weer terug.’

TE MAKEN KRIJGT. DAAROVER KUNNEN LOUIS EN LENIE GODSCHALK UIT ZEEWOLDE MEEPRATEN. EEN GESPREK OVER ZIEKTE EN HOOP.

overigens nog steeds niet, al gebruikt Louis ze nu heel gedo-

HOUVAST

GEHEUGENVERLIES

seerd, en moet hij geregeld terug naar het ziekenhuis voor

Ook het geloof is voor zowel Louis als Lenie een blijvend

Het ging goed mis, toen Louis een keer te veel medicijnen

een zenuwblokkade.

houvast. Lastiger is het soms hoe mensen reageren. ‘Door je ervaringen met mensen kun je je geloof wel kwijtraken,’

had ingenomen. In combinatie met een burn-out zorgde dat voor acuut geheugenverlies. ‘Hij was al eerder een paar keer

ONZICHTBAAR

vertelt Lenie. ‘Mensen in de kerk of vrienden die het lastig

kleine dingen vergeten, maar nu was het echt heel erg,’

‘Het lastige is,’ vertelt Lenie verder, ‘dat er ogenschijnlijk niets

vinden om ermee om te gaan, en die je in sommige gevallen

vertelt Lenie. ‘Hij ging achter de computer zitten, maar wist

aan de hand is. Een ziekte in je hoofd is aan de buitenkant

echt kwijtraakt.’ ‘Het geloof wordt er niet moeilijker door,’ vult

totaal niet meer wat hij moest doen. Of hij ging voor een

niet zichtbaar.’ Toch schrikt zij er zelf nog wel behoorlijk van,

Louis aan, ‘maar wel om de mensen met wie je te maken

boodschap ergens naar toe, maar voor hij goed en wel de flat

welke gevolgen het nog steeds af en toe heeft. Helemaal erg

hebt in het juiste perspectief te blijven zien.’ Aan de andere

uit was, was hij al weer vergeten wat hij ging doen. We zijn

is een vraag die ze weleens kreeg toen het net gebeurd was,

kant zijn ze ook dankbaar voor veel steun en aandacht die er

toen meteen naar de huisarts en het ziekenhuis gegaan, maar

als ze voor iets de deur uit moest: ‘Durf je hem wel alleen te

vanuit de plaatselijke kerkelijke gemeente voor hen is. Louis:

de neuroloog kon niets ontdekken. Volgens hem had het

laten?’ Gewoon doorgaan, niet te veel nadenken, was het

‘Zonder geloof ben je een stuurloos schip; heel belangrijk voor

geheugenverlies niets met de medicijnen te maken; we

motto. Doorgaan alsof er niets aan de hand was. ‘Maar dat is

mij is de dagelijkse bijbellezing. Vooral de psalmen zijn voor

moesten maar weer naar huis.’

toch lastig om vol te houden. Dat komt mede omdat er echt

mij een basis voor het geloof. Mensen die zich vanuit een

wel sprake is van een verlies, maar dan één dat moeilijk te

noodsituatie tot God wenden, en God die uitredt. De diepte

Erg verschillend zijn ze naar eigen zeggen, wat betreft achter-

MEDICIJNEN

delen is omdat Louis aan die ergste periode zelf geen enkele

van mensen die zich vanuit moeiten en goede dingen uitspre-

grond en karakter. Maar wat ze delen is in ieder geval het

Het kan wonderlijk lopen. Het was midden in de zomer van

herinnering heeft.’

ken, wat in de psalmen toch steeds weer uitloopt op een

geloof, en een sterk gevoel voor rechtvaardigheid. Voor Lenie

2012, en een van de dochters van Lenie en Louis stond op

Louis zelf is wat laconieker: ‘Het heet nu dat ik een “milde

lofzang aan God. Daar kan ik mij echt mee identificeren. De

(71), Zeeuws-Vlaamse van geboorte en expressief van karak-

een camping in Frankrijk naast een neuroloog die in het UMC

cognitieve stoornis” heb. Het “gat” zal niet kleiner worden,

hoop die daarin zit, die biedt houvast. Als het einde van het

ter, is het geloof ‘de vastigheid in je leven; het feit dat je God

in Utrecht werkte. Haar vader moest na de vakantie maar

en ik verwacht dat het op den duur kan overgaan in een vorm

leven komt, en dat komt een keer, dan wil ik geen zwarte rand

als Vader kunt zien’. Louis (70), geboren in Utrecht en meer

eens contact met hem opnemen, zei deze. Dat deed Louis;

van dementie. Ik lig er niet echt wakker van. Deze hele

om mijn rouwadvertentie heen, maar een groene: de kleur

het introverte type, is blij dat hij ‘kind van Jezus’ mag zijn.

onderzoeken volgden en de conclusie luidde: zware medicijn-

toestand schroeft je activiteiten terug, maar ook daar kan ik

van de hoop.’

Geloven is voor hem ‘met vallen en opstaan Hem navolgen’.

vergiftiging. Het kostte ruim een half jaar om de medicijnen af

niet echt mee zitten.’ Nu het ergste achter de rug is, is het

Als mens heb je de taak om God te loven. Daarbij staat

te bouwen, waarna Louis’ geheugen langzaam maar zeker

leven noodgedwongen rustiger. ‘Maar is dat winst of verlies?

voorop dat je vanuit de Bijbel leert wat God voor de schep-

weer terugkwam. Wel is die hele periode voor hem één groot

Ik geniet nu meer, en doe maatschappelijk dingen waar ik

ping en de mens wil. Voor Louis betekent dit, dat hij er veel

gat, en blijft hij met name af en toe problemen houden met

plezier in heb, zoals taalles geven aan vluchtelingen.’

waarde aan hecht hoe we als maatschappij met gerechtigheid

zijn kortetermijngeheugen. Zonder medicijnen gaat het

en de natuur omgaan. Concreet vertaalt dat zich bij hem in

COMMUNITY

ACTIES

PARTNERS

CONTACT

N D E R G E L OV

LA

V IGE NE DER

MAGAZINE

LO

OVER ONS

GE

HOME

GN’er ER

VERBINDEN IS OOK LOSLATEN

Tekst en foto: Halima Özen

NEDERL A

ND

GELOVIGE NEDERLANDER

IG E

Hoe geef je daar vorm aan in je leven? ‘Ik ben dagelijks bezig met geloof en investeer daar ook graag in. Ik vind het belangrijk om dat door te geven aan mijn kinderen en aan de mensen van wie ik houd.’

VOOR IEDEREEN DIE NIEUWSGIERIG IS

Waar komt jouw geloof vandaan? ‘Ik ben hervormd opgevoed. Maar mijn ouders waren niet streng in het geloof. Van mijn vader leerde ik de liefde voor muziek, de natuur en literatuur. Ik zat vroeger wel bij de

16

jeugdafdeling van de hervormde kerk. Daar was ik al bezig met

NAAR HET GELOOF VAN ANDEREN...

het verbinden van mensen. Ik ben ook tijden zonder geloof geweest, maar er gebeurde altijd wel iets in mijn leven, waarbij ik het gevoel had dat er meer was.’ Wie hebben je vooral geïnspireerd? ‘De laatste jaren haal ik veel inspiratie uit de mensen van MomenTaal, zoals Aart Mak, Harm Knoop en Cees Baan. Zij hebben zoveel levenswijsheid in zich. Zo weet Aart Mak altijd

PORTRET VAN

RINSKE BOOMSTRA VERLIESTHERAPEUTE

BEZOEK OOK ONZE WEBSITE!

WWW.GELOVENINNEDERLAND.NL

aan te voelen waar mensen staan en weet hij op dat punt steun te bieden.’ Wat doe je om je geloof te onderhouden (of te voeden)? ‘Ik herken geloof in de natuur en in mensen, maar ook in verhalen. Er zijn momenten dat ik een stuk tekst lees of muziek hoor en denk: dit is een geschenk. Ik probeer altijd alles bespreekbaar te maken en ruimte te geven aan de behoefte

Rinske Boomstra is antropoloog en aankomend rouw- en

van een ander. Ook twijfelen en fouten maken mag.’

verliestherapeute. Daarnaast leidt zij MomenTaal, een organisatie voor ervaren voorgangers en sprekers bij een afscheid.

Zijn rituelen belangrijk?

Boomstra is niet van een bepaalde religie maar is altijd op zoek

‘Rituelen zijn volgens mij essentieel. Het zijn markeringspunten

naar het gemeenschapsgevoel en naar nieuwe vormen van

die we in het leven nodig hebben. In mijn gezin delen we

geloof die bij haar leven passen.

bijvoorbeeld het ritueel dat we elkaar vertellen wat we waarderen aan elkaar en delen we verhalen.’

UITGELICHT

WELKOM!

Geloveninnederland is ook online!

Schakel tussen magazine & community

Op de website www.geloveninnederland.nl vindt u alle

De website geloveninnederland.nl is ook de weg naar onze

informatie over het inspiratiemagazine, het redactieteam en

internetcommunity www.geloveninnederland.nu, het plat-

de medewerkers van Geloven in Nederland en informatie over

form voor iedereen die nieuwsgierig is naar het geloof van

abonnementen. Daarnaast vindt u hier interessante

anderen. Met citaten, nieuwtjes en handige links bent u in één

interviews en achtergrondinformatie bij het magazine.

oogopslag op de hoogte van wat er speelt in de community.

Waar geloof jij heilig in? ‘Ik geloof heilig in het intermenselijke en dat samenleven

Welke tekstregel is jou buitengewoon lief? En waarom?

waardevol is. Ik geloof ook dat het leven niet eindig is maar dat

‘Wie naar buiten kijkt slaapt; wie naar binnen kijkt, wordt

de overledenen altijd met ons in verbinding staan.’

wakker.’ Als je in staat bent om te reflecteren op je eigen levensverhaal, of om het gedrag van jezelf en anderen te

Is een leven zonder geloof voor jou denkbaar?

kunnen waarnemen en begrijpen, dan kan je gerichter zin

‘Iedereen gelooft wel ergens in. De mens is een spiritueel

geven aan je leven en je doel.’

wezen, je hoeft daarvoor niet per se lid te zijn van een kerk.’ Hoe gewoon is geloof eigenlijk? Welke rol speelt God hierbij? Hoe zie jij God?

‘Geloven heeft iets heel praktisch en zinvols. Ik denk dat

‘God is de onbenoembare, de verbinder van mensen door

geloven ons leven gemakkelijker maakt. Waar je ook in gelooft,

liefde. Ik geloof niet in God als een persoon, maar wel in een

het verbindt. En verbinden betekent soms ook dat je iets

andere dimensie, die bij ons aanwezig is. En of je die nu God

anders moet loslaten.’

noemt of anders, dat maakt niet uit.’

17

KUNST

DE OVERZIJDE Over water naar de overkant gaan, wordt in allerlei culturen beschreven als een reis naar het dodenrijk. Gilgamesj, 18

2000 voor Christus, voer over de wateren van de dood. De Egyptische farao’s werden over de Nijl naar hun laatste rustplaats in de piramide gebracht. Uit de Bijbel kennen wij de zondvloed met de ark van Noach, die overeenkomst vertoont met een verhaal in de Koran. Vanuit de Nicolaaskerk in Amsterdam wordt nog begraven over de Amstel naar begraafplaats Zorgvlied. Gaat dit schilderij ook over ‘bootvluchtelingen’ op weg naar het hiernamaals?

Tekst: Thom Breukel Afbeelding: Anoniem, Meester van de Heilige Elisabeth-Panelen, ca. 1495.

Met dank aan het Rijksmuseum.

Thom Breukel leidt het iconenatelier ‘In een zachte bries’ te Amsterdam, de derde donderdag van de maand, 10.30 uur. Onder zijn leiding kunt u deelnemen aan een gratis kijkroute door het Rijksmuseum: ‘Stilte kun je zien’. Opgave via: [email protected]

STORMVLOED Water is de bron van leven, maar kent ook duistere kanten in overstroming en zondvloed. Ons lage land heeft er het nodige van meegemaakt, de afgelopen eeuwen. In het Rijksmuseum, op de afdeling Middeleeuwen, hangt het paneel de Sint-Elisabethsvloed in 1421. Het tafereel is geschilderd in vogelvluchtperspectief waardoor er ruimte is voor veel details. We zien vluchtelingen in boten die uitwijken voor het wassende water. Er moeten twintig dorpen ondergelopen zijn, ze zijn aan hun kerktorens te tellen. De stormvloed was bij Dordrecht in de nacht van 19 november 1421, het feest van Sint-Elisabeth. Op Elisabeth! Haar naam betekent ‘Gods overvloed’. Bijzonder is dat de vloed zich bij daglicht laat zien, terwijl de ramp in de nacht gebeurde. Rechtsboven zien we het water uit de Merwede over de dijk stromen. We zien mensen met spullen sjouwen om die in veiligheid te brengen. Ook verdronken mensen en dieren trekken voorbij. Toch geeft het schilderij geen somber beeld van die nacht. Op de gezichten is berusting in hun lot af te lezen, er is geen paniek te zien. MEESTERSCHAP Het paneel is een ambachtelijk werkstuk van een onbekende meester. Dat was gewoon in die tijd, schilders werkten onder collectief van hun gilde. Het paneel dat in het Rijksmuseum te zien is, hoorde bij een antependium, een altaar-veelluik voor de kerk van Dordrecht. In opdracht van de overlevenden pas zeventig jaar na de ramp gemaakt, en meer dan een meter in het vierkant. Voor de techniek zijn natuurlijke pigmenten gebruikt, gemengd met eigeel. Op het Hollands eikenhout is met beenderenlijm, linnen en een krijtlaag aangebracht. We zien er mensen op die in boten vluchten voor het water: bootvluchtelingen, die we nu zo goed kennen, omdat per dag er honderden de oversteek maken naar Europa. Hoe verder

GRENSGEBIED

we in het schilderij kijken hoe meer we zien van het onge-

Er zijn mensen die zeggen dat er na de dood niets is, anderen

wisse en de dreiging van het water. Huizen op eilanden met

geloven in een hemel. Ikzelf verwacht dat er geen dood is,

achtergelaten bewoners. Beelden die we ons herinneren van

wel leven na dit leven. Dood zou een zinloos einde zijn.

de stormvloedramp uit 1953.

Doodgaan, sterven is ‘overgaan’ naar een andere werkelijkheid. Het wordt wel ‘grensgebied’ genoemd. Het gaat hier

LOSLATEN

over het hier-namaals dat ons te wachten staat. Uit de cate-

De kleuren op het schilderij zijn groene aarde, omberbruin en

chismus leerde ik: ‘Waarom zijn wij op aarde?’ ‘Om hier en in

geeloker, als in monochroom. Het werk spreekt van een

het hiernamaals gelukkig te zijn,’ is het antwoord. In dat twee

eenvoud en naïviteit. De boten varen met mensen en dieren

keer hier kan ik mij vinden. Dat zegt veel over de zín van je

door het ondergelopen land naar boven, tegen de stroom in

leven. Betekent gelukkig zijn niet: leef het leven? Ook voor

lijkt het. Hoe hoger deze ‘bootvluchtelingen’ komen, hoe

mensen wie het leven soms zwaar valt. Leef niet in het

meer bij het blauw van de verte. Zou daar, achter de horizon,

verleden, ook niet in de toekomst: leef hier!

het hiernamaals zijn?

19

REPORTAGE

COLUMN

‘STIL DE TIJD’ BEZINNINGSBIJEENKOMSTEN

LOURDES IS EEN VERADEMING

Tekst: Hilde van Halm Foto: Guus Koenders

Tekst en foto: Roderick van Attekum

(de humanistische canon) en aan het eind krijgt ieder een zin

Begin juni ben ik op bedevaart geweest naar Lourdes. Dit kleine

mee, die je kunt pakken uit de hoge hoed, terwijl de pet

stadje in de Franse Pyreneeën is een van de drukbezochtste

rondgaat om de kosten te dekken. ‘Het is alsof mijn hoofdkus-

bedevaartsplaatsen voor christenen in Europa. Jaarlijks komen er

sen is opgeschud,’ zegt de vrouw naast mij na afloop. ‘Allemaal

miljoenen mensen om te bidden bij de grot, waar Maria in 1858

nieuwe ideeën! En wat ik zonet zei, buiten, over dat geloven,

achttien keer verschenen zou zijn aan het meisje Bernadette

dat wil ik toch wat nuanceren. Misschien zit ik toch wat vast in

Soubirous. Sinds dat moment is de pelgrimsstroom niet te

oude oordelen.’

stoppen. Velen willen deze plek bezoeken waar hemel en aarde elkaar geraakt hebben en… nog steeds raken.

