Lijst van de Figuren...3. Gebruikte Afkortingen...5 Inleidende Beschouwingen...7

Lijst van de Figuren ..........................................................................................................3 Gebruikte Afkortingen ......................................................................................................5 Inleidende Beschouwingen .............................................................................................7 Historisch Overzicht........................................................................................................11 1. Nationale Perceptie van de Strategische Omgeving ............................................13 1.1. Het Strategisch Concept van de Europese Unie: de dreigingsperceptie...13 1.2. Perceptie van de strategische omgeving van de tien nieuwe lidstaten......15 1.2.1. Algemeen ......................................................................................................15 1.2.2. De Baltische Staten .....................................................................................16 1.2.3. De Visegrad landen .....................................................................................18 1.2.4. Slovenië.........................................................................................................19 1.2.5. Malta en Cyprus ...........................................................................................19 1.3. Besluit ...................................................................................................................20 2. Veiligheids- en Defensieconcepten .........................................................................21 2.1. Het Strategisch Concept van de Europese Unie: Veiligheids- en Defensieconcepten van de Europese Unie ............................................................21 2.2. Andere ontwikkelingen inzake het GBVB/EVDB die een impact hebben op de veiligheidsen defensieconcepten van de Europese Unie.............................23 2.3. Opmerking, betekenis en implicaties ...............................................................24 2.4. De nationale veiligheidsen defensieconcepten van de nieuwe lidstaten.26 2.4.1. De nieuwe EU-lidstaten die lid zijn van de NAVO ..................................27 2.4.2. De nieuwe neutrale EU-lidstaten...............................................................29 2.5. Besluit ...................................................................................................................31 3. Allianties en Internationale Samenwerking ............................................................33 3.1. Internationale, regionale en bilaterale samenwerking...................................33 3.2. De Westerse Gemeenschap en de Westerse structuren .............................34 3.2.1. NAVO.............................................................................................................34 3.2.2. Europese Unie..............................................................................................40 3.3. Besluit ...................................................................................................................53 4. Opdrachten van de Strijdkrachten ...........................................................................55 4.1. Inleiding ................................................................................................................55 4.2. Opdrachten, taken en doelstellingen ...............................................................56 4.3. De opdrachten vervat in de verdragen van de Allianties ..............................56 4.4. Territoriale verdediging, de hoofdopdracht .....................................................59 4.4.1. De internationale verdragen.......................................................................59 4.4.2. De nationale bepalingen .............................................................................61 4.5. Vredesondersteunende en humanitaire operaties.........................................63 4.5.1. Overzicht .......................................................................................................63 4.5.2. Wettelijk kader..............................................................................................65 4.5.3. Gevolgen .......................................................................................................68 4.5.4. Een kwantitatieve benadering....................................................................69 4.6. De overige opdrachten .......................................................................................76

1

4.7. Besluit ...................................................................................................................77 5. Structuur van de Strijdkrachten en Personeelsgebonden Aspecten..................79 5.1. Inleiding ................................................................................................................79 5.2. De nationale herstructureringsprogramma’s ..................................................80 5.3. Personeel .............................................................................................................82 5.3.1. Het aantal militairen per lidstaat ................................................................82 5.3.2. De dienstplicht..............................................................................................85 5.4. Besluit ...................................................................................................................86 6. Defensiebegroting ......................................................................................................89 6.1. Inleiding ................................................................................................................89 6.2. Vergelijking van de defensiebudgetten............................................................91 6.3. Besteding van het defensiebudget ...................................................................94 6.4. Besluit ...................................................................................................................96 7. Militaire Uitrusting .......................................................................................................99 7.1. Inleiding ................................................................................................................99 7.2. Ontwikkeling van de militaire capaciteiten vanuit EU-perspectief .............100 7.2.1. Algemeen ....................................................................................................100 7.2.2. Europees bureau voor bewapening en strategisch onderzoek ..........102 7.2.3. Permanente gestructureerde samenwerking ........................................103 7.2.4. Battle groups en Headline Goal 2010 ....................................................105 7.3. De nieuwe EU-lidstaten en hun militaire uitrusting ......................................106 7.4. Een kwantitatief overzicht ................................................................................110 7.5. Een kwalitatieve vergelijking ...........................................................................117 7.6. Besluit .................................................................................................................121 Bibliografie .....................................................................................................................123

2

Lijst van de Figuren

Figuur 1: De territoriale verdedigingsopdracht in functie van de dreigingsperceptie tegenover het grondgebied. ..............................................................................63 Figuur 2: Militaire bijdrage van de tien toegetreden EU-lidstaten in Irak .....................65 Figuur 3: Begin van de vredesondersteunende en humanitaire opdrachten ..............68 Figuur 4: Aantal militairen in vredesondersteunende VN-operaties in 2003 ...............70 Figuur 5: Aantal militairen in vredesondersteunende VN-operaties in 2003 ten opzichte van de totale omvang van de strijdkrachten in vredestijd ............71 Figuur 6: Aantal strijdkrachten toegezegd voor de Headline Goal van de nieuwe EU-lidstaten. ........................................................................................................74 Figuur 7: Aantal strijdkrachten toegezegd voor de Headline Goal ten opzichte van de totale omvang van de strijdkrachten in vredestijd. ...................................75 Figuur 8: Evolutie van het aantal militairen in de EU-10 van 1994 tot 2004. ..............83 Figuur 9: Het aantal militairen als percentage van de bevolking in 2004. ...................84 Figuur 10: Het aantal dienstplichtigen in de EU-10.........................................................86 Figuur 11: Defensiebudgetten van de 25 EU-lidstaten...................................................91 Figuur 12: Defensiebudgetten van de 25 EU-lidstaten in vergelijking tot de PPS .....93 Figuur 13: Besteding van de defensiebudgetten van de 25 EU-lidstaten....................95 Figuur 13: Overzicht van de wapensystemen bij de landmacht in de EU. ................112 Figuur 14: Verdeling van de wapensystemen bij de landmacht tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ EU-lidstaten. .................................................................................113 Figuur 15: Overzicht van de wapensystemen bij de marine in de EU. ......................114 Figuur 16: Verdeling van de wapensystemen bij de marine tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ EU-lidstaten........................................................................................115 Figuur 17: Overzicht van de wapensystemen bij de luchtmacht in de EU. ...............116 Figuur 18: Verdeling van de wapensystemen bij de luchtmacht tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ EU-lidstaten. .................................................................................117

3

4

Gebruikte Afkortingen AAR APC AWACS BBP BNP C3R CDM CENCOOP CIMIC CJTF COMECON DATF DCI ECAP EMMF ESDI EMU EU EVDB GBVB HHG HQ ISTAR JRRF KFOR LoI MDF NAVO NBC OCCAR OVSE PCA PCC PSO RRF SAR PfP UAV WEU

Air-to-Air Refuelling Armoured Personnel Carrier Airborne Warning and Control System Bruto Binnenlands Product Bruto Nationaal Product Command Control Communications and Reconnaissance Mechanisme voor de Ontwikkeling van de Vermogens Central European Co-operation for Peace Support Civiel-militaire samenwerking Combined Joint Task Force Deployable Air Task Force Defence Capabilities Initiative European Capabilities Action Plan European Multinational Maritime Force European Security and Defence Identity Europese Monetaire Unie Europese Unie Europees Veiligheids- en Defensiebeleid Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid Helsinki Headline Goal Headquarters Intelligence, Surveillance, Target Acquisition and Reconnaissance Joint Rapid Reaction Forces Kosovo Force Letter of Intent Main Defence Forces Noord-Atlantische Verdragsorganisatie Nucleair Biologisch Chemisch Organisation Conjointe de Coopération en matière d'armement Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa Partnership and Cooperation Agreement Prague Capabilities Commitment Peace Support Operations Rapid Reaction Force Search And Rescue Partnership for Peace Unmanned Aerial Vehicle West-Europese Unie

5

6

Inleidende Beschouwingen Op 1 mei 2004 traden tien nieuwe lidstaten toe tot de Europese Unie. Deze uitbreiding was de grootste, niet alleen in omvang, maar ook in diversiteit, in de tot nog toe succesvolle uitbreidingsgeschiedenis van de Unie.1 De oppervlakte van de Unie neemt toe met 23% en de bevolking breidt uit met 75 miljoen inwoners. Ook de verscheidenheid aan culturen en historische ervaringen wordt groter. De Unie staat aan het begin van de 21ste eeuw dan ook voor de uitdaging om het continent verder te integreren en de zone van stabiliteit en welvaart uit te breiden met de nieuwe lidstaten. Meer dan het geval was bij de vorige uitbreidingen, zal deze uitbreiding een invloed hebben op de werkwijze van de Europese instellingen, maar ook op de verschillende beleidsdomeinen. In het Verdrag van Amsterdam werden dan ook al de eerste bepalingen opgenomen die hiermee rekening moesten houden. Nadien werd tijdens de Top van Laken beslist om een Conventie in het leven te roepen. Deze had de ambitie om een ontwerptekst voor een grondwettelijk verdrag op te stellen, die de uitgebreide Unie eenvoudiger, democratischer en effectiever moest maken. Het was duidelijk dat de bestaande mechanismen niet doeltreffend meer zouden zijn in een Unie van 25 leden. De staatshoofden en regeringsleiders raakten het in december 2003 echter niet eens over het nieuwe ‘grondwettelijke’ verdrag. Eensgezindheid werd pas bereikt in juni 2004 tijdens de Europese Raad te Brussel. Wat zal de impact zijn van de EU-uitbreiding op het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid (GBVB)? In welke mate zullen de nieuwe lidstaten een invloed hebben op de ontwikkeling van het Europees Veiligheids- en Defensiebeleid (EVDB)? Tijdens de toetredingsonderhandelingen konden de hoofdstukken over het GBVB en het EVDB afgesloten worden zonder noemenswaardige problemen. De toetredende lidstaten aanvaardden het acquis communautaire zonder afwijkingen of overgangsperiode en ze brachten hun buitenlands beleid stelselmatig in overeenstemming met het beleid van de Unie. De toetredende lidstaten lagen niet dwars. Er stond in dit beleidsdomein niet echt veel op het spel. In tegenstelling tot andere beleidsdomeinen – zoals het landbouwbeleid – waren er bovendien geen financiële implicaties. De landen moesten vooral op nationaal vlak de nodige wettelijke en institutionele maatregelen treffen. Bovendien had de Unie beslist om mogelijke probleemkwesties uit de weg te gaan.

1 Het Verdrag van Parijs (1951) en het Verdrag van Rome (1957) werden ondertekend door de zes stichtende staten; België, Duitsland, Frankrijk, Italië, Luxemburg en Nederland. De eerste EU-uitbreiding vond plaats in 1973 met Denemarken, Ierland en het Verenigd Koninkrijk. In 1981 trad Griekenland toe en in 1986 vervoegden Portugal en Spanje de Unie. De vierde EU-uitbreiding greep plaats in 1995 toen Finland, Oostenrijk en Zweden toetraden.

7

Zo maakte de Unie er geen probleem van dat Estland en Letland nog geen geratificeerde grensovereenkomsten hadden met Rusland. Ook de kwestie rond Cyprus werd omzeild, de Unie stelde immers dat een oplossing voor het Cyprus-probleem geen vereiste was voor een toetreding. Een van de meest gevoelige punten tijdens de besprekingen betrof de enclave Kaliningrad. De Unie benadrukte dat er een samenwerking moest ontwikkeld worden met Kaliningrad om een destabilisatie in de regio te vermijden. Als gevolg van deze verklaring leverde Litouwen grote inspanningen voor het uitwerken van een visa- en transitsysteem met Rusland. Ook het stimuleren van de economische en de sociale ontwikkelingen in Kaliningrad deed de spanningen wegebben. Zullen de recent toegetreden lidstaten nieuwe accenten leggen in het GBVB en het EVDB? Vermits acht van de tien nieuwe lidstaten niet alleen geografisch, maar ook historisch steeds in de schaduw lagen van het machtige Rusland, zal de relatie tussen de Unie en Rusland meer op de voorgrond treden. Ook na de Koude Oorlog was Rusland voor de Baltische Staten nog steeds een potentiële dreiging. Meer dan de meeste Westerse landen, zijn de Centraal- en Oost-Europese landen nog bezorgd over de gevolgen van een Russische onstabiliteit. Met uitzondering van de neutrale staten Cyprus en Malta, staat ook de relatie met de Verenigde Staten en de NAVO op de voorgrond.2 De jonge democratieën konden steeds rekenen op Amerikaanse steun, maar ook de militaire bescherming die uitgaat van de NAVO lijkt voor hen overtuigender dan deze van de Unie. De oorlog in Irak illustreerde deze uitgangspunten. De gemeenschappelijke brief van de ‘Vilnius Tien’3, die het Amerikaanse beleid over Irak ondersteunden, bracht de onenigheid in Europa pijnlijk aan het licht. Er werd gepraat over het ‘oude en nieuwe’ Europa. Vele waarnemers, ondermeer J. Delors, waren echter van oordeel dat de uitbreiding van de Unie geen hinderpaal zal vormen voor het GBVB. De problemen zijn volgens hen vooral te herleiden tot het gebrek aan een doeltreffende besluitvorming. De besluitvorming en de institutionele kwesties waren tijdens de Conventie dan ook nauw gelinkt aan de GBVB-aangelegenheden.4 Met de uitbreiding wordt de Unie ook meer geconfronteerd met de problemen rond de Balkan. Slovenië en Hongarije ervaren dagelijks de grensoverschrijdende nevenverschijnselen van het conflict, zoals immigratie en internationale misdaad. Maar de toetreding van beide landen biedt ook opportuniteiten. De geografische ligging en de kennis van lokale culturen en talen zijn significante voordelen. Bovendien kan Slovenië een voorbeeldfunctie vervullen voor de andere voormalige deelrepublieken van Joegoslavië in hun democratiseringsproces en integratie in het Westen.

2

Cyprus en Malta wensen voorlopig niet toe te treden tot de NAVO en ze zijn ook niet betrokken bij de PfP-activiteiten. 3 Op 7 februari 2003 werd een gemeenschappelijke brief ondertekend door Albanië, de Baltische Staten, Bulgarije, Kroatië, Macedonië, Roemenië, Slowakije en Slovenië. 4 Cameron F. en Primatavora A., Enlargement, CFSP and the Convention: the role of the accession states, in EPIN Working Paper Nr. 5, juni 2003.

8

Vervolgens zal door de toetreding van Cyprus ook de relatie tussen de Unie en Ankara in een nieuw daglicht worden geplaatst. De kwestie Cyprus zal immers in grote mate de beslissingen beïnvloeden die eind dit jaar genomen worden omtrent de toetreding van Turkije tot de Unie. Tenslotte is er de strategische positie van Malta. Als brug tussen Europa en Afrika zal het eiland geregeld de aandacht vestigen op de gevolgen van de groeiende sociale ongelijkheden, de economische onevenwichten en de religieuze verschillen tussen beide continenten en de gevaren hiervan voor de veiligheid en de stabiliteit van de Unie. De nieuwe lidstaten zijn in vergelijking met de Unie relatief arm.5 Het zijn – met uitzondering van Polen – allemaal kleine staten. Dat maakt dat er een grote kloof bestaat tussen de nieuwe lidstaten en de 15 EU-staten op het gebied van de GBVB-middelen. Het gaat hierbij niet enkel over militaire macht of het aantal militairen. In de nieuwe lidstaten zijn er ook minder beschikbare instrumenten op het gebied van het buitenlands beleid en is hun economische, politieke en diplomatieke invloed veel beperkter.6 De militaire meerwaarde van de uitbreiding is inderdaad bijzonder klein. Het totale defensiebudget van de EU-lidstaten is door de toetreding met de tien nieuwe leden met amper 5% gestegen. De militaire capaciteiten van de nieuwe leden zijn bovendien vaak verouderd. Een relevante bijdrage moet eerder gezocht worden in de uitbreiding van het grondgebied van de Unie en in het feit dat de nieuwe lidstaten beschikken over een aantal niche capabilities. De kleine lidstaten leggen er nochtans de nadruk op dat ze – ook op het gebied van het GBVB en het EVDB – als gelijke willen behandeld worden. Polen wenst zelfs als ‘grote’ lidstaat beschouwd te worden. Alle vormen van versterkte samenwerking inzake het GBVB en het EVDB stuiten nochtans op het nodige scepticisme. De nieuwe lidstaten vrezen immers om hierdoor uitgesloten en als tweederangs leden beschouwd te worden. Door de deelname aan het EU-beleid zal het voor de nieuwe leden alleszins eenvoudiger worden om internationaal gehoord te worden en zullen de Centraal- en Oost-Europese landen evenwichtiger in dialoog kunnen treden met Rusland. De nieuwe lidstaten beschikken nog niet over het nodige aanzien en over de nodige middelen om een grote impuls te geven aan het GBVB of aan het EVDB, maar anderzijds zullen ze een verdere integratie in die materie ook niet verhinderen. Bovendien kunnen ze met hun handelsrelaties en hun interregionale samenwerking het pad effenen voor stabiliteit en een duurzaam partnerschap tussen de Unie en derde landen zoals Rusland, Oekraïne, Wit-Rusland en andere.

5 Het BBP per inwoner van de nieuwe lidstaten is laag. Hun gemiddelde bedraagt minder dan de helft dan dat van de 15 EU-lidstaten. Cyprus heeft met 80% van het EU-gemiddelde het hoogste BBP per inwoner van de nieuwe lidstaten, Letland is met amper 33% het armste land. 6 Missiroli A., The impact of EU enlargement on CFSP priorities, colloquium van het KHID van 19 maart 2003 te Brussel.

9

De voorbije jaren werd in het Defensiestudiecentrum het veiligheidsen defensiebeleid bestudeerd van de vijftien EU-lidstaten. Aansluitend werd in een vergelijkende studie, die werd gepubliceerd in Veiligheid en Strategie Nr 78 van september 2003, gezocht naar elementen van convergentie en divergentie. De studie trachtte met andere woorden aan te tonen in welke domeinen het voor de Vijftien eenvoudiger zou zijn om samen te werken en in welke domeinen een verdere samenwerking of integratie op verzet zou stuiten. Het voorbije jaar werden de tien nieuwe EU-lidstaten bestudeerd volgens het zelfde canvas.7 Niet alleen de officiële documenten, maar ook analyses, commentaren en andere documenten werden hiervoor gebruikt. Deze studie werd gepubliceerd in Veiligheid en Strategie Nr 81, 83 en 85.8 Deze afzonderlijke studies geven een goed beeld van de krachtlijnen van iedere lidstaat met betrekking tot de aandachtspunten van het canvas. In deze studie wordt opnieuw getracht om elementen van convergentie en divergentie te vinden. Hierbij worden de tien nieuwe lidstaten met elkaar vergeleken en wordt er ook nagegaan in welke mate zij op het gebied van het GBVB en het EVDB aansluiten bij de vijftien traditionele lidstaten.

7

Nationale perceptie van de strategische omgeving, Veiligheids- en defensieconcepten, Allianties en internationale samenwerking, Opdrachten van de strijdkrachten, Structuur van de strijdkrachten en personeelsgebonden aspecten, Defensiebegroting, Militaire uitrusting. 8 Van Camp S., De veiligheidsen defensiepolitiek van de Baltische Staten, in Veiligheid en Strategie Nr 81 van januari 2004, Berth E, De veiligheidsen defensiepolitiek van Hongarije, Polen en Tsjechië, in Veiligheid en Strategie Nr 83 van maart 2004 en Van Camp S. en Berth E., De veiligheidsen defensiepolitiek van Slovenië, Slowakije, Cyprus en Malta, in Veiligheid en Strategie Nr 85 van juni 2004.

10

Historisch Overzicht De tien nieuwe lidstaten van de Europese Unie zijn grosso modo onder te verdelen in twee à drie groepen. Enerzijds zijn er de acht Centraal- en Oost-Europese landen, met een aparte plaats voor Slovenië, en anderzijds zijn er de Zuid-Europese landen Malta en Cyprus. Ondanks deze algemene indeling zijn er belangrijke verschillen tussen Cyprus en Malta, maar ook de Centraal- en Oost-Europese landen vormen geenszins één blok. In het verleden werden de Centraal- en Oost-Europese landen9 gedomineerd door het Habsburgse Rijk. Tijdens deze periode poogden ook het Russische en het Osmaanse Rijk hun invloed uit te oefenen op de regio. Beiden beschouwden en behandelden de regio als hun periferie. Als gevolg hiervan moesten de Centraal- en Oost-Europese landen doorheen hun geschiedenis steeds vechten voor hun voortbestaan. Met het einde van de Eerste Wereldoorlog werden de landsgrenzen hertekend en konden de landen zich autonoom ontwikkelen. In tegenstelling tot het relatieve succes van de Baltische Staten en Tsjecho-Slowakije, maakten interne politieke geschillen in Polen dat het land er niet in slaagde om de archaïsche landbouw achter zich te laten en over te schakelen naar een moderne industriestaat. Hongarije, koos evenals Bulgarije en Roemenië, het fascistische pad. De Tweede Wereldoorlog maakte verdere ontwikkelingen onmogelijk. Met het einde van de oorlog en als gevolg van de opdeling van Europa werden de Centraalen Oost-Europese landen satellietstaten van Moskou. De gehele handel en economie stonden via het COMECON in functie van het sovjetbelang. Ook de politieke en de militaire belangen van de satellietstaten werden door het Warschaupact gelijkgeschakeld met deze van Moskou. Na meer dan veertig jaar communisme slaagden de landen er in 1989-1990 in om hun soevereiniteit en onafhankelijkheid terug te winnen. In tegenstelling tot de snelle en meestal vreedzame overgang naar parlementaire democratieën, verliep de transitie op economisch vlak veel moeilijker. De plotse overgang van economische planning en een centrale geleide economie naar een vrijemarkteconomie zorgde voor heel wat economische en financiële problemen. In Polen was de pijn kort maar hevig, in andere landen was de overgang geleidelijker maar bijgevolg ook langer. Sinds de jaren negentig is de economie in de Centraal- en Oost-Europese landen gemiddeld dubbel zo sterk gegroeid dan in de vijftien EU-lidstaten. Ook de inflatie lijkt onder controle en de tekorten op de handelsbalans en op de overheidsbegroting lijken zich te stabiliseren. Zoals ook Marc Franco benadrukt, moet evenwel worden opgemerkt dat deze positieve resultaten gerealiseerd werden ten koste van de sociale welvaart. In tegenstelling tot de communistische periode worden de landen geconfronteerd met hoge werkloosheidscijfers en worden de sociale voorzieningen drastisch teruggedraaid of opgedoekt. 9

Franco, Marc, Centraal-Europa, Een periferie van de Europese Unie?. In: NoordZuid Cahier, Okt. 2000.

11

Een bijzondere plaats in de Centraal- en Oost-Europese regio is voorbehouden voor Slovenië. Slovenië behoort tot de Slavische volkeren en maakte deel uit van het Koninkrijk der Serviërs, Kroaten en Slovenen, dat in 1918 werd opgericht en later uitgebreid werd met Kosovo, Macedonië en Montenegro. Tien jaar na de oprichting van het koninkrijk ontstond de koninklijke dictatuur Joegoslavië. Met de dood van de Joegoslavische leider Tito namen de spanningen tussen de verschillende bevolkingsgroepen toe. Slovenië wenste meer vrijheid en aansluiting bij het Westen en riep in 1991 de onafhankelijkheid uit. Ondanks verzet van Joegoslavië werd het land erkend door Duitsland en nadien ook door de andere landen van de Europese Unie. Totaal verschillend van deze Centraal- en Oost-Europese regio is de geschiedenis van Cyprus en Malta. Toch wordt ook het bestaan van Cyprus gekenmerkt door een voortdurende overheersing door vreemde mogendheden. Uiteindelijk werd het eiland ingelijfd als een Britse kolonie en verwierf het in 1960 de onafhankelijkheid. Het vreedzaam naast elkaar leven van de 80% Grieks-Cyprioten en de 20% TurksCyprioten resulteerde amper drie jaar na de onafhankelijkheid in een politieke crisis. Als reactie op de coup tegen de Turks-Cypriotische president, organiseerden de Turken een militaire interventie waardoor het eiland werd opgesplitst in een noordelijk Turks gedeelte en zuidelijk Grieks gedeelte. In 1983 riep de Turks-Cypriotische “president” Denktash de onafhankelijke Turkse Republiek van Noord-Cyprus uit die evenwel enkel door Turkije werd herkend. Ondanks talrijke inspanningen van de internationale gemeenschap blijft het eiland tot op heden verdeeld. Evenals Cyprus heeft ook Malta – als gevolg van zijn strategische ligging – een bewogen geschiedenis achter de rug. Het eiland werd achtereenvolgens overheerst door de Feniciërs, de Puniërs, het Romeinse en Byzantijnse Rijk. Nadien werd het geconfronteerd met invallen van verschillende Arabische volkeren. Het eiland maakte ook deel uit van het Habsburgse Rijk. Na deze en talrijke andere bezettingen werd Malta op het einde van de achttiende eeuw veroverd door Napoleon. In 1814 werd het eiland een Britse kroonkolonie, waarna het in 1964 onafhankelijk werd en tien jaar later de Republiek werd uitgeroepen.

12

1. Nationale Perceptie van de Strategische Omgeving

1.1. Het Strategisch Concept van de Europese Unie: de dreigingsperceptie In de samenvattende studie van de vijftien EU-lidstaten werd beklemtoond dat de nationale perceptie van de strategische omgeving een rechtstreekse invloed heeft op het totstandkomen van de nationale veiligheidsen defensieconcepten10. Deze vormen op hun beurt de basis voor het nationale veiligheidsen defensiebeleid. Ook in het kader van de Europese Unie is het belangrijk dat er een Europese perceptie van de strategische omgeving bestaat waarbij de dreigingen worden afgewogen tegenover de gemeenschappelijke en fundamentele belangen van de Unie. Bij het afronden van de studie in september 2003 beschikte de Unie niet over een dergelijke gezamenlijke en gedeelde perceptie van de strategische omgeving. Intussen is er het Strategisch Concept van de Europese Unie – “A Secure Europe in a Better World: European Security Strategy11” – dat een antwoord poogt te bieden op deze tekortkoming. De Hoge Vertegenwoordiger voor het Buitenlands en Veiligheidsbeleid van de Europese Unie, de heer Solana, kreeg van de staatshoofden en regeringsleiders de opdracht om te bepalen welke de dreigingen zijn waarmee de Unie wordt geconfronteerd en welke beleidsopties de Unie tegenover deze nieuwe bedreigingen moet stellen. Het Strategisch Concept stelt dat Europa nog nooit zo welvarend, veilig en vrij is geweest daar met het einde van de Koude Oorlog een einde werd gemaakt aan de bedreigingen van vrede en aan de uitdagingen waarmee de landen in Europa werden geconfronteerd. Toch maakte – zo benadrukt ook de Strategie – het uitbreken van het conflict in de Balkan duidelijk dat Europa nog steeds niet vrij is van oorlog en conflict. Met het einde van de Koude Oorlog ontstonden nieuwe risico’s, dreigingen en uitdagingen die diffuser, minder zichtbaar en minder voorspelbaar zijn. Daarenboven situeren de dreigingen zich vaak ver weg, maar kunnen ze desalniettemin – zeker in dit tijdperk van mondialisering – even zorgwekkend zijn als dreigingen die van dichtbij komen. Het traditionele concept van zelfverdediging – dat stand hield tot en met de Koude Oorlog – was gebaseerd op de dreiging van een invasie. Zoals het Strategisch Concept echter aangeeft zal de eerste verdedigingslinie zich met de nieuwe dreigingen vaak buiten de grenzen van de Unie bevinden. In tegenstelling tot de omvangrijke, zichtbare bedreiging tijdens de Koude Oorlog is geen enkele nieuwe dreiging louter militair en kan ze ook niet met uitsluitend militaire middelen worden aangepakt.