BEHOEFTE

20

Op een zonovergoten zondagmorgen ben ik in Gorinchem.

Deze ‘Stil de tijd’ in Gorinchem is de eerste van een reeks. Het

Als priester mocht ik, samen met Bisschop Wiertz en vier

plan is om in vijf andere steden ook dergelijke bijeenkomsten

collega’s, 500 Nederlandse pelgrims pastoraal begeleiden.

te organiseren. Het idee hiervoor is afkomstig van verschil-

Ondanks dat dat hard werken is, doet mij een week Lourdes

lende afdelingen. ‘Bij leden blijkt een behoefte aan bezinning te

altijd erg goed. Je geeft veel, maar je krijgt er ook veel voor

bestaan,’ zegt de medewerker van het Humanistisch Verbond

terug. Het is immers fijn om te zien hoe mensen opbloeien in

die ook aanwezig is. ‘Ook onze geestelijk begeleiders signale-

deze Maria-stad. De pelgrims doen nieuwe levensenergie op en

ren dit verlangen. In het kader van bewustwording – waar het

gaan daarna gesterkt weer naar huis.

Humanistisch Verbond ook voor staat – willen we ook met zingeving aan de slag,’ vertelt zij. Het Humanistisch Verbond

De meeste mensen die in Lourdes komen, hebben dat ook echt

heeft als visie om zich meer te ontwikkelen naar een levensbe-

nodig. Het is één grote verzamelplek van mensen voor wie het

schouwelijk dienstencentrum. ‘Stil de tijd’-bijeenkomsten

leven zwaar is: zieken, gehandicapten of anderen die lijden aan

moet wel overvol zijn want het hele plein staat vol auto’s.

passen hier prima in.

het leven of zich zorgen maken over een dierbare. Toch is de

De straten liggen er verlaten bij. Ik ben op weg naar een

ZÉLF DOEN

De kerk waar ik omheen rijd, zoekend naar een parkeerplek,

sfeer niet zwaarmoedig, maar juist opgewekt. De pelgrims Als je de radiospotjes van het Humanistisch Verbond beluistert,

bijeenkomst van het Humanistisch Verbond. Onder de noemer

dan zijn deze bijeenkomsten niet het eerste wat in mij opkomt.

vinden het een verademing om hun rugzak, vol zorgen en

JUIST DIT SAMENSPEL VAN EEN

Maar diverse afdelingen hebben zich enthousiast aangemeld

‘Stil de tijd’ wordt door de afdeling Drechtsteden een moment

om het idee verder uit te werken. Toch vraag ik me af waarin het Humanistisch Verbond zich onderscheidt met deze bijeen-

van bezinning aangeboden. ‘Van God los’ afstand nemen van de dagelijkse hectiek en zoeken naar verstilling.

veerd,’ geeft de medewerker later in een mail aan. ‘Mensen

RELIGIEUZE PLEK MET VEEL HELPEN-

De vrouw die ik voorafgaand aan de bijeenkomst spreek, is

Humanistisch Verbond is: zelf denken, samen leven.

verschijnt. En ook al beseffen de meeste pelgrims maar al te goed dat ze niet opeens genezen zullen worden; een tijdje bidden op deze bijzondere plek werkt ook al ‘genezend’.

DE HANDEN EN LUISTERENDE OREN

Maar Lourdes is meer dan Maria, een grot of een processie met brandende kaarsen. Het heiligdom wordt niet alleen overspoeld

krijgen geen recept, of vooropgezette invulling. De mogelijkheid om zélf stil te staan wordt aangereikt.’ Het motto van het

hemelse moeder tegen wie ze zich kunnen uitspreken. Bij de grot hopen de mensen, dat nu in hun leven een beetje hemel

komsten. In welke zin is het humanistisch? ‘De eigen verhouding tot zingeving, tot dat wat er echt toe doet wordt geacti-

gebeden, eens te kunnen ‘legen’ bij Maria. In haar vinden ze een

MAAKT LOURDES ZO SPECIAAL.

zeer stellig. Met geloven heeft ze echt helemaal niets. Ze kijkt

met lijdende mensen, maar ook met veel vrijwilligers. Naast bijna iedere zieke staat ook een vrijwilliger: een verpleegster, brancardier, hotelleider of priester. Veel mensen nemen een

zelfs wat afkeurend. ‘Daar komt alleen maar ellende van’ straalt

WORDT VERVOLGD

ze uit. Ze is uit nieuwsgierigheid naar Gorinchem gekomen, op

Na afloop wordt er buiten in de zon nagepraat. Mensen voelen

uitnodiging van haar buurvrouw. Ze heeft geen idee wat ze kan

zich geïnspireerd, vinden het fijn elkaar zo te ontmoeten. Er

verwachten, maar de appeltaart is heerlijk, het is gezellig en de

ontstaan gesprekken die wat dieper gaan dan gewoonlijk op

zon schijnt. Dat is sowieso al een boel gewonnen.

een terrasje. Kanttekeningen zijn er ook: er zou wat meer stilte

ZO WORDT HET EEN PLAATS

Maar de algehele teneur is dat het fijn is om bijeen te komen,

In het intieme zaaltje van Theater ‘t Pand vertelt Bas van der

zo op de zondagmorgen.

anderen. Men helpt, luistert, verzorgt en schenkt oprechte aandacht aan de zieke.

WAAR MENSEN KUNNEN

in mogen komen, en livemuziek en wat meer uitwisseling. OPGESCHUD

week lang vrij van werk of school om dienstbaar te zijn voor

Juist dit samenspel van een religieuze plek met veel helpende handen en luisterende oren maakt Lourdes zo speciaal. Zo wordt

LOSKOMEN VAN WAT HEN

Sijde – humanistisch geestelijk begeleider – over zingeving.

het een plaats waar mensen kunnen loskomen van wat hen normaal zo beklemt. Pijn, angst, verdriet en zorgen maken plaats voor nieuwe levenslust. Even mag men zich bijzonder gewaar-

Wende Snijders (Mens durf te leven!), Alice in Wonderland en

De volgende ‘Stil de tijd’-bijeenkomsten worden gehouden

Jaap van Praag passeren de revue. Het publiek kan reageren,

op 20 september en 8 november in Theater ’t Pand in

er wordt voorgelezen uit ‘In het licht van de wereldliteratuur’

Gorinchem. Aanvang 11.00 uur. Iedereen is welkom.

NORMAAL ZO BEKLEMT.

deerd voelen door God en medemens. Deze kleine momenten van geluk, van verademing, gun ik meerdere mensen. Niet alleen in Lourdes, maar ook in Nederland. Roderick van Attekum is kapelaan in Maastricht.

21 21

INTERVIEW

Inrichten van Kerken

VORMEN VAN PURE EENVOUD

Bij restauratie, renovatie en nieuwbouw

Tekst: Hilde van Halm Foto: B. Wilens

wereld te winnen is. Door mijn oorspronkelijke vak weet ik veel van bloemen en planten. Ik heb me verder verdiept in de symboliek en betekenis ervan. Dat groen krijgt een plek in mijn ontwerpen, en ik geef adviezen op dit gebied. Je wilt natuurlijk niet dat planten gaan woekeren. Of dat je er heel veel aan moet onderhouden. Ook op dat gebied zijn veel creatieve oplossingen te bedenken.’

22

‘Meestal spreek ik de familie als de uitvaart al een poosje achter de rug is. Er is dan ruimte om na te denken over het plaatsen van een monument of grafsteen. De eerste rouw is voorbij. Het plaatsen van een gedenkteken is vaak een volgende stap in het rouwproces. Met de familie bespreek ik de wensen en ideeën en luister naar verhalen over de overledene.

AANVANKELIJK WERKTE LEONIE

w w w. p i m v a n d i j k d e s i g n s . n l

St.Piter Ureterp

tel: 0575-528803

En dan ontstaat er iets bij mij. Het ontwerp koppel ik terug naar de familie en langzaamaan krijgt het zijn definitieve vorm. Alle

BRINKS ALS LANDSCHAPSONTWER-

materialen zijn mogelijk, maar ik houd er natuurlijk wel rekening

PER. EEN GOEDE KENNIS VROEG

diefstal en vernielingen komen ook voor op begraafplaatsen. In

HAAR OM EEN GRAFMONUMENT VOOR ZIJN OVERLEDEN VADER TE ONTWERPEN. ‘DAT HEB IK TOEN HEEL GRAAG GEDAAN. HET WAS BIJZONDER OM ZOIETS PERSOONLIJKS TE MOGEN MAKEN. IK KON ER MIJN

mee dat het hufterproof moet zijn. Hoe schandalig ook, maar mijn ontwerpen ga ik vaak voor puurheid en eenvoud. ‘Ook al komen crematies tegenwoordig vaker voor dan begrafenissen, toch vinden mensen het fijn als ze een plek hebben om naartoe te gaan. Om daar hun geliefde te herdenken. Het is erg jammer dat de moderne begraafplaatsen zo heel strak en zakelijk zijn opgezet. Er is zo weinig ruimte tussen de graven! Onlangs ben ik benaderd om mee te denken over graftekens voor een nieuw te starten natuurbegraafplaats in Brabant. Ook al is het de bedoeling dat de natuur daar z’n gang gaat, toch

CREATIVITEIT EN POËZIE IN KWIJT.

willen mensen graag een herkenbaar plekje. Ik ga hiervoor een

EIGENLIJK IS ZO’N GRAFMONUMENT

tijd weer opgaat in de natuur. Het is op oude begraafplaatsen

EEN KLEIN LANDSCHAP.’ EEN REIS

vergankelijk gedenkteken ontwerpen; iets dat na verloop van mooi om te zien hoe de natuur alles op een gegeven moment vanzelf weer overneemt.’

DOOR AZIË GAF HET LAATSTE ZETJE: BLUE ZONES MONUMENTENONTWERP WAS EEN FEIT.

‘Ik vind het fijn om met ambachtslieden samen te werken,’ vertelt Leonie. ‘Ik maak het ontwerp en met de steenhouwer, of glasblazer – of welk ambacht dan ook – werk ik verder aan de uitvoering. Bij een reguliere steenhouwer kun je kiezen uit

Naast het ontwerpen van persoonlijke grafmonumenten, houdt Leonie Brinks zich ook bezig met gemeentelijke monumenten. Zo verzorgde ze een uitbreiding van het verzetsmonument in de Utrechtse wijk Transwijk. Verder geeft ze rondleidingen over begraafplaatsen en verzorgt ze de workshop ‘Je herinnering vormgeven’. Meer informatie: www.bluezones.nl

een beperkte aantal ontwerpen. Ik vind dat daar nog een Bij de foto: De verschillende stenen symboliseren karaktertrekken van de overledene; de levenslijnen. Bij de laatste steen is het leven rond.

23

GELOVEN 2.0 GE

VEN 2

.0

HEEFT GOD HET MONOPOLIE OP ZINGEVING? IS ER GELOOF ZONDER GOD? IN DE RUBRIEK GELOVEN 2.0 GAAN WE OP ZOEK NAAR NIEU24

WE VORMEN VAN GELOOF, ZINGEVING EN SPIRITUALITEIT. HOE VIER EN GEDENK JE BELANGRIJKE LEVENSMOMENTEN ALS JE JE NIET (MEER) THUISVOELT IN DE KERK? WE VROEGEN HET DRIE RITUEELBEGELEIDERS.

VEN 2

BIJ GROTE LEVENSMOMENTEN

LO

.0

GELOVEN

2.0

GE

NIEUWE RITUELEN

LO

Tekst: Maxine Herinx

se vlaggetjes hadden geschreven, geef je iemand iets mee op reis om op terug te vallen als ze het moeilijk heeft. De herinnering aan het afscheid helpt tegelijkertijd de achterblijvers.’ MEEGEVEN AAN DE RIVIER Ook Mieke Veken begeleidt mensen bij moeilijke momenten, zoals na een ontslag. ‘We hebben met een groep gekeken

25

naar wat het ontslag met hen deed en geprobeerd dit achter te laten. Eerst zocht iedereen een voorwerp in de natuur en vertelde daarover aan de rest van de groep. Vervolgens werd dit aan de rivier meegegeven, en moest je er afstand van doen. Daarna hebben we bootjes gevouwen met de wensen voor de toekomst en ook die aan het water meegegeven.’ Volgens Veken is het belangrijk om het heden te verwerken om verder te komen: ‘Iedere verandering brengt een stukje rouw met zich mee. Want ook al komt er iets nieuws voor in de plaats, je laat altijd iets achter. Bij een huwelijk overheerst natuurlijk de vreugde, maar laten twee mensen ook hun leven

aan religie of spiritualiteit. ‘Het belangrijkste bij een afscheid,

Bij mijn eigen kinderen zie ik het al. Die zijn katholiek opge-

Rondom de grote gebeurtenissen in het leven, zoals geboor-

los van elkaar achter zich. Bij een overlijden overheerst het

zeker bij een uitvaart, is dat het om de persoon gaat: zijn

voed, maar kunnen zich niet meer in de tradities vinden. Toen

te, de dood, het huwelijk en het volwassen worden, kennen

verdriet, maar probeer ik ook aandacht te vragen voor de

leven, zijn visies, zijn boodschap. Ieder mens leeft ergens

hun kinderen geboren werden, kozen ze niet voor het doop-

kerken en culturen rituelen, onder leiding van een voorganger.

mooie herinneringen, omdat die je helpen verder te komen.’

voor, of dat nou voor religie is, politiek, zijn kinderen, of voor

sel. Toen heb ik een geboorteritueel ontworpen, waarbij de

een goed doel. Die drijfveer zoek je in gesprekken met

kinderen werden verwelkomd in de familie en de ouders de

Maar wat als je je niet thuisvoelt in zo’n traditie, maar wel stil wilt staan bij een overgangsmoment in je leven? Of als je

COMBINEREN VAN TRADITIES

nabestaanden en daar zoek je vervolgens een symbool bij.

opdracht kregen om ze op te voeden tot goede mensen. Het

49ste verjaardag voor jou heel speciaal is, en je dat in een

Waar halen deze ritueelbegeleiders hun inspiratie vandaan?

Was iemand bijvoorbeeld altijd het zonnetje in huis? Dan kun

feit dat de taal en vorm verandert, doet niets af aan het

vorm wilt gieten? Ritueelbegeleiders helpen je – zoals de

Tahija-Blom begeleidde ooit een katholiek-boeddhistische

je dat symboliseren met een lied of gedicht, of door iedereen

religieuze gevoel van mensen. Filosofie en spiritualiteit

naam al zegt – met het vormgeven en uitvoeren van zulke

uitvaart. ‘Deze mevrouw was katholiek opgevoed, maar had

na afloop zonnebloemzaadjes mee naar huis te geven.’

bestaat al veel langer. Misschien leven we nu in een tijd

rituelen. ‘Elke handeling die je met aandacht doet, kan een

het boeddhisme omarmd. Haar partner wilde graag dat het

Tahija-Blom benadrukt ook het belang van symbolen en

waarin we dat allemaal mooi kunnen verbinden.’

ritueel genoemd worden. Ze geven betekenis aan een mo-

boeddhisme een rol speelde bij het afscheid, maar ook haar

beelden, omdat die beklijven. ‘Ik heb een gezin begeleid

ment, en helpen je om verder te kunnen,’ aldus ritueelbegelei-

familie de kans geven om binnen hun traditie afscheid te

waarin de familie de overleden vrouw vergeleek met de

der Ans Borgonjen.

nemen. Het combineren van de tradities bleek eenvoudig. Of

hartenvrouw van een kaartspel. Haar uitstraling kwam precies

je nu bidt aan de hand van een boeddhistische kralenketting

overeen, en ze was ook nog eens dol op kaarten. We hebben

AFSCHEID

of een katholieke rozenkrans, het gevoel is hetzelfde.’ Voor

op de gesloten kist een afbeelding geplakt van een harten-

Een ritueel kan in het bijzonder helpen om een gebeurtenis

Tahija-Blom kost het weinig moeite om zulke tradities te

vrouw. De mensen die haar goed kenden, herkenden dat

achter je te laten, of afscheid van iemand te nemen. ‘Je kunt

gebruiken of combineren. ‘Of je het de natuur, Grote Geest,

beeld meteen. Zo’n beeld dat de nabestaanden verzinnen

naar een afscheid van iemand toeleven, maar nadat iemand

Allah of God noemt, dat is voor mij persoonlijk allemaal

vormt dan het uitgangspunt, in plaats van de Bijbel die dat in

begraven wordt, is er vooral leegte. Een mooie ceremonie

hetzelfde. Ik vond het wel confronterend toen ik mijn eerste

kerkelijke diensten zou zijn.’

waarbij je samen op iemands leven terugkijkt, helpt om een

begrafenis moest begeleiden van mensen die nergens in

moment bewust te beleven en om er later op terug te kijken,’

geloofden, ook niet in de kracht van de natuur. Ik merkte toen

RELIGIEUS GEVOEL

vertelt ritueelbegeleider Annette Tahija-Blom. Niet alleen bij

dat ik ook mijn eigen grenzen heb. Blijkbaar vind ik het lasti-

Is er meer behoefte aan nieuwe rituelen nu mensen hun heil

een definitief afscheid, overigens. ‘Ik heb ooit een ritueel

ger wanneer mensen nergens in geloven, dan wanneer ze

buiten de kerk zoeken? ‘Het feit dat er meer ritueelbegelei-

begeleid van een meisje dat een jaar naar het buitenland ging

een ander gevoel of woord voor god hebben dan ik.’

ders gezocht worden, vind ik hoopgevend,’ aldus Borgonjen.

om te reizen na haar schooltijd. Hoewel zij wel terugkomt, zijn

‘Er ontstaat namelijk een leegte buiten de kerken. Vroeger

er deels dezelfde emoties als bij rouw. Je leeft naar een

ZONNEBLOEMZAADJES

hoorden we ergens bij. Dat was ook niet zaligmakend, maar

afscheid toe, en dat komt er vervolgens ook echt op Schiphol.