10 COLLINS, Dominique, VAN CAMP, Serge, De EU-lidstaten en het EVDB, elementen van convergentie en divergentie. Les Etats membres de l’UE et la PESD, éléments de convergence et de divergence. In: Veiligheid en Strategie. Sécurité et Stratégie. Defensiestudiecentrum. Nr.78. Sept. 2003. 11 EUROPEAN UNION, A Secure Europe in a better world, European Security Strategy, European Council, Brussels, 12 Dec. 2003.

13

De Europese Unie is – zo benadrukt het Strategisch Concept – bijzonder goed uitgerust om antwoord te bieden op conflictsituaties waarvan de aanpak een combinatie van tal van instrumenten vereist. Het Strategisch Concept identificeert een aantal grote dreigingen, met name de dreigingen die uitgaan van terrorisme, massavernietigingswapens, regionale conflicten, mislukte staten en georganiseerde misdaad. Opvallend is de wijziging tussen de eerste en de definitieve versie van het Strategisch Concept. In de versie van juni 2003 lag de nadruk bijna uitsluitend op de gevaren van terrorisme en massavernietigingswapens12. Het is pas in de uiteindelijke versie dat er meer aandacht komt voor regionale conflicten en de negatieve gevolgen van de mondialisering. Evenals de Amerikaanse veiligheidsdoctrine, beklemtoont het Strategisch Concept van de Europese Unie de gevaren die uitgaan van terrorisme, massavernietigingswapens en mislukte staten. De veiligheidsdoctrine stelt dat de Europese Unie zowel een doelwit als een basis is voor terroristen. Het bestaan van mislukte staten met onbehoorlijk bestuur, corruptie, machtsmisbruik, zwakke instellingen, alsook het gebrek aan controle en burgeroorlogen ondermijnen de pogingen tot global gouvernance en dragen bij tot de regionale onstabiliteit. Niet alleen terrorisme en mislukte staten, maar ook de verspreiding van massavernietigingswapens en een wedloop om dergelijke wapens in het MiddenOosten vormen – zo stelt de Strategie – potentiële gevaren voor de Unie. Door de vooruitgang in biologische wetenschappen kan de kracht van biologische wapens toenemen. Ook aanvallen met chemisch en radiologisch materieel worden beschouwd als een ernstige potentiële dreiging. Tot slot vormt ook de verspreiding van missile-technologie een destabiliserende factor die Europa kan blootstellen aan steeds grotere gevaren. Regionale conflicten zoals in Kashmir, het Gebied van de Grote Meren en Korea, alsook conflicten dichterbij – in eerste instantie in het Midden-Oosten – vormen een dreiging voor de veiligheid van de Unie daar ze zowel een rechtstreekse als een onrechtstreekse invloed hebben op de veiligheidsbelangen van de Europese Unie. Geweld en onderdrukte conflicten kunnen leiden tot extremisme, terrorisme en mislukte staten. Ze kunnen tevens een voedingsbodem vormen voor de georganiseerde misdaad en de vraag naar massavernietigingswapens. Tot slot stelt de Strategie dat Europa een uitgelezen doelwit is voor georganiseerde misdaad, grensoverschrijdende smokkel van drugs, vrouwen, illegale migranten en wapens. De opbrengsten van de smokkel van drugs, diamanten, hout en kleine wapens versterken het conflict en ondermijnen de rechtsspraak en de sociale orde.

12

SOLANA, Javier, Een veiliger Europa in een betere wereld. Europese Raad. Thessaloniki. 20 juni 2003.

14

1.2. Perceptie van de strategische omgeving van de tien nieuwe lidstaten Naast de gezamenlijke dreigingsperceptie zoals geformuleerd in het Strategisch Concept van de Unie, geeft elk land een eigen karakteristieke invulling van wat de belangrijkste dreigingen zijn. Uit de samenvattende studie van de EU-15 bleek duidelijk dat er tussen de vijftien lidstaten een convergentie bestaat inzake de algemene nationale percepties van de strategische omgeving, maar dat elk land desalniettemin eigen accenten legt die voornamelijk het gevolg zijn van de nationale historische evolutie en de geopolitieke realiteit van het land13. Hoewel de historische invloeden door de tijd werden uitgewist, blijven de geografische karakteristieken, waarin voornamelijk de geografische nabijheid een centrale rol speelt, actueel. Met de uitbreiding van de Unie lijken deze historische en geografische eigenheden verder toe te nemen. In wat hierna volgt, zal nagegaan worden in welke mate de percepties van de nationale omgeving van de nieuwe lidstaten aansluiten bij de dreigingsperceptie van de vijftien EU-landen en bij de dreigingsperceptie zoals geformuleerd in het Strategisch Concept van de Unie.

1.2.1. Algemeen Het moet benadrukt worden dat er zich met het einde van de Koude Oorlog en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie voornamelijk in de Centraal- en Oost-Europese landen een totaal nieuwe kijk opdrong van de strategische omgeving. Zoals in de studies werd beklemtoond, hadden de gebeurtenissen van 1989-1990 op verschillende manieren een impact op de perceptie van de strategische omgeving van deze landen en op hun eigen nationale rol in deze gewijzigde context. Enerzijds behoorden de Baltische Staten niet langer tot de Sovjet-Unie en maakten Hongarije, Polen, Slowakije en Tsjechië niet langer deel uit van het Warschaupact. Als gevolg hiervan maakten deze landen – weliswaar tijdelijk – geen deel meer uit van een militair bondgenootschap en zouden ze in geval van een externe dreiging volledig alleen moeten instaan voor hun veiligheid. Anderzijds kwam met het einde van de Koude Oorlog en de desintegratie van de SovjetUnie een einde aan de relatieve veiligheid en voorspelbaarheid in Europa en werden de landen geconfronteerd met etnische en interstatelijke conflicten in hun nabije omgeving. Een tweede grote koerswijziging van de strategische en veiligheidsomgeving van deze landen kwam er toen de landen toetraden tot de Europese Unie en de NAVO waardoor ze deel uitmaakten van een gemeenschap van democratische staten en ze niet langer alleen moesten instaan voor hun veiligheid. De aanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten en de aanslagen van 11 maart 2004 in Madrid hebben de gevaren van terrorisme, mislukte staten en massavernietigingswapens ook in deze landen op de politieke agenda geplaatst. 13

COLLINS Dominique, VAN CAMP Serge, De EU-lidstaten en het EVDB, elementen van convergentie en divergentie. Les Etats membres de l’UE et la PESD, éléments de convergence et de divergence. In: Veiligheid en Strategie. Sécurité et Stratégie. Defensiestudiecentrum. Nr.78. Sept. 2003.

15

Evenals bij de vijftien EU-lidstaten bestaat er onder de tien nieuwe leden een grote mate van eensgezindheid in de algemene perceptie van de strategische omgeving. Deze algemene en gedeelde veiligheidsperceptie is het gevolg van de gewijzigde veiligheidsomgeving en sluit nauw aan bij de visie van de EU-15, bij het Strategisch Concept van Solana en het Strategisch Concept van de NAVO. Ook de nieuwe lidstaten beklemtonen dat met het einde van de Koude Oorlog en de implosie van de SovjetUnie het gevaar van een grootschalig militair conflict is verdwenen, maar dat er in de plaats een toenemend gevaar is ontstaan van niet-militaire dreigingen die diffuus en minder voorspelbaar zijn. Als gevolg van de terroristische aanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten en van 11 maart 2004 in Madrid treden ook in die landen meer dan ooit de gevaren van terrorisme, massavernietigingswapens en mislukte staten op de voorgrond. Opvallend is wel dat de Centraal- en Oost-Europese landen als gevolg van hun interne situatie en hun geografische ligging meer dan de traditionele EU-landen de nadruk leggen op het gevaar van ecologische rampen en industriële ongevallen alsook op de nefaste gevolgen van misdaad, corruptie en geweld. Opvallend zijn ook de accentverschillen tussen de noordelijke en de zuidelijke landen. Bij de vijftien traditionele landen viel het op dat de zuidelijke landen eerder dan de noordelijke landen de klemtoon leggen op sociale noden. Dit verschil is in veel mindere mate terug te vinden bij de toetredende landen. De verschillen tussen de noordelijke en de zuidelijke nieuwe lidstaten staan bijna uitsluitend in het teken van de verschillen die voortvloeien uit hun verschillende geografische ligging of specifieke interne situatie in het geval van Cyprus. Evenals bij de traditionele lidstaten bestaat er onder de nieuwe lidstaten eensgezindheid inzake de dreiging die uitgaat van de onstabiele regio’s aan de grenzen van de uitgebreide Unie. Het betreft voornamelijk de gevaren die voortvloeien uit de onstabiliteit in Zuidoost-Europa, de Nieuwe Onafhankelijke Staten en de Russische Federatie. De onstabiliteit van deze regio’s beïnvloedt de veiligheid in geheel Centraalen Oost-Europa, maar niet de veiligheid van alle Centraal- en Oost-Europese landen in dezelfde mate. Er is met andere woorden – net zoals bij de vijftien EU-lidstaten – een convergentie inzake de regio’s die als een bedreiging worden ervaren, maar er is een diversiteit inzake de intensiteit en de prioriteit. 1.2.2. De Baltische Staten Zoals ook het geval is bij Finland, wordt de nationale perceptie van de strategische perceptie van Estland, Letland en Litouwen gedetermineerd door de nabijheid van de Russische Federatie. Toch is er een verschil waar te nemen. Hoewel het veiligheidsbeleid van Finland in belangrijke mate wordt beïnvloed door wat er in Rusland gebeurt, laat deze invloed zich – in tegenstelling tot bij de Baltische Staten – niet vertalen in een angst voor de nationale onafhankelijkheid en identiteit. In het geval van Finland gaat het eerder om

16

een algemene verontrusting over de vele onzekerheden die Rusland nog steeds kenmerken14. Vanaf het midden van de jaren negentig leken de spanningen rond de Baltische Zee af te nemen. Dit door ondermeer de toetreding van Finland en Zweden tot de Europese Unie, het samenwerkingsakkoord tussen de Unie en Rusland en een meer positieve houding van Moskou ten aanzien van de Baltische Staten, die het resultaat was van een nieuw veiligheidsbeleid en een nieuwe militaire doctrine van Rusland. Ook de toetredingsonderhandelingen tussen de drie landen en de Europese Unie vanaf 1998 hadden een gunstige invloed op de regio. Ondanks deze positieve ontwikkelingen bleven er nog steeds een aantal regionale bronnen van onstabiliteit aanwezig en konden maar weinig Balten geloven dat Rusland zijn aspiraties om controle uit te oefenen over hun grondgebied had opgegeven. Het Russische buitenlandse en militaire beleid leek deze vrees min of meer te rechtvaardigen. Het belangrijkste voorbeeld was de geregelde schending van het Litouwse luchtruim door Russische vliegtuigen die gestationeerd waren in Kaliningrad en Wit-Rusland. Hoewel een militaire dreiging vanuit Rusland momenteel weinig waarschijnlijk wordt geacht, meent het overgrote deel van de inwoners van de Baltische Staten nog steeds dat de onafhankelijkheid van hun land – in het bijzonder de nationale eigenheid, taal en cultuur – wordt bedreigd door Rusland. In het geval van Estland is het voornamelijk de grote Russisch sprekende minderheid, namelijk 28% van de bevolking, die als een bedreiging wordt ervaren in eerste instantie voor de nationale identiteit en cultuur. In het geval van Litouwen speelt de afhankelijkheid van Rusland voor de economische leefbaarheid van het land een prominente rol in de wijze waarop naar de Russische Federatie wordt gekeken. In vergelijking met Estland en Litouwen bevindt Letland zich in de meest kwetsbare en onveilige positie met betrekking tot de grote buurstaat. In tegenstelling tot de formele verklaring van Estland in 2000 dat Rusland geen directe militaire dreiging meer vormde, is Letland meer argwanend. In 2000 stelde het land nog dat de NAVO een realistische houding moest aannemen ten aanzien van de pogingen van de Russische Federatie om de Baltische Staten, en in het bijzonder Letland, in een “grijze zone” te houden, waarbij het de economie en veiligheid van de Baltische Staten kan manipuleren met het oog op eigen politiek en economische profijt. Niet alleen is de economische leefbaarheid van het land het nauwst verbonden met deze van Rusland, ook de aanwezigheid van talrijke Russen dragen bij tot het nationale onveiligheidsgevoel. Naar schatting zou veertig percent van de inwoners van Letland de Russische taal als moedertaal hebben en zou twintig percent van de bevolking geen nationaliteit bezitten15. Het duurde tot 2002 voordat de Letse regering formeel verklaarde dat de betrekkingen met Rusland gestabiliseerd zijn en het land geen rechtstreekse militaire dreiging meer ervaart16. 14

COLLINS Dominique, VAN CAMP Serge, De EU-lidstaten en het EVDB, elementen van convergentie en divergentie. Les Etats membres de l’UE et la PESD, éléments de convergence et de divergence. In: Veiligheid en Strategie. Sécurité et Stratégie. Defensiestudiecentrum. Nr.78. Sept. 2003. 15

KIRK, Lisbeth, Russia calls on Latvia to secure minority rights. In: Euobserver.com. 3 March 2004. www.euobserver.com 16 VAN CAMP Serge, De veiligheidsen defensiepolitiek van de Baltische Staten. In: Veiligheid en Strategie. Nr. 8. jan. 2004.

17

Ook de Russische weigering om een uitbreiding van het “Partnership and Cooperation Agreement” (PCA) te aanvaarden, deed heel recentelijk de bezorgdheid bij de Baltische Staten groeien over het Russische buitenlandse beleid. Als gevolg van de toetreding van de voormalige Sovjetlanden en -satellietstaten wenste de Europese Unie een uitbreiding van het Handels- en Samenwerkingsakkoord, dat de Unie sinds 1997 had ondertekend met de Russische Federatie. Moskou heeft lange tijd geweigerd deze uitbreiding te aanvaarden en stond erop dat eerst een lijst van een veertiental discussiepunten werd behandeld die voornamelijk betrekking hadden op de handel en de behandeling van de Russische minderheden in Estland en Letland. De Europese Unie ging akkoord met een aantal “parallelle, maar onderling ongebonden discussies” en beklemtoonde dat het PCA hoe dan ook moest worden uitgebreid. Enkele dagen voor de uitbreiding van de Unie werd dan toch tot een overeenkomst gekomen. De impasse werd doorbroken door een overeenkomst waarin gesteld werd dat beiden een gezamenlijke verklaring zouden afleggen met bijzondere aandacht voor enerzijds enkele bezorgdheden van de Russische Federatie en met anderzijds de uitbreiding van het PCA. Als gevolg van deze overeenkomst zal de handel tussen de nieuwe EU-lidstaten en Rusland voortaan op de zelfde wijze en onder dezelfde voorwaarden verlopen als de handel tussen Rusland en de vijftien traditionele lidstaten. Ondanks de positieve gevolgen die dit akkoord met zich brengt, zijn de Baltische Staten verontwaardigd en misnoegd over de nadrukkelijke aandacht in het akkoord voor hun Russische minderheden17 18 19. 1.2.3. De Visegrad landen Ondanks de gezamenlijke veiligheidspercepties zijn er – zoals bij de Baltische Staten – desalniettemin verschillen tussen de Visegrad landen onderling. Naast de algemene en gedeelde perceptie van nieuwe dreigingen zoals terrorisme, massavernietigingswapens, georganiseerde misdaad, nucleaire ongevallen, natuurrampen en andere staat de veiligheid van de Visegrad landen in het teken enerzijds van de Russische Federatie en anderzijds van de gebeurtenissen in de Balkan. De mate waarin één van deze beide domineert, is voornamelijk afhankelijk van de geografische ligging van elk van deze landen. Terwijl de Tsjechische Republiek eerder een veilige en beschermde centrumpositie geniet, heeft Polen grenzen met de nog steeds onstabiele Oost-Europese landen Oekraïne en WitRusland en met de Russische enclave Kaliningrad. Ook Slowakije grenst aan Oekraïne. Hongarije is in grotere mate dan de andere landen onderhevig aan de onrust in de Balkan.

17

BEATTY, Andrew, ‘Concern’ among new members over EU’s Russia policy. In: euobserver.com. 22 April 2004. www.euobserver.com 18 BEATTY, Andrew, Russia agrees enlargement deal. In: euobserver.com. 27 April 2004. www.euobserver.com 19 RUUDA Marit, Russia critical of minorities treatment in new EU states. In: euobserver.com. 19 Jan. 2004. www.euobserver.com

18

1.2.4. Slovenië De dreigingsperceptie wordt – zoals ook het geval is bij Hongarije – grotendeels gedetermineerd door de geografische nabijheid van de spanningen en de onstabiliteit in Zuidoost-Europa. Toch heeft het land zich met oog op toetreding tot de NAVO en de Europese Unie steeds gedistantieerd van de regionale conflicten in de Balkan en trachtte het daarentegen de historische verbondenheid met het Westen te benadrukken. 1.2.5. Malta en Cyprus Ook voor Malta en Cyprus bracht het einde van de Oost-West-confrontatie een belangrijke wijziging van de perceptie van de strategische omgeving en van de dreigingen met zich, zij het op een andere manier als in de voormalige communistische landen. Ook Malta en Cyprus onderschrijven de gevaren van terrorisme, georganiseerde, misdaad, massavernietigingswapens en andere, desalniettemin staat hun nationale perceptie van de strategische omgeving volledig in het teken van hun geografische ligging. Hun strategische positie heeft op ten minste twee manieren een invloed op hun dreigingsperceptie. Net zoals bij Spanje en Italië wordt de perceptie van de dreigingen van Malta en Cyprus gedomineerd door de risico’s die inherent verbonden zijn aan de tegenstellingen tussen de gebieden ten noorden en ten zuiden van de Middellandse Zee. Beide zijn verontrust over de toestand in Noord-Afrika en de daaruit voortvloeiende rechtstreekse en onrechtstreekse problemen. De dreigingsperceptie van zowel Malta als Cyprus wordt verder gedetermineerd door de strijd voor het behoud van hun onafhankelijkheid. Daar de eilanden in het verleden voortdurend werden bezet door vreemde overheersers en ze ten alle koste willen vermijden opnieuw “vooruitgeschoven strategische vestigingen” te worden, hebben zowel Malta als Cyprus bij hun onafhankelijkheid het statuut van neutrale landen aangenomen. De Cyprioten kennen een nadrukkelijk en permanent onveiligheidsgevoel dat enerzijds inherent verbonden is aan de verdeeldheid van het eiland en dat anderzijds het gevolg is van de onstabiele regio waarin het eiland zich bevindt. De aanwezigheid van meer dan 30.000 Turkse militairen die de Turks-Cypriotische strijdkrachten moeten bijstaan maakt dat de Grieks-Cyprioten zich voortdurend bedreigd voelen. Daarenboven probeert Turkije geregeld offensieve scenario’s uit en schenden Turkse gevechtsvliegtuigen het luchtruim. Ook de ligging van het eiland in het Middellandse Zeegebied dat een regio is vol scherpe tegenstellingen die regionale spanningen veroorzaken en verhogen, draagt bij tot het onveiligheidsgevoel. Ook voor Malta speelt de kloof tussen het noorden en het zuiden een bepalende rol bij de perceptie van de strategische omgeving en vormen de vrede en stabiliteit in het Middellandse Zeegebied één van de grootste uitdagingen. Terwijl Cyprus naast de focus op de interne problemen bijzondere aandacht schenkt aan de ontwikkelingen in het Midden-Oosten, zijn voor Malta in eerste instantie de Westelijke Mediterrane regio en de Magreb van belang20. 20

SINAI, Tamir, NATO and EU enlargement – Influences on security in the Mediterranean area. Interests and perceptions of Cyprus, Malta and Bulgaria. 2003.

19

1.3. Besluit Sinds eind 2003 beschikt de Unie voor het eerst over een veiligheidsstrategie die de dreigingen aanduidt waarmee de Unie en haar lidstaten worden geconfronteerd. Het betreft met name de dreigingen die uitgaan van terrorisme, massavernietigingswapens, regionale conflicten, mislukte staten en georganiseerde misdaad. Zoals het geval is bij de vijftien traditionele lidstaten bestaat er ook onder de tien nieuwe leden een grote mate van eensgezindheid in de algemene perceptie van de strategische omgeving. Deze algemene en gedeelde veiligheidsperceptie sluit nauw aan bij de visie van de EU-15, bij het Strategisch Concept van Solana en het Strategisch Concept van de NAVO. Ook de nieuwe lidstaten beklemtonen dat met het einde van de Koude Oorlog en de implosie van de Sovjet-Unie het gevaar van een grootschalig militair conflict is verdwenen, maar dat er een toenemend gevaar is ontstaan van niet-militaire dreigingen die diffuus en minder voorspelbaar zijn. Als gevolg van de terroristische aanslagen van 11 september 2001 in de Verenigde Staten en van 11 maart 2004 in Madrid treden ook in die landen meer dan ooit de gevaren van terrorisme, massavernietigingswapens en mislukte staten op de voorgrond. Evenals de traditionele lidstaten benadrukken de nieuwe lidstaten de gevaren die verbonden zijn aan de onstabiliteit in de regio’s aan de grenzen van de uitgebreide Unie. Terwijl Malta en Cyprus zich in eerste instantie focussen op de veiligheid in de Euromediterrane regio, leggen de Centraal- en Oost-Europese landen de klemtoon op de gevaren die voortvloeien uit de onstabiliteit in Zuidoost-Europa, de Nieuwe Onafhankelijke Staten en de Russische Federatie. Hoewel de onstabiliteit van deze regio’s de veiligheid in geheel Centraal- en Oost-Europa beïnvloedt, gebeurt dit niet voor alle landen in dezelfde mate. Er is met andere woorden – net zoals bij de Vijftien – een convergentie inzake de regio’s die als een bedreiging worden ervaren, maar er is een diversiteit inzake de intensiteit en de prioriteit. Niet alleen tussen de grote clusters van landengroepen, maar ook binnen deze clusters zelf bestaan er belangrijke onderlinge verschillen, die voornamelijk het gevolg zijn van de specifieke geografische ligging van elk land.

20

2. Veiligheids- en Defensieconcepten 2.1. Het Strategisch Concept van de Europese Unie: Veiligheids- en Defensieconcepten van de Europese Unie In de samenvattende studie van de vijftien EU-lidstaten werd benadrukt dat veiligheid te maken heeft met het behoud van de centrale waarden, de afwezig van een dreiging en het formuleren van de politieke objectieven. Veiligheid staat synoniem voor de afwezigheid van militaire en niet-militaire dreigingen die de centrale waarden in gevaar kunnen brengen. Terwijl vroeger de veiligheid verzekerd werd door militaire middelen en in teken stond van het verdedigen van de nationale soevereiniteit en het nationale grondgebied, omvat veiligheid vandaag een veel ruimere definitie21. Zoals in het vorige hoofdstuk werd aangegeven, formuleert het Strategisch Concept van de Europese Unie niet enkel welke de bedreigingen zijn waarmee de Unie in de éénentwintigste eeuw wordt geconfronteerd, maar stelt ze ook hoe deze dreigingen kunnen en moeten worden aangepakt, hoe met andere woorden de veiligheid van de Unie, haar lidstaten en burgers kan worden verzekerd. Ook het Strategisch Concept vertrekt vanuit een brede definitie van veiligheid. Uit het vorige hoofdstuk is gebleken dat de Unie oog heeft voor zowel militaire als niet-militaire dreigingen. Ook de antwoorden op deze dreigingen reiken verder dan een louter militaire aanpak. De Unie hanteert een omvattend veiligheidsconcept (de zgn. “comprehensive approach”) dat uitgaat van de onderlinge verbondenheid van alle aspecten van veiligheid. Naast de militaire dimensie, schenkt de Unie aandacht aan politieke, sociale, economische, ecologische en andere factoren die de veiligheid beïnvloeden. De Unie wil komen tot een: “effectief multilateralisme”, met een sterkere internationale samenleving, goed functionerende internationale instituties en een internationale orde gebaseerd op internationale rechtsregels als centrale pijlers. De Unie zal dit objectief pogen te verwezenlijken zowel op mondiaal niveau als in haar eigen omgeving. Lange termijn stabilisatie en conflictpreventie vormen hierbij de voornaamste instrumenten22.

21 COLLINS Dominique, VAN CAMP Serge, De EU-lidstaten en het EVDB, elementen van convergentie en divergentie. Les Etats membres de l’UE et la PESD, éléments de convergence et de divergence. In: Veiligheid en Strategie. Sécurité et Stratégie. Defensiestudiecentrum. Nr.78. Sept. 2003. 22 BISCOP Sven, De Europese veiligheidsstrategie. Een ambitieuze mondiale agenda voor de Europese Unie. April 2004.

21

De Europese Unie moet volgens de Strategie de nieuwe en oude dreigingen aanpakken, een bijzondere bijdrage leveren tot stabiliteit en goed bestuur in de onmiddellijke omgeving en ook – vanuit een ruimer perspectief – bouwen aan een internationale orde die gebaseerd is op effectief multilateralisme23. De Unie moet de nodige maatregelen nemen ter bestrijding van het terrorisme alsook om de verspreiding van massavernietigingswapens tegen te gaan. De Unie moet tussenkomen in regionale conflicten zoals ze onder meer gedaan heeft in de Balkan, Afghanistan, Oost-Timor en Afrika. Ze moet klaar zijn om op te treden voordat een crisis uitbreekt. Belangrijke aandacht moet uitgaan naar conflictpreventie en een omvattende benadering van de dreigingen waarbij de onderliggende oorzaken worden aangepakt. De Unie wil de veiligheidszone rond Europa uitbreiden, dit door te bevorderen dat aan de oostgrens van de Unie en langs de grenzen van het Middellandse Zeegebied een ring van landen met behoorlijk bestuur ontstaat waarmee de Unie nauwe en op samenwerking gebaseerde betrekkingen kan onderhouden. De uitbreiding van de Unie mag geen nieuwe scheidingslijn creëren in Europa. Niet alleen moet de Unie de nodige aandacht schenken aan haar oostgrens en aan de regio van de Middellandse Zee, ook moet ze een grotere belangstelling tonen voor de problemen van de zuidelijke Kaukasus. De Unie streeft, zoals reeds aangehaald, naar de uitbouw van een sterkere internationale gemeenschap, met goed functionerende internationale instellingen en een internationale orde gebaseerd op de internationale rechtsspraak. Centrale elementen in deze internationale orde zijn ondermeer het Handvest van de Verenigde Naties, de transatlantische relatie, de NAVO en de regionale organisaties. Europa wil ook in staat zijn om op te treden indien de internationale rechtsregels worden geschonden. Om deze doelstellingen te kunnen verwezenlijken, om de nieuwe dreigingen effectief en efficiënt aan te pakken, moet de Europese Unie – zo stelt de Strategie – een actiever en coherenter beleid voeren. Ook moet de Unie beter berekend zijn op haar taak en moet ze de nodige partnerschappen ontwikkelen met derde landen. De Unie moet actiever optreden bij de verwezenlijking van al haar strategische doelstellingen. Door meer verantwoordelijkheid op zich te nemen en een actievere rol te spelen, zal de Unie meer politiek gewicht krijgen in de internationale politiek. De Unie moet daarenboven een strategische cultuur ontwikkelen die vroegtijdige snelle en waar nodig krachtige interventie bevordert. Toch moet ook preventief engagement, dat toekomstige meer serieuze problemen kan voorkomen, een centrale rol spelen in het optreden van de Unie. De Unie moet beter berekend zijn op haar taak. Om dit te bereiken moeten er meer middelen komen voor defensie. De transformaties van de legers naar meer flexibele en mobiele strijdkrachten spelen hierbij een cruciale factor. Ook het systematische gebruik van samengevoegde en gedeelde middelen moeten de algemene onkosten beperken en de 23

EUROPEAN UNION, A Secure Europe in a better world, European Security Strategy, European Council, Brussels, 12 Dec. 2003.

22

vermogens op middellange termijn doen toenemen. Zoals bij bijna elke belangrijke interventie is gebleken, volgt op het militaire optreden een civiele chaos. Er moet een groter vermogen komen om civiele hulpmiddelen toe te passen in crisis- en postcrisissituaties. Tot slot moet de Unie ook beschikken over een krachtiger diplomatiek vermogen en een verbeterde uitwisseling van inlichtingen tussen de lidstaten en de partners. De Unie moet ook een coherent beleid voeren door samen op te treden en door de verschillende instrumenten en vermogens van het GBVB/EVDB bijeen te brengen. Diplomatieke inspanningen, het externe handels- en milieubeleid alsook het ontwikkelingsbeleid van de Unie moeten in overeenstemming zijn met het GBVB. Er moet met het oog op de bestrijding van het terrorisme en de georganiseerde misdaad een betere coördinatie komen tussen het externe optreden van de Unie en het beleid inzake Justitie en Binnenlandse Zaken. Er moet ook een grotere coherentie komen tussen het externe optreden van de individuele EU-lidstaten. De bedreigingen waarmee de Unie wordt geconfronteerd zijn gemeenschappelijke dreigingen die de Unie met al haar naaste partners deelt. Multilaterale samenwerking in internationale organisaties en de creatie van partnerschappen met andere belangrijke actoren of regio’s moet de Unie daarom helpen bij het verwezenlijken van haar strategische doelstellingen. De Unie moet een evenwichtige relatie ontwikkelen met de Verenigde Staten. Ze moet zich de komende jaren ook concentreren op de ontwikkeling van strategische partnerschappen met Rusland, Japan, China, Canada en India, daar deze partners een steeds belangrijkere rol zullen spelen in hun respectieve regio’s alsook daarbuiten. 2.2. Andere ontwikkelingen inzake het GBVB/EVDB die een impact hebben op de veiligheidsen defensieconcepten van de Europese Unie Naast het Strategisch Concept van de Europese Unie hebben er zich voornamelijk het afgelopen jaar belangrijke ontwikkelingen voorgedaan die een impact hebben op de wijze waarop de Unie een antwoord wil bieden op de nieuwe veiligheidsomgeving en de nieuwe dreigingen. Enerzijds zijn er de initiatieven zoals geformuleerd in de Grondwet van de Europese Unie, anderzijds zijn er de beslissingen genomen op de Europese Raad van Brussel in december 2003 en juni 2004 maar die geen onderdeel uitmaken van de Europese Grondwet. In de Europese grondwet worden de doelstellingen en taken van het GBVB/EVDB geformuleerd, alsook de algemene bepalingen waarop dit beleid steunt. De grondwet omschrijft tevens via welke weg en aan de hand van welke mechanismen en instrumenten de Unie deze algemene bepalingen en doelstellingen kan realiseren. De grondwet formuleert bijzondere bepalingen inzake het gemeenschappelijk veiligheidsen defensiebeleid. De grondwet omschrijft de missies van de Europese Unie. Opvallend is dat niet langer de term “Petersbergtaken” wordt gehanteerd en dat er een uitbreiding van het takenpakket is waar te nemen. De Unie moet voortaan instaan voor ontwapeningsacties,

23

humanitaire en reddingsmissies, advies en bijstand op militair gebied, conflictpreventie en vredeshandhaving, missies van strijdkrachten met het oog op crisisbeheersing, met inbegrip van vredesstichting, alsook stabiliseringsoperaties na afloop van conflicten. Al deze taken kunnen – zo wordt gesteld – bijdragen tot de strijd tegen het terrorisme, ook door middel van steun aan derde landen om het terrorisme op hun grondgebied te bestrijden. De Raad kan de uitvoering van een missie toevertrouwen aan een groep lidstaten die dat willen en die over de nodige vermogens beschikken om een dergelijke opdracht uit te voeren. De grondwet omschrijft verder de creatie, de werking en de doelstellingen van het Europese bureau voor bewapening en strategisch onderzoek, dat moet resulteren in een verbetering van de militaire capaciteiten van de Unie en haar lidstaten. De grondwet bepaalt ook de werking van de permanente gestructureerde samenwerking die mogelijk maakt dat landen die voldoen aan bepaalde criteria intensiever samen kunnen werken aan de ontwikkeling van hun defensievermogens. De grondwet omvat ook een solidariteitsclausule die stelt dat de lidstaten solidair en samen moeten optreden indien een lidstaat slachtoffer is van een terreuraanslag, van een natuurramp of van een ramp veroorzaakt door menselijk optreden. De opname van een clausule van collectieve defensie bleek onrealistisch te zijn, toch stelt de grondwet dat wanneer het grondgebied van een lidstaat gewapenderhand wordt aangevallen, dat de overige lidstaten deze lidstaat hulp en bijstand moeten verlenen met alle middelen waarover ze beschikken. Wel hebben deze bepalingen – zo wordt er aan toegevoegd – geen invloed op het specifieke karakter van het veiligheidsen defensiebeleid van bepaalde lidstaten. Hiermee wordt impliciet verwezen naar het neutrale karakter van sommige EU-landen. De beslissingen die genomen werden op de Europese Raad van Brussel in december 2003 en juni 2004, maar die niet rechtstreeks vermeld staan in de Europese Grondwet betreffen de oprichting van een permanente EU-cel in de NAVO-hoofdkwartieren in Mons, de creatie van een autonome planningscel van de Europese Unie en de mogelijkheid tot oprichting van een tijdelijk “operations center” in geval van een crisis. Tot slot zijn er ook de formulering van de “Headline Goal 2010” en de creatie van de zogenaamde “Battle Groups” die een snelle interventie binnen de vijftien dagen mogelijk moeten maken. Naar deze tactische gevechtsformaties wordt evenwel ook in de Europese Grondwet verwezen. 2.3. Opmerking, betekenis en implicaties Het gezamenlijk Strategisch Concept van de Unie moet de legitimiteit van de EU-operaties verhogen. Wanneer immers duidelijk is welke concrete situaties de Unie wil aanpakken, onder welke voorwaarden en met welke middelen en instrumenten dan geniet een operatie die binnen dit kader ondernomen wordt een grotere legitimiteit. Deze legitimiteit moet de lidstaten overtuigen van de operaties en moet maken dat ze meer middelen ter beschikking stellen. De omschrijving van het takenpakket van de Unie moet ook leiden tot een betere

24

formulering van de militaire en civiele middelen die de Unie nodig heeft om haar doelstellingen te verwezenlijken24. Hoewel de formulering van het Strategisch Concept een belangrijke eerste stap vormt, is het tot nog toe onduidelijk wat de impact is van het document. Sommigen vrezen dat het belang van het document niet veel verder reikt dan een louter symbolische waarde, anderen, zoals Sven Biscop, zijn positiever en stellen dat het Strategisch Concept als instrument voor de beleidsvoerders een enorm potentieel in zich heeft. De strategie moet het buitenlandse beleid van de Unie vorm geven. Het moet het referentiepunt vormen voor en de stuwende kracht worden achter het externe optreden van de Unie. Er moet met andere woorden “een strategische cultuur ontwikkeld worden waarbij de beleidsmakers de reflex ontwikkelen waarbij ze automatisch teruggrijpen naar de oriëntaties van de strategie”25. De Unie moet pogen om de strategie te vertalen in een meer concrete aanpak. Wanneer men immers dieper ingaat op de antwoorden op de dreigingen of op bepaalde situaties blijkt dat de lidstaten het afgezien van algemene en vage bewoordingen vaak niet met elkaar eens raken. Deze oneensgezindheid blijkt duidelijk uit het verschil tussen de tekst van Solana zoals voorgesteld op de Europese Raad van Thessaloniki in juni 2003 en de definitieve versie enkele maanden later op de Europese Raad van Brussel in december 2003. De ontwerpversie werd opgesteld in april 2003 toen de lidstaten verdeeld waren over de oorlog in Irak en in het bijzonder over de politiek van “pre-emptive action” van de Verenigde Staten. Desalniettemin stond de eerste versie – die geschreven en sterk beïnvloed was door voornamelijk Robert Cooper, voormalig adviseur van Tony Blair inzake buitenlands beleid, die nu samenwerkt met Solana – positief tegenover het gebruik van “pre-emptive action”. Ook het feit dat de tekst vrij snel geformuleerd werd daar zij een antwoord moest bieden op de Amerikaanse politiek en de oorlog in Irak, speelde hierbij een belangrijke rol. Na enige bezinningstijd en de drie werkgroepen in Rome, Parijs en Stockholm staken steeds meer vragen de kop op en nam de onenigheid tussen de lidstaten toe. Op vraag van voornamelijk Duitsland en Frankrijk werd in de definitieve versie de verwijzing naar “pre-emptive action” achterwege gelaten en kwam te klemtoon te liggen op “preventief engagement”. Ook de verwijzing naar het gebruik van geweld werd vervangen door “een strategische cultuur die uitgaat van een vroegtijdige, snelle en waar nodig krachtige interventie”. De reden waarom de doctrine volgens velen is verwaterd, ligt voornamelijk in de oneensgezindheid tussen Groot-Brittannië enerzijds en Frankrijk en Duitsland anderzijds. De uitkomst van de definitieve versie werd volgens sommige diplomaten voornamelijk bepaald door het feit dat er nog steeds geen massavernietigingswapens in Irak waren gevonden, wat trouwens de officiële reden was voor de Amerikaans-Britse aanval op Irak. Als gevolg van de oneensgezindheid tussen de lidstaten blijft de Unie zitten met de vraag hoe en wanneer geweld te gebruiken26 27. 24

BISCOP Sven, De toekomst van het Europese defensiebeleid. Van instellingen naar operaties. In: Jaarboek Vrede en Veiligheid 2001. Studiecentrum voor Vredesvraagstukken van de KU Nijmegen. 25 BISCOP Sven, De Europese veiligheidsstrategie. Een ambitieuze mondiale agenda voor de Europese Unie. April 2004. 26 DEMPSEY Judy, European Union set to adopt softened security doctrine. In: The Financial Times. 5 Dec.2003.

25

Niet alleen bij de formulering van het Strategisch Concept, maar ook bij de terroristische aanslagen van 11 maart 2004 in Madrid bleek hoe moeilijk het is voor de Unie om te komen tot een gezamenlijke concrete aanpak van terrorismebestrijding, wat toch één van de centrale punten was van het veiligheidsplan van Solana. Evenals na de aanslagen in de Verenigde Staten drukten de staatshoofden en regeringsleiders na de aanslagen in Madrid hun wil uit om te komen tot een daadkrachtige en gezamenlijke aanpak van het terrorisme. Toch blijkt opnieuw dat de landen het vaak oneens zijn hoe het terrorisme concreet moet worden aangepakt en welke maatregelen daartoe moeten worden genomen. Hoewel de formulering van een gezamenlijk Strategisch Concept een belangrijke eerste stap is, moet de Unie zoals hierboven vermeld de strategie vertalen in concrete beleidsbeslissingen. De idee van permanente gestructureerde samenwerking, de oprichting van een bewapeningsagentschap alsook de herformulering van de militaire capaciteiten, de creatie van een autonome planningscel en de oprichting van “battle groups” moeten de Unie helpen om haar doelstellingen zoals geformuleerd in het Strategisch Concept te verwezenlijken. Veel zal afhangen van de samenwerking tussen de grote lidstaten. Wanneer Frankrijk, Duitsland en Groot-Brittannië samenwerken lijkt immers veel mogelijk. Voorbeelden hiervan zijn ondermeer juist de idee van de “battle groups”, alsook de overeenkomst betreffende de oprichting van een autonome planningscel van de Europese Unie. 2.4. De nationale veiligheidsen defensieconcepten van de nieuwe lidstaten De voornaamste reden waarom het zo moeilijk is om te komen tot een daadkrachtig en gezamenlijk Europees extern optreden, is het feit dat defensie en veiligheid nauw verbonden blijft met de soevereiniteit van de staat. Elk land wil de controle behouden over de veiligheid van zijn grondgebied en zijn burgers. Daarenboven wordt een dergelijk gezamenlijk project bemoeilijkt door het feit dat er zoals uit het vorige hoofdstuk is gebleken een zekere onenigheid bestaat tussen de lidstaten wat betreft de perceptie van de strategische omgeving die het gevolg is van voornamelijk geografische en historische karakteristieken. De nationale veiligheidsconcepten van de vijftien traditionele EU-lidstaten worden gekenmerkt door een relatief grote verscheidenheid. Hoewel de verscheidenheid mede wordt verklaard door de verschillen in de dreigingsperceptie, verschillen in geografische omvang, in de omvang van het militaire apparaat, de politieke status van het land en dergelijke is de verscheidenheid ook terug te brengen tot twee grote fundamentele verschillen. Enerzijds zijn er de EU-landen die ook lid zijn van de NAVO en anderzijds zijn er de neutrale landen. Dit onderscheid is niet alleen terug te vinden bij de Vijftien, maar manifesteert zich ook bij Tien.

27

DEMSEY Judy, Words of war : Europe’s first security doctrine backs away from a commitment to USstyle pre-emption. In: The Financial Times. 5 Dec. 2003.

26

2.4.1. De nieuwe EU-lidstaten die lid zijn van de NAVO Het externe beleid van de Centraal- en Oost-Europese EU-lidstaten staat volledig in het teken van hun Westerse oriëntatie en hun wil om zich te integreren in de Euro-Atlantische gemeenschap en structuren. Het veiligheidsbeleid van deze landen moet niet enkel beantwoorden aan het Strategische Concept van de Europese Unie, het moet ook in functie staan van het Strategisch Concept van de NAVO. Alle landen gaan uit van de ondeelbaarheid van de Europese veiligheid, waarbij ze de NAVO, de Europese Unie, de OVSE en de Raad van Europa als centrale bouwstenen van de veiligheid in de EuroAtlantische regio beschouwen. Toch legt ook hier weer elk land eigen accenten die het gevolg zijn van de eigen nationale veiligheidsperceptie. De Visegrad landen De Visegrad landen willen zich volledig integreren in de Westerse structuren. De NAVO is voor hen niet enkel het belangrijkste forum voor samenwerking inzake veiligheid en defensie, de organisatie vormt tevens de voornaamste pijler voor de politiek-militaire stabiliteit op het Europese continent. Ze stellen dat om hun nationale soevereiniteit te verdedigen en om hun beloftes – die voortvloeien in eerste instantie uit het NAVOlidmaatschap – na te komen, dat er een hervorming van hun strijdkrachten en militaire middelen is vereist. De veiligheidsconcepten van de landen zijn dan ook gericht op de uitbouw van efficiënte legers die in staat zijn om naast de traditionele taak van territoriale defensie een passend antwoord te bieden op de veiligheidsuitdagingen van de éénentwintigste eeuw. Hoewel de NAVO het belangrijkste veiligheidsmechanisme vormt voor de Centraal- en Oost-Europese landen, zal ook de toetreding tot de Europese Unie positieve gevolgen hebben voor de nationale veiligheid van deze voormalige sovjetsatellietstaten. Niet alleen zullen de landen via het GBVB/EVDB kunnen meebouwen aan de internationale veiligheid en stabiliteit, ook zal de deelname aan de eenheidsmarkt en de gezamenlijke handelspolitiek en het ontvangen van steunmaatregelen een positieve impact hebben op de veiligheid van deze landen. Het EU-lidmaatschap moet deze nieuwe lidstaten ook helpen in hun strijd tegen de georganiseerde misdaad, de illegale handel in drugs, wapens en andere. Een belangrijke plaats in het buitenlands en veiligheidsbeleid van deze landen is ook de regionale en bilaterale samenwerking die in eerste instantie vormt krijgt binnen het kader van de “Visegrad Four”². Andere voorbeelden van regionale samenwerking betreffen ondermeer het Centraal-Europese Initiatief (CEI) en de “Central European Nation’s Cooperation in Peace Support” (CENCOOP). Ook op militair vlak is er een nauwe samenwerking tussen de verschillende landen door ondermeer de ondertekening van talrijke bi- en multilaterale akkoorden, het uitvoeren van gezamenlijke militaire trainingen en het uitbouwen van diverse militaire samenwerkingsverbanden. Voorbeelden hiervan zijn ondermeer het Hongaars-Roemeens Peacekeeping Bataljon, het Tsjechisch-Slowaakse bataljon, de Tsjechisch-Pools-Slowaakse Brigade, de Hongaars-Italiaans-Sloveense Multinationale Brigade, het Hongaars-Roemeens-Slowaaks-

27

Oekraïense militaire samenwerkingsverband, het Pools-Oekraïense Bataljon (POLUKRBAT), het Litouws-Poolse Bataljon (LITPOLBAT). Polen maakt tevens deel uit van de Multinational Stand-by High Readiness Brigade van de Verenigde Naties (SHIRBRIG). Tsjechië en Hongarije zijn waarnemers van deze brigade van de VN. Naast deze gezamenlijke uitgangspunten inzake de veiligheidsen defensieconcepten zijn er nog een aantal specifieke nationale kenmerken. Zo wordt het veiligheidsen defensiebeleid van Hongarije in belangrijke mate mee vorm gegeven door de problematiek rond de Hongaarse minderheden in het buitenland en is het in hoofdzaak Polen dat het juiste evenwicht poogt te vinden tussen de integratie in de Westerse structuren enerzijds en het behoud van de betrokkenheid bij Oost-Europa anderzijds.

De Baltische Staten Ook de Baltische Staten zijn ervan overtuigd dat hun nationale veiligheid enkel gerealiseerd kan worden binnen het raamwerk van een ruimer Europees veiligheidssysteem waarbij bijzondere aandacht is weggelegd voor de NAVO en de transatlantische samenwerking. Ook voor de Estland, Letland en Litouwen leek het lidmaatschap van zowel de NAVO als van de Europese Unie de beste garantie voor het behoud van de nationale, regionale en Europese veiligheid en stabiliteit. Een belangrijk argument voor de Balten hierbij is dat door de toetreding tot beide organisaties ze een meer evenwichtige dialoog kunnen aangaan met de Russische Federatie. Evenals de andere Centraal- en Oost-Europese landen hechten deze landen bijzondere aandacht aan regionale en bilaterale samenwerking zodat ondermeer op vlak van defensie aanzienlijke vooruitgang kan worden geboekt. De belangrijkste voorbeelden van de onderlinge militaire samenwerking tussen de Baltische Staten zijn het Baltische infanteriebataljon (BALTBAT), het Baltic Air Surveillance Network (BALTNET), het Baltic Naval Squadron (BALTRON), het Baltic Defence College (BALTDEFCOL). Andere samenwerkingsprojecten, die zich weliswaar nog in hun ontwikkelingsfase bevinden zijn BALTCCIS dat moet leiden tot een gezamenlijk commando-, controle- en informatiesysteem en BALTPERS dat een gezamenlijk beheer van het personeel mogelijk moet maken28. Litouwen is als enige Baltische Staat lid van de SHIRBRIG van de VN. Zoals reeds vermeld, beschikten de Baltische Staten bij hun onafhankelijkheid niet over een eigen nationaal leger. Samen met de oprichting van de strijdkrachten moest ook een defensieconcept geformuleerd worden, wat niet altijd even gemakkelijk was. Zoals ook het geval was bij de Visegrad landen zijn er – voornamelijk door de gedeelde dreigingspercepties, de gemeenschappelijke veiligheidsbelangen en door de onderlinge samenwerking – belangrijke overeenkomsten in de nationale veiligheidsconcepten. Wel lijken de defensieconcepten een aantal tegenstrijdige principes met elkaar te willen verzoenen. Zo is het onwaarschijnlijk, gezien de beperkte middelen waarover de strijdkrachten kunnen beschikken, dat er enerzijds voldoende middelen kunnen worden 28

VAN CAMP Serge, De veiligheidsen defensiepolitiek van de Baltische Staten. In: Veiligheid en Strategie. Nr. 8. jan. 2004.

28

vrijgemaakt voor de totale verdediging en de verdediging van het grondgebied, wat een algemene dienstplicht en een omvangrijk mobilisatiemechanisme vereist, en dat anderzijds de strijdkrachten gemoderniseerd worden waardoor ze voldoen aan de NAVO-vereisten. Wel wordt verwacht dat als gevolg van de NAVO-toetreding de noodzakelijke interoperabiliteit met de strijdkrachten van de bondgenoten meer op de voorgrond zal treden29. Slovenië Evenals de hierboven vermelde Centraal- en Oost-Europese landen poogt Slovenië zijn veiligheid te bewerkstelligen door deel te nemen aan de Westerse en Europese samenwerkingsverbanden. Evenals de Visegrad landen en de Baltische Staten is het Sloveense defensiebeleid gebaseerd op afschrikking en verdediging met nationale defensiecapaciteiten enerzijds en een samenwerking met de geallieerden anderzijds. Evenals het geval is bij Hongarije bekleden de ontwikkelingen in de Westelijke Balkan een belangrijke plaats in het veiligheidsbeleid van de voormalige Joegoslavische deelstaat. Slovenië is lid van CENCOOP en neemt samen met Italië en Hongarije deel aan de Multinational Land Force (MLF), die tegen eind 2004 operationeel moet zijn voor NAVOen EU-geleide operaties. 2.4.2. De nieuwe neutrale EU-lidstaten Malta De veiligheidsen defensieconcepten van Malta worden bepaald door de geostrategische ligging van het eiland als geografisch centrum van het Middellandse-Zeegebied. Een eerste gevolg van deze centrale ligging is de wil van het eiland om goede relaties uit te bouwen met de andere Euromediterrane landen. Door een pro-actief buitenlands beleid te voeren, door een actieve rol te spelen in internationale organisaties, door actief te participeren in het Barcelonaproces en door actief op te treden op het Mediterrane Forum, wil Malta een veilige omgeving creëren en goede betrekkingen ontwikkelen met de omliggende landen. De integratie in de economische en politieke samenwerkingsverbanden – in eerste instantie de Europese Unie – moet de regionale samenwerking bevorderen en bijdragen tot de creatie van een veilige geostrategische omgeving. Een bijkomend maar eerder indirect gevolg van de centrale ligging van het eiland in de Middellandse Zee, is de keuze voor een beleid van actieve neutraliteit. In het verleden werd het eiland meermaals door vreemde overheersers bezet daar het een felbegeerde voorpost vormde. Hoewel Malta niet langer dezelfde strategische waarde heeft als het had doorheen de geschiedenis, hebben de negatieve ervaringen ervoor gezorgd dat het eiland niet langer betrokken wil raken bij mogelijke conflicten.

29

VAN CAMP Serge, De veiligheidsen defensiepolitiek van de Baltische Staten. In: Veiligheid en Strategie. Nr. 8. jan. 2004.

29

Enerzijds lijkt de regering het neutraliteitsbeginsel dat grondwettelijk is vastgelegd heel eng en strikt interpreteren. Zo heeft het eiland in tegenstelling tot de andere neutrale lidstaten geen geloofwaardige defensiecapaciteit uitgebouwd en neemt het land niet deel aan vredesondersteunende operaties. Anderzijds heeft Malta evenwel in 1980 een bijstandsovereenkomst getekend met Italië waarbij deze laatste zich onder bepaalde voorwaarden engageerde om maatregelen uit te werken om het eiland te beschermen. De overeenkomst sluit een militaire bijstand niet uit indien de soevereiniteit van Malta zou worden bedreigd. Daarenboven is er een Italiaans technisch detachement op het eiland aanwezig dat de opleiding en training van het Maltese leger moet ondersteunen. Opmerkelijk is ook dat het voorbije jaar talrijke oorlogsschepen en militaire vliegtuigen het eiland hebben aangedaan en het eiland haar faciliteiten ter beschikking heeft gesteld voor landen zoals Groot-Brittannië en de Verenigde Staten voor hun oorlog in Irak. Het neutraliteitsprincipe werd weinig besproken of in vraag gesteld. Met het oog op de toetreding tot de Unie en haar gemeenschappelijk veiligheidsen defensiebeleid ontstond er desalniettemin een zekere polemiek omtrent de neutraliteitspolitiek van het eiland. Cyprus In tegenstelling tot Malta zijn de veiligheidsperceptie alsook het veiligheidsen defensiebeleid van Grieks-Cyprus nadrukkelijk en bijna uitsluitend toegespitst op de eigen interne problematiek. Het Grieks-Cypriotische veiligheidsbeleid wordt evenals de dreigingsperceptie van het eiland bepaald door de aanwezigheid van de meer dan 30.000 Turkse militairen die 37% van het Grieks-Cypriotische grondgebied bezetten. Deze rechtstreekse militaire dreiging maakt niet alleen dat Grieks-Cyprus zijn militaire capaciteit continu tracht te versterken, het heeft er ook toe bijgedragen dat de Grieks-Cyprioten zich resoluut tot Europa hebben gericht. De integratie in de Europese Unie en de deelname aan het EVDB moeten op termijn leiden tot een oplossing van het conflict. Ondanks haar neutraliteitsprincipe is Grieks-Cyprus een sterke voorstander van het GBVB, inclusief het EVDB dat niet alleen moet leiden tot een oplossing van het Cypriotische conflict, maar dat tevens een instrument is om de welvaart van de gehele internationale gemeenschap te verbeteren. De schaarse middelen en de geografische omvang van het eiland beperken de mogelijkheden om een passend antwoord te bieden op de reële militaire dreiging waarmee de Grieks-Cyprioten worden geconfronteerd. Als gevolg hiervan kan Grieks-Cyprus slechts een beperkte afschrikking en uitsluitend defensieve objectieven nastreven. Bijkomende steun moet komen van het “Garantieverdrag” met Griekenland dat de onafhankelijkheid, de territoriale integriteit en de veiligheid van Cyprus moet verzekeren. De ondertekening van een gemeenschappelijke defensiedoctrine tussen beide in 1993 betekende een versterking van de Griekse steun voor Zuid-Cyprus. Deze overeenkomst legde de basis voor een gezamenlijke defensie waarbij de Griekse strijdkrachten GrieksCyprus militair zouden bijstaan in geval de Turkse troepen zouden oprukken.

30

In tegenstelling tot de neutrale EU-landen Ierland, Finland, Oostenrijk, en Zweden wordt de neutraliteitspolitiek in Malta en Cyprus niet echt ter discussie gesteld. Daarenboven hebben Malta en Grieks-Cyprus in tegenstelling tot de vier neutrale EU-landen geen geloofwaardige defensiecapaciteit uitgebouwd en nemen de landen niet deel aan internationale vredesondersteunende operaties. De eilanden maken geen deel uit van het Partnership for Peace van de NAVO. 2.5. Besluit Het definiëren van de veiligheidsen defensieconcepten op Europees niveau kreeg een belangrijke impuls door de formulering van een gezamenlijk Strategisch Concept, alsook door tal van andere belangrijke ontwikkelingen op vlak van Europese defensie zoals ondermeer de initiatieven geformuleerd in de Europese Grondwet, de oprichting van een permanente EU-cel in de NAVO-hoofdkwartieren en de creatie van een autonome planningscel van de Unie. Ondanks deze positieve ontwikkelingen blijft een gezamenlijk en krachtdadig Europees optreden niet voor de hand liggend. Een belangrijke verklaring hiervoor is dat er nog steeds een relatieve onenigheid bestaat onder de lidstaten inzake hun perceptie van de strategische omgeving. Deze relatieve onenigheid heeft ook tot gevolg dat de nationale veiligheidsen defensieconcepten van de lidstaten gekenmerkt worden door een relatief grote verscheidenheid. Ook bij de nieuwe lidstaten is een zekere verscheidenheid inzake de nationale defensieconcepten terug te vinden. De verscheidenheid betreft in hoofdzaak de verschillen tussen de neutrale landen en de landen die lid zijn van de NAVO. Naast de formulering van enkele specifieke nationale accenten staan de veiligheidsen defensieconcepten van de Visegrad landen, de Baltische Staten en Slovenië volledig in het teken van het EVDB van de Europese Unie en het beleid van de NAVO. De landen willen zich volledig integreren in de Euro-Atlantische gemeenschap en structuren en benadrukken de ondeelbaarheid van de Europese veiligheid. Regionale samenwerking moet hen niet alleen helpen dit gezamenlijk objectief te verwezenlijken, het moet ook leiden tot regionale stabiliteit, wat de tweede centrale pijler is van hun buitenlands beleid. Hun in belangrijke mate gedeelde dreigingspercepties, de gemeenschappelijke veiligheidsbelangen en de onderlinge militaire samenwerking maken dat er een belangrijke convergentie ontstaat tussen hun nationale veiligheidsconcepten, zeker bij de Baltische Staten.