Ans Borgonjen, die tevens voorganger is in de katholieke

het gaf wel duidelijkheid. Ik denk dat rituelen een belangrijke

Het kind dat vertrekt, zal bovendien nooit meer hetzelfde

kerk, ontmoet steeds meer mensen die zich niet meer thuis-

rol kunnen spelen in het scheppen van gemeenschapszin.

terugkomen. Door bewust afscheid te nemen met symbolen,

voelen binnen de kerk, maar wel nog een behoefte hebben

door haar mooie spreuken mee te geven die we op Tibetaan-

• Ans Borgonjen is naast voorganger in de katholieke kerk ook parttime ritueelbegeleider. Ze begeleidt (tot nu toe) met name uitvaarten. www.ansborgonjen.nl • Annette Tahija-Blom is eigenaar van Mμ Ritueelbegeleiding. Mμ Ritueelbegeleiding richt zich op mensen met een eigen vorm van spiritualiteit of geloof. http://mu-ritueelbegeleiding.nl • Mieke Veken is eigenaar van Jonathan Centrum voor Rituelen. Ze ontwerpt rituelen voor momenten van blijdschap of verdriet. Ze put uit diverse religieuze tradities en natuurgodsdiensten, waarbij de vier elementen vaak een leidraad vormen. www.jonathanritueel.nl

LICHT DAT WORDT GEBROKEN BEVAT NOG ALTIJD EEN WAAIER VAN KLEUR Hoopvol teken Daar waar wolken tranen met tuiten huilen en een grauwsluier over de wereld schuift, ontvouwt zich opeens een kleurenpalet. Alsof een onzichtbare schilder een teken van hoop heeft neergezet en laat zien: licht dat wordt gebroken, bevat nog altijd een waaier aan kleur.

Tekst en beeld: Greet Brokerhof-van der Waa Afkomstig uit het Zinboekje Troost, Oase Media

27

E

NED IN

G

OVEN

© Teresa Kenney | Dreamstime.com

.

EL

Voor meer bezinning en bezieling zie: geloveninnederland.nu

VREDE

28

AND

U

BEZINNING & BEZIELING

RL

N

Teksten op deze pagina’s mogen rechtenvrij gebruikt worden met bronvermelding.

KUN JE VREDE LEREN?

SLUIMERENDE PIJN

Kinderen en dronkaards spreken de waarheid, zegt men. Wie wel

Neem nou de Balkan. Een mengelmoes van landen en landjes,

eens op een schoolplein of in het café komt, weet dat dit waar is.

geloven, culturen en talen. Een regio met talloze oorlogen en conflic-

Vooral kleine kinderen kunnen keihard zijn. Ze zijn direct en laten het

ten. Meestal gaat het er aardig vreedzaam aan toe. Mensen leven

meteen weten als iets ze niet zint. Dat is mooi. Kleuters hebben nog

samen, er zijn onderlinge vriendschappen. Maar er hoeft niet veel te

geen last van opgekropte woede en valse schaamte.

gebeuren of alles slaat weer om als een blad aan de boom. Dan

Maar het maakt het leven op het schoolplein ook zwaar. Soms lijkt het

deinzen mensen er niet voor terug om hun buren uit hun huis te

wel een jungle waar het recht van de sterkste geldt. Kinderen leren

verdrijven. Of erger. Diezelfde buren met wie ze eerder gezellig een

snel. Op het schoolplein en in de kantine van middelbare scholen gaat

borrel dronken. Plotseling lijken mensen zich weer de verhalen van

het er subtieler aan toe. Er wordt nog gepest en getreiterd, maar het

vroeger te herinneren. De verhalen van hoe die ene groep niet te

gaat niet meer zo direct en hard. Is dat beter? Het best zou het

vertrouwen is. Hoe die ‘anderen’ ervoor gezorgd hebben dat hun

natuurlijk zijn als er helemaal niet gepest werd. Als ieder mens in zijn

overgrootvader zijn land kwijtraakte, hun overgrootmoeder vermist

waarde gelaten werd.

werd, hun hele familie heeft moeten vluchten. Verhalen die een

Kun je dat leren? Ik mag het hopen. Als mensen beschaafde wezens

sluimerend bestaan leidden, worden ineens weer opgerakeld alsof

zijn, moeten we ook fatsoenlijk met elkaar om kunnen gaan. Dat

het gisteren gebeurd is. En al ging het dan om een overgrootvader, de

betekent dat we elkaar niet altijd de waarheid hoeven te zeggen. Dat

achterkleinzoon voelt zich bijna persoonlijk geroepen om eindelijk het

we vriendelijk en beleefd zijn. In het groot en in het klein. Dus op het

onrecht recht te zetten.

schoolplein, in het café en in de politiek.

Met het tekenen van vrede is maar een deel van de oorlog voorbij.

Desiree Berendsen

Een ander deel blijft voortbestaan in het geheugen van mensen. En als er niets met die verhalen van onrecht, pijn, en onbegrip gedaan wordt, kan ineens de vlam weer in de pan slaan.

VREDE ADEMEN

Hilde van Halm

SHALOM, SALAAM…

VREDE IN JEZELF

In Egypte steken moslims kerken in brand; in Amerika verbrandt een

Vrede op aarde. Dan denk je aan het einde van oorlogen. Daar heb je

tische monnik en vredesactivist Thich Nhat Hanh zegt dat de bron

dominee de Koran. Alle eeuwen door gebruiken gelovigen geweld

geen invloed op. Alleen vrede in jezelf heb je zelf in de hand. Maar

voor vrede in onszelf zit. In de westerse wereld willen we vaak te veel

tegen andersdenkenden. Niet alleen vroeger, niet alleen ver weg: ook

vrede vinden in jezelf of met jezelf, hoe doe je dat eigenlijk? Ja, als

tegelijkertijd. We zijn constant bezig met de eisen die we aan onszelf

Nooit heeft er vrede geheerst op aarde. Altijd is er ergens oorlog

in ons land zijn er spanningen tussen de aanhangers van verschillende godsdiensten. Roept religie dan altijd geweld op? Roept religie

alles voor de wind gaat, als je gelukkig bent en verliefd, dan is dat

stellen. Als we iets in ons hoofd hebben, willen we het vandaag nog

geweest. Hoe vreemd het misschien ook is: om vrede te kunnen

niet moeilijk. Maar als je in de puree zit, als je ruzie hebt met je

bezitten. Volgens Thich Nhat Hanh moeten we niet zo jachtig leven.

bespreken moeten we het volgens mij eerst over oorlog hebben.

niet juist op tot vrede?

vrienden of je ouders, als je verkering net uit is, dan is het allemaal

Niet terwijl we met het ene bezig zijn, al over het volgende nadenken.

Oorlog is het tegenovergestelde van vrede. Bij het ontbreken van

In de Bijbel en de Koran komen heel wat passages voor met oorlog en

een stuk lastiger om vrede in jezelf te vinden. Hoe deden anderen dat,

Doe de dingen die je doet bewust en met volle aandacht. Als je eet,

oorlog zou er dus vrede moeten zijn. Wat is oorlog? Oorlog is de strijd

geweld: landen worden veroverd, vijanden onbarmhartig uitgemoord.

Boeddha bijvoorbeeld, of Krishna of Maria? Soms overkwamen hun

kauw dan bewust. Neem de tijd en proef wat je eet.

tussen minimaal twee verschillende partijen. Iemand is het niet eens

En de gelovigen zijn ervan overtuigd dat hun God dat zo wil. Toch

vreselijke dingen en toch konden ze zichzelf blijven.

Boeddhistische meditatie wordt gekenmerkt door rust, aandacht en

met iemand anders en kiest ervoor met geweld het idee van de

klinkt in beide boeken een andere boodschap veel duidelijker door:

Ik heb zelf een tijd achter de rug met veel rottigheid op mijn werk. Af

ademhaling. Een oefening: Ik adem in en kom tot rust, adem uit en

tegenpartij de wereld uit te helpen. Hier wordt bewust voor gekozen

‘Gij zult niet doden.’ God roept de mensen op om vredestichters te

en toe wist ik echt niet hoe het verder moest. Dan dacht ik: dit komt

glimlach. Aangekomen in het nu, wordt dit moment een wonder.

ondanks de verwoesting die het met zich meebrengt.

zijn, de medemensen lief te hebben, de zwakkeren te beschermen.

nooit meer goed. Maar toch had ik diep van binnen het gevoel: dit

Meditatie en bewustwording hoeft volgens Thich Nhat Hanh niet per

Een oorlog beginnen kost niet alleen veel slachtoffers maar ook

Het is verwarrend, deze totaal verschillende geluiden. In naam van

hoort bij mijn leven. Ik ben bezig iets belangrijks te leren en dat leer ik

se op een kleedje of in speciale oefeningen. Je kunt het ook heel

enorm veel geld. Het is dus niet zomaar dat je even een oorlog voert.

God gebeuren er mooie, maar ook vreselijke dingen. Het gaat vaak

alleen door grote moeite en pijn.

goed doen tijdens je dagelijkse activiteiten. Dus gewoon bij de afwas,

Je moet erin geloven dat het je iets oplevert, je moet er belang bij

mis als men zijn eigen geloof als de enige, absolute waarheid ziet. Het

‘Alles van waarde is weerloos,’ zei Lucebert. Je kunt ook zeggen:

als je je brood smeert of als je op de wc zit. En voel de vrede in je!

hebben. Belangen hebben is niet fout, maar soms worden belangen

is bizar dat men in landen waar de godsdienst een allesbepalende rol

alles wat de moeite waard is, kun je alleen met grote inspanning

Bas van der Sijde

nog belangrijker dan vrede en dan komt er oorlog. Er zal pas geen

speelt en waar de vrede vaak ver te zoeken is, elkaar begroet met het

bereiken.

Bron: Thich Nhat Hanh (2001). Iedere stap is vrede. Deventer: Ankh-Hermes

oorlog meer zijn wanneer mensen wat ze zelf willen ook voor een

woord ‘vrede’: shalom, salaam… Een vredegroet die nog steeds als

Iedere keer als ik tijd nam om dat te beseffen, vond ik rust in mezelf.

een opdracht klinkt. Een opdracht voor ons allemaal.

Een klein plekje vrede, midden in alle twijfel en onrust.

Lena Hofland

Josien Wolterbeek

Vrede en vreugde kunnen andere mensen je niet geven. De boeddhisGELIJKEN

ander willen. Pas wanneer ze iemand anders die arm of zwart is, moslim of joods, ziek of arabier – kortom anders is, als gelijke zien SPORTEN

van zichzelf. Pas dan zal er geen oorlog meer zijn. Want dan is iedereen ik.

MOMENTEN

Als ik boos of geïrriteerd ben, ga ik het liefst sporten. Dan raak ik al

Zehra Bal

mijn energie en agressie kwijt, zodat ik vrede in mijzelf kan vinden. Vrede is rust op aarde. Geen geweld, geen discussies, geen gevechten, geen oorlog. Dit zal waarschijnlijk nooit mogelijk zijn en ik denk dat je het ook niet moet willen. Als er alleen maar vrede is, zullen er nooit meer discussies zijn en denkt iedereen hetzelfde. Dan is er ook geen zak meer aan. Dus moet je het doen met de momenten dat je je gelukkig voelt. Dan voel je je vredig. Sanne, 17 jaar

Bobby, 16 jaar

BEZINNING & BEZIELING Deze teksten werden eerder gepubliceerd in Oase Magazine voor dagopeningen, bezinningsmomenten en vieringen, vierde jaargang nummer 2 (2011)

29

Teksten op deze pagina’s mogen rechtenvrij gebruikt worden met bronvermelding.

© Rhbabiak13 | Dreamstime.com

ZELFBEELD

TEL SELL

Wie zie jij als je in de spiegel kijkt? Geef eens een beschrijving?

Ik kan hele ochtenden doorbrengen met het kijken naar Tel Sell. Alleen

Ik weet bijna zeker dat jij iemand anders ziet dan ik. Ik durf er ook om

ochtenden, want vanaf een uur of 3 beginnen de ‘normale’ programma’s

te wedden dat jouw beschrijving kritischer en negatiever is dan de

weer. Bij Tel Selll zie je, kort gezegd, een paar extreem enthousiaste,

mijne. Dat is raar, want we beschrijven dezelfde persoon!

vrolijke Amerikanen of nagesynchroniseerde Duitsers, die heel blij zijn

Wat of wie je ziet, wordt bepaald door hoe je kijkt. En niet alleen door

met hun nieuwe, hándige producten. Vaak legt de ene enthousiaste

hoe je kijkt, maar ook door de betekenis die je eraan geeft. Door de

Amerikaan aan de ander uit waarom het zo geweldig is en de ander wordt

gedachten en oordelen die je over jezelf hebt.

dan nóg enthousiaster. En het eindigt met een Nederlander die alles nog

Als ik een meisje met mooie blauwe ogen zie, zie jij misschien vooral

een keer uitlegt en ook meteen vertelt hoe goedkoop het is en hoe veel

de donkere wenkbrauwen. Als ik een lange knul zie, zie jij misschien een verlegen jongen die zich geen houding weet te geven.

korting je wel niet krijgt als je er meteen twee of zelfs drie koopt. Als ik Tel Sell kijk, weet ik dat ze niet te vertrouwen zijn. Ik weet dat de

Het gaat nog een stapje verder. Doordat jij kritisch en wat negatiever

producten niet zo geweldig zijn als wordt gezegd. Dat ze na twee keer

naar jezelf kijkt, wordt je gevoel ook minder positief. Het vertrouwen

gebruiken uit elkaar vallen van pure ellende. Maar toch. Toch is er altijd

in jezelf wordt minder. Je bent er misschien wel van overtuigd dat

een moment waarop ik denk: ‘Oh hé, dat is best wel handig. Ik zou dat

anderen op dezelfde manier naar je kijken. Maar dat is niet zo. Zij zien

ooit nodig kunnen hebben. Misschien val je er echt zo snel van af.’ Of:

jou zonder de gedachten en oordelen die jij over jezelf hebt.

‘Wat gaat dat snel zo, je muren verven.’

Mijn tip: probeer, als je in de spiegel kijkt, eens een positieve bril op

Ik weet dat het niet waar is, maar toch is er altijd een klein moment van

te zetten. Daar ga je je vast beter van voelen!

twijfel. En op dat moment moet ik de tv uitzetten en er alles aan doen om

José Rombouts

te zorgen dat ik geen rare dingen ga bestellen.

OVEN

30

G

IN

U

VERTROUWEN

.

EL

E

AND

NED

RL

N

BEZINNING & BEZIELING

Voor meer bezinning en bezieling zie: geloveninnederland.nu

Laurian, 16 jaar

GEEN ZORGEN? MAGERE JAREN Voor een baby is vertrouwen van levensbelang: hij moet erop kunnen vertrouwen dat er reactie komt als hij huilt. Uit onderzoek is gebleken

Al jaren lang gaat er bijna geen journaal voorbij zonder berichten over

dat als er systematisch geen reactie komt, de baby op een gegeven

de crisis. Die begon in 2008 als bankencrisis en sloeg een paar jaar later

moment niet meer huilt en alleen nog maar apathisch in z’n bedje ligt.

om in de Eurocrisis.

Allah en zijn onvoorwaardelijke vertrouwen in hem. Zo wordt hij op

En dat is levensbedreigend.

Het is een vreemd verschijnsel. Als ik iets koop in de winkel, heb ik niet

Zodra de zon ondergaat, verlaat mijn eigen schaduw me.’

verschillende manieren beproefd. God vraagt hem zijn zoon Ismaël te

Is vertrouwen hetzelfde als ‘je geen zorgen maken’? Jezus zegt

Mensen trouwen met elkaar en beloven elkaar trouw en vertrouwen.

offeren; hij krijgt het bevel zijn vrouw Hagar en zijn zoon de woestijn

ergens in het evangelie ‘Maak je geen zorgen voor de dag van

het idee dat er iets aan de hand is. Er staat genoeg geld op mijn bankrekening en de prijs van de pindakaas is nog altijd hetzelfde. Zelfs tijdens

Of dat onterecht is, weet je pas als de ander je vertrouwen heeft

morgen.’ Betekent dat dat je erop moet vertrouwen dat alles wel goed

een vakantie in Griekenland heb ik niets gemerkt van de crisis daar. Het

beschaamd. Op grond van het goede in de mens, zou je iedereen

in te sturen. Noch Abraham, noch Ismaël keert zich tegen de Woorden van Allah. Zij geloven dat Hij meer weet dan zij, dat Hij meer kan

komt en dat je je vooral niet druk moet maken? Jezus laat ook zien dat

lijkt vooral te gaan om vertrouwen in economie en politiek.

moeten kunnen vertrouwen. Maar je weet eigenlijk nooit of dat ook

dan zij en vereren Hem alleen.

hij zich wel degelijk heel druk kan maken – om onrecht bijvoorbeeld,

Ook de Bijbel vertelt over een crisis. In Genesis staat het verhaal over

werkelijk kan.

En misschien is het wel dit vertrouwen dat ervoor heeft gezorgd dat

of om mensen die buiten spel worden gezet. Leven met vertrouwen is

Jozef. Jozef werd door zijn broers verkocht als slaaf en kwam zo in

Is het misschien daarom dat mensen hun onvoorwaardelijk vertrouwen stellen in God? Heb je de garantie dat je altijd op God kunt

alles goed is gekomen. Abraham trok de bergen in met Ismaël om hem

dus iets heel anders dan onverschilligheid. Een houding van ‘laat

Egypte terecht. Doordat hij de dromen van de farao uit kon leggen, werd

te offeren, maar kreeg een ram van God als offerdier in zijn plaats. Hij

maar waaien, het komt wel goed’ heeft niets met vertrouwen te

hij onderkoning. In die dromen, zo legde Jozef uit, was te zien dat

vertrouwen?

kwam met zijn zoon weer thuis. Hij liet zijn baby en zijn vrouw achter

maken. Te vaak komt het leven niet vanzelf goed, helaas.

Egypte te maken zou krijgen met zeven jaren van overvloed en daarna

Ook dat kun je nooit zeker weten. De enige zekerheid die we hebben,

in de woestijn, zonder water. En toen was daar toch de waterbron

Vertrouwen heeft vooral te maken met waar je op gericht bent. Waar

zeven jaren van hongersnood. De farao vertrouwde op Jozef en diens

is de geschiedenis. Als je bijvoorbeeld de Bijbel leest van christenen

waar mensen nog altijd hun water uit drinken.

vertrouw je je aan toe? Aan welke mensen, aan welke principes? In

God. Die zouden Egypte door deze ‘crisis’ heen leiden door een slim plan

of de Ramayan van de hindoes, dan zie je dat er telkens mensen zijn

Volgens mij vergeten wij vaak dat God te almachtig, te lief, te groot is

het woord ‘vertrouwen’ zit het woordje ‘trouw’. Die twee hebben

om voorraden op te bouwen.

geweest die hun volledige vertrouwen in God hebben gesteld. En wat

om in ons denken te passen. Onze hersenen hebben een grens, God

alles met elkaar te maken.

Persoonlijk ben ik wel een beetje klaar met het gezeur over de crisis.

zien we? Nog nooit heeft God dat vertrouwen beschaamd. Hij was er

niet. Hij kan alles. Wat hebben wij nog meer nodig?

Monique Maan

Waar is onze ‘Jozef’ om het vertrouwen in economie en politiek te

altijd als de mens hem nodig had.

Zehra Bal

VERTROUWEN

ALLES KOMT GOED

‘Vertrouwen is goed, controle is beter.’ Een bekende uitspraak. Ooit

De profeet Abraham staat in de islam bekend om zijn zoektocht naar

zei iemand tegen me: ‘Ik vertrouw mijn eigen schaduw niet eens.

herstellen?

Daarom zeg ik: ‘Vertrouwen in de mens is goed, vertrouwen in God

Christian Hoeijen

nog beter!’

VIJF JAAR LATER

Rawie Sewnath

OVERLIJDEN

ZELF ZIEN

Vertrouwen is heel mooi. Maar het is minder mooi als jouw vertrou-

dat jouw mening blijkbaar van belang is. Iemand in vertrouwen nemen over iets groots doe je ook niet zomaar. Soms zijn er van die situaties,

wen beschadigd raakt door iets wat je meemaakt. Als je op God

bijvoorbeeld op kamp, dat je snel mensen in vertrouwen neemt. Daar heb ik wel eens spijt van gehad. Als ik iemand nu iets wil vertellen, vraag ik

Zelf vind ik het niet zo moeilijk om iemand te vertrouwen. Ik denk wel

vertrouwt, kan dat ook beschadigd raken doordat er een dierbare

me eerst altijd af: ‘Als ik deze persoon over vijf jaar weer tegenkom, zou ik het dan erg vinden als diegene mijn geheim nog weet?’

dat ik zelf kan zien of iemand te vertrouwen is of niet.

overlijdt.

Simone, 17 jaar

Lisa, 13 jaar

Justen, 14 jaar

In vertrouwen genomen worden door iemand vind ik echt het beste gevoel dat er is. Dan weet je dat je echt belangrijk voor die persoon bent, en

BEZINNING & BEZIELING Deze teksten werden eerder gepubliceerd in Oase Magazine voor dagopeningen, bezinningsmomenten en vieringen, vijfde jaargang nummer 3 (2013)

31

E

NED IN

G

OVEN

© Lithian | Dreamstime.com

.

EL

Voor meer bezinning en bezieling zie: geloveninnederland.nu

LOSLATEN

32

AND

U

BEZINNING & BEZIELING

RL

N

Teksten op deze pagina’s mogen rechtenvrij gebruikt worden met bronvermelding.

VERWACHTINGEN

WIE BEN IK ZONDER JOU?

Is loslaten belangrijk?

Als iemand veel voor je betekent, ben je graag bij elkaar. Je wilt

‘Ja,’ zeggen boeddhisten. Als je in je leven gelukkig wilt worden, moet

elkaar niet missen, zeker niet voor altijd.

je zoveel mogelijk loslaten. Bijvoorbeeld de gedachte dat je rijk wilt

We denken er liever niet aan, maar we weten het wel: eens komt het

worden. Of dat je een leuke baan wilt. Dat je eerst van het leven wilt

afscheid voor altijd. Als een mens sterft. Dan moet je elkaar loslaten.

genieten en daarna gezond oud worden.

Hoe doe je dat?

Maar zijn dat dan niet heel gewone verlangens? Iedereen wil dat

De eerste dagen na het overlijden worden vaak in een roes beleefd.

toch? Juist zulke wensen zorgen er toch voor dat je gelukkig wordt?

Het kan toch niet waar zijn? Is het niet gewoon een nare droom? De

Nee, zeggen de volgelingen van Boeddha, dat maakt juist dat je

uitvaart maakt het allemaal akelig echt. Dit is het afscheid. Daarna is

ongelukkig wordt! Want wat gebeurt er met je als je geen leuke baan

de lege plek echt leeg. Ondanks die leegte kan het gebeuren dat je in

krijgt? Of als je ziek wordt? Dan word je heel ongelukkig. Dan ben je

gedachten nog zijn of haar stem hoort. Op de gekste momenten mis je

jaloers op je buurman die wel in een grote auto rijdt. Dan vind je het

de ander. Het doet pijn om steeds herinnerd te worden aan de

oneerlijk dat juist jij ziek wordt. Waarom mogen je vrienden nog wel

overledene. Ook al liet je hem of haar los, je voelt je nog verbonden

lol maken en jij niet?

met elkaar. Dat voelt raar, alsof je jezelf niet meer bent. En eigenlijk is

Helpt loslaten daarvoor?

dat ook zo. Een stuk van jou is er niet meer. Mensen in rouw moeten

Als je elke dag neemt zoals die komt, dan komt ieder geluk als een

zichzelf als het ware opnieuw leren kennen. Antwoord vinden op de

aangename verrassing. Goh, ik word wakker en ik kan zomaar mijn

vraag: ‘Wie ben ik zonder jou?’

bed uitstappen, een warme douche nemen of een lekker ontbijtje

Niemand weet voor een ander hoe dat moet. Vaak pakken mensen de

maken… Wat ben ik toch een geluksvogel. En krijg ik die baan? Dan is

gewone dingen weer op, de dingen die niet veranderd zijn. Het kost

het een geschenk!

tijd om de weg te vinden, zonder die ander, maar met de herinneringen.

Josien Wolterbeek

Emmie van der Horst

ONTHECHTEN

HEBBEN EN HOUDEN

Hindoes hebben het over onthechten.

Hebben en houden. Voor veel mensen zijn dit de belangrijkste

Gehechtheid leidt er vaak toe dat mensen onrustig en soms zelfs

woorden. Bezit geeft je status: hoe groter je huis, hoe mooier je

depressief worden. De gemiddelde mens is gehecht aan materie.

scooter, hoe duurder je kleding, hoe beter je imago en hoe meer je

Veel mensen denken dat hun lichaam en hun leven maakbaar zijn. Zij

Misschien zouden we in plaats van ‘loslaten’ moeten leren om dingen

meetelt. Rijk worden en vooral rijk zijn, lijkt een belangrijk levensdoel.

proberen alles onder controle te houden. Ze voelen zich persoonlijk

Op grote basaltstenen staan we bij de rivier de Waal. De wind speelt

naast ons neer te leggen, soms ook letterlijk. Loslaten heeft iets van

Mensen kunnen er helemaal in opgaan!

tekortschieten als ze afwijken van hun ideaalbeeld. Zij laten hun

door onze haren. Het is de laatste bijeenkomst van onze cursus.

afscheid nemen. Maar iets naast je neerleggen, geeft je de gelegenheid om het af toe weer vast te pakken. Het verwerken van een nare

In de Bijbel staan verhalen die juist op het tegenovergestelde wijzen:

zelfwaardering afhangen van wat ze in de ogen van een ander waard

Levens-

ga niet met hart en ziel op in je bezit, zet niet al je kaarten op verzamelen en vermeerderen. Want, heel nuchter, als je doodgaat heb je er

denken te zijn en volgen daarom de grote massa. Gewoon stilstaan en

thema’s zijn onderzocht: verlangen en bestemming, metgezellen,

gebeurtenis gaat beter en sneller als je er de ene keer aan denkt en

tevreden zijn met wat je hebt en wat je bent, hoort in die cultuur bij

een andere keer je gedachten verzet door iets leuks te ondernemen.

toch echt niets meer aan. Zet tijdens je leven dus liever je ogen en je

‘losers’. En je wilt natuurlijk bij de ‘winners’ horen.

afkomst. Vandaag hebben we het over: wat zit me in de weg? Iedereen gaat voor zichzelf na welke tegenkrachten er in het leven zijn.

Toch zijn niet alle vormen van gehechtheid fout. Gehechtheid aan

hart open voor de dingen die er écht toe doen, zoals vriendschap,

Daarom probeer je jezelf steeds maar te overtreffen. Steeds beter te

Bijvoorbeeld het onbegrip in de familie, een scheiding die zeer doet of

God, aan het natuurlijk goede, dat doet je goed. Maar doe ook dat niet

liefde en trouw. Dat is spannend, juist omdat het dingen zijn die je niet

presteren in de fitness, steeds verder te leren, steeds meer te

verwarring over jezelf. We praten er in tweetallen over. Respectvol

continu, leg ook God soms even naast je neer.

in de hand hebt. Verbondenheid en trouw vragen overgave en maken

verdienen en steeds slanker te worden.

kijken we naar zowel de lichtzijde als de schaduwzijde in elkaars

Lijkt onthechten je lastig? Probeer het dan eens met je smartphone. In

je afhankelijk van anderen. Wie liefheeft, stelt zich kwetsbaar op,

Dit levert een enorme stress op. Het leven valt helemaal niet te

leven. Je zou het graag anders willen. Soms zit je jezelf in de weg. De

plaats van continu op het schermpje van je gsm te kijken, zou je zo af

want er is altijd het risico op teleurstelling. Misschien is het wel

controleren. Je wordt alleen maar doodmoe van alles wat je jezelf

leider vraagt om concentratie: ‘Wat wil je meegeven aan de stroom?’

en toe je gsm naast je neer kunnen leggen.

daarom, dat veel mensen liever hun tijd en aandacht op geld en goed

oplegt. En je wordt gefrustreerd door wat toch niet lukt.

Als je het kunt laten gaan, kan er iets nieuws voor in de plaats komen.

Je zou ook nog iets anders kunnen proberen. Als het verleden pijnlijk

zetten.

Is dat ideale plaatje wel zo ideaal? Zal wat je nastreeft je echt

‘Zoek een symbool dat jouw loslaten uitdrukt.’

is en de toekomst beangstigend, kijk dan naar boven. En weet dat er

Monique Maan

MAAKBAARHEID MEEGEVEN AAN DE STROOM

gelukkig maken?

De één schrijft iets op een briefje, een ander pakt een steen, een

een God is, aan wie je je te allen tijde mag hechten zonder onrustig of

Wanneer je accepteert dat het leven en je lichaam niet perfect

derde plukt een paardenbloem. Dan zetten we beurtelings een stap

depressief te worden.

kunnen zijn, en je dat verre ideaalbeeld kunt loslaten, dan ontstaat er

naar de rivier. Ieder spreekt uit wat ‘ie loslaat met een gericht gebaar.

Rawie Sewnath

ruimte. Ruimte om oog te hebben voor wat echt belangrijk voor je is.

De bloem drijft mee op de stroom. De woorden verwaaien.

Is dat het volgen van een ideaalbeeld dat door de massa wordt

De terugweg is stil. Indrukwekkend en tegelijk zo gewoon. Als een

VERGEVEN IK LAAT JOU LOS Wie ben jij? Ik herken je niet meer. Waar is die vriendin die jij ooit voor mij was? Waar is het plezier dat wij ooit hadden? Het is goed. Jij gaat jouw weg en ik mijn weg. Ik laat jou los! Laurance, 15 jaar

opgeroepen? Of kun je genieten van de kleine onvolmaakte dingen die

overgang in je leven; de rivier stroomt verder.

Bij vergeven gaat het niet over de ander maar over jou.

het leven mooi maken?

Petra den Dulk

Het is loslaten van de last die je met je meedraagt.