31

De neutrale landen Cyprus en Malta zijn geen lid van de NAVO. Hun veiligheidsen defensieconcepten staan in het teken van hun geografische centrale ligging in het Middellandse-Zeegebied. De landen willen dan ook goede relaties uitbouwen met de andere Euromediterrane landen. Ook de integratie in ondermeer de Europese Unie moet de regionale samenwerking en de veiligheid bevorderen. Hoewel ook Cyprus nadrukkelijk aandacht besteedt aan de regionale veiligheid, staan de veiligheidsen defensieconcepten van Cyprus bijna uitsluitend in het teken van de militaire dreiging vanuit Turks-Cyprus en Turkije. De rechtstreekse militaire dreiging maakt niet alleen dat Grieks-Cyprus zijn militaire uitrusting continu tracht te versterken, het heeft er ook toe bijgedragen dat de Grieks-Cyprioten zich resoluut tot Europa hebben gericht.

32

3. Allianties en Internationale Samenwerking

3.1. Internationale, regionale en bilaterale samenwerking Reeds binnen de vijftien EU-lidstaten bestaat er een zekere verscheidenheid inzake lidmaatschap van internationale organisaties. Zo zijn Frankrijk en Groot-Brittannië permanente leden van de VN-veiligheidsraad en zijn Frankrijk Duitsland, Italië en GrootBrittannië lid van de G8, één van de machtigste niet-militaire fora. Tot slot bestaat er een belangrijke asymmetrie betreffende het lidmaatschap van de WEU. Elf van de vijftien traditionele EU-lidstaten (België, Denemarken Duitsland, Frankrijk, Griekenland, Groot-Brittannië, Italië, Luxemburg, Nederland, Portugal en Spanje) zijn lid van de NAVO en zijn daardoor gebonden aan de clausule van collectieve defensie onder Artikel V van het Verdrag van Washington. Tien van de vijftien landen (dezelfde als hierboven behalve Denemarken) zijn ook lid van de WEU en hebben zich verbonden tot een gelijkaardig, doch verregaander, Artikel 5 van het Verdrag van Brussel. Vier van de vijftien EU-lidstaten (Finland, Ierland, Oostenrijk en Zweden) zijn neutrale landen en hebben het statuut van waarnemer in de WEU. Ook onder de tien nieuwe EU-leden bestaat een zekere verscheidenheid inzake lidmaatschap, dit zowel van internationale organisaties, als regionale samenwerkingsverbanden. Alle nieuwe lidstaten zijn, zoals de traditionele EU-landen, lid van de VN, de OVSE en de Raad van Europa. Hoewel acht van de tien landen lid zijn van de NAVO, maken Hongarije, Polen en Tsjechië reeds enkele jaren deel uit van het bondgenootschap. Estland, Letland, Litouwen, Slovenië en Slowakije zijn pas eind maart 2004 toegetreden tot de Alliantie. Sinds hun toetreding tot de NAVO, zijn de landen niet langer geassocieerde partners van de WEU, maar hebben ze daarentegen de status van geassocieerde leden verkregen. Malta en Cyprus zijn zoals reeds aangegeven neutrale landen. Ze zijn op geen enkele manier partners of leden van de WEU, zijn geen lid van de NAVO en nemen niet deel aan het PfP van de NAVO. Bovendien geldt er voor beide landen een specifieke procedure met betrekking tot de EU-NAVO verhouding. Elk van de nieuwe lidstaten wil actief optreden zowel op internationale fora, in regionale organisaties als in bilaterale samenwerkingsverbanden. Participatie in deze organisaties moet hen niet enkel toelaten een rol te spelen die ze anders nooit zouden kunnen vervullen, hun deelname vormt ook een instrument om hun eigen veiligheid te bewerkstelligen. De toetredende landen hechten een bijzonder belang aan hun onderlinge en regionale samenwerking. De Baltische Staten onderschrijven – zoals reeds vermeld – diverse gezamenlijke projecten ook op vlak van defensie en Hongarije, Polen, Tsjechië en Slowakije vormen sinds 1991 de Visegrad Four, waarbij ze samenwerken op tal van gebieden gaande van buitenlandse en binnenlandse aangelegenheden, economische,

33

militaire, educatieve en culturele kwesties. Ook wetenschap, techniek, infrastructuur en andere zijn onderwerp van de regionale samenwerking tussen de vier landen. 3.2. De Westerse Gemeenschap en de Westerse structuren Zoals reeds benadrukt hebben de Centraal- en Oost-Europese landen sinds hun onafhankelijkheid ervoor geopteerd om zich te integreren in de Westerse gemeenschap en de Westerse structuren. Centraal in dit streven stond hun wil om toe te treden tot de Europese Unie en de NAVO. Het lidmaatschap van de NAVO moet ervoor zorgen dat deze landen niet langer alleen moeten instaan voor hun veiligheid. Hoewel ook de Unie moet bijdragen tot hun algemene veiligheid, verwachten de nieuwe leden van de Unie in eerste instantie economische en financiële steun van de Unie. 3.2.1. NAVO Hongarije, Polen en Tsjechië zijn reeds sinds 1999 lid van de NAVO. Slovenië, Slowakije, Estland, Letland en Litouwen traden – samen met Roemenië en Bulgarije – in maart 2004 officieel toe tot de Alliantie. Terwijl de strategische en politieke motivaties die aan de basis lagen voor de uitbreiding van de Alliantie naar Centraal- en Oost-Europa door de Westerse wereld nauwelijks onderwerp van discussie hebben uitgemaakt, rijst meer dan eens de vraag welke militaire meerwaarde deze landen de NAVO kunnen bieden?

3.2.1.1. Voorbereiding lidmaatschap, algemeen De NAVO telde bij haar oprichting in 1949 twaalf leden, maar ze heeft doorheen haar geschiedenis steeds nieuwe landen opgenomen. Als gevolg van het einde van de Koude Oorlog, met het oog op een verbetering en hervorming van de Euro-Atlantische veiligheidsstructuur en als antwoord op de wens van de voormalige communistische landen om toe te treden tot de Alliantie besloot de organisatie het Partnership for Peace (PfP) uit te bouwen, dat de nieuwe relaties tussen de Alliantie en de partnerlanden vorm moest geven. Het jaar nadien, in 1995, werd een studie gemaakt over een mogelijke uitbreiding van de Alliantie met enkele van deze voormalige Oostbloklanden. Het rapport stelde dat met het einde van de Koude Oorlog en het verdwijnen van het Warschaupact zowel een nood als een unieke opportuniteit was ontstaan om de veiligheid in de gehele Euro-Atlantische gemeenschap te verbeteren. De Alliantie stelde dat de opname van de voormalige communistische landen de veiligheid en de stabiliteit in de Euro-Atlantische gemeenschap zou versterken en dat het zou leiden tot een verdere politieke en militaire integratie, die zou aansluiten bij de uitbreiding van de Europese Unie en de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa. De uitbreiding zou de democratische hervormingen in deze landen bevorderen, zou bijdragen tot de samenwerking, consultatie en consensus-building en zou leiden tot goede naburige relaties in de hele Euro-Atlantische regio. De uitbreiding

34

moet – aldus het rapport – tevens de transparantie in de defensieplanning en de militaire uitgaven verhogen. De uitbreiding zal ook een positieve invloed hebben op de mogelijkheid van de Alliantie om bij te dragen tot de Europese en internationale veiligheid en tot vredesoperaties van de VN of de OVSE. Tot slot moet de opname van de nieuwe leden resulteren in een versterking en uitbreiding van het transatlantische partnerschap. Een jaar na de publicatie van de studie werden gesprekken gestart met twaalf partnerlanden die wensten toe te treden tot de Alliantie en werden tal van maatregelen genomen om deze landen klaar te stomen voor lidmaatschap. Met het einde van de Koude Oorlog en de implosie van de Sovjet-Unie moesten de Baltische Staten en Slovenië een nationale strijdkracht helemaal van de grond af opbouwen. Hongarije, Polen, Tsjechië, Slowakije en ook Bulgarije en Roemenië bleven van hun kant zitten met een strijdkracht die georganiseerd was volgens het sovjetmodel en die gericht was op het uitvoeren van taken binnen het Warschaupact. Deze strijdkrachten waren – zoals ondermeer Andrzei Karkoszka benadrukt – te omvangrijk voor de nieuwe internationale situatie en de hoge defensie-uitgaven legden een te grote druk op de zwakke prille nationale economieën. Als gevolg hiervan werden de defensie-uitgaven beperkt, werd de omvang van de legers gereduceerd, kregen de troepen nieuwe taken, werden de meeste aankoopprogramma’s stopgezet en werden de trainingsniveau’s verlaagd30. Het vooruitzicht om toe te treden tot de NAVO vormde een belangrijke stimulans om bijkomende hervormingen door te voeren. Het ging in eerste instantie om verdere reducties van het aantal manschappen, het ontwikkelen van troepen die in staat zijn om deel te nemen aan vredesoperaties en een verhoging van de defensie-uitgaven. Naast de politieke druk die voortvloeide uit het vooruitzicht van het NAVO-lidmaatschap, beschikte de Alliantie ook over een institutioneel kader om de nodige hervormingen concrete vorm te geven. Het betreft met name het “Partnership for Peace” (PfP) en het daarbij horende “Planning and Review Process” (PARP). De Baltische Staten, Slowakije, Slovenië alsook Bulgarije en Roemenië die pas in maart 2004 toetraden, werden ook voorbereid aan de hand van het “Membership Action Plan”, dat voortvloeide en steunde op de problemen die Polen, Hongarije en Tsjechië ondervonden bij hun toetreding enkele jaren eerder. Ook de deelname in het kader van het PfP aan de NAVO-geleide vredesoperaties in de Balkan heeft bijgedragen tot de professionalisering van de strijdkrachten van de deelnemende landen. Het PfP is bij de voorbereidingen van de toetreding van Polen, Hongarije en de Tsjechische Republiek – aldus Karkoszka – een effectief instrument gebleken om te komen tot de uitbouw professionele contacten, de harmonisering van de maatstaven en procedures en het wegwerken van technische en organisatorische verschillen. Toch is achteraf gebleken dat het PfP en het PARP onvoldoende waren en dat de militaire hervormingen veel complexer bleken dan verwacht. Een allesomvattende en langetermijngerichte strategie ontbrak in de 30

KARKOSZKA Andrzei, De uitbreiding onder de loep. In de voetstappen treden. In: NATO Review. Voorjaar 2002.

35

nationale hervormingsplannen. Bovendien waren de plannen niet in overeenstemming met de realiteit en waren ze onvoldoende gefinancierd. De paraatheid van de troepen en wapensystemen was slecht, de technologische kloof was groot en er was onvoldoende personeel dat kon worden vrijgemaakt om op te treden binnen de structuren van de NAVO. Ook de politieke veranderingen en de wijzigingen in het systeem zoals de democratische en civiele controle van de strijdkrachten waren moeilijk door te voeren31.

3.2.1.2. Voorbereiding lidmaatschap, Partnership for Peace en Membership Action Plan Het Partnership for Peace dateert van de NAVO-top in Brussel in januari 1994. Deelname aan het PfP werd opengesteld voor alle landen die participeerden in de Noord-Atlantische Samenwerkingsraad en voor alle landen die deelnamen aan de Conferentie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa, sinds 1995 de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa. Sinds hun toetreding tot de NAVO zijn Polen, Hongarije en Tsjechië, alsook de Baltische Staten, Slovenië, Slowakije, Bulgarije en Roemenië niet langer lid van het PfP. Het programma, dat een daadwerkelijk partnerschap poogt uit te bouwen tussen elk partnerland en de NAVO, spitst zich toe op defensiegerelateerde samenwerking32. De moeilijkheden waarmee Hongarije, Polen en Tsjechië geconfronteerd werden bij hun defensiehervormingen leidden zoals reeds vermeld in april 1999 tot de formulering van het zogenaamde Membership Action Plan. In vergelijking tot het PfP en het PARP is het MAP een robuuster programma dat de prestaties van de deelnemende landen beter kan beoordelen. Daarenboven verschaft het de deelnemende landen een beter inzicht in de eisen die het toekomstige lidmaatschap met zich zal brengen. Zoals bij het PfP kunnen de aspirant-leden vrij kiezen welke elementen van het MAP het beste aansluiten bij hun nationale prioriteiten en specifiek situatie. Elk land volgt een nationaal programma dat jaarlijks wordt geactualiseerd en dat de voorbereidingen omvat op vlak van politieke en economische aspecten, veiligheid, militaire en defensieaangelegenheden, de middelen alsook wettelijke onderwerpen. Elk land beschikt over eigen doelstellingen en een eigen tijdsschema waarin de objectieven moeten worden verwezenlijkt. Het programma geeft feedback over de vooruitgang van de landen, dit zowel aan de hand van politiek en technisch advies als door een jaarlijkse bijeenkomst van de NAVO en het partnerland waarin de vooruitgang wordt geëvalueerd. Het programma coördineert de hulp die de NAVO en haar leden bieden aan de aspirant-leden op het vlak van defensie. Op het politieke en economische vlak moeten de aspirant-landen op een vreedzame wijze een einde maken aan elk internationaal, etnisch of territoriaal dispuut. Ze moeten de mensenrechten respecteren, de nodige instrumenten creëren voor de democratische controle van hun strijdkrachten en de stabiliteit en welvaart bevorderen door de uitbouw van een 31

KARKOSZKA Andrzei, De uitbreiding onder de loep. In de voetstappen treden. In: NATO Review. Voorjaar 2002. 32 NATO. NATO Handbook. The opening up of the Alliance. Partnership for Peace. Aim and scope. 2001.

36

vrijemarkteconomie, een sociale rechtspraak en de nodige aandacht voor de leefomgeving. Wat de militaire en defensiegerelateerde aspecten betreft, moeten de landen in staat zijn om bij te dragen tot het systeem van collectieve defensie, alsook tot de nieuwe taken van de Alliantie. De landen moeten voldoende financiële middelen vrijmaken opdat ze hun verplichtingen verbonden aan hun eventueel toekomstig lidmaatschap kunnen nakomen. De veiligheidsaspecten concentreren zich op de procedures die de veiligheid van geheime informatie moeten waarborgen. Tot slot moeten de landen ervoor zorgen dat de wettelijke instrumenten en akkoorden die betrekking hebben op de samenwerking binnen de NAVO in overeenstemming zijn met de nationale wetgeving. Hoewel het MAP erop gericht is om de aspirant-leden voor te bereiden op hun participatie binnen de NAVO, biedt deelname aan het MAP per definitie geen garantie op lidmaatschap. De beslissing om aspirant-leden uit te nodigen om toetredingsonderhandelingen aan te vatten wordt door de NAVO genomen bij consensus en op een case-by-case-basis33.

3.2.1.3. Het NAVO-lidmaatschap Tsjechië, Hongarije en Polen werden op de NAVO-top van Madrid in 1997 uitgenodigd om toe te treden tot de NAVO, in maart 1999 werden de drie landen officieel lid. De Baltische Staten, Slowakije, Slovenië, alsook Roemenië en Bulgarije werden pas op de NAVO-top in Praag in december 2002 uitgenodigd om toe te treden tot de Alliantie. Er werden slechts twee rondes toetredingsonderhandelingen gehouden, terwijl er met het oog op de toetreding van Hongarije, Polen en Tsjechië nog vier rondes waren. De reden hiervoor was dat veel onderwerpen reeds tijdens het PARP waren behandeld. Op 29 maart 2004 traden deze zeven landen officieel toe tot de Alliantie. Al deze voormalige communistische landen willen behoren tot die gemeenschap van democratische landen en deel uitmaken van een veiligheidssysteem dat voorziet in een collectieve defensie. Het NAVO-lidmaatschap betekent in deze context niet enkel een veiligheidsgarantie, het vormt tevens een belangrijk instrument voor bredere internationale samenwerking. Toch zijn er nuances in de motieven voor toetreding. Zo zien bijvoorbeeld de Baltische Staten hun toetreding tot de Alliantie in eerste instantie als een definitieve afrekening met het verleden en beschouwen ze hun lidmaatschap als het uitgelezen instrument voor het vormen van een tegengewicht voor hun grote Russische buur. Door toe te treden tot de NAVO kan Slowakije op zijn beurt afrekenen met herinneringen aan een populistisch en nationalistisch verleden gedurende de eerste jaren na de onafhankelijkheid. Slovenië wil met zijn toetreding tot de NAVO dan weer een krachtig signaal geven dat het meer bij het Westen hoort dan bij de Balkan.

33

NATO. NATO Handbook. The opening up of the Alliance. The process of NATO enlargement. The Membership Action Plan. 2001.

37

Ondanks hun toetreding zijn al deze landen – met het oog op een volledige integratie binnen de NAVO – bezig met een herstructurering van hun strijdkrachten. Hoewel de landen via het PfP en in het geval van de Baltische Staten, Slowakije, Slovenië, Bulgarije en Roemenië ook aan de hand van het MAP voorbereid werden op hun lidmaatschap, kampen ze nog steeds met belangrijke tekortkomingen. Het globale objectief van de landen is te komen tot professionele en meer mobiele strijdkrachten die goed uitgerust zijn en die voldoen aan de interoperabiliteitsvereisten van de Alliantie. Als gevolg van de toetreding tot het Bondgenootschap heeft het veiligheidsconcept van de landen een nieuwe invulling gekregen. Niet alleen kwam er een wijziging van hun veiligheidsen defensieconcept, het NAVO-lidmaatschap had een invloed op het gehele defensiesysteem van die landen. Met het oog op de integratie binnen de NAVO en als antwoord op de vele tekortkomingen, zijn de landen bezig met een grondige doorlichting van hun defensie waarbij het militaire apparaat wordt hervormd, de strijdkrachten nieuwe taken en opdrachten krijgen, de defensie-budgetten worden verhoogd en de militaire uitrusting wordt gemoderniseerd. De NAVO stelde in 1995 in haar studie voorafgaand aan de uitbreiding dat de mogelijkheid van de aspirant-landen om militair bij te dragen tot het systeem van collectieve defensie, alsook tot vredesoperaties en andere nieuwe taken van de Alliantie een belangrijke rol zou spelen bij de beslissing hen al dan niet uit te nodigen om toe te treden tot de organisatie. De bondgenoten zouden bij consensus beslissen over elk van de landen. Hun beslissing zou gebaseerd zijn op hun oordeel of het lidmaatschap van het betreffende land al dan niet zou bijdragen tot de veiligheid en stabiliteit in de Noord-Atlantische gemeenschap. Ondanks deze retoriek wordt, zoals reeds vermeld, de militaire meerwaarde van de nieuwe leden meer dan eens in vraag gesteld. De uitbreiding van de NAVO lijkt dan ook in eerste instantie ingegeven te zijn door politieke en strategische belangen. In wat volgt zal dieper worden ingegaan op de militaire bijdrage en/of meerwaarde van de nieuwe leden.

3.2.1.4. Het NAVO-lidmaatschap, de Visegrad landen Zoals reeds vermeld, traden Hongarije, Polen en Tsjechië in maart 1999 toe tot het Bondgenootschap. Ondanks hun significante deelname aan talrijke NAVO-operaties, blijft hun bijdrage tot de Alliantie ondermaats en minder positief dan aanvankelijk gehoopt. De landen bleken onvoldoende voorbereid op hun lidmaatschap en ondanks structurele defensiehervormingen blijven ze kampen met belangrijke tekortkomingen inzake militaire capaciteiten, defensie-uitgaven en interoperabiliteit. Volgens sommigen zou ook het strategische belang van Hongarije afnemen. De geopolitieke positie en de nichecapaciteiten waarover het land beschikt en die voordelig bleken tijdens de operatie in Kosovo (zoals de Host Nation Support, het logistieke centrum in Taszar en de overvliegrechten) zullen aan belang inboeten. Bulgarije en Roemenië lijken immers op vlak van luchthavens, havens en toegang tot conflictgebieden in de Balkan en het MiddenOosten meer te kunnen bieden34. In het kader van het specialisatieproces binnen de NAVO 34

MAGYARICS, Tamas, Hungary and the Prague Summit. In: Atlantisch Perspectief. Apr. 2002.

38

gaat de aandacht van Hongarije in eerste instantie uit naar de ontwikkeling van civielmilitaire capaciteiten, naar de eenheden van de militaire politie, waterbevoorrading en het bouwen van bruggen. Tsjechië wil zich in eerste instantie toeleggen op de bescherming tegen massavernietigingswapens. Tsjechië dirigeerde de eerste rotatie van het NBCbataljon van de NAVO dat eind 2003 werd gelanceerd op de basis van Liberec in Tsjechië. Evenals de andere Visegrad landen heeft Slowakije reeds talrijke malen deelgenomen aan NAVO-geleide operaties. Slowakije wil zich in het bijzonder specialiseren in chemische, biologische en radiologische verdedigingscapaciteiten. Het land wil zich ook verder toeleggen op de eenheden voor ontmijning. 3.2.1.5. Het NAVO-lidmaatschap, de Baltische Staten De Baltische Staten kunnen slechts een heel beperkte bijdrage leveren tot de NAVO. Niet alleen hebben de drie landen samen een bevolkingsaantal van slechts 8 miljoen en zijn ze ook in oppervlakte kleine staten, elk van de drie landen heeft daarenboven een actieve strijdkracht van minder dan 10.000 manschappen. Als gevolg van hun NAVO-lidmaatschap hebben de landen dan ook hun defensiebudget opgetrokken en hebben ze hun onderlinge militaire samenwerking opgedreven. De Baltische Staten beklemtoonden in de periode voorafgaand aan hun lidmaatschap dat hun uitsluiting tot de NAVO een negatief signaal zou zijn voor alle Russische buurlanden, dat het de Russische aspiraties zou aanmoedigen en dat het deze landen vatbaarder zou maken voor economische en politieke druk vanuit Moskou. Met het lidmaatschap van de Baltische Staten wordt daarenboven een potentiële bron van onstabiliteit aan de oostgrens van de Alliantie weggenomen, maar ook de Baltische kustlijn, die een belangrijke rol vervult bij het transport van economische en militaire goederen, kan de NAVO – aldus Estland, Letland en Litouwen – een belangrijke meerwaarde bieden. De landen dragen tevens sinds lange tijd bij tot de NAVO-operaties35. De meest relevante meerwaarde van de Baltische Staten ligt waarschijnlijk in de toegang tot hun grondgebied en luchtruim wat een belangrijke rol kan spelen bij het ontplooien en ondersteunen van NAVO-operaties. Evenals de Visegrad-landen beschikken de Baltische Staten tot slot over een aantal zogenaamde “niche”- capaciteiten. Estland spitst zich toe op de militaire politie en de eenheden voor het leggen en ontruimen van mijnen. De sterkste troeven van Letland liggen in de eenheden van de militaire politie en de medische eenheden en de duikopdrachten. Letland wil zich tevens verder specialiseren in het ontruimen van mijnen, dit zowel op het vasteland als in zee. Letland wil een bijdrage leveren in alle vier de domeinen van de “Prague Capabilities Commitment”. Deze vier domeinen omvatten chemische, biologische, radiologische en nucleaire defensie, inlichtingen, effectief engagement en de ontplooibaarheid en het voortzettingsvermogen. Letland zal tot slot bijzondere aandacht schenken aan de ontwikkeling van onplooibare capaciteiten via de lucht en de zee36. Litouwen meent dat het een grotere bijdrage kan leveren dan de twee andere Baltische Staten. Niet alleen beschikt het land over een 35

VAN CAMP Serge, De veiligheidsen defensiepolitiek van de Baltische Staten. In: Veiligheid en Strategie. Nr 8, januari 2004. 36 NATO, 7 Invitees - Latvia. Latvia’s Specialized Capabilities. http://www.nato.int/invitees2004/latvia/capabilities.htm 15 Jan.2004.

39

uitgebreider wapenarsenaal, het is ook de enige Baltische staat die grenst aan Wit-Rusland en aan de Russische enclave Kaliningrad. Litouwen argumenteert daarenboven over waardevolle trainingsbasissen en oefencapaciteiten te beschikken, alsook over een joint air surveillance center dat aangesloten is op het centrum van de NAVO37. 3.2.2. Europese Unie 3.2.2.1. Voorbereiding lidmaatschap De tweede centrale pijler in het buitenlandse beleid van de pas onafhankelijk geworden Centraal- en Oost-Europese landen was hun wil om zich volledig te integreren in de Europese Unie. Ook Cyprus en Malta uitten in de loop van de jaren negentig hun wens om toe te treden tot de Unie. Onmiddellijk na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie sloot de Unie een reeks Samenwerkingsakkoorden af met een aantal Centraal- en Oost-Europese landen. Deze akkoorden, voornamelijk gericht op de liberalisering van de handel, werden al gauw vervangen door Associatieakkoorden die een ruimere politieke doelstelling omvatten. Deze zogenaamde Europa-akkoorden waren voor de voormalige Sovjetlanden echter onvoldoende en al gauw uitten de landen de wens om toe te treden tot de Europese Unie. Op de Europese Raad van Kopenhagen in 1993 besloten de Europese staatshoofden en regeringsleiders dat toetreding het uiteindelijke doel is van de Associatieakkoorden. De Unie besloot dat de landen – wensten ze lid te worden van de Unie – aan bepaalde economische, politieke en juridische voorwaarden moesten voldoen. Deze zogenaamde Kopenhagencriteria omvatten de uitbouw van een goedfunctionerende vrijemarkteconomie, de invoering van een stabiele democratie, het respecteren van de mensenrechten en de rechtspraak, de bescherming van de minderheden en tot slot het opnemen van het “acquis communautaire” van de Unie. In juli 1997 maakte de Europese Commissie in haar “Agenda 2000 - For a Stronger and Wider Union” de uitbreidingsstrategie van de Unie duidelijk en maakte ze bekend dat met onderhandelingen konden worden aangevat. De Europese Raad van Luxemburg in december 1997 besliste vanaf 31 maart 1998 toetredingsonderhandelingen te starten met Hongarije, Polen, Tsjechië, Slovenië, Estland en Cyprus. Reeds in 1990 had Grieks-Cyprus verzocht om toe te treden de Unie. De aanvraag werd mede ingegeven vanuit het perspectief om de verdeeldheid van het eiland ongedaan te maken. De Commissie stelde tot groot ongenoegen van de TurksCypriotische regering dat de aanvraag werd ingediend in naam van het hele eiland. Hoewel ook de Turks-Cypriotische leider werd uitgenodigd om deel te nemen aan de onderhandelingen, weigerde hij en bevestigde daarentegen nogmaals gekant te zijn tegen het EU-lidmaatschap. In 1999 stelde de Unie dat een hereniging van het eiland niet langer een voorwaarde was voor toetreding tot de Unie. Ondanks de afwezigheid van de Turks37

VAN CAMP Serge, De veiligheidsen defensiepolitiek van de Baltische Staten. In: Veiligheid en Strategie. Nr 8, januari. 2004.