Naomi Bronkhorst

Dalai Lama

BEZINNING & BEZIELING Deze teksten werden eerder gepubliceerd in Oase Magazine voor dagopeningen, bezinningsmomenten en vieringen, vierde jaargang nummer 5 (2012)

33

I.S.M. BARTIMEUS

ZELF ERVAREN HOE HET IS OM NIKS TE ZIEN

Tekst: Hilde van Halm Foto: Bartiméus Sonneheerdt

bepaald niet vanzelfsprekend. ‘Nederland heeft bijvoorbeeld nog altijd niet het VN-verdrag voor de rechten van mensen met een beperking geratificeerd. We lopen daar, vergeleken met andere landen, echt in achter,’ vertelt Aalderink. ‘Als het verdrag wordt bekrachtigd, dan zijn officiële instanties bijvoorbeeld verplicht om hun websites toegankelijker te maken. Voor slechtzienden zou het dan gaan om aanpassingen in lettergrootte, of om het voorlezen van teksten. Dat is technisch allemaal mogelijk, maar het gebeurt nog maar mondjesmaat. Een ontoegankelijke website is een fikse drempel voor mensen die slecht kunnen zien. Wij van Bartiméus Sonneheerdt proberen mensen bewust te maken van het belang hiervan.’ ‘In ons jubileumjaar vragen we aandacht voor een bijzonder

350.000 X ‘DANKUWEL’

Nederland telt nu zo’n 350.000 mensen die blind of slechtziend zijn. Dat aantal groeit snel. Als je een visuele beperking hebt, zijn de meest alledaagse dingen vaak een enorme uitdaging. Wij helpen met onderwijs, hulpmiddelen én onderzoek. Helpt u mee? Geef op rekeningnummer NL94INGB0004004040.

project,’ zegt Aalderink ‘en dat is de opening van een kindvriendelijke oogpoli in Zeist. Jaarlijks moeten zo’n 800 slechtziende kinderen lang op een juiste diagnose wachten. Het gaat hierbij

HET BEGON IN 1915 MET EEN SCHOOL VOOR BLINDE KINDEREN. DAAR KONDEN DEZE KINDEREN EEN VAK LEREN, ZODAT ZE LATER HUN EIGEN BROOD ZOUDEN KUNNEN VERDIENEN. DIE DROOM VAN HONDERD JAAR GELEDEN BESTAAT NOG STEEDS: EEN SAMENLEVING WAARIN MENSEN MET EEN VISUELE BEPERKING NIET AAN DE ZIJLIJN STAAN, MAAR VOLOP KUNNEN MEEDOEN. DE JUBILERENDE VERENIGING BARTIMÉUS SONNEHEERDT ZET ZICH ERVOOR IN.

om zeldzame problemen, waar oogartsen geen antwoord op hebben. Bartiméus heeft echter de expertise in huis om snel duidelijkheid te bieden. Hoe eerder mensen de juiste behandeling krijgen, hoe betere kansen zij krijgen om volwaardig mee te draaien in onze samenleving. En het voorkomt veel onzekerheid én onderzoeken die pijnlijk en belastend kunnen zijn. We hopen dat de poli eind van dit jaar geopend kan worden.’ Eind oktober vindt nog The Blind Run plaats. ‘Dat is een sponsorloop waarmee we geld willen ophalen voor onze projecten,’ legt Aalderink uit. ‘Het is de bedoeling dat een ziende een duo vormt met iemand met een visuele beperking. Samen lopen ze rondjes van een kilometer, die hopelijk goed gesponsord worden. Zienden kunnen ook samen meedoen, maar één van beiden wordt dan geblinddoekt. Zo kun je zelf ervaren hoe het is om niks te zien.’ En na het jubileumjaar gaat Bartiméus Sonneheerdt gewoon verder met wat ze al honderd jaar doen: ervoor zorgen dat ook mensen die blind of slechtziend zijn zo gewoon mogelijk maximaal kunnen deelnemen aan onze samen-

Kijk ook op steunBartimeus.nl

leving. Bij die ene school is het niet gebleven. ‘We hebben verder geïnvesteerd in aangepast onderwijs,’ vertelt directeur Carla

Postbus 999 3700 AZ Zeist T (030) 693 50 50

Aalderink, ‘maar ook in slimme hulpmiddelen, in specifieke

Meer informatie: www.steunbartimeus.nl

begeleiding en wetenschappelijk onderzoek. En al is er veel

De Stichting Bartiméus doet onderzoek, stelt diagnoses

vooruitgang geboekt, toch valt er nog altijd een wereld te

en verzorgt het onderwijs aan mensen met een visuele

winnen.’

beperking. De Vereniging Bartiméus Sonneheerdt is een goede doelenorganisatie met anbi-status, die fondsen

In Nederland gaat het om ruim 350.000 mensen die slecht of

werft voor de Stichting Bartiméus en eigen projecten

niet kunnen zien. En ook al staat het participeren in onze samen-

initieert.

leving hoog op de agenda, voor deze groep mensen is dat

Inschrijven voor The Blind Run kan via theblindrun.nl

35

COLUMN

INTERVIEW

GEEN UITGESTREKEN GEZICHT

Tekst: Martin Boon

DE SIERADEN OM MIJN NEK

Tekst: Halima Özen Foto: Cengiz Özen

Enige tijd geleden kreeg ik een ongegeneerde huilbui na het DRAGER

beluisteren van een lied van de rapper Ali B. Eenmalig, rapte hij

23 jaar was Kruit toen hij besloot te stoppen met zijn Bachelor

over hoe zijn kinderen zullen opgroeien en hem niet meer nodig

Theologie. ‘Ik wist niet goed wat ik met de studie wilde. Daarbij

zullen hebben. De rapper die normaal zingt over ‘chickies en

ben ik rooms-katholiek en het orthodoxere klimaat van de kerk

doekoes’ (meisjes en geld) stelde zich kwetsbaar op en hield het

stond mij steeds meer tegen.’ Door zijn bijbaan als drager kende

zelf ook niet droog. Het raakte me diep in mijn moederhart.

hij de uitvaartwereld al. ‘Het sprak me aan dat je iets kunt

36

betekenen voor mensen die in rouw zijn.’ Hij verdiepte zich in de

Zullen mijn dochters mij straks ook niet meer nodig hebben,

taken van een uitvaartverzorger en gooide het roer om. De

vraag ik me af. Zullen ze hun kleine armpjes niet meer als een

eerste jaren verzorgde hij lichamen van overledenen en was hij

sieraad om mijn nek slaan om me vervolgens duizend vlinderkusjes in mijn nek te geven? Hoelang nog mag ik naar de ellenlange

chauffeur. Sinds vijf jaar is hij uitvaartverzorger, tegenwoordig bij Coöperatie Dela in Bilthoven. Nabestaanden reageren wisselend op zijn jonge leeftijd. ‘Er zijn er zeker die het heel fijn

voordrachten luisteren waarin zij Elsa is en haar zusje Anna van

vinden. Ze hebben een beeld van een ouder iemand met een

me mijn rol van wandelende encyclopedie? En pijnlijker nog:

uitgestreken gezicht. Dat is met mij wel anders.’

wanneer zal ze me met haar grote ogen aankijken en me een

de Disneyfilm Frozen? Wanneer ontnemen Google en Wikipedia

keiharde leugen verkopen. OPGELUCHT

ALS 25-JARIGE VERZORGDE TOBIAS KRUIT (INMIDDELS 30 JAAR) AL UITVAARTEN. DE VOORMALIGE STUDENT THEOLOGIE HEEFT NOOIT SPIJT GEHAD VAN ZIJN OMMEZWAAI. ‘HET WAS HARD WERKEN OM ER TE KOMEN. MAAR HET IS FIJN DAT IK ER NU BEN. DIT IS EEN BIJZONDER VAK. TIEN HUILENDE MENSEN OM JE HEEN EN DODE LICHAMEN, DAAR MOET JE WEL TEGEN KUNNEN.’ TWEE KEER WERD HET HEM IN DE AFGELOPEN JAREN BIJNA TE VEEL. ‘TOEN KREEG

Als uitvaartverzorger fungeert hij als contactpersoon voor de

Lief kind, mag ik je als je groot bent nog wel troosten? Mag ik dan

nabestaanden. Na een melding gaat hij naar het huis van de

jouw raadgever en je veilige haven zijn? Beloof je me dat wanneer

overledene. ‘Het spannendste blijft het aanbellen. Wat en wie

je het helemaal niet ziet zitten, je het eerst zal denken aan mama

zal ik aantreffen? Het gesprek ga ik blanco in. Oordelen doe ik

– of papa natuurlijk. Of ga je me zien als een tegenpool en rollen

niet. Ik probeer de wensen van de familie zo goed mogelijk in

met je ogen wanneer ik tegen je praat? De strenge moeder van

te willigen.’ Het scheppen van orde is een belangrijk element

wie nooit iets mag, die jou nooit begrijpt. Zal je me uitdagen en

van zijn werk. ‘Ga maar na als er iemand in je eigen omgeving

me tot waanzin en wanhoop drijven? Ik weet dat er een moment

overlijdt. Iedereen vindt dan van alles. Dit moet er gebeuren en

zal komen waarop ik afstand zal moeten nemen. Dat ik mijn rol

dat. Wanneer de uitvaartverzorger binnenkomt, wordt het snel

van verzorger zal moeten veranderen in begeleider en dan naar

rustig. Je geeft overzicht. Dat vind ik altijd heel bijzonder en dat

raadgever. Maar ben ik daartoe wel in staat? Want nu wil ik je

geeft voldoening. Mensen die in zak en as zitten, halen dan

alleen maar beschermen tegen de nare randjes die het leven hier

even opgelucht adem.’ Richting de begrafenis of crematie heeft Kruit regelmatig contact met de nabestaanden. Rond de uitvaartdienst krijgt hij te maken met voorgangers die eens dezelfde studie volgden als hij. ‘Maar mijn rol is er een van op de achtergrond. Tijdens de plechtigheid probeer ik niets te hoeven zeggen. Ik wil het ritueel niet onderbreken.’ THEOLOGIE De laatste jaren is het de tendens dat uitvaarten persoonlijker worden. Kruit ziet de verschuiving. In gesprek met nabestaanden staat de jonge uitvaartverzorger open voor betekenisgevende rituelen. ‘Met name bij mensen die jong sterven is dat belangrijk. Ik probeer mee te bewegen. Niets is te gek. Alles

IK EEN BROK IN MIJN KEEL. MAAR

kan, mits het wettelijk is toegestaan en men het financieel kan

NORMALITER HEB IK DAT NIET. THUIS

bolwerken. Dus ja, als men midden in de zomer een vuurpijl wil

BEN IK ZELDEN NOG MET MIJN WERK

die nooit afrondde, heeft hij er toch baat bij gehad. ‘De kennis

BEZIG.’

van religies was geen speerpunt in de opleiding. Maar als ik nu

afsteken, dan is dat mogelijk.’ Ondanks dat hij zijn theologiestu-

ZULLEN MIJN DOCHTERS MIJ STRAKS OOK NIET MEER NODIG HEBBEN, VRAAG IK ME AF.

op aarde voor ons in petto heeft. Zelfs wanneer je – terecht – straf krijgt van je vader, dan wil mijn moederinstinct er als een tijger tussenspringen om mijn kind beschermen. Ik laat mijn oudste van vier sinds kort zelf oversteken naar de speeltuin, tien meter verderop. Wat is dat een zware beslissing geweest. Ik overtuigde mezelf met argumenten: ‘Ze kijkt hartstikke goed uit. De beste uit de straat! Ze zal niet in zeven sloten, of in dit geval zandbakken, tegelijk lopen.’ De gedachte dat ik straks misschien niet de belangrijkste ben in het leven van mijn kinderen doet me zeer, en toch weet ik dat het onvermijdelijk is om te moeten loslaten. Hoe doen ouders dat nu al generaties lang? Lieve mama, hoe deed jij dat toch? Hoe liet je mij voor het eerst onder je vleugels vandaan vliegen zonder angst en pijn in je hart te voelen? Lieve meiden van me, ik hoop dat jullie je weg vinden in het leven. Ik hoop dat ik daaraan mag bijdragen. En als jullie dwalen, of het even niet meer weten, dat

met joden, hindoestanen of moslims werk, helpt het mij wel.

jullie armen dan als sieraden om mijn nek hangen en ik jullie mag

Ik begrijp snel wat ze bedoelen. Dat vinden zij ook prettig.’

troosten en degene mag zijn die zegt: ‘Stil maar, alles komt goed.’

37

INTERVIEW

DE WERKPLEK

EVANGELISCHE BEWEGING IN DE OVERGANG

Tekst: Martin Strengholt Foto: Missie Nederland

DICHTER COORDINEERT EENZAME UITVAARTEN

Tekst: Erik Jan Tillema Foto: Keke Keukelaar

één dichter en dus benaderde hij collega-dichters. ‘Collega’s reactie tegen een kerk die te traditioneel was, te veel instituut,

die goed zijn met de Nederlandse taal en een belangstelling

te vrijzinnig ook. Evangelisch betekent dan: zo rechtstreeks

hebben voor de dood.’ De poëten die hij benaderde, reageer-

mogelijk teruggaan op de Bijbel, nadruk op de persoonlijke

den bijna allemaal enthousiast en zo hoeft niemand meer

verlossing door Jezus en op de opdracht van de gelovige in de

onbeweend het graf in te gaan. Starik is zowel coördinator van

wereld. Maar, zo stelt een van de sprekers op het congres,

de stichting als dichter aan het graf.

Matthijs Vlaardingerbroek, daarbij is de evangelische beweging

38

te veel vast komen te zitten in de eigen ‘eeuwige waarheden en

Wat is het idee achter De Eenzame Uitvaart?

zekerheden’ waarin ze zich verschanst heeft. In plaats van de

‘Iedereen heeft recht op aandacht tijdens de uitvaart. Het is

Jordaan over te trekken om het Beloofde Land in te gaan, heeft

een minimale vorm van beschaving wanneer iedereen een

ze aan de overkant een stad gebouwd, waarin ze zich heeft

“normale” begrafenis krijgt. De dichters vinden dat het zin

opgesloten. De beweging is stil komen te staan, zou je kunnen

heeft om aandacht te geven aan iemand; dat er aan je gedacht

zeggen. Dat was al nooit de bedoeling, maar zeker nu kom je er

wordt, dat er over je gesproken wordt. Dat je niet als oud vuil

daar niet mee. Wat we nodig hebben, zijn pioniers, ‘verspieders’

wordt weggebracht.’

die het Beloofde Land gaan verkennen, die de nieuwe tijd kunnen wegen en nieuwe wegen kunnen wijzen. Natuurlijk stuit

Hoe gaat zo’n uitvaart in z’n werk?

dat op verzet van het oude ‘systeem’ en het gevaar is dat je als

‘Wanneer iemand overlijdt, wordt er gezocht naar nabestaan-

pionier los komt te staan van de ‘stad’; maar stilstand is achter-

den. Wanneer die er niet zijn, word ik gebeld. Ik krijg de infor-

uitgang. We moeten vooruit!

matie over de situatie en vervolgens zoek ik een dichter die bij de uitvaart aanwezig kan zijn. De dichter heeft ongeveer vijf dagen nodig om een gedicht te schrijven. Waar je over dicht,

OPKRABBELEND LICHAAM Een andere spreker op het congres, filosoof Evert-Jan Ouweneel, bevestigt die waarneming. Je kunt steeds minder terugvallen op

Een van de sleutelbegrippen in de Trendrede 20151 was ‘ondertussenheid’. Daarmee wordt aangege­ ven dat we in een overgangstijd leven: van een oud systeem, een oude ‘cultuur’, naar een nieuwe. Dat gevoel leeft vrij algemeen in onze samenle­ ving. Zo’n verandering gaat natuurlijk niet buiten het geloof en de gelovigen om. Dat geldt zeker voor de evangelische beweging, waarvan je zou kunnen zeggen dat die altijd al gevoelig was voor de ‘tijdgeest’. Maar wat betekent het voor die beweging, hoe gaan de gelovigen daarmee om? Daarover organiseerde Missie Nederland (voor­ heen EA/EZA) op 5 juni jl. een congres.

hangt heel erg af van de situatie. Er is altijd wel een klein

‘NIEMAND HOORT ONOPGEMERKT

zekerheden en macht, ook op het punt van het geloof. Vroeger kon je nog lid van een kerk zijn omdat het erbij hoorde, of omdat

via buurtbewoners en soms bezoekt een dichter het huis van

ONDER DE GROND GESCHOFFELD TE

je dan betere kansen had. Die tijd is voorbij. Er is nu nog maar

WORDEN.’ DAAROM BEGELEIDEN SINDS

Je hoeft niet alles zeker te weten. Het mysterie mag weer. De

2002 DICHTERS DE UITVAARTEN VAN

In Amsterdam is de eenzame uitvaart relatief luxe: er is een moment in de aula met muziek en de gemeente regelt een

kerk wordt in plaats van ‘instituut’ weer ‘lichaam’. Een instituut

bloemstuk, om de uitvaart zo normaal mogelijk te maken. In de andere steden gebeurt dat vaak niet. ‘Het is minder eenzaam

OVERLEDENEN DIE GEEN VRIENDEN OF

overeind en gaat verder. Dat is spannend, want je weet nog niet waar het naartoe gaat, maar je kunt je afvragen of dat nu verlies

de overledene. In de praktijk blijkt dat het nooit een probleem is geweest om iets te schrijven.

één reden om christen te zijn: Christus. De waarheid, die voorheen in allerlei zekerheden vastlag, is (weer) een persoon: Jezus.

dat valt, blijft liggen, maar als een lichaam valt, krabbelt het weer

beetje informatie over de overledene beschikbaar: via internet,

dan je zou denken. Vaak is er een ambtenaar van de gemeente aanwezig, zijn de dragers van de kist er, een beheerder van het

BEKENDE NABESTAANDEN HEBBEN.

uitvaartcentrum en soms komt iemand van de koffie kijken.’

of winst is. Het komt weer aan op vertrouwen, op radicaal Hoe ervaart u de uitvaart?

geloven. En God gaat wel door, die trekt zijn plan wel.

‘Het is eigenlijk een heel loos ritueel, maar door het zeer NIEUWE KANSEN

Stichting De Eenzame Uitvaart is de organisatie die dit feno-

zorgvuldig en aandachtig uit te voeren, grijpt het toch altijd aan.

‘De enige zekerheid die we hebben is onzekerheid.’ Met deze zin

Ondanks het wegvallen en moeten loslaten van veel oude

meen in Amsterdam organiseert. Dichter F. Starik (van 2010 tot

Na afloop ben ik altijd tevreden. Dat hebben we weer netjes

kenschetst de Trendrede de tijd waarin we leven. Er worden

zekerheden en vastigheden, is er binnen de evangelische

2012 stadsdichter van de hoofdstad) zette het op: ‘Het idee

gedaan, denk ik dan.’

trends gesignaleerd als: van hiërarchisch naar netwerk, nadruk

beweging zo een stroming waar het optimisme overheerst. Elke

komt van de dichter Bart FM Droog. Toen hij in 2001 begon als

op de inter-connectiviteit van individuen, de herontdekking van

crisis is ook een nieuwe kans. In de woorden van Ouweneel:

stadsdichter van Groningen, werd er in de stad een lijk gevon-

betekenis. Het zijn herkenbare trends ook op het religieuze vlak:

‘Dan kun je ernaar uitkijken wat God in de komende tijd in onze

den. Daar schreef hij een gedicht over – het mooiste dat je als

we hebben steeds minder met georganiseerde godsdienst, met

cultuur gaat doen.’

dichter voor iemand kunt doen, bedacht hij.’

instituten, met opgelegde zekerheden. Het komt meer van onderaf.

Het idee sprak Starik aan en hij legde contact met zijn collega

De Trendrede wordt sinds 2010 jaarlijks belangeloos

1

VERSPIEDERS

samengesteld door een groep vooraanstaande trendwat-

In de tweede helft van de vorige eeuw is de evangelische

chers. Zie www.trendrede.nl

beweging zoals we die nu kennen opgekomen, onder andere als Bij de foto: Matthijs Vlaardingerbroek, omringd door koffers.

om iets vergelijkbaars in Amsterdam op te zetten. Al snel

Inmiddels worden op meerdere plaatsen in ons land eenzame uitvaarten verzorgd. Naast Groningen en Amsterdam zijn dat: Den Haag, Rotterdam, Nijmegen, Zaanstad, Hen-

kwam hij erachter dat in zijn stad jaarlijks vijftien ‘eenzame’

gelo en Arnhem. Bij de Stichting De Eenzame Uitvaart zijn

uitvaarten plaatsvinden; van mensen die geen vrienden,

enkele tientallen dichters aangesloten.

bekenden of familie hebben. Dit was een te groot aantal voor

39

INTERNETCOMMUNITY y it n u m m co et rn te in e d e internetcommunity d it it U U GELOVEN IN NEDERLAND GELOVEN in NEDERLAND /// VOLG ONS...

/// DISCUSSIEFORUM

GN’ER VAN DE MAAND

Wat vind jij ervan dat de premier moslims een fijne ramadan toewenste?

ONzE ONLiNE cOmmuNity

REPORTAGE

LOPEN EN LOSLATEN

/// VIP-INTERVIEW DISCUSSIEFORUM

gogne terug naar Nederland. Vanaf Vezelay pakte ik daarbij oude paden naar het noorden. Soms slingerend, dan weer kaarsrecht

Welk advies zou je Willen geven aan iemand die niet gelooft?

over onafzienbare vlakten, al eeuwenlang belopen richting Santiago de Compostella. In tegenstelling tot veel van de pelgrims die me voorgingen, had

ROEL POMP

is Er VOOr mENsEN diE NiEuWsGiEriG zijNis: Naar Mijn spontane reactie wat

30 40 40 30

hEt GELOOf VaN aNdErEN. goed! Het is een hele klus, zo’n

MELD JE AAN EN DOE MEE! 4 ...ontmoet mensen die ook nieuwsgierig zijn naar het geloof van andeBas VaN dEr sijdE ren er hum anis tisc h gees teli jk verz org 4 ...reageer op een l aan de ik een heke heb dinsdag “Eigenlijkelke actuele stelling ’. Veel hokjes ‘gelovig’ en ‘niet-gelovig niet zelf ik en die ik heb, zou ervaring 4 ...lees bijdragen van professionals opijl terw , itueel noemen spir ieus ofvan relig het gebied religie en spiritualiteit maakt veel mensen dat wel doen. Mij t. ruik geb woord je spreuken 4 ...deel en uit leeswelk inspirerende het niet en ring erva Het gaat om het delen van 4 ...maak kennis met de GN'er van de en elkaar inspireren” maand 4 ...ontmoet GN'ers met interessant GN-VIP_INTERVIEW

4 ...krijg elke week een update met nieuws uit de community

smeken of boete te doen. Ook was het geen ‘midlife dingetje’

Ik zou geen ongevraagd advies geven.

om een wending in mijn leven te forceren of mezelf te bewijzen.

Eigenlijk vind ik het best goed als we

Maar natuurlijk was ik wel benieuwd wat 900 kilometer lopen in

het beste uit zoveel mogelijk gods-

mijn eentje met me zou doen. Een maand uit mijn comfortzone,

diensten samenvoegen tot een mooi

zou ik me dat mentaal sterker maken, spiritueel verrijken?

geheel. NAAR DE BRON?

SARA ACHAHCHAH, Eric van den Berg BLOGGER, STUDENT, ‘BRUGGENBREEKSTER’ Ik zou als eerste luisteren naar wat iemand zegt. Ik denk dat een mens ‘Ik wil eigenlijk verder gaan dan brugongeneeslijk religieus is, alleen misgen bouwen. Ik wil ze breken, want ik schien op de manier zoals weAls zelf vind datniet ze niet nodig moeten zijn. geloven. ik schrijf, komt die boodschap vanuit mijn hart. Ik maak iets mee dat me raakt en van dat schrijf ik op. Mijn boodLenny de Brink schap is algemeen, maar wel islamitisch Ik weet niet of advies geven het beste geïnspireerd. Ik zie ook dat middel is om in contact teniet-moslims komen met mijn berichten ‘liken’, metEn name ik iemand die niet gelooft. nietals gelooft iets schrijf over begrippen als liefde, of waarin? In gesprekken met buitenkergenade. Ik respecteer andere meningen kelijke mensen vind ik hen soms en waarheden die ik misschien niet deel, geloviger mezelf. en ik hoop dan dat dat andersom ook zo is. Dat je elkaar niet niet begrijpt, wil niet zeggen dat je geen begrip moet tonen!’

FOTO’S

/// HETdoor CITAAT geplaatst annemarieVAN... van den

Zo ging ik op pad: een beetje atypisch tegen de stroom zuidwaarts trekkende pelgrims in. Maar, zo verzekerde een vriend: wie tegen de stroom ingaat, komt uit bij de bron. Dat klonk leuk. Maar wat zou dat betekenen: uitkomen bij de bron? De weg was lang, het weer vaak onvoorspelbaar. Soms was de

LEKKER LOPEN EN LOSLATEN. DIE TWEE

Als je op het aantal Boeddha• Wissel leuke tips uit huizen af beelden in Nederlandse zou gaan, dan zou je denken dat • Krijg weekBoeddhistisch een update is. halfelke Nederland met nieuws uit de community Maar dat is, geloof ik, nog niet het geval. Wat spreekt mensen aan in een Boeddhabeeld? Ik mELd jE aaN denk dat hetNu de rust is dieEN het beeld uitstraalt. Een rustige WOrd OOk GN’Er! meditatieve houding van verlichting en contemplatie.

WWW.GELOVENINNEDERLAND.NU

tocht mooi, maar even vaak was-ie monotoon. Net als het alledaagse leven. Op de momenten dat het afzien was, concen-

GAAN GOED SAMEN. MISSCHIEN IS DAT

treerde ik me op mijn ademhaling. Twee passen inademen, vier

DE REDEN DAT HET AANTAL PELGRIMS

De ene voet voor de andere… Doorgaan, en dan maar zien wie

passen uit. Twee in, vier uit. Alleen maar dat. Ademen en lopen.

ELK JAAR GROEIT. OP ZOEK NAAR ZICH-

en wat er op je weg komt.

ZELF, EEN NIEUWE BESTEMMING, HET

THUIS

AVONTUUR… WYBO VONS PAKTE ZIJN

Een appel, een koek, een maaltijd, een douche… Een plek om te

RUGZAK EN LIEP UIT FRANKRIJK TERUG

baarheid ontmoette ik veel hartelijkheid. Terugkijkend waren de

overnachten in mijn tentje… In al mijn afhankelijkheid en kwets-

NAAR HUIS. WAT LIET HIJ LOS? EN WAT

ontmoetingen en gesprekken onderweg minstens zo inspirerend

LEVERDE HEM DAT OP?

Terug naar die vraag: wat liet ik al lopend los? Mijn vrouw, mijn

Berg-rodenburg (geloof, hoop en liefde)

als de natuur - ook al zijn die twee niet met elkaar vergelijken. kinderen? Nee, niet echt. Met mijn mobieltje belde ik dagelijks even naar huis – vooral om te horen of alles oké was. En natuurlijk om te laten weten dat ik inmiddels alweer een stukje was

• Deel foto’s mede GN’ers BAS VANmet DER SIJDE

/// GN’ER VAN DE MAAND

van Barbara kingsolver

ik geen religieus motief. Ik ging niet op weg om genezing af te Rien Erkelens

agenda ///deBLOGS

4 ...deel foto's met mede GN'ers

Karin Tempelaar bezoek aan Nepal, Religie voor waar zij deatheisten aardbeving meemaakte. Hierom van alain de Botton willen wevan haarLune belonen met de Martha titel ‘GN’er van de maand’! De Gifhouten Bijbel

ken. Het geeft niet aan wat de essentie is. Het woord ‘inspi• Maak kennis met de GN’er of iets dergelijks vind ik vanrerend’ de maand meer gepast. ‘Fijn’ vind ik niet het juisteGN’ers woord. die Overigens werd • Ontmoet mij onlangswerk ‘een fijne Hemelinteressant doen in gewenst. Dat is nog wel ‘devaart’ werkplek’ iets merkwaardiger.

Ik vind de term ‘fijn’ normaal Nederlands, horen de moslims • Raak geïnspireerd door in de supermarkt ook. Ik vind het experts in het GN-VIP een sympathiek gebaar, maar interview ook een politiek gedreven zet van de premier. • Promoot je activiteiten in

op haar identiteit en rol bezinnen. 4 ...promoot je activiteiten

Jan van der klooster GN’er Corry vertelde Gij zulthet spinazie eten van jan knol over bijzondere

DAAN VAN DER WAALS

• Ontmoet Ik zal hetwekelijks woord ‘fijn’iemand - dat dietrouwens professioneel metisreligie nogal cliché - in een en dergelijk spiritualiteit is verbandbezig nooit gebrui-

COUWENBERGH hetFRANS schrijven van blogs

in het publieke domein. Misschien ook 4 ...raak geïnspireerd door wel goed: daninkan zich ininterview de luwte experts hetze GN-VIP

CORRY NICOLAY

sante stellingen

• Deel je ervaringen door

werk in 'De werkplek' hijmE stOffELs 4 ...deel je ervaringen in blogs De kerk is echter nog weinig zichtbaar

BOEKENTIPS

ramadan. Een hele maand en dan zo, zoals de moslims doen: ga er internetcommunitY in onze onze internetcommunitY maar aanstaan... Dat is best een duwtje in de rug waard. Prima • Discussier premier! mee met interes-

Tekst en foto: Wybo Vons

Eerlijk gezegd houd ik meer van ‘vasthouden’. Dat modieuze ‘los-

opgeschoten, dichter bij huis was gekomen.

laten’ ten spijt. Klonk vroeger vroom dat je vooral moest ‘aan-

BLOGS

ANNE STAEL

da aN Va Nleven dEr Belangrijk in mijn en Wa mijn aLs werk vind ik het zoeken naar “Moet die crisis ons voortdurend balans. Het gaat om de balans inge wreven worden? Zijn er geen tussen zijn doen; tussen mezelf aardiger onden erwerpen? en de ander of tussen Als de newsgetters ze ons niet willen geve n, dan zingeving en zakelijkheid. maar de tv uit, denk ik dan. Som Dit citaat geeft dat precies weer. mige mensen zullen zeggen dat dit nu echt helemaal past bij de vastentijd. ”

vaarden’ wat er op je weg kwam, nu krijg je steevast het advies

MIJN BRON

om los te laten. Maar – zo hoorde ik eens iemand opmerken – je

Al lopend merkte ik vooral dat ik dichter bij een grote rust in

kunt pas iets loslaten, als je het daarvoor ook echt hebt vastge-

mezelf kwam. Dichter bij het besef dat het leven goed is, zoals

houden, omarmd. Loslaten betekent in elk geval niet onverschil-

het is. Zelfs als het plensde. Zelfs als ik was verdwaald of op

lig of wrokkig voor jezelf kiezen. Goed loslaten vergt levens-

een doodlopende weg was beland. Ik werd gesterkt in mijn

kunst.

vertrouwen dat ik onderweg van de ander – en ja, ook van de Ander – krijg wat ik werkelijk nodig heb aan kracht, voeding,

MIJMEREND

nabijheid, inspiratie en liefde om vooruit te kunnen. Zo kwam ik

Al lopend kun je heerlijk over zulke woorden en thema’s mijme-

die tocht vooral thuis bij mezelf en bij mijn Bron.

ren. En dat deed ik. Afgelopen zomer wandelde ik uit de BourWybo Vons is (camera)journalist, tekstschrijver en theoloog:. www.wybovons.nl.

41

REPORTAGE

EEN DOORDACHT AFSCHEID VOOR IEDEREEN AAN DE DODEWEG – OOIT EEN DOODLOPENDE STRAAT IN 42

LEUSDEN – LIGT RUSTHOF,

43

CREMATORIUM EN ALGEMENE BEGRAAFPLAATS VAN DE GEMEENTE AMERSFOORT. MET EEN KATHOLIEK GEDEELTE, ISLAMITISCH BEGRAAFVELD EN TWEE EREVELDEN VOOR RUSSISCHE EN GEALLIEERDE SOLDATEN IS HET EEN BIJZONDERE PLEK. NIET IN HET MINST OMDAT DE DERTIG HECTARE GROND WAAROP DE BEGRAAFPLAATS IS AANGELEGD – EN VERDER UITBREIDT – IN EEN PRACHTIG BOS LIGT.

‘We trekken in het weekend zo’n 250 bezoekers per dag,’ vertelt

over zaken als cremeren of begraven en het vormgeven van de

of ruimte voor’, maar je kunt het ook wél doen. En als je gewik-

directeur Wilco Plaggenborg. ‘De meeste daarvan zijn wande-

afscheidsdienst. Wanneer je een keertje zonder al die emotie

keld in een doek begraven wilt worden met het gezicht naar

laars, die hier komen voor de rust.’

komt kijken, kun je zien wat er allemaal mogelijk is.’

Mekka, kan dat hier. Je kunt alleen niet binnen 24 uur begraven

Toen Plaggenborg drieënhalf jaar geleden begon als directeur

OLDTIMER

van Rusthof, wilde hij het anders doen. ‘Mijn referentiekader

Dat er veel kan, blijkt. Trots laat Plaggenborg foto’s van een

was een slechte uitvaart. Toen ik 21 was, overleed mijn vader.

recente begrafenis zien waarbij een oldtimer naast de aula staat.