40

Cyprioten bij de toetredingsonderhandelingen, bleef het mogelijk dat ook het noordelijk deel van Cyprus zou kunnen toetreden, wanneer tot een akkoord was gekomen tussen beide gemeenschappen. Toch trad enkel Grieks-Cyprus toe tot de Europese Unie. Op de Europese Raad in Helsinki in 1999 werd bevestigd dat Slowakije, Letland, Litouwen, Bulgarije en Roemenië voldoende vooruitgang hadden geboekt en dat bijgevolg vanaf februari 2000 ook met deze landen toetredingsonderhandelingen konden worden aangevat. Ook met Malta zouden opnieuw toetredingsonderhandelingen worden gestart. Zoals Cyprus verzocht Malta reeds in 1990 om toe te treden tot de Unie. De nieuwe regering die in 1996 aan de macht kwam, deelde echter mee dat Malta door haar omvangrijke economische groei niet langer lid wenste te worden van de Unie. De regering wilde in de plaats daarvan een nauw partnerschap aangaan met de Unie, dat verenigbaar was met de bijzondere economische en geopolitieke situatie van het land. Als gevolg van deze beslissing werd de toetredingsvraag bevroren en werd de politieke dialoog tussen het eiland en de Unie opgeschort. De verkiezingen van 1998 brachten een nieuwe regering en de macht, die besloot het verzoek tot toetreding tot de Europese Unie te heractiveren. Als gevolg hiervan werden de toetredingsonderhandelingen vanaf februari 2000 hervat. Om de vooruitgang van de landen ter voorbereiding van hun lidmaatschap op te volgen moest de Commissie voor elk land een jaarlijks rapport opstellen waarin geëvalueerd werd in welke mate de landen dichter kwamen bij de verwezenlijking van de Kopenhagencriteria. Op basis van de vooruitgangsrapporten van oktober 2002 stelde de Commissie aan de Europese Raad dat de hierboven vermelde landen behalve Roemenië en Bulgarije de noodzakelijke hervormingen hadden doorgevoerd en vanaf 2004 klaar zouden zijn voor toetreding. Ondanks het positieve advies moest er nog op tal van domeinen vooruitgang worden geboekt. De Commissie zou daarom de hervormingen verder blijven opvolgen en rapporteren aan de Europese Raad. Zes maanden voor datum van toetreding overhandigde de Commissie een allesomvattend en finaal rapport. In navolging van het advies van de Commissie bevestigde de Europese Raad van Brussel in december 2003 deze nieuwe lidstaten op 1 mei 2004 te mogen verwelkomen. Op 16 april 2003 werden in Athene het toetredingsverdrag ondertekend door de staatshoofden en regeringsleiders van zowel de traditionele als de nieuwe lidstaten. In de maanden die daarop volgden werden in alle toetredende landen behalve Cyprus een referendum gehouden waarbij de bevolking zich kan uitspreken voor of tegen een EU-toetreding.

3.2.2.2. Het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid Algemeen De onderhandelingen betreffende Het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid – vervat in hoofdstuk 27 van de toetredingsonderhandelingen – startten in 1998 en werden reeds in 2000 formeel afgerond. Alle relevante hoofdstukken werden afgesloten zonder grote moeilijkheden en zonder overgangsbepalingen. De redenen waarom dit hoofdstuk één van de gemakkelijkste onderdelen was van de gehele

41

toetredingsonderhandelingen zijn – zoals ondermeer ook A. Missiroli aangeeft – het feit dat er zich geen fundamentele institutionele veranderingen opdrongen en dat er geen financiële aspecten aan de orde waren. Deelname aan het GBVB vergde van de kandidaat-lidstaten geen bijkomende financiële inspanningen en de Europese Unie moest geen geldelijke steun voorzien38. Ook de beslissing van de Unie om enkele gevoelige punten te schrappen droeg bij tot het vlot en snel verlopen van de besprekingen. Zo werd ondermeer de noodzaak van een wettelijk akkoord over de grens tussen Estland en Letland met Rusland niet opgenomen in de onderhandelingen. Als gevolg hiervan zou de grens die de Unie heeft met Rusland niet wettelijk bepaald zijn. Ook werden enkele minderheidskwesties niet opgenomen in de onderhandelingen. Het betreft ondermeer de Poolse minderheden in Oekraïne en de Hongaarse minderheden in Roemenië en Servië en Montenegro, die een potentieel probleem kunnen vormen voor het Schengenakkoord39. Sinds de aanvang van de politieke dialoog met de Unie hebben de toenmalige kandidaat-lidstaten zich bijna steeds consistent opgesteld ten aanzien van de gemeenschappelijke standpunten, verklaringen en acties van de Unie. Indien dit niet het geval was, was dit voornamelijk te wijten aan legislatieve of technische tekortkomingen of belemmeringen. De uitbreiding geeft de Unie het potentieel om een grotere en globale actor te worden op het internationale toneel. Als gevolg van de uitbreiding zal de Unie met een populatie die groter is dan deze van de Verenigde Staten of Japan meer invloed kunnen uitoefenen op de wereldmarkt. De Unie zal een groter deel van de wereldhandel vertegenwoordigen en zal meer macht kunnen uitoefenen in onder meer de Wereldhandelsorganisatie. Niet alleen op economisch en financieel vlak biedt de uitbreiding de Unie potentiële voordelen, ook op politiek en geostrategisch vlak ontstaan gunstige opportuniteiten. De Unie krijgt niet alleen nieuwe buurlanden en nieuwe grenzen, ze krijgt tevens directe toegang tot de Zwarte Zee wat een toename en verdieping van de betrekkingen met landen uit de Kaukasus en Centraal-Azië impliceert. Of de Unie deze potentiële macht ook in realiteit zal kunnen omzetten, zal nog moeten blijken. Veel zal afhangen van de macht of onmacht van de Unie om met vijfentwintig of meer leden een doeltreffend, efficiënt en coherent extern beleid te voeren. Uit de vorige hoofdstukken bleek reeds dat met de uitbreiding ook de interne differentiatie binnen de Unie zal toenemen. De eigen nationale accenten die de nieuwe lidstaten leggen in hun buitenlands en veiligheidsbeleid zullen een niet te onderschatten invloed hebben op het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid van de Europese Unie. In de Unie van de vijftien traditionele lidstaten bleek dat de coalities die gevormd werden tussen de verschillende landen afhankelijk waren van de specifieke onderwerpen. Hoewel het foutief zou zijn om te denken dat als gevolg van de uitbreiding de politieke discussies voortaan via Oost-Westbreuklijnen zullen verlopen, is het duidelijk dat in eerste instantie de Centraal- en Oost-Europese landen 38

MISSIROLI Antonio, Bigger EU, Wider CFSP, Stronger ESDP?. European Institute for Security Studies. Occasional Paper nr. 34. Paris 2002. 39 MISSIROLI Antonio, The impact of EU enlargement on CFSP priorities. In: Proceedings. Defensiestudiecentrum. 2003. De uitbreiding van de EU, impact op de ontwikkeling van het EVDB.

42

belangrijke gemeenschappelijke belangen hebben en ze een gezamenlijke en gedeelde impuls zullen of kunnen geven aan het externe optreden van de Unie. Met de toetreding van de tien nieuwe lidstaten zal hoe dan ook meer aandacht worden besteed aan de veiligheidsdimensie van de Europese Unie. De toetredende landen zullen hierbij eerder dan algemene initiatieven inzake het GBVB concrete voorstellen lanceren over de toekomstige relaties met de nieuwe buurlanden. Het valt te verwachten dat de verschillende nuances in de perceptie van de strategische omgeving, de verschillende geografische ligging, de verschillen inzake de transatlantische gezindheid een niet te onderschatten invloed zullen hebben op het GBVB/EVDB. Hoewel de toetredende landen in het begin vaak niet over de nodige middelen zullen kunnen beschikken, is het politieke belang van de uitbreiding van de Unie niet te onderschatten. Daarenboven kunnen de landen door hun handelsrelaties, door hun regionale samenwerking en door bilaterale contacten met aangrenzende niet EU-landen de basis leggen voor een duurzame stabiliteit en de veiligheid in hun eigen regio en in de aangrenzende regio’s van de Unie.

De Russische Federatie en de Oostelijke grens van de Europese Unie Als gevolg van de uitbreiding zal de Unie de betrekkingen met de nieuwe oostelijke buurlanden, in het bijzonder met Rusland, Oekraïne, Wit-Rusland, Moldavië, verder moeten ontwikkelen. De Visegrad landen en de Baltische Staten menen dat er terzake een belangrijke rol voor hun regeringen is weggelegd. Ze zien zich door hun verleden en geografische positie, beter dan welk land dan ook geplaatst om de oostelijke dimensie van de Unie vorm te geven. De landen hebben in eerste instantie uitgesproken ideeën over de rol van Rusland in het nieuwe Europa en over de houding van Moskou ten aanzien van Oekraïne, Wit-Rusland en Moldavië. De landen zullen zich ten stelligste verzetten tegen elke handeling van Moskou die de onafhankelijkheid van deze drie landen in gevaar zou kunnen brengen. Niet alleen hebben de landen een uitgesproken mening ten aanzien van de Russische Federatie, ze zijn tevens een hevige voorstander van de toetreding van Wit-Rusland, Oekraïne en Moldavië tot de Europese Unie. De nieuwe lidstaten hopen op een bredere en intensievere relatie met Oekraïne, dat voor velen ook als een potentieel aantrekkelijke economische markt wordt beschouwd en dat gezien wordt als een sleutelfactor voor de stabiliteit in de hele Oost-Europese regio40. Hoewel ook aandacht uitgaat naar Moldavië, vormt het land niet echt de topprioriteit van de nieuwe Centraal- en Oost-Europese lidstaten. Het zal voornamelijk – zoals ook Fanes I Vaquer aangeeft – met de toetreding van Roemenië zijn dat Moldavië een even grote prioriteit van de Unie zal worden als Wit-Rusland en Oekraïne. Vooral Polen, Letland en met nadruk Litouwen, die een 1200-kilometerlange grens delen met Wit-Rusland, maken van de relaties met WitRusland een centraal aandachtspunt. De eerder confronterende benadering van de Unie ten aanzien van het regime van Lukashenko maakt dat het land zich steeds meer naar Rusland 40

VAQUER I FANES Jordi, The candidate countries’ foreign policies on the eve of enlargement. In: beyond enlargement: the new members and new frontiers of the enlarged Union. BARBE Esther, JOHANSSONNOGUES Elisabeth. 2003.

43

richt. Polen, Letland en Litouwen willen dat de Unie een politiek van permanente dialoog aangaat met het land, wat moet leiden tot meer vriendschappelijke relaties41. Terwijl reeds vaststaat dat ondermeer Moldavië en Oekraïne als één van de eersten deel zullen nemen aan het “European Neighbourhood Initiative”, zijn er met Wit-Rusland nog geen afspraken gemaakt en blijven de diplomatieke betrekkingen tussen Minsk en Brussel tot op heden op een minimaal niveau42. Het is in eerste instantie Polen dat met het voorstel van een “Eastern dimension” aangaf een duidelijke en belangrijke rol te willen spelen in het externe beleid van de Europese Unie. Het document van de Commissie “De grotere Europese nabuurschap” van maart 2003 sluit hierbij aan. Sinds de goedkeuring van het voorstel door de Europese Raad, heeft de Commissie verder werk gemaakt van haar voorstel en heeft ze ook verkennende besprekingen gevoerd met de partners in Oost-Europa en het Middellandse Zeegebied wat uitmondde in de reeds vermelde “landmark neighbourhood strategy”. De idee is om de buurlanden de mogelijkheid te bieden om steeds nauwere banden met de Unie aan te gaan. In ruil daarvoor moeten de buurlanden ontwikkelingen in gang zetten die moeten leiden tot meer respect voor de democratische waarden en politieke, economische en institutionele hervormingen. Als antwoord op deze positieve ontwikkelingen kan de Unie beslissen om de landen te laten deelnemen aan de interne markt van de Unie en haar regelgevingstructuren alsook om preferentiële handelsbetrekkingen met deze landen aan te gaan, waarbij ook de Europese markt zou worden opengesteld. Andere mogelijke voordelen omvatten de vergemakkelijking van de internationale samenwerking en toegenomen uitwisseling van personen op het gebied van wetenschap, cultuur en onderwijs, een nauwere samenwerking om gemeenschappelijke bedreigingen van de veiligheid te bestrijden en conflicten te voorkomen, de integratie in de Europese vervoer- energie- en telecommunicatienetwerken en de deelname aan onderzoeksprogramma’s. Tot slot moeten de inspanningen ook leiden tot nieuwe instrumenten voor het bevorderen en het beschermen van investeringen en meer financiële bijstand43. Bijna alle nieuwe lidstaten hechten bijzondere aandacht aan de gebeurtenissen in Moskou en aan de relaties met de Russische Federatie. Toch is het duidelijk dat de landen die geografisch verder verwijderd zijn van de Russische grens minder verontrust zijn over het gedrag van Rusland en ook een meer positieve houding aannemen ten aanzien van de Federatie. Deze verschillende houdingen kunnen meer dan in het verleden een belangrijke impact hebben op het beleid van de Unie ten aanzien van haar Oostelijke buur. Het valt te verwachten dat de Baltische Staten die deel uitmaakten van de voormalige Sovjet-Unie alsook de vijf landen die meer dan veertig jaar lang politiek, economisch en militair gedomineerd werden door Moskou 41

VAQUER I FANES Jordi, The candidate countries’ foreign policies on the eve of enlargement. In: beyond enlargement: the new members and new frontiers of the enlarged Union. BARBE Esther, JOHANSSONNOGUES Elisabeth. 2003. 42 BEATTY, Andrew, Landmark neighbourhood strategy to be approved. http://www.euobserver.com 11 May 2004. 43 EUROPESE UNIE, Europa in beweging. Meer eenheid, meer diversiteit. De grootste uitbreiding van de Europese Unie ooit. 2004.

44

bijzonder sceptisch staan ten aanzien van het Russische beleid. Ze zullen een harde koers willen varen ten aanzien van hun oostelijke buur. Aan de andere kant zijn er in eerste instantie Frankrijk, Duitsland en Italië die menen dat men in eerste instantie de moderniseringen in Moskou moet stimuleren en ondersteunen, zonder zich hierbij te focussen op mogelijke discussiepunten44. Als gevolg van de uitgesproken mening ten aanzien van Rusland en als gevolg van de verschillende standpunten zal het met andere woorden moeilijker worden om een gezamenlijke politiek te voeren ten aanzien van het Oosten in het algemeen en de Russische Federatie in het bijzonder45.

De Balkan Als gevolg van de uitbreiding zal nog meer aandacht uitgaan naar de Westelijke Balkan en de economische samenwerking met landen aan de Zwarte Zee. Hoewel alle CentraalEuropese landen bijzondere aandacht schenken aan de Balkan is het voornamelijk Slovenië dat terzake de meest gespecialiseerde expertise kan leveren op tal van domeinen gaande van hervormingen van het juridische systeem, tot technische aspecten en economische hervormingen. Slovenië zal zich samen met de Visegrad landen aansluiten bij de inspanningen van Oostenrijk, Italië en Griekenland om de Unie permanent te engageren in de regio46.

De mediterrane regio Als gevolg van de uitbreiding zal er meer en hernieuwde aandacht uitgaan naar het Middellandse-Zeegebied. Niet alleen zien Malta en Cyprus zichzelf als mogelijke bruggenbouwers tussen de Unie en de nieuwe mediterrane buren, er is ook de dynamiek die zal uitgaan van de Unie met “het grotere Europese nabuurschap”. Deze politiek heeft niet alleen betrekking op de nieuwe onafhankelijke staten ten westen van Rusland, maar ook de landen ten zuiden van de Middellandse Zee, met name Algerije, Egypte, Israël, Jordanië, Libanon, Libië, Marokko, de Palestijnse autoriteit, Syrië en Tunesië. Cyprus en Malta, beide mediterrane landen en beide lid van het Barcelonaproces, hebben reeds bij verschillende gelegenheden laten verstaan dat ze een belangrijke rol willen spelen in de verdere ontwikkeling van de zuidelijke dimensie van de Europese Unie. Ook zal de toetreding van Grieks-Cyprus tot de Unie een belangrijke invloed hebben op de relaties tussen de Unie en Turkije. Cyprus zal – zo stelt Fanes I Vaquer – als EUlidstaat niet altijd standpunten innemen gericht tegen Turkije, wel wordt verwacht dat

44

MANDEVILLE Laure, La Russie divise l’ Europe élargie. In : Le Figaro. 21 March 2004. LOWENHARDT John, How will enlargement change the relations with Russia? In: Proceedings. Defensiestudiecentrum. 2003. De uitbreiding van de EU, impact op de ontwikkeling van het EVDB. 46 VAQUER I FANES Jordi, The candidate countries’ foreign policies on the eve of enlargement. In: beyond enlargement: the new members and new frontiers of the enlarged Union. BARBE Esther, JOHANSSONNOGUES Elisabeth. 2003. 45

45

Cyprus het Europese externe beleid ziet als een instrument om invloed en macht uit te oefenen over Turkije47.

De transatlantische relatie De Centraal- en Oost-Europese landen besteden bijzondere aandacht aan de relaties met de Verenigde Staten en benadrukken de centrale en prioritaire rol van de NAVO. Niet alleen de sterke transatlantische oriëntatie, maar ook de verschillende houding van sommige van de toetredende landen ten aanzien van de legitimiteit van het gebruik van geweld speelt een zekere rol en verklaart mede hun steun voor de oorlog in Irak. Met hun steun voor de oorlog werd duidelijk dat sommige van de toetredende landen zoals de Baltische Staten – gezien hun verleden van jarenlange onderdrukking – meer begrip hebben voor het gebruik van geweld om een einde te maken aan een dictatoriaal regime48. Wel is het zo dat naarmate hun toetreding tot de Unie naderde, landen hun beleid steeds meer afgesteld hebben op dat van de Unie. Zo heeft Estland zich in het verleden niet consistent opgesteld ten aanzien van een aantal gemeenschappelijke standpunten van de Unie omdat het aangelegenheden betroffen waarbij de Unie en de Verenigde Staten tegenstrijdige posities onderschreven en Estland zijn goede relaties met de VS niet wilde ondermijnen. Toch heeft het land, naarmate haar lidmaatschap naderde, zich steeds meer op dezelfde lijn gesteld als de EU zelfs indien dit niet in overeenstemming was met het standpunt van de Verenigde Staten. De goedkeuring van Estland voor de creatie van het Internationaal Strafhof is hiervan een goede illustratie. Ook uit andere dossiers bleek dat sinds de landen vanaf 16 april op een meer rechtstreekse en effectieve manier konden deelnemen aan het GBVB-besluitvormingsproces de verschillen tussen de vijftien traditionele lidstaten en de toen nog kandidaat-landen verder afnamen. Velen menen dan ook dat het niet onwaarschijnlijk is dat de voormalige communistische landen – nu ze effectief lid zijn van de Unie – zich ervan bewust zullen worden dat hun prioriteiten niet zozeer door de Verenigde Staten zullen kunnen worden behartigd, die daarenboven een dalende belangstelling vertonen voor het Europese continent, maar dat hun belangen beter gediend kunnen worden door de Europese Unie die ook in de toekomst belangrijke aandacht zal schenken aan Europa en haar nabije omgeving49.

47

VAQUER I FANES Jordi, The candidate countries’ foreign policies on the eve of enlargement. In: Beyond enlargement: the new members and new frontiers of the enlarged Union. BARBE Esther, JOHANSSONNOGUES Elisabeth. 2003. 48 VAN CAMP Serge, De veiligheidsen defensiepolitiek van de Baltische Staten. In: Veiligheid en Strategie. Nr. 8. jan. 2004. 49 NEUHOLD Hanspeter, The fifth enlargement: the Union on the road to becoming a major political actor. In: FORNET, CFSP Forum. Nov. 2003. http://www.fornet.info

46

3.2.2.3. Het Gemeenschappelijk Veiligheids en Defensiebeleid Algemeen50 Reeds van bij het begin ging de creatie van het Europese veiligheidsen defensiebeleid gepaard met de betrokkenheid van de Europese landen die geen lid waren van de Europese Unie. Een belangrijke verklaring hiervoor ligt – zoals Alverez Verdugo aangeeft – in het feit dat het Europese defensiebeleid vorm krijgt ondermeer door samenwerking met andere Europese veiligheidsorganisaties waar ook Europese niet EU-lidstaten deel van uitmaken. Ook is het zo dat het EVDB gericht is op de stabiliteit van de gehele Europese regio wat de betrokkenheid van de voormalige communistische landen noodzakelijk maakt. De participatie van de toenmalige kandidaat-lidstaten werd gerealiseerd aan de hand van hun status van geassocieerde leden van de WEU en door de regelingen genomen op de Europese Raad van Nice aangaande de consultatie en participatie van derde landen inzake EU-crisismanagement. Het statuut van geassocieerd lid van de WEU is in feite de voorloper van de regeling inzake consultatie en participatie van derde landen inzake EU-crisismanagement. De geassocieerde leden werden op een systematische wijze betrokken in de structuren van de WEU. Zo konden ze deelnemen aan vele maar niet alle bijeenkomsten van de Raad van de WEU, waarbij ze evenwel geen veto hadden over de uiteindelijke beslissing die door de effectieve leden bij unanimiteit moest worden genomen. Daarnaast kregen de geassocieerde leden niet alleen geregeld informatie over de activiteiten van de verschillende werkgroepen binnen de WEU, ze konden tevens uitgenodigd worden om deel te nemen aan deze werkgroepen. Tot slot werd hen ook de kans geboden om een “liaison arrangement” te ondertekenen met de planningscel van de WEU. In de praktijk werden de geassocieerde landen steeds meer actief betrokken in deze en andere structuren en aanverwante fora. Naast de betrokkenheid in de structuren konden de geassocieerde leden een actieve rol spelen bij het uitvoeren van de Petersbergtaken, evenals bij de voorafgaande oefeningen en planningoperaties. De Europese Raad van Nice in 2000 formuleerde – in overeenstemming met de principes vastgelegd in de voorafgaande Raden van Helsinki en Feira – de bepalingen en modaliteiten voor participatie en consultatie van derde landen inzake EUcrisismanagement. Het gaat hier om landen die kandidaat zijn voor EU-lidmaatschap en de Europese landen die lid zijn van de NAVO. De bepalingen moeten enerzijds leiden tot een regelmatige consultatie tussen de Unie en deze landen, behalve in periodes van crisis en anderzijds moeten ze de derde landen op een zo ruim mogelijk wijze betrekken bij EUgeleide operaties in een crisisperiode. Niet alleen werden de toen nog kandidaat-landen via vastgelegde procedures nauw betrokken bij het uitbreken van een crisis, ook werden de 50

ALVEREZ VERDUGO Milagros, The enlargement of the European Union and the European Security and Defence Policy. In: Beyond enlargement: the new members and new frontiers of the enlarged Union. BARBE Esther, JOHANSSON-NOGUES Elisabeth. 2003.

47

landen in 2003 uitgenodigd om effectief deel te nemen aan de politiemissie in Bosnië en Herzegovina alsook aan de vredesopdracht in Macedonië. De systematische consultatie met de toenmalige kandidaat-landen inzake crisismanagement kreeg vorm door de uitbouw van een raamwerk van ontmoetingen op verschillende niveaus. Het betreft hier de zogenaamde “15 plus 15 formule” (de 15 EU-lidstaten en de 15 Europese niet-EU NAVO-leden en de overige EU-kandidaat-lidstaten) en de “15 plus 6 formule” (de 15 EU-lidstaten en alle niet-EU NAVO-leden). Tijdens elk EU-voorzitterschap zouden minimaal twee bijeenkomsten worden gehouden zowel voor de EU+15 als de EU+6. Daarenboven kon elk land een vertegenwoordiger aanstellen die verantwoordelijk was voor het opvolgen van het Europese defensiebeleid en die moest functioneren als de verbindingspersoon met het Politiek- en Veiligheidscomité. Ook mochten de kandidaat-landen een officier aanstellen die moest functioneren binnen de Militaire Staf en die de centrale contactpersoon moest vormen tussen het land en de Unie. In het kader van deze systematische consultatie werden de kandidaat-landen uitgenodigd om bij te dragen tot de realisatie van de Headline Goal. Na de Europese Raad van Athene in april 2003 werd het onderscheid tussen EU+15 en EU+6 bijeenkomsten omgevormd tot bijeenkomsten tussen de EU en de 10 toetredende landen en de EU en de 5 toenmalige toekomstige NAVO-leden. Met de ondertekening van de toetredingsverdragen genoten de landen het statuut van actieve waarnemers. In plaats van het verkrijgen van ex-post informatie van de EU-beslissingen konden de landen effectief en rechtstreeks deelnemen aan het GBVB-besluitvormingsproces op alle niveaus. Wel hadden de landen tot hun toetreding op 1 mei 2004 geen inspraak in de finale beslissing.

Het neutraliteitsbeginsel Zoals de andere nieuwe lidstaten hebben ook de neutrale landen Malta en Cyprus hun extern beleid afgesteld op dat van de Europese Unie en hebben ze zonder noemenswaardige problemen en overgangsbepalingen hoofdstuk 27 van de toetredingsonderhandelingen met succes afgerond. Evenals de andere neutrale EU-landen zijn Malta en Cyprus vertegenwoordigd in de militaire organen van de Europese Unie. Wel zijn beide landen uitgesloten van de militaire aspecten van het EVDB indien er beroep wordt gedaan op de NAVO-capaciteiten en -middelen. Deze bijzondere procedure vloeit voort uit de Grieks-Turkse problemen en hun houdingen ten aanzien van het Berlijn Plus akkoord. Turkije blokkeerde jarenlang de toegang van de Europese Unie tot de NAVO-middelen en -capaciteiten zolang het geen garantie kreeg dat de strijdkracht van de Europese Unie nooit zou worden ingezet tegen de Turkse belangen en met name inzake de kwestie rond Cyprus. Uiteindelijk haalde Turkije eind 2002 haar slag thuis. In het akkoord tussen de Unie en de NAVO werd gesteld dat de strategische samenwerking tussen beide organisaties en de implementatie van het Berlijn Plus akkoord beperkt is tot de NAVO-leden en de niet-NAVO EU-leden die lid zijn van het PfP van de NAVO (Ierland, Finland, Oostenrijk en Zweden). Het compromis sluit met andere woorden Cyprus en Malta uit van een deelname aan EU-geleide militaire operaties waarbij gebruik

48

wordt gemaakt van NAVO-middelen en -capaciteiten. Wel blijven de landen gemachtigd om mee te beslissen in zaken die verbonden zijn met het EVDB. Hierbij moet evenwel opgemerkt worden dat Cyprus en Malta geen toegang hebben tot geclassificeerde EUinformatie wanneer het informatie bevat dat verwijst naar geclassificeerde NAVOinformatie. Men kan zich de vraag stellen welke de relatie is tussen het neutraliteitsbeginsel van sommige lidstaten en het Europese defensieproject? Deze vraag dringt zich niet enkel op bij de opname van Cyprus en Malta ook met de toetreding van Oostenrijk, Finland en Zweden trad deze kwestie op de voorgrond. Naar aanleiding van het lidmaatschap van deze drie landen in 1993 werden gesprekken gestart betreffende de houding van de neutrale landen ten aanzien van het Europese buitenlands en veiligheidsbeleid. De vraag of hun neutraliteitspolitiek en het GBVB/EVDB al dan niet compatibel waren, vormde één van de centrale discussiepunten in de besprekingen. De landen stelden dat hun neutraliteitsbeginsel verzoenbaar is met het externe beleid van de Unie. De voornaamste argumenten die ze hiervoor aanhaalden waren de intergouvernementele wijze waarop beslissingen in de tweede pijler tot stand komen en de afwezigheid van defensieverplichtingen in de verdragen. Ze benadrukten dat de Unie de lidstaten geen militaire verplichtingen kan opleggen en ze daarentegen de wens van sommige lidstaten erkende om neutraal te blijven. In geval van een actie met implicaties op militair of defensiegebied kunnen de lidstaten immers opteren voor de constructieve onthouding. Ook moeten deze lidstaten een dergelijke actie niet mee financieren. De Unie van haar kant was er – ondanks haar vrees dat het neutraliteitsprincipe van de landen de eenheid van het externe optreden van de Unie kon ondermijnen – van overtuigd dat de landen het Europese externe beleid zouden versterken. De landen waren niet alleen actieve leden van internationale organisaties zoals de VN, de OESO, de OVSE en andere, ze hadden daarenboven een belangrijke ervaring opgebouwd inzake vredeshandhaving en ontwikkelingshulp. Ze beschikten tevens over ervaring en gespecialiseerde kennis betreffende belangrijke regio’s in het Oosten en Zuidoosten van Europa. Hoewel deze landen sinds hun EU-lidmaatschap niet zijn afgestapt van hun neutraliteitspolitiek, zijn ze wel een grotere voorstander geworden van samenwerking met de Europese veiligheidsinstellingen. De landen zijn tevens toegetreden tot het PfP van de NAVO en Finland en Zweden lagen aan de basis van het voorstel dat de Unie de Petersbergtaken moest overnemen van de WEU51. In het algemeen hebben de landen conflictpreventie en het gebruik van niet-militaire instrumenten zoals humanitaire hulp, politieke bemiddeling en economische interventie gepromoot, alsook de initiatieven voor een verhoging en verbetering van de capaciteiten van de Unie inzake civiel crisisbeheer. Of Cyprus en Malta een zelfde bijdrage zullen leveren tot het buitenlandse beleid van de Unie valt af te wachten. Wel is het zo dat beide landen evenals Ierland, Finland, Oostenrijk en Zweden hun neutraliteitspolitiek zien als een instrument om regionale stabiliteit te bevorderen en om een ontmoetingsplaats te vormen voor de verschillende culturen in hun 51

CAMERON Fraser, The foreign and security policy of the EU. Past, present and future. Contemporary European Studies, 1999.