NIEUW LEVEN

Zijn crematie ging heel snel en ik heb geen goed afscheid

‘Deze meneer knutselde graag aan oude auto’s. Nou, dan

Van de nabijgelegen A28 is niets te horen vandaag. Terwijl we

kunnen nemen. Terwijl dat juist cruciaal is om los te laten en

parkeren we die auto hier toch gewoon? Dat maakt het afscheid

over het stille terrein lopen, schiet een konijn voor onze voeten

verder te kunnen.’ Eind mei organiseerde hij een open dag, zodat

gelijk heel persoonlijk!’ Niet alleen voor dit soort wensen wordt

weg. ‘Tja, die zijn dol op al die boeketten,’ glimlacht Plaggen-

mensen een keer in alle rust konden zien wat er allemaal moge-

er meegedacht, ook voor religieuze wensen en gebruiken is er

borg. Niet alleen konijnen, meer dan zestig soorten vogels en

lijk is. De 1083 bezoekers konden de rouwkamers bekijken, die

ruimte. Of het bijzonder is dat er een katholiek en islamitisch

zelfs ringslangen komen af op de begraafplaats, waar speciale

24 uur per dag beschikbaar zijn voor nabestaanden, de bos- en

gedeelte op één begraafplaats is, wuift Plaggenborg weg. ‘In de

beplanting en nestkastjes het aantrekkelijk vertoeven maken

veldgraven, de strooivelden en de historische erevelden. ‘Ik vind

eerste plaats zijn we natuurlijk bij wet verplicht om plekken te

voor de dieren. Zo ontstaat er nieuw leven op een plek van

het belangrijk dat het taboe rondom de dood verbroken wordt.

faciliteren voor mensen in onze gemeente. Maar ik vind ook dat

herdenking, die sinds 1931 bestaat. Terwijl we teruglopen over

De meeste mensen durven hun hele leven niet over de dood na

je je best moet doen om iedereen op een goede, doordachte

het oude gedeelte en prachtige tulpenzuilen waar asbussen in

te denken, en leggen niets vast. Je legt dan veel druk op de

manier afscheid te laten nemen. Hindoes hebben een ritueel

geplaatst kunnen worden passeren, zegt Plaggenborg: ‘Ik zou

familie om in alle emotie rondom een overlijden te beslissen

rondom de oven. Je kunt dan zeggen: ‘daar hebben we geen tijd

hier best willen liggen hoor, later.’

worden, zoals de islam eigenlijk voorschrijft, simpelweg omdat dat in Nederland pas 36 uur na het overlijden mag.’

Tekst : Maxine Herinx Foto: €

REPORTAGE

NIET MEER BANG OM HET LEVEN TE LEIDEN

Tekst en foto: Cecile Hendriks

COMMUNICEREN

Bekenden van Jerry Luyke lopen soms drie keer rond het schap als ze hem in de super­ markt spotten. Jerry is vriendelijk, heeft een leuk gevoel voor humor en praat

44

makkelijk; voldoende ingrediënten om rechtstreeks van de groenteafdeling naar hem over te willen steken. Maar hij heeft ook kanker en hij zal eraan doodgaan. Veel mensen hebben die drie extra rondjes no­ dig om hem de simpele maar beladen vraag te stellen: ‘Hé Jerry, hoe gaat het met je?’

Bij Het Behouden Huys hervond Jerry zijn positieve instelling. In het psycho-oncologisch centrum volgt hij therapie en heeft hij contact met lotgenoten. ‘Ik kom hier nu een jaar en ik voel me er goed bij. Mijn ziekte heb ik een plek kunnen geven. Ik heb geleerd hoe belangrijk het is om erover te communiceren.’ ‘Sommigen belanden hier uit pure wanhoop,’ vertelt Niek Poelstra die als psycholoog bij Het Behouden Huys werkt. ‘Veel

45

mensen komen in een existentiële crisis terecht als ze horen dat ze niet meer beter zullen worden. Vaak gaat de pijn niet zozeer over het doodgaan zelf, maar over afscheid nemen. Als je je bewust bent van de dood, dan heb je de mogelijkheid bewuster te gaan leven. Maar soms blokkeren mensen. Ze worden bang om hun leven te leiden. Hier proberen we mensen te begeleiden in dat proces.’ MOEILIJK Het Behouden Huys biedt kankerpatiënten en hun naasten begeleiding in de vorm van gesprekken, lichaamstherapie en

uitzocht waarin hij wilde liggen en de zaken regelde voor de

ker voor mannen,’ meent Niek. ‘Het zou mooi zijn als de drempel

creatieve therapie. Jerry probeert zijn gezin mee te krijgen naar

dienst. ‘Dat bespreek je, dat regel je en dan kan het letterlijk en

voor iedereen laag genoeg zou zijn.’ Alle bezoekers kampen met

het centrum, maar zijn beide kinderen van begin twintig voelen

figuurlijk weer in de kluis’, vertelt hij erover.

vragen zoals ‘Waarom ik? Waarom overkomt mij dit? Is dit een

op de website van Het Behouden Huys. Op een prachtig land-

een enorme drempel. ‘Een tijdje geleden was hier een voorlichtingsdag waarop ik zou spreken,’ vertelt Jerry. ‘Dat was een reden

KIEZEN VOOR HET LEVEN

ziekte aan de stress die hij had van zijn werk. Hij was mede-

goed in het Groningse Haren ligt het centrum voor psychologi-

voor mijn kinderen om toch een keer te komen. Maar toen ik mijn

‘De bereidheid om dingen aan te gaan is hier groot,’ vult Niek

eigenaar en commercieel directeur van een bedrijf dat tassen

sche, sociale en lichamelijke ondersteuning bij kanker. De ziekte

praatje hield, kreeg mijn dochter het te kwaad en heeft ze de zaal

aan. ‘De processen gaan daarmee ook snel. Iedereen die hier

verkoopt. Jerry reisde de hele wereld rond, maar de zorgen over

boezemt zo veel angst in dat veel mensen moeite hebben erover

verlaten.’ Soms probeert hij met haar het gesprek te openen over

komt, leeft met onzekerheid rondom de ziekte. Het vergt kracht

zijn bedrijf nam hij iedere keer mee naar huis. ‘Mijn compagnon

te praten. Kankerpatiënten en hun gezinsleden kunnen terecht

zijn ziekte en de gevolgen daarvan. ‘Ik neem haar mee naar de

om in die onzekerheid toch voor het leven te kiezen.’ Veel

ging na werktijd zorgeloos op zijn grasmaaier zitten. Toen het

bij Het Behouden Huys voor individuele hulp en contacten met

stad, probeer haar in een goede stemming te brengen door een

mensen komen erachter dat hun leven veelal in het teken van

slecht ging met het bedrijf werd ik ziek, hij maaide rustig verder.’

lotgenoten. De toewijding van de hulpverleners en de inzet van

broek voor haar te kopen en gooi het onderwerp er vervolgens in.

anderen heeft gestaan. Maar juist met de dood in het bewustzijn

de cliënten moeten ervoor zorgen dat een leven met kanker

Maar ze heeft het er heel erg moeilijk mee.’

is verandering mogelijk. Niek merkt dat zijn werk in Het Behou-

LEUKE DINGEN

‘Eén op de drie Nederlanders treft de diagnose kanker,’ staat er

straf van God?’. Ook Jerry stelde zichzelf die vraag. Hij wijt zijn

den Huys hem scherp houdt. Hij probeerde altijd al bewust te

Inmiddels werkt Jerry niet meer. Hij komt nog wel op het bedrijf,

PRACHTIG GESPREK

leven, maar hier heeft die filosofische insteek voor hem een

bemoeit zich zijdelings met de zaken. ‘Ik wilde dat ik een hobby

ONGENEESLIJK

Ook met zijn vrienden laat Jerry zijn ziekte niet onbesproken. Na

praktische en persoonlijke kwaliteit gekregen. ‘Het is een stukje

had,’ merkt hij op. ‘Ik kan jaloers zijn op mensen die verwoed

In 2012 werd Jerry gediagnosticeerd met urachuskanker. ‘Bijna

een potje tennis en onder het genot van een biertje vroeg hij

zingeving, ook voor mij,’ zegt hij. ‘Er zijn veel mensen van wie ik

postzegels verzamelen. Mijn werk was mijn hobby. Ik probeer

niemand weet wat het is,’ vertelt hij. ‘Er zijn maar twaalf gevallen

hun plompverloren of ze zich weleens afvragen hoe het voor hen

afscheid moet nemen. Ik ben niet ongeneeslijk ziek, dus weet ik

twee derde van mijn tijd door te brengen met leuke dingen,

bekend in de honderd jaar dat het kankerinstituut Antoni van

zal zijn als hij niet meer leeft. ‘Het werd een prachtig gesprek,’

niet daadwerkelijk wat het is om daarmee te moeten leven.

maar ik kan niet iedere dag op de tennisbaan staan.’ Grofweg

Leeuwenhoek onderzoek doet.’ Jerry legt uit dat er bij een

glimlacht Jerry. ‘Naderhand vertelde een van mijn vrienden dat

Maar ik kan het wel invoelen.’

een derde van zijn leven wijdt Jerry aan zijn ziekte. ‘Het is goed

embryo een streng loopt van de navel naar de blaas. Na de

hij op basis daarvan een aanbod van een baan in het buitenland

geboorte verdwijnt de urachus gewoonlijk. Maar bij sommige

afgeslagen had. Dat iemand zoiets besluit op grond van onze

KWETSBAARHEID TONEN

de tijd. Soms is het bijna gemakkelijk om te vergeten dat mijn

mensen blijft hij bestaan en bij Jerry ontstond er kanker in. Jerry

vriendschap, ontroert me.’ Zonder de gesprekken die Jerry bij

Niek ziet vaak cliënten met de levenshouding ‘niet klagen maar

lichaam van de navel tot mijn hals helemaal verziekt is.’ Ook voor

werd geopereerd, kreeg chemotherapie en was schoon. In 2013

Het Behouden Huys heeft, had hij die onderwerpen misschien

dragen’. Maar ook die mensen lopen vast. Ze worden door de

een buitenstaander is dat makkelijk te geloven. Jerry ziet er fit

kreeg hij te horen dat hij opnieuw kankercellen had. Weer werd

onbesproken gelaten. Zonder zijn therapie had hij waarschijnlijk

huisarts doorverwezen, of komen uit eigen beweging. Meestal

uit. Hij is gebruind, hij straalt. ‘Schijn kan bedriegen,’ waarschuwt

Jerry behandeld en opnieuw leek alles goed te gaan totdat hij in

ook de stap niet genomen om zijn uitvaart alvast te regelen.

zijn het vrouwen die de weg naar Het Behouden Huys vinden.

Niek. ‘De ziekte kan ineens heftig toeslaan.’ Iedereen die bij Het

2014 het nieuws kreeg dat de kanker zich uitgezaaid had naar

‘Jerry, ga nu eens naar die uitvaartmaatschappij,’ werd er bij

Weinig cliënten hebben een andere culturele achtergrond dan de

Behouden Huys komt is zich daarvan bewust, maar met inzet en

zijn longen en hij niet meer beter zou worden. ‘Toen ik voor het

herhaling tegen hem gezegd. Hij vond het lastig, stelde het uit,

Nederlandse. ‘Omgaan met dood, ziekte en kwetsbaarheid is in

begeleiding kan het iets makkelijker worden om ermee te leven.

eerst hoorde dat ik ongeneeslijk ziek was, had ik het gevoel

wilde niet. Uiteindelijk maakte hij samen met zijn vrouw een

alle culturen lastig. Kwetsbaarheid tonen blijkt nog altijd moeilij-

niets meer te kunnen,’ zegt Jerry.

afspraak en bracht een mooie middag door waarin hij de kist

weer geleid kan worden.

om er stil bij te staan. Niet de hele tijd, maar wel een deel van

Bij de foto: Jerry Luyke (links) en Niek Poelstra

ACHTERGROND

COMPLEXE VRAGEN OVER ORGAANDONATIE Een oude man en zijn hond; waar de één is, zie je de ander. Ze zijn elkaars beste

Foto: Philippe Alès

Er zijn wellicht wat mensen die bedenkingen hebben uit religieuze overwegingen, maar dat is een weg te zetten minderheid, behorend tot dezelfde categorie mensen die tegen vaccinaties

kameraden. Ineens zakt de man in elkaar.

is. Maar toch kan de vraag gesteld worden, hoe je ooit tot een

Hij wordt meegenomen door een ambu­

evenwichtig besluit kunt komen (voor of tegen) als er maar één

lance, waar de hond uit alle macht achter­

46

Tekst: Hilde van Halm

kant van het verhaal belicht wordt. Velen zullen zelfs nooit een gedachte gewijd hebben aan de gevolgen voor de donor. De

aan rent. De man wordt het ziekenhuis in

stichting Bezinning Orgaandonatie (SBO) probeert het ontbre-

gereden. De hond wacht – alert – buiten,

kende stuk van dit verhaal te delen.

de deur angstvallig in de gaten houdend.

EIND EN BEGIN

Na een paar dagen wordt een jongere

In maart van dit jaar organiseerde de SBO een symposium dat in

vrouw in een rolstoel naar buiten geduwd.

het teken stond van de donor. Zo vertelde Ineke Koedam,

Ze ziet er gelukkig uit. De hond rent op

47

deskundige op het gebied van het levenseinde, dat er een groot verschil is tussen ‘ongestoord’ sterven en wat er gebeurt bij een

waarom ze dat doen – waken mensen bij een overledene. Ze

transplantaties mee. Ondanks de respectvolle en integere sfeer

haar af en legt zijn kop in haar schoot.

orgaandonatie. In het laatste geval moeten de organen levend

blijven erbij. Dit staat in scherp contrast met orgaandonatie,

tijdens zo’n procedure, greep het haar altijd erg aan. Als haar

‘Word orgaandonor’ verschijnt er in beeld.

gehouden worden. De stervende wordt een middel tot een

waarbij de stervende uit handen wordt gegeven en een mysteri-

man overlijdt door een hersenbloeding, krijgt ze zelf de vraag

ander doel en hij sterft op de operatietafel. Niet omringd door

eus proces wordt onderbroken.

voorgeschoteld: wel of geen donatie. Na de nodige aarzelingen,

Dit filmpje van de Argentijnse organisatie

want niet wetend waar ze in wezen ‘ja’ tegen zegt, stemt ze toe.

vertrouwde mensen, niemand die zijn hand vasthoudt, zonder de

voor levertransplantaties brengt de tranen

serene sfeer waarop je rond een sterfbed zou mogen hopen.