49

regio. Wat Cyprus aangaat is het duidelijk dat het land – gezien de directe militaire ervaring die het ervaart – een sterke voorstander is van een verregaande integratie en van een sterk efficiënt en coherent buitenlands en veiligheidsbeleid dat ook een defensiebeleid omvat. Het land wil de besluiten van de Europese Raden betreffende het GBVB/EVDB maximaal ondersteunen. Cyprus draagt tevens op een actieve wijze bij tot de inspanningen van de Europese Unie om te komen tot de nodige militaire capaciteiten voor het leiden van autonome EU-geleide operaties. De militaire bijdrage beperkt zich momenteel tot logistieke ondersteuning, maar zal worden herzien. Sinds het falen van het vredesplan en het afbreken van de onderhandelingen wordt immers de demilitarisering van het eiland niet langer in het vooruitzicht gesteld. Tot slot stelt Cyprus in het kader van de niet-militaire middelen een politiemacht van dertig man alsook logistieke ondersteuning ter beschikking van de Unie en heeft het land bijgedragen tot de politiemissie van de Europese Unie in BosniëHerzegovina. Ook Malta verklaarde zich bereid om bij te dragen tot de snelle reactiemacht van de Europese Unie, waarbij de Maltese strijdkrachten geïntegreerd zouden worden in het Italiaanse contingent.

De Conventie en de Europese Grondwet Wat is de houding van de kandidaat-lidstaten ten aanzien van enkele kerndebatten aangaande het GBVB/EVDB? Wat waren de standpunten van de kandidaat-lidstaten tijdens de Conventie met betrekking tot het GBVB/EVDB? In welke mate sluiten de visies van deze landen aan bij de standpunten van de traditionele vijftien lidstaten? In welke mate verschillen de nieuwe lidstaten onderling van mening betreffende deze onderwerpen? De standpunten van de vijftien lidstaten lagen in de lijn met hun traditionele houdingen en opstellingen. De neutrale en niet-gebonden landen alsook Denemarken stelden zich heel voorzichtig op ten aanzien van elke bepaling van een gemeenschappelijke defensie en bewapening. Groot-Brittannië, Spanje en Portugal waren bereid nieuwe stappen voorwaarts te zetten op voorwaarde dat dit gebeurde op voornamelijk intergouvernementele basis. Frankrijk, Duitsland, Griekenland en België wilden zelfs verder gaan en waren bereid om op bepaalde zaken over te stappen naar een systeem van gekwalificeerde meerderheid. Ook Groot-Brittannië nam aanvankelijk een mogelijke uitbreiding van de gekwalificeerde meerderheid in overweging. De crisis van de Unie omtrent het uitbreken van de oorlog in Irak maakte echter dat Londen zich opnieuw radicaal verzette tegen een dergelijk idee. De nieuwe lidstaten van hun kant mengden zich – op enkele uitzonderingen na – opvallend weinig in de discussies wanneer het ging over het GBVB en het EVDB. Pas in een later stadium traden de toen nog kandidaat-landen actiever op de voorgrond. Hun standpunten verschilden in se niet zo heel veel van deze van de traditionele lidstaten. Ze onderschreven de creatie van een Europees Bureau voor Bewapening en Onderzoek en de meeste landen waren voorstander van de “flexibele mechanismen”. Wel is het zo dat terwijl ze sterke voorstanders waren van het GBVB, ze over het algemeen eerder voorzichtig stonden ten aanzien van het EVDB.

50

De transatlantische relatie en de NAVO De nieuwe lidstaten focussen zich voornamelijk op de relaties tussen het EVDB en de NAVO. De nieuwe Centraal- en Oost-Europese EU-landen staan over het algemeen positief, maar voorzichtig ten aanzien van het Europese defensieproject. Ze stellen dat het EVDB een noodzakelijk onderdeel is van het gemeenschappelijk buitenlands optreden van de Unie, maar benadrukken ten stelligste dat het EVDB noch de transatlantische relatie, noch de NAVO mag ondermijnen. Een van de voornaamste redenen voor deze vrees van de Visegrad landen en in nog grotere mate van de Baltische Staten is het terugtrekken van de Amerikaanse aanwezigheid in Europa. Bij een dergelijk scenario vrezen deze landen immers dat Moskou opnieuw een grotere invloed zou krijgen in de regio.

Versterkte samenwerking Een tweede belangrijke vrees die de nieuwe lidstaten delen is een mogelijke evolutie naar een Europese Unie op verschillende snelheden, zeker inzake defensie. Wel is er een belangrijke nuance waar te nemen tussen de verschillende landen. De landen die reeds enkele jaren lid zijn van de NAVO lijken zich zelfzekerder en minder defensief op te stellen. Het zijn voornamelijk de Baltische Staten en Slovenië die bezorgd zijn over een mogelijke uitsluiting van een groep kernlanden. Zo beklemtoonde ondermeer een Letse vertegenwoordigster in de conventie dat: “self-selection, especially based on the criteria of military capacities would have a discriminating effect” en dat “Such a provision would not unite the member states, but it would divide them into first and second class Europeans52.” Ook een Slowaakse vertegenwoordiger stelde dat de Unie het sterkste is wanneer ze is verenigd, dat alle vijfentwintig leden aandeel moeten hebben in het formuleren van het EVDB en dat een politiek van uitsluiting vermeden moet worden53. Ondanks de vrees van sommige lidstaten werden de “flexibele mechanismen” voor de meeste toenmalige kandidaat-lidstaten aanvaard, dit even wel onder bepaalde voorwaarden. Een dergelijke samenwerking moet “inclusive, open and transparant” zijn en openstaan voor alle belanghebbende staten. Sommigen wilden daarom de criteria voor deelname beperkt zien tot een verklaring waarbij gesteld werd dat het land bereid is deel te nemen aan een bepaalde reeks van operaties of dat het land bereid is bepaalde beloftes inzake militaire capaciteiten te vervullen die in overeenstemming zijn met van het ontwikkelingspeil van het land. Uiteindelijk verklaarden alle toenmalige kandidaat-landen – met uitzondering van Letland – zich akkoord met de logica die achter de idee van versterkte samenwerking schuilgaat54. 52

CAMERON, F., PRIMATAVORA A., Enlargement, CFSP and the Convention : the role of the accession states. In: EPIN Working Paper. June 2003. 53 CAMERON, F., PRIMATAVORA A., Enlargement, CFSP and the Convention : the role of the accession states. In: EPIN Working Paper. June 2003. 54 CAMERON, Fraser, PRIMATAROVA, Antoinette, Enlargement, CFSP and the Convention. The role of the Accession States. In: EPIN Working Paper, June 2003.

51

Cyprus is als enige nieuwe lidstaat een echte voorstander van een versterkte samenwerking, dit zolang het de eenheid binnen de Unie niet in de weg staat. De versterkte samenwerking lijkt aldus Cyprus de enige praktische manier om de uitgebreide Unie naar behoren te laten functioneren. Gekwalificeerde meerderheid De meeste landen staan terughoudend ten aanzien van een uitbreiding van de gekwalificeerde meerderheid op het domein van het GBVB. Zeker wat betreft de militaire en defensieaangelegenheden moeten de beslissingen volgens de meeste lidstaten met unanimiteit worden genomen. Ook hier is Cyprus opnieuw de enige nieuwe lidstaat die een sterke voorstander is van een uitbreiding van de gekwalificeerde meerderheid. Malta, de andere neutrale nieuwe lidstaat, wil daarentegen het vetorecht inzake veiligheid en defensie behouden. Het vetorecht is volgens Malta immers van essentieel belang als de Unie de identiteit van de lidstaten wenst te respecteren. Daarenboven verhindert het vetorecht volgens Malta dat de Unie uitgroeit tot een militaire alliantie. De houding van Malta lijkt in het kader van het neutraliteitsbeginsel de meest logische. De positieve en sterk doorgedreven houding van Cyprus moet dan ook verklaard worden vanuit haar wens voor een sterke Unie die het land moet verdedigen en bijstaan bij de voortdurende militaire dreiging die het land ervaart. Gemeenschappelijke solidariteits- en defensieclausule Zowel de neutrale traditionele lidstaten alsook Malta hebben een duidelijk signaal gegeven inzake de opname van een gemeenschappelijke defensieclausule. In de voorstellen van de Conventie werd naast de opname van een solidariteitsclausule ook het idee gelanceerd om een wederzijdse bijstandsclausule op te nemen in de Europese Grondwet. De opname in de ontwerpgrondwet van een wederzijdse bijstandsclausule binnen het kader van de versterkte samenwerking stuitte echter op weerstand van de neutrale lidstaten, die vreesden verplicht te worden om militair te moeten optreden. Uiteindelijk werd er een compromis bereikt, waarbij gesteld wordt dat wanneer het grondgebied van een lidstaat gewapenderhand wordt aangevallen, de overige landen deze lidstaat hulp en bijstand verlenen met alle middelen waarover ze beschikken. Deze bepaling – zo wordt er onmiddellijk aan toegevoegd – heeft geen invloed op het specifieke karakter van het veiligheidsen defensiebeleid van bepaalde lidstaten. Hiermee wordt impliciet verwezen naar het neutraliteitsbeginsel van de zes neutrale EU-lidstaten. Het was enkel Cyprus die er tijdens de Conventie voor pleitte dat de solidariteitsclausule ook militaire bijstand moest omvatten. Het verschijnen van nieuwe asymmetrische dreigingen die de internationale veiligheid in gevaar brengen – zo argumenteert het land – bewijzen immers dat de veiligheidskwesties collectief moeten worden aangepakt daar geen enkel land autonoom een doeltreffend antwoord kan bieden op deze dreigingen.

52

3.3. Besluit Met het einde van de Koude Oorlog en het uiteenvallen van de Sovjet-Unie moesten de Baltische Staten en Slovenië een nationale strijdkracht helemaal van de grond af opbouwen. Hongarije, Polen en Tsjechië bleven zitten met een strijdkracht die georganiseerd was volgens het sovjetmodel en die gericht was op het uitvoeren van de taken binnen het Warschaupact. Om in hun nationale defensie en veiligheid te voorzien begonnen de landen met de uitbouw van hun eigen legers of voerden ze hervormingen door, die weliswaar vaak onvoldoende en inadequaat bleken. Om de veiligheid van hun land en burgers te verzekeren wensten de landen tevens lid te worden van de NAVO. In 1997 besloot de NAVO gesprekken te starten met tal van partnerlanden die wensten toe te treden. Niet alleen vormde het vooruitzicht om toe te treden tot de NAVO een belangrijke stimulans om verdere hervormingen door te voeren, ook het PfP en het MAP gaven de noodzakelijke hervormingen concrete vorm. Ondanks hun toetreding is de militaire bijdrage van de landen ondermaats en zijn de landen nog steeds volop bezig met een grondige herstructurering van hun strijdkrachten. Hoewel het duidelijk is dat de uitbreiding is ingegeven door voornamelijk politieke redenen kunnen de landen toch een aantal specifieke capaciteiten bijdragen tot de NAVO. Divergentie onder de nieuwe EU-lidstaten is er als gevolg van hun relatie met de NAVO, het tijdstip en de reden van hun toetreding. De bijstandsclausule was weliswaar het voornaamste motief om toe te treden tot de Alliantie, toch waren er belangrijke nuances. Ook werden de Baltische Staten en Slovenië geconfronteerd met een fundamenteel verschillende uitdaging dan de overige Centraal- en Oost-Europese landen en zijn de niche-capaciteiten waarover deze landen beschikken sterk uiteenlopend. Kort na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie uitten de voormalige communistische landen en in diezelfde periode ook Malta en Cyprus hun wens om toe te treden tot de Europese Unie. In 1993 stelde Unie open te staan voor deze landen, maar dat de landen alvorens lid te kunnen worden, moesten voldoen aan een aantal politieke, economische en juridische vereisten. Na enkele jaren van toetredingsonderhandelingen traden de landen in mei dit jaar toe tot de Unie. De uitbreiding geeft de Unie het potentieel om uit te groeien tot een grotere actor op het internationale toneel. Of de Unie deze potentiële macht ook in realiteit zal kunnen omzetten, zal in belangrijke mate afhangen van de macht of onmacht van de Unie om met vijfentwintig leden een doeltreffend, efficiënt en coherent extern beleid te voeren. Met de uitbreiding zal evenwel de interne differentiatie binnen de Unie toenemen. De eigen nationale accenten die de nieuwe lidstaten leggen in hun buitenlands en veiligheidsbeleid zullen een niet te onderschatten invloed hebben op het Gemeenschappelijk Buitenlands en Veiligheidsbeleid van de Europese Unie.

53

Met de toetreding van de tien nieuwe lidstaten zal hoe dan ook meer aandacht worden besteed aan de veiligheidsdimensie van de Europese Unie. De nieuwe lidstaten zullen hierbij eerder dan algemene initiatieven inzake het GBVB concrete voorstellen lanceren over de toekomstige relaties met de nieuwe buurlanden. Op vlak van het EVDB lijkt de belangstelling en de invloed van de nieuwe lidstaten veel minder uitgesproken te zijn.

54

4. Opdrachten van de Strijdkrachten 4.1. Inleiding Tijdens de Koude Oorlog stonden de opdrachten van de Europese legers volledig in het teken van de ideologische machtsstrijd tussen de twee grootmachten. De verdediging van het grondgebied was hierbij het uitgangspunt. Nadien, tijdens de jaren negentig, leek het alsof de Europese naties genoeg militair machtsvertoon hadden gekend. Twee Wereldoorlogen en een Koude Oorlog waren ruimschoots voldoende om de machtpolitik de rug toe te keren en een politieke cultuur te ontwikkelen op basis van diplomatie, economische ontwikkelingen en rechtspraak. De meeste EU-lidstaten leken bereid om naast de territoriale verdediging, crisismanagement en humanitaire hulp op de voorgrond te plaatsen. Deze nieuwe opdrachten vereisten echter een aangepaste militaire uitrusting en structuur, maar hiervoor waren de nodige budgetten niet altijd beschikbaar. Voor de nieuwe EU-lidstaten – met uitzondering van Cyprus en Malta – is de Russische invloed op het beleid nog tastbaar aanwezig. Het lijkt voor deze landen dan ook minder evident om de territoriale verdediging niet langer als hoofdopdracht voor hun legers te behouden. Nochtans was vanaf de jaren negentig een militaire dreiging ook tegenover hun grondgebied niet langer reëel. Zo konden deze landen, ondanks een sluimerende bezorgdheid over hun oostelijke buren, bij de oprichting van hun strijdkrachten al onmiddellijk het crisismanagement en de humanitaire hulp als een prioritaire taak naar voor schuiven. Deze internationale opdrachten waren bovendien bijzonder verrijkend in het kader van de beoogde NAVO-toetreding. De strijdkrachten hadden in tegenstelling tot de legers in de West-Europese landen geen lange territoriale traditie zodat de overgang sneller zou kunnen verlopen. Praktische problemen zoals budgettaire beperkingen, maakten een dergelijke overgang echter weinig evident. In dit hoofdstuk worden de opdrachten van de krijgsmachten van de tien nieuwe EU-lidstaten met elkaar vergeleken. In welke mate staat de territoriale verdediging er op de voorgrond en wat is het belang van de vredesondersteunende en humanitaire opdrachten? Er wordt eveneens onderzocht of er nog andere specifieke opdrachten zijn en in welke mate deze met elkaar overeenstemmen. De opdrachten van de nieuwe lidstaten worden eveneens vergeleken met deze van de vijftien en we trachten vast te stellen in welke mate ze hierbij aansluiten. In de vergelijkende studie van de vijftien EU-leden kwamen we reeds tot het besluit dat er geen eenduidigheid is in de gebruikte nationale terminologie betreffende de opdrachten. Is er bij de net toegetreden lidstaten ook een divergentie op dit gebied?

55

4.2. Opdrachten, taken en doelstellingen In de uitgebreide Unie bestaat er geen eensluidende terminologie om ‘de opdrachten van de strijdkrachten’ te omschrijven. Bij de Vijftien merkten we reeds dat sommige landen zich beperkten tot een opsomming van een aantal opdrachten, terwijl andere landen een onderscheid maakten tussen opdrachten en taken, waarbij het onderscheid tussen beide ook niet eenduidig was. Nog andere landen hadden het over defensiedoelstellingen. Bij de nieuwe lidstaten is de situatie zowat identiek. Zo heeft Malta het over twee defensiefuncties en weerhoudt Cyprus twee doelstellingen, maar geen van beide landen concretiseert deze met specifieke opdrachten of taken. Andere staten, zoals bijvoorbeeld Polen, Tsjechië en Hongarije sommen een aantal taken op. De Baltische Staten maken bij de opsomming van hun opdrachten een onderscheid tussen vredestijd en oorlogstijd. Dit onderscheid is noodzakelijk omdat de vredesstrijdkrachten er heel beperkt zijn en slechts minimaal bezet zijn. Een nationale crisis of een oorlogssituatie heeft er complexe en omvangrijke reorganisaties tot gevolg waarbij ondermeer eenheden die onder het Ministerie van Binnenlandse Zaken ressorteren, onder bevoegdheid komen van het Ministerie van Defensie. De taak ‘toezicht houden over het grondgebied’ wordt dan in oorlogstijd ‘verdedigen van het grondgebied’. De verdediging van het grondgebied is met de vredesstrijdkrachten immers onmogelijk. De gebruikte terminologie – opdrachten, taken, doelstellingen, defensiefuncties en andere – verschilt sterk van lidstaat tot lidstaat. Met het oog op een mogelijke EU-convergentie is het in eerste instantie echter belangrijk om een homogeen instrumentarium te hanteren. Teneinde de EU-lidstaten op het gebied van de ‘militaire opdrachten’ met elkaar te vergelijken, is het niet enkel aangewezen om over een homogeen instrumentarium te beschikken, maar is het ook opportuun om inzicht te hebben in de implicaties die deze opdrachten hebben op budgettair of personeelsvlak. 4.3. De opdrachten vervat in de verdragen van de Allianties Het lidmaatschap van de NAVO en de WEU/EU heeft voor de betrokken lidstaten concrete gevolgen. Zo moeten ondermeer de legers van de lidstaten uitvoering kunnen geven aan een aantal verplichtingen. Het is dan ook voor de hand liggend dat de internationale verplichtingen worden opgenomen in de opdrachten van de nationale strijdkrachten. Zo vinden we bijvoorbeeld in de opdrachten van de Tsjechische strijdkrachten de volgende bepaling: “Het nakomen van de verplichtingen die voortvloeien uit het lidmaatschap van de NAVO, dus ook het verzekeren van de defensie van de Tsjechische Republiek.”

56

Het Hongaarse Ministerie van Defensie omschrijft de verplichting uitgebreider: “De strijdkrachten moeten operaties uitvoeren in overeenstemming met Artikel 5 van de NAVO: Militaire verdediging van het land, steun aan de bondgenoten, deelname aan de verdediging van een strategische aanval tegen de Alliantie als geheel.” Hoewel de formulering verschilt van land tot land, vinden we voor de meeste lidstaten dergelijke bepalingen terug in de opdrachten voor hun strijdkrachten. Vanuit deze context is er dan ook een zekere convergentie waar te nemen bij de opdrachten van de EU-lidstaten. Nochtans werden door de recente toetreding van de Tien tot de EU en van De Baltische Staten, Slovenië en Slowakije tot de NAVO55, de verplichtingen met betrekking tot deze organisaties nog niet opgenomen in de opdrachten voor hun strijdkrachten. Naar alle verwachting zullen de komende maanden de militaire opdrachten van de pas toegetreden lidstaten uitgebreid en in overeenstemming gebracht worden met de opdrachten die voorvloeien uit de verdragen van de internationale organisaties. De verplichtingen tot de NAVO en de WEU/EU kunnen als volgt samengevat worden: - De deelname aan artikel V van de WEU is dwingend. De EU-lidstaten die volwaardig lid zijn van de WEU moeten uitvoering kunnen geven aan de verplichte bijstandsclausule. Het gaat momenteel om tien landen: België, Duitsland, Frankrijk, Griekenland, Italië, Luxemburg, Nederland, Portugal, Spanje en het Verenigd Koninkrijk. Naar aanleiding van de recente uitbreiding van de Unie en de NAVO, dringt de Assemblee van de WEU er op aan dat de Raad het statuut van de toegetreden landen in de WEU herziet.56 In afwachting blijven Hongarije, Polen en Tsjechië geassocieerde leden en de Baltische Staten, Slovenië en Slowakije geassocieerde partners. De Baltische Staten werden wel in juni 2004 uitgenodigd om toe te treden tot het gewijzigde Verdrag van Brussel. - In de EU-grondwet wordt ook een dwingende bijstandsclausule voorzien, nochtans zou het specifieke karakter van het veiligheidsen defensiebeleid van de lidstaten – het neutraliteitsstatuut – hierdoor niet worden beïnvloed. In de paragraaf 4.4. wordt nader ingegaan op de recente ontwikkelingen van deze clausule.57 - De lidstaten van de Unie zijn tevens gebonden door een solidariteitsclausule. In deze clausule verbinden de lidstaten zich ertoe solidair op te treden indien een lidstaat getroffen wordt door een terreuraanslag, een natuurramp of een ramp veroorzaakt door menselijk optreden. In deze context is ook het gebruik van militaire middelen voorzien.58 55

Respectievelijk op 1 mei 2004 en 29 maart 2004. Assembly of Western European Union, document A/1851, 1 maart 2004. 57 EU-Grondwet, de uitoefening van de bevoegdheden van de Unie, I-40 Bijzondere bepalingen inzake het gemeenschappelijk veiligheidsen defensiebeleid, paragraaf 7. www.grondweteuropa.nl 58 EU-Grondwet, de uitoefening van de bevoegdheden van de Unie, I-42 De solidariteitsclausule, www.grondweteuropa.nl 56

57

-

-

In het kader van de Unie zijn er vervolgens de Missies.59 Hier zijn 24 landen bij betrokken, de 25 EU-leden met uitzondering van Denemarken. In de EUgrondwet werden de zogenaamde Petersbergtaken uitgebreid. Het gaat nu om de volgende missies: gezamenlijke ontwapeningsacties, humanitaire en reddingsmissies, advies en bijstand op militair gebied, conflictpreventie en vredeshandhaving, missies van strijdkrachten met het oog op crisisbeheersing, daaronder begrepen vredestichting, alsmede stabiliseringsoperaties na afloop van conflicten. Voor een deelname aan deze missies wordt beroep gedaan op een geest van solidariteit.60 Ook uit artikel III-211 blijkt duidelijk dat een deelname aan deze opdrachten niet dwingend is: (…) de Raad kan de uitvoering van een missie toevertrouwen aan een groep lidstaten die dat willen en die over de nodige vermogens voor een dergelijke missie beschikken. In de paragraaf 4.5. over de vredesondersteunende en humanitaire opdrachten wordt nader ingegaan op deze materie. Tenslotte zijn er de EU-leden die ook lid zijn van de NAVO. Zij hebben hun verplichtingen tegenover deze organisatie en zijn dus ook gebonden door een bijstandsclausule, namelijk artikel 5 van de NAVO. Het gaat om 19 landen, de 25 EU-leden met uitzondering van de 6 neutrale landen; Cyprus, Finland, Ierland, Malta, Oostenrijk en Zweden.

Er is vanuit de verplichtingen die voortvloeien uit de internationale verdragen een convergentie waar te nemen inzake de opdrachten van de EU-lidstaten. Dergelijke verplichtingen worden immers op nationaal niveau geformuleerd als opdrachten voor de strijdkrachten. Door het feit dat een aantal EU-lidstaten een specifiek karakter hebben op het gebied van hun veiligheidsen defensiebeleid, is er ook een zekere divergentie. Bovendien hebben de recent toegetreden lidstaten de verplichtingen nog niet opgenomen in de opdrachten voor hun strijdkrachten.

59

EU-Grondwet, het gemeenschappelijk veiligheidsen defensiebeleid, III-210 Missies, www.grondweteuropa.nl 60 De lidstaten geven in een geest van loyaliteit en onderlinge solidariteit hun actieve en onvoorwaardelijke steun aan het gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid, EU-Grondwet, het gemeenschappelijk veiligheidsen defensiebeleid, III-195 Uitgangspunten, www.grondweteuropa.nl

58

4.4. Territoriale verdediging, de hoofdopdracht 4.4.1. De internationale verdragen Na de Tweede Wereldoorlog werden de NAVO en de WEU in het leven geroepen voornamelijk om de collectieve verdediging van West-Europa te verzekeren. Artikel 5 en V waren toen de belangrijkste bestaansreden voor beide organisaties. Na het wegvallen van deze bestaansreden, zochten zowel de NAVO als de WEU tijdens de jaren negentig nieuwe politieke en militaire doelstellingen. Tijdens de NAVO-Top van Washington in 1999 werd een strategisch concept goedgekeurd waarin de territoriale verdediging resoluut naar de achtergrond werd geschoven ten voordele van nieuwe taken. Ook in de WEU voorzagen de ministers van Defensie en de ministers van Buitenlandse Zaken – tijdens de vergadering van Petersberg in 1992 – nieuwe opdrachten naast het artikel V. De EU heeft ondertussen deze Petersbergtaken, maar niet artikel V opgenomen in het Verdrag van Amsterdam. Een bijstandsclausule blijft immers een delicate zaak in de Unie. Tijdens de mini-top over Europese defensie tussen België, Duitsland, Frankrijk en Luxemburg op 29 april 2003, werd voorgesteld dat de Conventie en de Intergouvernementele Conferentie een dergelijke clausule zouden opnemen in het grondwettelijk Verdrag. De bepaling voorzag: “ Een algemene solidariteits- en veiligheidsclausule die alle Lidstaten van de Europese Unie bindt en die toelaat het hoofd te bieden aan de risico’s, van welke aard ook, voor de Europese Unie.” Ook tijdens de debatten in het kader van de Conventie stelden meerdere lidstaten de invoering van een collectieve defensieclausule voor. Voor een aantal lidstaten was een dergelijke clausule echter onaanvaardbaar vanwege hun statuut van militaire nietgebondenheid. Andere lidstaten waren van oordeel dat de collectieve defensie in eerste instantie moest verzekerd worden door de NAVO. Onder deze omstandigheden leek het mechanisme van de nauwere samenwerking de enige haalbare oplossing om een bijstandsclausule in het Verdrag te introduceren. In het voorstel voor de Europese grondwet voorzag de Conventie in artikel III-214 dan ook de volgende bepalingen: 1. De nauwere samenwerking op het gebied van onderlinge defensie (…) staat open voor alle lidstaten van de Unie. Een lijst van aan de nauwere samenwerking deelnemende staten wordt opgenomen in de verklaring (…). 2. Een aan deze samenwerking deelnemende lidstaat waarvan het grondgebied gewapenderhand wordt aangevallen, brengt de overige deelnemende lidstaten op de hoogte van de situatie en kan hun om hulp en bijstand verzoeken (…). In het voorstel van de Conventie was er een duidelijk verband tussen de nauwere samenwerking en de bijstandsclausule. De clausule zou immers alleen van toepassing zijn op staten die deelnemen aan de nauwere samenwerking.

59

Aan de vooravond van de Intergouvernementele Conferentie van 28 en 29 november 2003 in Napels kwamen Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk tot een compromis inzake drie gevoelige elementen van de Europese defensie. Het ging om de gestructureerde samenwerking, de bijstandsclausule en de oprichting van een Europees hoofdkwartier. Enkel de eerste twee onderwerpen maakten deel uit van het ontwerp voor de Europese grondwet. In de tekst die weerhouden werd door de drie landen werd inzake de bijstandsclausule voorzien dat: “ In het geval dat een lidstaat het voorwerp is van een gewapende agressie op zijn grondgebied, zullen de andere lidstaten hem hulp en bijstand verlenen (…).” Het Italiaanse voorzitterschap sloot zich aan bij dit compromis en verwoordde kort nadien, namelijk op 2 december, de defensieclausule in het voorstel voor de EU-grondwet als volgt: “If a Member State is the victim of armed aggression on its territory, the other Member States shall have towards it an obligation of aid and assistance by all the means in their power, in accordance with Article 51 of the United Nations Charter.”61 Dit mechanisme heeft dus – in tegenstelling tot het voorstel van de Conventie – betrekking op alle lidstaten en niet enkel op diegene die deelnemen aan de nauwere samenwerking. Deze tekst was dan ook onaanvaardbaar voor de militair niet-gebonden landen. Ze deden een tegenvoorstel en wensten de clausule als volgt te verwoorden: “If a Member State is victim of armed aggression, it may request the other Member States give it aid and assistance by all the means in their power, military or other, in accordance with Article 51 of the United Nations Charter.” Met dit tegenvoorstel verdwijnt de verplichting om bijstand te verlenen. Volgens M. Haenel lijkt deze tekst dan ook weinig reële draagkracht te hebben vermits een lidstaat die het slachtoffer is van agressie zelfs zonder deze paragraaf bijstand kan vragen.62 Dit tegenvoorstel werd tijdens de IGC niet besproken en het was tijdens het Ierse voorzitterschap ook niet echt duidelijk in welke mate Finland, Ierland, Oostenrijk en Zweden dit voorstel nog ondersteunden. De bijstandsclausule blijft voor een aantal EU-lidstaten een gevoelige materie. In de EUgrondwet werd uiteindelijk een compromis gevonden in de volgende formulering: “Indien het grondgebied van een lidstaat gewapenderhand wordt aangevallen, verlenen de overige lidstaten deze lidstaat met alle middelen waarover zij beschikken hulp en bijstand overeenkomstig artikel 51 van het Handvest van de Verenigde Naties. Dit heeft geen invloed op het specifieke karakter van het veiligheidsen defensiebeleid van bepaalde lidstaten.”

61

Kirk L., Neutrals protest against mutual defence clause, 8 december 2003, www.euobs.com . Riccardi F., Le volet “Défense” de la constitution est-il vraiment satisfaisant et définitivement acquis?, Bulletin Quotidien Europe, 4 februari 2004. 62

60

4.4.2. De nationale bepalingen De verdediging van het grondgebied is ook voor de tien nieuwe EU-lidstaten nog steeds de hoofdopdracht. Nochtans zijn er een aantal factoren waardoor de concrete invulling van deze opdracht sterk verschilt van land tot land. De Baltische Staten zijn de enige EU-lidstaten die in de recente geschiedenis tot het Russische Rijk behoorden. Dit historisch feit heeft op de Baltische veiligheidspercepties nog steeds een belangrijke impact. Bovendien zijn er omvangrijke Russische minderheden in Estland en Letland en hebben de Baltische Staten een gemeenschappelijke grens met Rusland. Het zijn dus de drie EU-landen die de sterkste affiniteiten hebben met Rusland. Vanuit deze gegevens zou men kunnen verwachten dat de strijdkrachten integraal in het teken van de territoriale verdediging zouden staan. Nochtans kwamen deze staten na hun onafhankelijkheid al vlug tot het besluit dat zij niet autonoom konden instaan voor de verdediging van hun grondgebied. De Baltische Staten zijn immers geografisch te klein en te dunbevolkt. Bovendien zijn de defensiemiddelen waarover ze kunnen beschikken te beperkt.63 De hoofdopdracht van de Baltische legers was gezien deze factoren nooit echt geloofwaardig. Met de verdediging van het grondgebied trachten de Baltische Staten vooral om een eventuele aanval te ontraden. De verdediging zou bovendien zeer tijdelijk zijn, de legers hebben als opdracht voldoende weerstand te bieden in afwachting van internationale steun. Met de toetreding tot de NAVO en de EU in het vooruitzicht werd trouwens al snel gezocht naar een evenwicht tussen de territoriale verdediging en een deelname aan de internationale opdrachten. In vredestijd moeten de geregelde strijdkrachten toezicht en controle houden over het grondgebied. In oorlogstijd worden deze strijdkrachten versterkt met grenswachteenheden en reservestrijdkrachten. De operationele waarde van deze oorlogsstrijdkrachten is echter twijfelachtig. De grenswachteenheden staan in vredestijd vooral in voor de bewaking en de controle van de EU-grens met Rusland. Slovenië werd net zoals de Baltische Staten in 1991 onafhankelijk, weliswaar op een weinig vreedzame wijze. De Sloveense militairen – ontstaan vanuit de Joegoslavische territoriale strijdkrachten – voerden strijd tegen het Joegoslavische federale leger. Na de onafhankelijkheid behielden de Sloveense militairen de territoriale verdedigingsopdracht, het was gedurende de eerste zes jaar hun enige opdracht. De opdracht was gericht tegenover een specifieke Servische dreiging. In het kader van deze dreiging waren de strijdkrachten voldoende uitgerust om hun opdracht doeltreffend uit te voeren. Naarmate de dreiging verwaterde verschoof de opdracht naar de achtergrond. Na de toetreding tot het PfP in 1994 werd dan ook meer het accent gelegd op de internationale ontplooiing. De territoriale verdediging blijft momenteel nog gehandhaafd om een antwoord te bieden tegenover de regionale conflicten in de Balkan. 63

Finland heeft ook een gemeenschappelijke grens met Rusland en het land werd in het verleden meermaals geconfronteerd met Russische agressie. Finland beschikt echter wel over de nodige geografische ruimte en het leger heeft in het verleden al meermaals heldhaftig verzet kunnen bieden tegen Russische aanvallen. In tegenstelling tot de Baltische Staten staat het neutrale Finland wel autonoom in voor een geloofwaardige verdediging van het grondgebied.

61

Door de ontbinding van het Warschaupact maakten Hongarije, Polen, Tsjechië en Slowakije niet langer deel uit van een militair bondgenootschap. Ze moesten voortaan zelf instaan voor hun veiligheid. Maar het Westen was niet langer een door de Sovjet-Unie opgelegde vijand en ook in tegenstelling tot de Baltische Staten was voor deze landen de Russische militaire dreiging niet echt tastbaar. Toch werd ook in deze landen de territoriale verdediging de hoofdopdracht voor de strijdkrachten. Met het vooruitzicht van een snelle toetreding tot de NAVO werd voor Hongarije, Polen en Tsjechië de territoriale verdediging vooral geïdentificeerd met de veiligheid van de bondgenoten. Gezien hun neutraliteitsbeginsel kunnen Malta en Cyprus geen beroep doen op een militair bondgenootschap voor de verdediging van hun grondgebied. Na hun onafhankelijkheid zochten beide landen al snel toenadering tot een buurland dat hen zou bijstaan in deze opdracht. De schaarse middelen en de geografische omvang64 van beide eilanden zijn te beperkt om een doeltreffende verdediging te kunnen opbouwen. De territoriale verdediging moet bijgevolg eerder gezien worden als een afschrikking waarbij het leger de tegenstander moet trachten te overtuigen dat de mogelijke kostprijs van een bezetting groter zal zijn dan de mogelijke opbrengst ervan. Bovendien moet de verdediging aan de bevolking een veiligheidsgevoel verschaffen waardoor ze aangemoedigd wordt in haar economische activiteiten. Voor Cyprus is de dreiging reëel zodat de territoriale verdedigingsopdracht wordt uitgevoerd in functie van een mogelijke Turks-Cypriotische agressie. Malta ervaart geen militaire dreiging, de territoriale verdediging is dan ook minimaal. Ze moet een antwoord bieden tegenover de mogelijke gevolgen van onstabiliteit in het Middellandse-Zeegebied. Zo kunnen we vaststellen dat de verdediging van het grondgebied voor alle nieuwe lidstaten een opdracht is. De reden om een dergelijke opdracht te behouden en de concrete invulling ervan zijn sterk verschillend van land tot land. Het kader waarin deze opdracht wordt geformuleerd en de prioriteit die eraan wordt gegeven, zijn samengevat in onderstaande voorstelling. Het schema geeft dus geen enkele indicatie over de kwaliteit en de doeltreffendheid van de territoriale verdediging.

64

Er is onvoldoende strategische en tactische diepte om een defensief manœuvre te kunnen uitvoeren.

62

Specifieke dreiging

Algemene dreiging

Geen dreiging

Sterke territoriale verdediging

Cyprus

Matige territoriale verdediging

Slovenië Baltische Staten

Sterke territoriale verdediging

Polen

Matige territoriale verdediging

Hongarije Tsjechië Slowakije

Minimale territoriale verdediging

Malta

Figuur 1: De territoriale verdedigingsopdracht in functie van de dreigingsperceptie tegenover het grondgebied In vergelijking met de meeste andere EU-lidstaten is de territoriale verdedigingsopdracht voor de Tien minder belangrijk. De reden moet niet zozeer in de huidige dreigingsperceptie gezocht worden, dan wel in het feit dat deze landen pas vanaf de jaren negentig konden starten met de uitbouw van een eigen krijgsmacht. In deze periode was de grote militaire dreiging tegenover het grondgebied verdwenen en maakte ze plaats voor andere dreigingen. Zo konden de Centraal- en Oost-Europese landen bij de oprichting van hun eigen krijgsmacht onmiddellijk rekening houden met dit gegeven. De vijftien hadden daarentegen een lange traditie van territoriale verdediging zodat de legerstructuren geënt waren op deze hoofdopdracht. Het was voor hen dan ook niet zo eenvoudig om hiervan af te stappen. De onzekerheid en de onstabiliteit aan de Oostgrens leidde bij de nieuwe lidstaten alsnog tot een ‘afgeslankte’ territoriale opdracht. Deze moet eerder gezien worden als een eerste afschrikking in plaats van een volwaardige defensie. Enkel op Cyprus staat het leger nog volledig in functie van deze opdracht. 4.5. Vredesondersteunende en humanitaire operaties 4.5.1. Overzicht Met uitzondering van Cyprus en Malta zijn de nieuwe lidstaten actief betrokken bij de vredesondersteunende en humanitaire opdrachten. De Baltische Staten nemen deel aan dergelijke operaties sinds midden jaren negentig, die voor hen ondertussen een prioriteit zijn geworden.65 Voor de uitvoering van dergelijke 65

Litouwen neemt deel sinds 1994, Estland sinds 1995 en Letland sinds 1996.

63

opdrachten leidde de onderlinge samenwerking zelfs tot de oprichting van een Baltisch bataljon (BALBAT). Terwijl de territoriale verdediging vooral een opdracht is voor de reserve en de grenswachteenheden, zijn het de actieve eenheden die instaan voor de internationale opdrachten. Door recente wetswijzigingen is het trouwens eenvoudiger geworden om Baltische eenheden buiten de nationale grenzen te ontplooien. Voor de Baltische Staten is een deelname aan de internationale opdrachten vooral belangrijk omdat op deze manier de strijdkrachten nauw kunnen samenwerken met de militairen en de hoofdkwartieren van andere landen. De situatie in Hongarije, Slovenië en Tsjechië sluit nauw aan bij deze van de Baltische Staten, ook hier werd de voorbije jaren steeds meer de nadruk gelegd op de vredesondersteunende operaties. Bovendien groeide in deze landen de overtuiging dat de nationale veiligheid kon verhoogd worden door in de regio – met name in de Balkan – deel te nemen aan vredesondersteunende operaties. De geografische nabijheid van de onstabiele Balkan was voor deze landen de voornaamste reden om er deel te nemen aan de vredesoperaties. Polen heeft reeds een lange traditie wat de deelname aan internationale opdrachten betreft, namelijk sinds de operatie in Korea van 1953. Nadien stelde het regelmatig personeel ter beschikking voor internationale vredesoperaties, ondermeer op de Golan Hoogtes, in Namibië, in Cambodja en andere regio’s. De laatste jaren neemt het belang van dergelijke operaties toe, maar in vergelijking met de andere nieuwe EU-lidstaten zijn de internationale opdrachten geen prioriteit. Door de geografische ligging en de historisch beladen relatie met Duitsland en Rusland, hebben we kunnen vaststellen dat de traditie van de territoriale verdediging nog sterk verankerd is in Polen. Voor Cyprus staat de opdracht van de strijdkrachten volledig in het teken van de verdediging van het grondgebied. Een deelname aan internationale operaties is er absoluut niet aan de orde, er zijn hiervoor trouwens geen middelen beschikbaar. Dergelijke operaties zijn voor de regering van Malta evenmin een prioriteit. Er is het neutraliteitsbeginsel en de uitdrukkelijke wens om niet betrokken te raken bij conflicten. Het leger kan evenwel één peloton ter beschikking stellen. We kunnen dus besluiten dat met uitzondering van Cyprus en Malta, de vredesondersteunende en humanitaire operaties een belangrijke plaats innemen onder de militaire opdrachten van de nieuw toegetreden EU-leden. Er is echter een differentiatie in de beweegredenen om aan dergelijke opdrachten deel te nemen. Nochtans is er één gemeenschappelijk kenmerk, namelijk het eigenbelang. Met andere woorden, lidstaten nemen deel aan vredesondersteunende operaties vooral om eigen doelstellingen na te streven. Zo wordt voor Hongarije, Slovenië en Tsjechië een deelname vooral gezien als een mogelijkheid om bij te dragen tot de stabiliteit in hun onmiddellijke veiligheidsomgeving. Voor de Baltische Staten is deze motivatie niet van toepassing. Zij zien via deze opdrachten een mogelijkheid om internationale ervaring te verwerven en de interoperabiliteit te verhogen. Ondanks een lange traditie inzake internationale opdrachten, zijn dergelijke opdrachten voor Polen minder prioritair. Met het omvangrijke contingent in Irak, namelijk

64

2.400 militairen, heeft Polen een ander doel voor ogen. De Poolse regering wil met deze bijdrage vooral de goede relaties met de VS onderlijnen. Dit is een factor, zij het in mindere mate, die ook voor de andere toetredende landen meespeelt. De VS hebben in deze landen immers een aanzienlijke bijdrage geleverd aan het democratiseringsproces en de ontwikkeling van de strijdkrachten. Niet alleen politiek (de open brief op initiatief J. Aznar van januari 2003 en de brief van de ‘Vilnius Tien’ van februari 2003), maar ook militair steunen ze het Amerikaanse beleid. In april 2004 was de getalsterkte van de bijdrage – namelijk het leger, de politie en het logistiek personeel – van de toegetreden EU-lidstaten in Irak als volgt:66

Polen Tsjechië Litouwen Estland Hongarije Slowakije Letland Cyprus Malta Slovenië

Aantal manschappen 2.400 400 193 150 140 69 36 0 0 0

Figuur 2: Militaire bijdrage van de tien toegetreden EU-lidstaten in Irak Een deelname aan de internationale opdrachten blijkt dus vooral een politiek instrument te zijn. Via dergelijke opdrachten trachten de lidstaten in eerste instantie eigen belangen te verzekeren. Er is dus convergentie door het feit dat een deelname aan vredesondersteunende en humanitaire operaties voor de lidstaten een belangrijke opdracht is, maar divergentie treedt op door de beweegreden om aan dergelijke opdrachten deel te nemen. De waar te nemen reden zijn: het verhogen van de stabiliteit in de onmiddellijke nabijheid, het verwerven van internationale ervaring en het geven van een politiek signaal. 4.5.2. Wettelijk kader De artikels 11 en 17 van het Verdrag van de EU en de verklaringen van de opeenvolgende Europese Raden, vormden het raamwerk waarin de Unie haar buitenlands beleid en eventuele internationale opdrachten wenste uit te voeren. Het grondwettelijk verdrag van de Unie herneemt deze uitgangspunten. Wat de missies betreft zijn er twee elementen van belang. Vooreerst is er de conformiteit met de beginselen van het Handvest van de VN. 66

De Standaard, Internationale coalitiemacht in Irak, huidige getalsterkte en doden, 20 april 2004.

65

In het Verdrag van de EU werd de bepaling opgenomen dat er conformiteit moet zijn met de beginselen van het Handvest van de VN (artikel 11). In de EU-grondwet wordt deze bepaling hernomen in artikel I-40. Nochtans is er nog steeds geen uitsluitsel over het feit of een mandaat van de VN al dan niet vereist is voor een militaire operatie van Unie. In normale omstandigheden zal de Unie opereren onder het aigis van de Veiligheidsraad. Er blijft echter de mogelijkheid om te ageren in overeenstemming met de principes van het VN-charter, maar zonder mandaat van de Veiligheidsraad. De lidstaten zijn het trouwens niet eens of een militaire opdracht van de Unie een VN-mandaat vereist of niet. Op 24 september 2003 werd een gemeenschappelijke verklaring ondertekend over de samenwerking tussen de VN en de EU inzake crisismanagement. Hierin werd een structuur voorzien voor overleg en samenwerking en werd de weg geëffend voor een meer doeltreffende EU-actie om de VN te ondersteunen in dit domein. De verklaring onderscheidt vier domeinen waarin de relatie tussen beide organisaties moet versterkt worden: planning, opleiding, communicatie en uitvoering. De Unie versterkt tevens haar relaties met de VN op het gebied van conflictpreventie en heropbouw na het conflict. Zo was er een concrete samenwerking voor de operaties ARTEMIS en EUPM.67 Vervolgens is er de uitvoering van de missies. Het definiëren van de Petersbergtaken68 en het type van strijdmacht dat werd opgericht in het kader van de Headline Goal, gaven een goed idee van de internationale opdrachten die de Unie initieel voor ogen had. Door de opname van de Petersbergtaken in het EU-Verdrag kunnen alle EU-lidstaten, inclusief de niet-leden van de NAVO, volwaardig en op voet van gelijkheid deelnemen aan operaties van de Unie. Denemarken heeft zich met een protocol aan het Verdrag van Amsterdam onthouden. Weliswaar is na de overeenkomst van de Unie met de NAVO, de Berlijn Plusregeling en de uitvoering daarvan slechts van toepassing op de lidstaten van de EU die ook ofwel NAVO-leden zijn ofwel partijen bij het partnerschap voor de vrede, en die derhalve bilaterale veiligheidsovereenkomsten met de NAVO hebben gesloten.69 Deze bepaling heeft tot gevolg dat Cyprus en Malta – zoals reeds eerder vermeld – niet kunnen deelnemen aan militaire operaties van de Unie die met NAVO-middelen worden uitgevoerd.70 Nochtans zullen de vertegenwoordigers van deze landen in de diverse EUinstanties – waaronder het Politiek en Veiligheidscomité – kunnen deelnemen aan de werkzaamheden en hun stem uitbrengen wanneer het gaat om besluiten die niet met de uitvoering van dergelijke operaties te maken hebben.

67

Assembly of Western European Union, document A/1851, 1 maart 2004. De Petersbergtaken werden tijdens een vergadering van de ministers van Defensie en de ministers van Buitenlandse Zaken in 1992 gedefinieerd in het kader van de WEU. Het gaat om humanitaire en reddingsopdrachten, peacekeeping opdrachten en de opdrachten van de strijdkrachten in crisismanagement, met inbegrip van peacemaking. Deze taken werden nadien opgenomen in het Verdrag van Amsterdam. 69 Conclusies van het voorzitterschap – Kopenhagen, Bijlage II, 12 en 13 december 2002. 70 Finland, Ierland, Oostenrijk en Zweden zijn geen NAVO-lid, maar ze zijn wel partij bij het partnerschap voor de vrede van de NAVO. 68

66

In de EU-grondwet worden deze operaties – er is niet langer sprake van Petersbergtaken, maar wel van missies – nader omschreven. Zo wordt in Artikel I-40 bepaald dat het operationeel vermogen van de Unie, dat op civiele en militaire middelen steunt, kan gebruikt worden om missies uit te voeren buiten het grondgebied van de Unie. In ‘III-210 Missies’ wordt gespecificeerd over welke missies het gaat en wat de bevoegdheden zijn van de verschillende organen:71

1. De in artikel I-40, lid 1, bedoelde missies, waarbij de Unie civiele en militaire middelen kan

inzetten,

omvatten

reddingsmissies, advies

en

gezamenlijke bijstand

op

ontwapeningsacties, militair

gebied,

humanitaire

conflictpreventie

en en

vredeshandhaving, missies van strijdkrachten met het oog op crisisbeheersing, daaronder begrepen vredestichting, alsmede stabiliseringsoperaties na afloop van conflicten. Al deze taken kunnen tot de strijd tegen het terrorisme bijdragen, ook door middel van steun aan derde landen om het terrorisme op hun grondgebied te bestrijden.

2. De Raad regelt bij Europees besluit de in lid 1 bedoelde missies en stelt doel en draagwijdte ervan vast, alsmede de algemene voorschriften voor de uitvoering ervan. De minister van Buitenlandse Zaken van de Unie draagt onder gezag van de Raad en in nauw en voortdurend contact met het Politiek en Veiligheidscomité zorg voor de coördinatie van de civiele en militaire aspecten van deze missies. In het daaropvolgende artikel wordt de mogelijkheid beschreven om de missie toe te vertrouwen aan een groep van lidstaten indien ze dat willen en ze over de nodige vermogens beschikken. De deelname aan een internationale opdracht in het kader van de Unie moet door de betrokken lidstaten ook op nationaal vlak goedgekeurd worden. Voor de uitvoering van de taken wordt immers gebruik gemaakt van de door de lidstaten beschikbaar gestelde vermogens. Naast het juridisch kader van de Unie is er het juridisch kader van de verschillende lidstaten. Dit kader verschilt van lidstaat tot lidstaat. In de volgende paragraaf komen we hier even op terug.

71

www.grondweteuropa.nl

67

4.5.3. Gevolgen Door het toenemende belang van de internationale opdrachten de laatste jaren zijn er drie tendensen waar te nemen. In eerste instantie werd het wettelijk kader aangepast zodat er geen grondwettelijke of wettelijke beperkingen meer zijn om de strijdkrachten te ontplooien buiten het nationaal grondgebied. Sommige landen zoals Polen nemen reeds meer dan vijftig jaar op een actieve wijze deel aan internationale opdrachten, maar voor de andere toegetreden EU-lidstaten is het een vrij recent fenomeen. Drie categorieën kunnen onderscheiden worden: landen met een lange traditie, landen die ongeveer een decennium geleden startten en landen die niet deelnemen aan internationale opdrachten. Polen Hongarije

1953 1988

Litouwen Estland Letland Tsjechië Slovenië Slowakije

1994 1995 1996

Cyprus Malta

/ /

1997

Figuur 3: Begin van de vredesondersteunende en humanitaire opdrachten Nochtans zijn alle wettelijke belemmeringen nog niet overal weggewerkt. Zo is er ondermeer in de Baltische Staten nog een parlementaire goedkeuring vereist voor de ontplooiing van strijdkrachten voor niet-artikel 5 opdrachten. Bovendien kan enkel het beroepspersoneel er opgeroepen worden voor dergelijke opdrachten en is de individuele toestemming van het betrokken personeel vereist. Dit laatste aspect zou binnenkort door een wetswijziging moeten weggewerkt worden. Een tweede tendens die men kan vaststellen is dat er de laatste jaren naar aanleiding van de internationale opdrachten specifieke eenheden werden opgericht. De oprichting van dergelijke eenheden leidde soms tot een multilaterale samenwerking. Zo richtte Slovenië in 1994 een specifieke eenheid op – het 10de Bataljon voor internationale samenwerking – dat instaat voor vredesondersteunende opdrachten. In Estland werd eveneens in 1994 een specifieke eenheid opgericht, namelijk de Estonian Peacekeeping Company, die nadien uitgroeide tot een opleidingscentrum voor vredesondersteunende opdrachten. De Baltische Staten besloten bovendien om samen te werken in dit domein. Deze toenadering leidde tot BALBAT, een Baltische bataljon voor het uitvoeren van vredesondersteunende opdrachten onder het mandaat van de VN en/of de OVSE in samenwerking met de NAVO en de EU. Vanaf 2001 werden nationale bataljons (ESTBAT, LATBAT en LITBAT) in het leven geroepen om de continuïteit van het project te verzekeren. Hongarije voorzag een Peacekeeping Training Centre, nadien werden de activiteiten overgenomen door het 88ste Rapid Reaction Battalion. Hongarije stichtte ook samen met Roemenië een gemeenschappelijk peacekeeping bataljon.