KRITISCH

Omdat haar man niet alleen wil laten, is ze aanwezig bij de

in je ogen. Orgaandonatie is zo in één klap

‘De stervende’ staat er. Maar we gaan er toch van uit dat iemand

Hoogleraar Pieter Dagnelie is hoogleraar voedselepidemologie

onderzoeken voorafgaand aan de transplantatie. Ze beschrijft ze

die zijn organen doneert al overleden is? Dat lijkt voor de hand te

en lid van de Graalsbeweging. Ook hij stelt vragen bij orgaando-

in alle mensonterende gruwelijkheid; het gesjor aan en gesol

liggen, maar hier blijken de meningen over verdeeld te zijn.

natie. Overigens is de SBO niet per definitie tégen. Ze streven

met het dode lichaam. Nu weet ze dus wat het ‘ja’ zeggen

Wetenschappelijk gezien is deze schijnbaar heldere grens tussen

niet naar een verbod. Maar ze willen wel kritische vragen stellen

inhoudt.

een goede daad voor mens en dier.

leven en dood niet goed te trekken. Hetzelfde geldt voor het

over het hele procedé. Dagnelie haalt het onderzoek van Pim

Je zou maar drie keer per week aan de nierdialyse moeten. Je

begin van het leven. Wanneer is dat? Met de geboorte? Vanaf 24

van Lommel aan, die een studie maakte over de bijna-dooderva-

COMPLEX

zou maar een slecht werkende lever hebben, of een haperend

weken zwangerschap? Als je voor het eerst leven kunt voelen,

ringen van mensen. Hersendood is bijna niet te onderscheiden

Door de donor te betrekken in het hele verhaal van orgaandona-

hart. Je leven staat op een laag pitje, er is zo veel dat je niet

of een hartslag op kunt sporen?

van ‘echt’ dood. Sommige mensen die klinisch dood verklaard

tie, wordt de materie een stuk complexer. Als je de mens ziet als

zijn, keren toch weer terug. Men veronderstelt wel dat het

een geheimzinnig samenspel van lichaam, geest en ziel, wordt

meer kunt doen, de dood dreigt. Tenzij je een orgaantransplantatie kunt ondergaan. Dan is er weer hoop. Er zijn in Nederland te

PROCES

bewustzijn in de hersenen zetelt, maar dat is nog maar de vraag.

het verhaal nog wat ingewikkelder. Net als bij euthanasie of bij

weinig donoren om te voldoen aan de grote vraag, vooral omdat

Zowel het begin als het einde van een mensenleven is niet te

Het zou ook kunnen dat mensen ‘bezield’ zijn. Na het overlijden

prenatale diagnostiek rijzen er vragen die niet eenvoudig te

lang niet iedereen een codicil heeft ingevuld. Regelmatig pro-

vangen in een moment; het is een geleidelijk proces. Een proces

is de geest nog met het lichaam verbonden, als met een soort

beantwoorden zijn. Vragen die de medische wetenschapper niet

beert de overheid ons dan ook over te halen om ‘ja’ in te vullen

dat niet nauwkeurig te meten is of waar te nemen. Een proces

navelstreng – de geest kan dus weer terugkeren. De mens kan

kán beantwoorden, omdat het zijn vakgebied overstijgt.

op de site www.jaofnee.nl. Ernstig zieke mensen vertellen op tv

waar moeilijk woorden aan te geven zijn. Bij het ontstaan van

dan nog waarnemen, al is hij niet meer in staat zich te uiten. Er

over de impact die hun ziekte heeft op hun leven. We zien een

leven gaat het om een langzaam groeien, ‘samenvoegen’, van

wordt soms gesproken over donoren die rusteloos bewegen op

Terug naar de ernstig zieke, wiens leven afhangt van een donor.

blije sporter die weer alles kan, dankzij een gedoneerde nier. We

verschillende elementen. Als het leven ten einde loopt, vallen

de operatietafel, armen en/of benen bewegen. Dit worden

Het is zo goed voorstelbaar dat zij er alles aan willen doen om

horen van een familie die dankbaar is dat er nog ‘iets’ van hun

die elementen weer uiteen. Het is een langzaam onthechten. Je

reflexen genoemd en om dit voor te zijn wordt er een spierver-

door te leven, gezond te zijn. Maar de vragen die de SBO

overleden dierbare voort kan leven. Ontroerende beelden.

kunt het zien aan oude mensen: ze worden magerder, het

slappend middel toegediend. Maar zou het ook een teken van

oproept zijn niet makkelijk van tafel te vegen. In de kwestie van

lichaam droogt uit, het vuur verdwijnt – mensen krijgen het

verzet van de donor kunnen zijn? Het aardse leven is een

orgaandonatie zou het ook moeten gaan over ongemakkelijke

DONOR

kouder, maar ook de levenslust verdwijnt. De ademhaling wordt

onderdeel van het hele bestaan, waarvan wij lang niet alle

onderwerpen als aanvaarding van onze sterfelijkheid – een

Wat mist er in het plaatje? De man of vrouw die het orgaan

oppervlakkiger en houdt ten slotte op. Dat is het einde van de

facetten (en gevolgen) kunnen overzien. Dat geeft vragen bij

geluid dat nog maar nauwelijks lijkt te passen in onze tijd. Hoe

heeft afgestaan, de overleden donor. Logisch ook, want hem of

fysieke fase. Maar hoe zit het met de ziel? Is die met de laatste

orgaandonatie, net als bij prenatale diagnostiek en euthanasie.

leren we te accepteren dat sommige lichamen er sneller mee

haar kan niks meer gevraagd worden. Toch is het vreemd dat er

ademhaling ook verdwenen? Als je het sterven als een proces

zo weinig aandacht is voor de donorkant van het verhaal. En het

ziet, dan is het met de laatste ademhaling niet afgelopen. Ineke

MENSONTEREND

te blijven bij mensen van wie het levenseinde in zicht is? Daar is

is ook vreemd dat er weinig kritische kanttekeningen bij orgaan-

Koedam sprak over het ‘ether element’ dat nog een paar dagen

Een schrijnend verhaal werd verteld door Anjo van de Mortel. Zij

eigenlijk geen ‘jaofnee’ op te zeggen.

donatie te horen zijn. Het lijkt ook bijna moreel verwerpelijk om

rondom een stervende blijft hangen. Dat verdwijnt na ongeveer

is assistent op de operatiekamer en maakte daar veel orgaan-

er iets tegen te hebben – je doet er immers zo veel goeds mee!

drie dagen. Daarom – al weten mensen misschien niet meer

ophouden dan we zouden willen? Durven we aanwezig te zijn én

Meer informatie: Stichting Bezinning Orgaandonatie: orgaandonorjaofnee.nl

ACHTERGROND

DE TROOST VAN RELIGIE Troost heeft niet de pretentie een pro­ bleem te laten verdwijnen. Daarom is het

48

Tekst: Karin Leeuwenhoek

veel samen en wordt er twaalf tot dertien dagen lang gelezen uit de heilige geschriften. De nabestaanden kunnen zich dan spiegelen aan de nabestaanden uit de verhalen en de troostende

zo belangrijk,’ zegt de Zwitsers-Britse

wijsheden die zij van de guru hebben ontvangen. Na zes maan-

filosoof Alain de Botton in een interview

Aan stervenden wordt troost geboden middels gebeden (man-

met NRC. Hij schreef al diverse boeken waarin troost een hoofdrol speelt. ‘Het is mijn overtuiging dat er voor de meeste problemen in het leven geen oplossingen bestaan. Maar er is wel troost, die zorgt dat je het allemaal iets beter aankunt.’

den vindt er opnieuw een ritueel plaats en na een jaar weer. tra’s) uit de heilige teksten of het vertellen van mythologische

49

verhalen waarin dood en rouw worden besproken. En het luisteren of uitspreken van de naam van God vlak voor de dood intreedt, zorgt voor zielenrust, zo menen hindoes. Vaak wordt ook de tekst uit de Bhagavad Gita aangehaald waarin god Krishna aan Arjuna uitlegt dat we zielen zijn en geen begin of eind kennen, omdat onze zielen een deel zijn van de goddelijke ziel.’ LEVEN NA DE DOOD Het geloof in een leven na de dood is troostrijk voor gelovigen. Jodendom, christendom en islam delen het geloof in een

DOELTREFFENDE RITUELEN EN GEBRUIKEN

opstanding van de doden en in een leven na de dood in de

De Botton verzet zich tegen wat hij ‘het machismo in de neolibe-

hemel, het paradijs – afhankelijk van Gods beoordeling van

rale samenleving’ noemt, de illusie dat we het allemaal wel

ieders morele gedrag tijdens het aardse leven. In het hindoe-

alleen afkunnen omdat we als rationele individuen immers de

ïsme en boeddhisme is er het geloof in een wedergeboorte, een

juiste keuzes kunnen maken. Alsof er voor elk probleem, voor

reïncarnatie op aarde, die in kwaliteit samenhangt met iemands

elk verdriet een oplossing is. Het is niet voor niets dat deze

handelen (karma) in het leven ervoor.

filosoof – als een soort therapeut voor de ontheemde, onrustige

Vaak zien we bij gelovigen een diep vertrouwen dat het hoe dan

De laatste jaren wordt de ziekenzalving overigens ook binnen

ervaring van het leven die je als mensen kunt delen. Ik vind het

postmoderne ziel – boeken schreef over de troost van de

ook goed en rechtvaardig is wat hun Schepper voor ze in petto

protestantse kerken steeds vaker uitgevoerd. ‘Een mooi protes-

jammer dat geloof en niet-geloof vaak tegenover elkaar worden

filosofie, kunst en religie.

heeft. Ook al heeft men geen duidelijk idee over wat een ‘leven

tants ritueel bij iemand die bijna sterft is het meegeven van de

gezet. De kloof tussen religieus en niet-religieus is vaak veel

Juist onder extreme omstandigheden, als er geleden wordt en

na de dood’ inhoudt. Theologe en uitvaartdeskundige Lizanne

zegen,’ vertelt Lizanne Bak-Lanser verder. ‘Met de handopleg-

kleiner dan we denken!’ Lizanne Bak-Lanser is het volmondig

er geen praktische oplossingen voor het lijden bestaan, bij

Bak-Lanser: ‘In mijn praktijk zie ik ook steeds meer niet-kerkelij-

ging worden woorden gesproken van Gods nabijheid op de reis

met Bas eens.

ernstige ziekte en dood, is troost het waardevolste dat geboden

ken die geloven dat het leven op een of andere manier doorgaat;

die komen gaat.’

kan worden. Troost is ook wat de meelevende dierbaren en

hoe weet men vaak niet.’

DOELTREFFEND KLOOF?

Rabbijn Raphael Evers noemt expliciet het de tijd krijgen voor

GODS NABIJHEID

Bas van der Sijde, humanistisch geestelijk verzorger in de

rouw en het samenzijn als bronnen van troost vanuit de (joodse)

‘Het meest troostrijke is ons geloof dat er een plek of een

ouderenzorg, zelf niet gelovig, gelooft zeker dat bepaalde

religie, imam en uitvaartverzorger Mohammed Azem Soebrati

TROOSTENDE WIJSHEDEN

ruimte is waar wij na onze dood met Jezus samen zullen zijn,’

symboliek en beelden uit religie heel troostrijk kunnen zijn:

wijst op het gebed en de islamitische rituelen rond overlijden en

Er zijn voor elkaar, luisteren, praten, samen rouwen, rituelen

zegt Pierre Valkering, pastor van de rooms-katholieke Vredes- en

‘Denk aan de woestijn en van daaruit in het paradijs komen,

uitvaart die tot grote troost kunnen zijn.

uitvoeren die het lijden en de dood een plaats geven. Maar ook

Rozenkransparochies, beide in Amsterdam-Zuid. ‘Voor zieken en

leven na de dood, God, thuiskomen... Maar persoonlijk heb ik

De filosoof De Botton zul je overigens niet voor het geloof

het individuele vinden van innerlijke rust, door bezinning of

stervenden kunnen het bidden, het voorlezen uit de Bijbel, de

moeite om iets heel stellig als een waarheid neer te zetten.’ In

an sich horen pleiten; dat is nu eenmaal niet te forceren. Wel

gebed. Deze handelingen zijn troostrijk voor alle stervenden en

ziekencommunie en het “sacrament van de zieken” oftewel “het

zijn ‘religieus humanisme’ gaat het vooral om het ervaren van

constateert hij dat ‘sommige aspecten van religies te doeltref-

nabestaanden, en religie kan hiervoor een beproefd format

heilig oliesel” ook een grote bron van troost zijn. Bij elke aanra-

verbondenheid en het samen zoeken naar harmonie en zinge-

fend zijn om alleen aan gelovigen over te laten’. De tijd nemen

bieden.

king met olie wordt God gedankt voor alles wat de persoon die

ving: ‘Dat gaat voorbij teksten, preken en vastomlijnde ideeën.

voor rouw, samenzijn, bidden, het uitvoeren van rituelen, het

Rawie Sewnath, hindoe en algemeen geestelijk verzorger in het

de zalving ontvangt juist door de bewuste lichaamsdelen heeft

Voortleven in gedachten en in wat je aan de wereld nalaat, is ook

geloof in een vorm van voortleven na de dood: het zijn troos-

Flevoziekenhuis, beschouwt vooral de uitgebreide hindoerituelen

betekend.’ De ziekenzalving wordt vaak zeer intens beleefd, als

een vorm van leven na de dood. En het kan juist ook een troost-

tende aspecten van religie die het leven verrijken, en waar ieder

na de dood als troostrijk voor de nabestaanden: ‘Hoe grootser

een bevrijding en een troost, zowel voor de zieke als voor de

rijk idee zijn dat het leven eindig is en daardoor zin krijgt, omdat

mens zich in ruime mate door kan laten troosten.

en uitgebreider de rouwrituelen en rouwperiode, hoe beter de

mensen eromheen.

je er nu iets van moet maken. Het gaat mij om een diepere

nabestaanden nodig hebben. En laten nou juist religies daar zeer doeltreffende ideeën, rituelen en gebruiken voor hebben.

verwerking. Na een overlijden bij hindoes komt de familie heel Foto: detail van ‘De terugkeer van de verloren zoon’, Rembrandt Bron: wikimedia commons

HET BOEK EN HET GELOOF VAN

IK VOEL ME EEN DEEL VAN EEN GROTER GEHEEL

Tekst: Hilde van Halm Foto: Henk Herstel

WEG GAAN ‘Het is begonnen met een cursus en een daaruit voortvloeiende dichtkring ‘Dichtgenoten’. We bespreken twee keer per jaar elkaars gedichten, die we aan de hand van een thema schrijven. De bundel Weg gaan is mede hieruit voortgekomen. De laatste jaren schrijf ik veel over afscheid nemen en weggaan. Met het ouder worden, raak je natuurlijk steeds meer bekenden kwijt. Soms is dat goed, soms is dat dramatisch – vooral als het onverwacht gebeurt, of als mensen al jong

50

sterven.’ GOLFJE IN DE ZEE ‘Zelf ben ik niet bang voor de dood. Die is immers onlosmakelijk aan het leven verbonden. Het hoort er gewoon bij. Ik kan me ook voorstellen dat op een gegeven moment het leven geleefd is, al heb ik daar nu nog geen last van! Ik voel me vooral deel van een groter geheel, van een Systeem, zoals de dichter Vroman dat noemt. Alles hangt met alles samen; we zijn als een golfje in de grote zee dat opkomt en weer verdwijnt. Tegelijk is er ook een werkelijkheid die ons overstijgt.

DICHTER HENK HERSTEL

In de kunsten – of dat nou in gedichten of in schilderijen is – wordt geprobeerd om dat dichter te benaderen. Verwondering speelt hierbij een grote rol. Of je nou ‘goh’ of ‘God’ zegt; dat scheelt maar één letter… Vanuit die verwondering kijk ik om mij heen en probeer te achterhalen wat het is dat mij raakt.’

‘Dichten is ook een vorm van verwerking,’ vertelt Henk Herstel. ‘Ik schrijf meest korte gedichten en daarmee maak je de ervaring zo “dicht” mogelijk. Met weinig woorden kun je zo veel oproepen. Iedereen kan er dan weer iets anders uithalen; de eigen ervaring doemt erdoor op.’ In de nieuwe dichtbundel Weg gaan staan gedichten over sterven, afscheid nemen en het gemis dat kan ontstaan. Zijn gedichten worden al gebruikt bij uitvaarten en in liturgieën. Nu de gedichten gebundeld zijn, worden ze toegankelijk voor een breder publiek.

RUIMTE ‘Ik vind loslaten een mooi thema. We zijn geneigd om stevig vast te houden, maar als je je hand ontspant en opent, ben je weer ontvankelijk voor nieuwe, andere dingen. Het is ook een verrijking om los te laten, er zit een mystieke dimensie aan. Zoals Meister Eckhart zegt: ‘Je kan pas iets ervaren van het goddelijke, als je alle voorstellingen hierover loslaat.’ Ik geloof ook niet dat er iets verdwijnt van wat je los moet laten. Het neemt alleen een andere vorm aan. Als ik nu naar buiten kijk, dan zie ik wolken aan de hemel en plassen op de grond: het is allemaal water, in verschillende vormen. En daardoorheen zie ik God, als de Inspirator die alles doorademt.’

‘Het zelf dichten is iets wat ik pas de laatste jaren doe. Ik was altijd een echte gedichtenlezer, hiertoe geïnspireerd door mijn broer voor wie ik voor een paar dubbeltjes vroeger gedichten overschreef. Ik heb gewerkt in het natuurwetenschappelijk

De dichtbundel Weg gaan is te bestellen in de webshop

onderzoek. Toen schreef ik ook wel, maar dat waren rapporten

van Oase Media en in de boekhandel.

waarin de experimenten nauwkeurig beschreven moesten

Zie www.oasemedia.nl

worden. Met het dichten komt er een heel andere kant van

Een veertigtal gedichten zijn gegroepeerd rond de

taal in mijn leven.’

thema’s Voorbij gaan, Loslaten, Weg gaan en Gemis.