68

Polen, Slowakije en Tsjechië kwamen tot een samenwerking met de bedoeling om tegen 2005 een gemeenschappelijke brigade operationeel te hebben voor internationale peacekeeping opdrachten. Voor deze brigade stelt Tsjechië een artilleriebataljon ter beschikking, Polen een luchtlandingsbattaljon en Slowakije voorziet een immediate reaction bataljon. Polen startte ook een samenwerking op met Oekraïne. In 1998 werd namelijk een Pools-Oekraïens bataljon opgericht met het oog op deelname aan internationale humanitaire en vredesoperaties. De Poolse regering stelt bovendien dat 10% van haar strijdkrachten beschikbaar moet zijn voor deelname aan internationale operaties. Malta kan één peloton ter beschikking stellen voor internationale opdrachten en Cyprus houdt al zijn troepen op het eigen grondgebied. Tenslotte kunnen we vaststellen dat de deelname aan de internationale opdrachten ook een impact heeft op het materieel en het personeel van de eenheden die voor dergelijke opdrachten in aanmerking komen. De militaire uitrusting wordt gemoderniseerd zodat het compatibel is met het materieel van de partners. De NAVO-toetreding heeft een belangrijke impact gehad op dit proces. Door het toenemende belang van de internationale opdrachten wordt ook de noodzaak van een beroepsleger sterker aangevoeld en krijgen de actieve eenheden in het algemeen een hogere bezettingsgraad. De situatie in Hongarije illustreert bijzonder goed deze tendens. De Hongaarse regering stelt als richtlijn dat het bezettingsniveau 80% moet bedragen en dat sommige verkennings-, infanterie- en tankeenheden zelfs in vredestijd volledig moeten bemand worden. Tegen juni 2005 wordt de dienstplicht er afgeschaft. De operationele waarde van de eenheden zal verhoogd worden, door ondermeer de invoering van ontplooibare tactische communicatienetwerken die compatibel zijn met deze van de NAVO. 4.5.4. Een kwantitatieve benadering Voor de meeste nieuwe EU-lidstaten is een deelname aan de vredesondersteunende en humanitaire opdrachten een prioriteit voor wat de opdrachten van hun krijgsmachten betreft. De vraag is of deze beleidsverklaring zich laat vertalen in concrete cijfers. Met andere woorden, hebben deze landen de laatste jaren veel militairen ingezet in buitenlandse opdrachten? Als referentie nemen we de gegevens voor het jaar 2003.72 De bijdragen gedurende dat jaar waren vooral bestemd voor de operaties in de Balkan en in Afghanistan. Het ging met name om SFOR in Bosnië, KFOR in Servië-Montenegro en ISAF in Afghanistan. Andere omvangrijke contingenten in 2003 waren er van Polen in Libanon (UNIFIL) en Syrië (UNDOF), terwijl Slowakije een belangrijke bijdrage leverde aan de operaties op Cyprus (UNFICYP) en Oost-Timor (UNMISET). In 2003 was er bovendien de aanzienlijke machtsontplooiing in Irak (zie figuur 2 voor de gegevens van het jaar 2004). In onderstaande tabel weerhouden we echter alleen de bijdragen voor de VN-opdrachten, dus de contingenten zoals voor Irak worden niet meegerekend.

72

Op basis van de gegevens in: The International Institute for Strategic Studies, The Military Balance, 2003– 2004.

69

Sl ov en ië Sl ow ak ije Ts je ch ië

le n Po

M al ta

en uw

d Li to

Le tla n

ije ga r

nd

H on

Es tla

C

yp ru

s

1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0

Figuur 4: Aantal militairen in vredesondersteunende VN-operaties in 2003 In 2003 leverden de tien toetredende EU-lidstaten bijna 3.700 manschappen voor de diverse internationale opdrachten. Cyprus en Malta hebben het voorbije jaar geen manschappen ingezet buiten het nationaal grondgebied. Indien we deze twee landen buiten beschouwing laten, merken we dat in 2003 gemiddeld meer dan 460 manschappen per land werden ingezet voor vredesondersteunende VN-operaties. Indien de bijdrage voor de andere operaties (Irak, Koeweit, en andere) hierbij worden opgeteld komen we in totaal aan meer dan 7.500 manschappen of gemiddeld 950 militairen per land. Gezien de kleine omvang van deze landen – uitgezonderd Polen – is deze bijdrage omvangrijk. Vanuit deze tabel is het echter onmogelijk om vast te stellen of er convergentie is inzake de bijdrage aan vredesondersteunende opdrachten. Polen levert met bijna 1.500 manschappen veruit de grootste bijdrage, maar van de tien nieuwe EU-leden beschikt het land ook veruit over het grootste leger. In de volgende tabel wordt het aantal militairen in vredesondersteunende operaties vergeleken met de totale omvang van de strijdkrachten in vredestijd.73 Deze ratio of relatieve bijdrage laat ons toe om de EU-lidstaten met elkaar te vergelijken en vast te stellen of er convergentie is. Met andere woorden, dragen alle lidstaten van de Unie evenredig de personeelslasten met betrekking tot de vredesondersteunende opdrachten? Net als in de vorige tabel gaat het enkel om VN-opdrachten.

73

Op basis van de gegevens in: The International Institute for Strategic Studies, The Military Balance, 2003– 2004.

70

Aantal militairen in vredesondersteunende operaties België Cyprus Denemarken Duitsland Estland Finland Frankrijk Griekenland Hongarije Ierland Italië Letland Litouwen Luxemburg Malta Nederland Oostenrijk Polen Portugal Slovenië Slowakije Spanje Tsjechië UK Zweden Totaal

Totaal aantal militairen

683 0 985 6810 137 917 6228 2039 546 444 7437 20 131 60 0 1772 933 1469 1318 85 737 2858 571 4376 737 41293

40800 10000 22880 284500 5510 27000 259050 177600 33400 10460 200000 4880 12700 900 2140 53130 34600 163000 44900 6550 13700 150700 57050 212660 27600 1855710

Ratio (percentage)

1.55 0 4.31 2.39 2.49 3.39 2.4 1.15 1.63 4.24 3.72 0.41 1.03 6.67 0 3.34 2.7 0.9 2.94 1.3 5.38 1.9 1 2.06 2.67 2.3828

Figuur 5: Aantal militairen in vredesondersteunende VN-operaties in 2003 ten opzichte van de totale omvang van de strijdkrachten in vredestijd De reservestrijdkrachten werden niet opgenomen in de totale omvang van de strijdkrachten, zij worden immers niet gemobiliseerd om deel te nemen aan dergelijke opdrachten. Voor de landen die nog over een dienstplicht beschikken, werd het aantal dienstplichtigen wel in rekening genomen. In sommige van deze landen kunnen de dienstplichtigen zich immers aanbieden om deel te nemen aan internationale operaties. Zo voorziet bijvoorbeeld de Poolse wet een vrijwillige deelname van dienstplichtigen voor niet-Artikel 5 opdrachten indien hun eenheid wordt uitgezonden buiten het nationaal grondgebied. In andere landen, zoals de Baltische Staten, kunnen de dienstplichtigen dan weer niet ingezet worden voor niet-Artikel 5 opdrachten.

71

De relatieve bijdrage verschilt sterk van land tot land. Voor 2003 bedroeg het gemiddelde voor de 25 landen 2,38%. De grootste bijdrage werd geleverd door Luxemburg met 6,67%. Aan het andere uiteinde staan Cyprus en Malta met een bijdrage van 0%. De resultaten voor de Vijftien werden reeds besproken in Veiligheid en Strategie Nr 78. In die studie ging het om de gegevens van 2001, maar de aangehaalde tendensen worden bevestigd door de gegevens van 2003: - De kleine Griekse bijdrage wekt verwondering. De operaties SFOR en KFOR moeten nochtans stabiliteit brengen in de onmiddellijke belangensfeer van Griekenland, maar de Griekse bezorgdheid gaat in eerste instantie uit naar een escalatie van het geweld over de grenzen heen. Vandaar de grote militaire aanwezigheid op het eigen grondgebied. Er is daarenboven de beladen relatie met Turkije die Griekse troepen vereist aan de gemeenschappelijke grens en op Cyprus. - Spanje heeft ondertussen een deel van zijn achterstand tegenover de meeste andere lidstaten weggewerkt. L’état d’esprit die er gedurende lange tijd voor zorgde dat investeringen voor overzeese projectie geen prioriteit was, lijkt stilaan weggeëbd.74 Traditie lijkt voor Denemarken, Nederland en Portugal ook nog een invloed te hebben. Door het ‘roemrijk verleden’ en de ‘drang om de wereldzeeën te bevaren’ situeren deze landen zich nog steeds vooraan in het EU-peloton. - De gegevens voor 2003 bevestigen ook de trend voor Ierland, Finland, Oostenrijk en Zweden. Ondanks hun neutraliteit wensen ze uitdrukkelijk aanwezig te zijn bij de internationale opdrachten. Deze houding staat in schril contrast met de twee nieuw toegetreden neutrale staten. Cyprus en Malta nemen niet deel aan vredesondersteunende opdrachten. Cyprus wordt volledig in beslag genomen door het conflict op het eigen grondgebied en Malta oordeelt dat het zich niet kan veroorloven om militair betrokken te raken bij militaire conflicten. - Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk hebben in hun opdrachten expliciet de prioriteit gegeven aan internationale opdrachten, maar dit engagement komt niet tot uiting in het aantal ingezette militairen. Beide landen schommelen rond het gemiddelde. Een verklaring is te vinden in het feit dat ze enorme contingenten ontplooid hebben in het buitenland, maar niet in het kader van de VN. Het gemiddelde percentage voor de Vijftien bedraagt 3,02%. Deze relatieve bijdrage is veel groter dan bij de Tien, waar de bijdrage amper 1,41% bedraagt. In deze laatste groep is Slowakije met een bijdrage van 5,38% het actiefst. Het is trouwens opmerkelijk dat de nieuwe EU-lidstaten relatief weinig bijdragen aan VNoperaties. Nochtans is een deelname aan de vredesondersteunende en humanitaire opdrachten in hun beleidsverklaringen een prioriteit, maar deze intentieverklaring komt niet tot uiting in het aantal uitgezonden militairen voor VN-opdrachten. De verklaring is eenvoudig: de nieuw toegetreden EU-lidstaten hebben het voorbije jaar meer troepen ingezet in Irak dan voor de diverse VN-opdrachten. In 2003 hebben 74

Voor de gegevens van 2001 situeerde Griekenland zich ten opzichte van de Vijftien op de laatste plaats en Spanje op de voorlaatste plaats.

72

ze gezamenlijk 3.800 militairen aan de zijde van de Amerikanen laten opereren in Irak terwijl voor de VN-operaties slechts 3.700 militairen werden ingezet. De politieke eensgezindheid met het Amerikaanse beleid in Irak werd dus ondersteund met een militaire inzet. In de Unie was het ongetwijfeld één van de meest uitgesproken tegenstelling in het prille bestaan van het GBVB. Niet alleen op politiek vlak, maar ook in de pers kreeg deze divergentie veel aandacht en werd er gesproken over het ‘oude’ en het ‘nieuwe’ Europa. F. Fukuyama betwijfelt dat er een systematische divergentie tussen beiden zal ontstaan, maar hij is er wel van overtuigd dat de diversiteit op het gebied van belangen zal toenemen zodat een collectieve Europese actie moeilijker wordt.75 De divergentie tussen het ‘oude’ en het ‘nieuwe’ Europa inzake de relatie tussen Europa en de Verenigde Staten is in deze context een belangrijk uitgangspunt. Uit dit overzicht kunnen we vaststellen dat alle EU-lidstaten – met uitzondering van Cyprus en Malta – bijdragen tot de vredesondersteunende en humanitaire opdrachten. Maar anderzijds constateren we ook dat er grote kwantitatieve verschillen bestaan tussen de diverse nationale bijdragen aan de VN-opdrachten. Er is dus een divergentie tussen de EUlidstaten inzake de verhouding van het aantal uitgezonden militairen ten opzichte van de omvang van de krijgsmacht. Algemeen kunnen we stellen dat het ‘oude’ Europa meer manschappen ter beschikking stelt voor VN-opdrachten dan het ‘nieuwe’ Europa. De divergentie tussen de lidstaten onderling is ook te verklaren vanuit de andere nationale opdrachten, het gaat dan vooral om de verdediging van het grondgebied. Zo is voor Cyprus deze opdracht zo determinerend dat er geen ruimte overblijft voor een internationaal engagement. Maar ook voor Polen, dat slechts een ratio heeft van amper 0,9%, komt in deze paragraaf het belang van de territoriale verdediging tot uiting. Het engagement van de nieuwe EU-lidstaten in Irak is een tweede oorzaak van de divergentie. Vermits deze landen er in verhouding grote contingenten ter beschikking hebben gesteld, blijft er voor hen weinig ruimte voor het inzetten van militairen in VNoperaties. Het totaal aantal militairen dat jaarlijks wordt ingezet in het buitenland schommelt voor deze landen rond de 6%. Hierbij moet rekening gehouden worden met het rotatieprincipe zodat bijna 20% van de militairen rechtstreeks betrokken is bij deze opdrachten. De inzet van militairen in het buitenland voor vredesondersteunende en humanitaire opdrachten is niet alleen belastend voor de militaire organisatie, een dergelijke inzet vergt ook veel van de betrokken militairen. Een andere parameter in deze context is het engagement dat de nieuwe EU-lidstaten willen aangaan tegenover de Headline Goal. Tijdens de conferentie voor de verbetering van de militaire capaciteiten, die gehouden werd op 20 november 2001 in Brussel, werden ook de bijkomende bijdragen van niet-EU Europese leden van de NAVO en kandidaat EUlidstaten in overweging genomen en verwelkomd als waardevolle bijdragen voor de verbetering van de Europese militaire capaciteit. Deze bijkomende strijdkrachten moesten vanaf 2003 in staat zijn om ontplooid te worden binnen de 60 dagen en beschikken over een militair voortzettingsvermogen van minstens één jaar voor het uitvoeren van de Petersbergtaken. 75

Fukuyama F., Entre nous et l’Europe, un Rubicon politique a été franchi, in Le Monde, 29 april 2004.

73

Voor de Unie werd aldus een geheel van middelen bestaande uit meer dan 100.000 manschappen, ongeveer 400 gevechtsvliegtuigen en 100 schepen bevestigd. In de volgende tabel worden de bijdragen van de tien nieuwe EU-lidstaten aan de Headline Goal voorgesteld. Voor de gegevens werd gebruik gemaakt van het document A/1735 van de WEU. 76 Aantal manschappen

Landmacht

Luchtmacht

Marine

Cyprus Estland Hongarije Letland Litouwen Malta Polen

176 450 250 85 1.500 35 500

1 transport Cie 1 infanterie Bn 1 infanterie Bn 1 infanterie Cie 3 infanterie Bn 1 infanterie peloton ½ brigade

6 patrouilleschepen 2 schepen 0 2 schepen 1 fregat 0 2 schepen

Slovenië Slowakije

85 421

Tsjechië

550

½ infanterie Cie 1 infanterie Cie 1 politie Cie 1 veldhospitaal 1 NBC Bn 1 infanterie Bn 1 veldhospitaal

4 helikopters 0 0 0 1 vliegtuig 0 1 vliegtuig 2 helikopters 2 helikopters 1 transportvliegtuig 4 helikopters 2 vliegtuigen 2 helikopters

0

0 0

Figuur 6: Aantal strijdkrachten toegezegd voor de Headline Goal van de nieuwe EU-lidstaten Litouwen stelt het grootste contingent ter beschikking voor de Headline Goal. De kleinste bijdrage is van Malta. Naast de landmachteenheden stelt het merendeel van de landen ook militair materieel ter beschikking voor de luchtmacht en de marine. Het gaat om een beperkt aantal vliegtuigen, helikopters en schepen. Het is geen hoogtechnologisch of gesofisticeerd materieel.77 Voor Hongarije en Malta beperkt de bijdrage zich tot landmachteenheden. Vermits het vooral interessant is om relatieve waarden met elkaar te vergelijken, worden in de volgende tabel de strijdkrachten die toegezegd zijn voor de Headline Goal, uitgedrukt in functie van de totale omvang van de strijdkrachten in vredestijd. In deze kwantitatieve vergelijking kan echter geen rekening gehouden worden met de militaire kwaliteiten van de 76

http://www.assemblee-ueo.org/en/documents/sessions_ordinaires/rpt/2001/1735.pdf Duitsland, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk voorzien ook hoogtechnologische uitrusting zoals nucleaire aanvalsonderzeeërs, AWACS, satellietbewakingssystemen of UAV’s voor verkennings- en bewakingsopdrachten. 77

74

strijdkrachten. We denken hierbij vooral aan de militaire uitrusting, zoals individuele NBCuitrusting, bewapening en transmissies. Voor de omvang van de strijdkrachten werden opnieuw de gegevens gebruikt van The Military Balance 2003-2004.

14 12 10 8 6 4 2 M al ta P ol e Ts n je ch ië Sl ov en ië Sl ow ak ije

C yp ru s Es tla n H on d ga rij e Le tla nd Li to uw en

0

Figuur 7: Aantal strijdkrachten toegezegd voor de Headline Goal ten opzichte van de totale omvang van de strijdkrachten in vredestijd De gemiddeld relatieve bijdrage van de tien nieuwe EU-lidstaten aan de Headline Goal bedraagt 3,27%. Er zijn echter enorme verschillen. Litouwen stelt met zijn bijdrage van 1.500 man meer dan 11% van zijn beschikbare manschappen ter beschikking. De Poolse bijdrage is het kleinst, het gaat slechts om 0,3% van de krijgsmacht die opgenomen wordt in de Headline Goal. Door deze bijdragen met elkaar te vergelijken moeten we vaststellen dat er een grote divergentie bestaat. Nochtans is er geen verband tussen deze waarden en het gevoerde beleid van de landen ten overstaan van het EVDB.

75

4.6. De overige opdrachten De twee belangrijkste opdrachten voor de nationale legers zijn onmiskenbaar de territoriale integriteit en de vredesondersteunende en humanitaire opdrachten. Deze opdrachten werden uitvoerig besproken in de voorgaande paragrafen. De hulp aan civiele autoriteiten is een andere opdracht die zowat bij alle lidstaten terug te vinden is. Nochtans is er in deze categorie een belangrijk onderscheid waar te nemen. - Voor een aantal landen wordt expliciet vermeld dat deze opdracht enkel van toepassing is bij noodsituaties. Dit is het geval voor de drie Baltische Staten, Slovenië en Tsjechië. - Voor de Hongaarse strijdkrachten is de steun aan de civiele autoriteiten ruimer. De noodsituatie is minder uitdrukkelijk aanwezig. Zoek- en reddingsoperaties of het ontmantelen van bommen zijn ook gedefinieerd om de strijdkrachten in te zetten. - De opdracht voor de Maltese strijdkrachten is het ruimst. Deze moeten steun leveren aan de overheidsdepartementen. Het gaat niet enkel om noodsituaties, maar het betreft eerder een permanente en gestructureerde samenwerking. Zo moet het leger ook steun leveren aan de politie in de strijd tegen de verdovende middelen en bij het uitvoeren van patrouilles en het organiseren van wegversperringen. - Tenslotte zijn er twee landen waar de hulp aan de civiele autoriteiten niet vermeld wordt. Het gaat om Polen en Cyprus. Voor de Poolse strijdkrachten zijn er slechts drie strategische taken, namelijk de territoriale verdediging, de crisismanagementopdrachten en de vredesondersteunende opdrachten. Zoals reeds eerder vermeld staat het Grieks-Cypriotisch leger volledig in functie van de verdediging van het grondgebied, er worden dan ook geen andere taken opgesomd. De strijdkrachten worden dus in mindere of meerdere mate beschouwd als een hulpinstrument voor de natie. Divergentie komt vooral tot uiting in de diversiteit van de opdracht en de mate waarin de noodwendigheid aanwezig moet zijn. Tenslotte hebben landen nog een aantal bijkomende opdrachten voor hun strijdkrachten waarmee ze specifieke belangen wensen na te streven. - Voor de Baltische Staten en Slovenië wordt er één bijkomende opdracht geformuleerd. Het gaat om de opleiding, de training en het behouden van de gevechtsparaatheid van de strijdkrachten. Het is echter duidelijk dat deze opdracht geen doel op zich vormt. Ze is noodzakelijk voor het uitvoeren van de eerder opgesomde opdrachten. - Hongarije is het meest gedetailleerd in de opsomming van zijn militaire opdrachten. De strijd tegen het terrorisme, de internationale relaties, de controle van de internationale verdragen en andere opdrachten worden specifiek vermeld. - Cyprus, Malta, Polen en Tsjechië hebben geen bijkomende opdrachten.

76

4.7. Besluit Er is convergentie wat de opdrachten voor de strijdkrachten van de EU-lidstaten betreft. Een dergelijke convergentie is in eerste instantie een gevolg van het lidmaatschap van de WEU/EU en/of de NAVO. De onderlinge bijstand, de solidariteit en de internationale missies die in de verdragen zijn opgenomen, worden vertaald naar opdrachten voor de nationale strijdkrachten. De deelname kan dwingend zijn of ze kan op vrijwillige basis gebeuren, maar een toetreding impliceert alleszins een geest van solidariteit. Voor de lidstaten die recent toetraden tot de NAVO en/of de EU zijn de opdrachten van de strijdkrachten nog niet in overeenstemming gebracht met hun nieuwe situatie. Door de grote diversiteit echter inzake het veiligheidsstatuut van de EU-lidstaten leidt deze factor niet tot een volledige homogeniteit. Ook voor wat de bijstandsclausule betreft is er geen eensgezindheid. De territoriale verdediging is voor alle EU-lidstaten een militaire opdracht. Nochtans zijn de karakteristieken, zoals de dreiging waartegen de territoriale verdediging gericht is en de prioriteit die aan deze opdracht gegeven wordt, sterk uiteenlopend. Aan het ene uiteinde van het spectrum staat Cyprus dat een specifieke dreiging tegenover het grondgebied ervaart en om die reden de volledige krijgsmacht in functie van de territoriale verdediging organiseert. Aan de andere zijde is er Malta dat geen territoriale dreiging ervaart en slechts een minimaal belang hecht aan deze opdracht. Op het gebied van de vredesondersteunende en humanitaire opdrachten is er een convergentie, alle lidstaten – met uitzondering van Cyprus en Malta – nemen deel aan deze internationale opdrachten. Toch zijn er in deze context ook veel factoren die de lidstaten van elkaar onderscheiden. Zo is er divergentie in de reden om deel te nemen aan dergelijke opdrachten en zijn er nog aanzienlijke verschillen in de nationale wettelijke kaders. Ook de kwantitatieve benadering geeft aanleiding tot aanzienlijke verschillen. Algemeen kan men stellen dat de nieuwe EU-lidstaten minder bijdragen aan VN-opdrachten, maar dat zij in grotere mate de Amerikaanse operatie in Irak ondersteunen. Tenslotte kan men vaststellen dat de bijdragen van de nieuw toegetreden EU-lidstaten aan de Headline Goal sterk uiteenlopend zijn. Er is echter geen duidelijk verband tussen de bijdragen aan de Headline Goal en de ingenomen standpunten inzake het EVDB tijdens de plenaire debatten van de Conventie. Tenslotte wordt er onder de EU-lidstaten geen eensgezinde terminologie gehanteerd om de ‘militaire opdrachten’ aan te duiden. Een vergelijking wordt hierdoor moeilijk omdat defensiedoelstellingen, defensiefuncties, opdrachten, taken, en andere telkens een bijzondere betekenis hebben en specifieke implicaties kunnen hebben op budgettair of personeelsvlak.

77

78

5. Structuur van de Strijdkrachten en Personeelsgebonden Aspecten 5.1. Inleiding Vanaf het midden van de jaren negentig hebben de Centraal- en de Oost-Europese landen – met het NAVO-lidmaatschap in het vooruitzicht – hun defensiehervormingen geïntensifieerd. Cyprus en Malta hadden hun eigen dynamiek. Het accent lag vooral op de interoperabiliteit met de andere NAVO-landen en de deelname aan de vredesondersteunende operaties. Ook werden de strijdkrachten in omvang sterk verminderd waarbij vooral de reserve-eenheden massaal werden gereduceerd. Het dalende defensiebudget werd stelselmatig weer opgetrokken. Het is duidelijk dat voor deze landen – zoals bleek uit hoofdstuk 3 – het PfP-programma, het PARP en het MAP van de NAVO een belangrijke leidraad waren voor de militaire hervormingen in deze landen. Zoals we in het vorige hoofdstuk reeds konden vaststellen is de deelname van de Centraalen de Oost-Europese landen aan de internationale opdrachten een opmerkelijk positief feit. Een dergelijke deelname verlicht niet alleen de last voor de andere EU-lidstaten, het heeft eveneens bijgedragen tot de professionalisering van de betrokken eenheden. Een neveneffect is dat de legers van deze landen zich steeds meer lijken te ontwikkelen volgens twee niveaus, de elite-eenheden die internationaal geëngageerd zijn en de eenheden die vooral op basis van dienstplichtigen instaan voor de territoriale verdediging. De eerste categorie van eenheden beschikt duidelijk over een betere militaire uitrusting. Ondanks de sterke vooruitgang gedurende het voorbije decennium – de Baltische Staten en Slovenië beschikten tien jaar geleden niet eens over een leger en momenteel zijn ze actief betrokken bij ondermeer de missies in de Balkan en Irak – zijn er nog aanzienlijke problemen. Door een gebrek aan moderne militaire uitrusting en door de beperkte trainingsmogelijkheden (piloten bijvoorbeeld hebben gemiddeld slechts 50 vlieguren per jaar) heeft een groot deel van de eenheden weinig operationele waarde. De regeringen van de betrokken landen en de NAVO als geheel erkennen deze realiteit. Zij zijn van oordeel dat een oplossing moet gevonden worden in een verdere vermindering van het aantal strijdkrachten, het opgeven van prestigieuze maar weinig doeltreffende aankopen ten voordele van communicatie, bescherming en andere, de ontwikkeling van multinationale strijdkrachten, het aansluiten bij gemeenschappelijke aankoopprogramma’s en tenslotte een toename van training en onderhoud. Enkel door het uitvoeren van deze stappen zullen de Centraal- en de Oost-Europese landen een doeltreffende militaire bijdrage kunnen leveren aan de NAVO en de EU.78

78

Cottey A., One Europe or several?, najaar 2002, www.civil-military.dsd.kcl.ac.uk

79

5.2. De nationale herstructureringsprogramma’s In deze paragraaf worden de krachtlijnen samengevat van de recente herstructureringsplannen van de nieuw toegetreden EU-lidstaten. Een gedetailleerdere beschrijving is terug te vinden in Veiligheid en Strategie Nr 81, 83 en 85. Op basis hiervan wordt gezocht naar elementen van overeenstemming. Nadat de Baltische Staten in november 2002 werden uitgenodigd om toe te treden tot de NAVO, werd beslist dat de pas goedgekeurde veiligheidsstrategieën moesten herzien worden.79 De geplande herstructureringen die tegen 2008 moesten gerealiseerd worden, zouden immers grotendeels achterhaald zijn. De resultaten van de nieuwe herziening zullen in de loop van 2004 verschijnen. De huidige structuur is nog te sterk gebaseerd op het concept van de totale en de territoriale verdediging. Daarom zal de nieuwe structuur vooral aandacht moeten hebben voor de volgende twee punten. Vooreerst moet er meer nadruk komen te liggen op de snel inzetbare en projecteerbare eenheden die interoperabel zijn met de strijdkrachten van de NAVO-partners. Vervolgens moet afgestapt worden van de complexe commandoregelingen en verantwoordelijkheidsverdelingen. Het belang van de territoriale verdedigingscapaciteit, met name de reserve-eenheden, moet verminderd worden. Het Hongaarse parlement keurde in 2000 een herstructureringsplan voor de strijdkrachten goed dat zich uitstrekte tot 2010. Er moest meer aandacht besteed worden aan interoperabiliteit, mobiliteit, inzetbaarheid en voortzettingsvermogen. De uitvoering van het plan werd echter ondermijnd door de beslissing om de dienstplicht te handhaven. Hierdoor kon het leger onvoldoende inkrimpen. Eind 2003 werd een nieuw Defence Review gepubliceerd. Het is de doelstelling om tegen 2005 te beschikken over een volledig geprofessionaliseerd leger. De nieuwe structuur zal gebaseerd zijn op een beter beheer van de gevechtseenheden, een evenwichtigere verhouding tussen bevelvoerende en uitvoerende organisaties en een vermindering van het aantal personeelsleden van de ondersteunende diensten. In het jaar 2000 poogde de Poolse regering met het Programme for Restructuring and technical Modernisation of the Armed Forces 2001 – 2006 een nieuwe impuls te geven aan de hervormingen. Het accent lag op de vermindering van het aantal personeelsleden, het afstoten van verouderde wapensystemen en het afschaffen van overbodige infrastructuur. Door een gebrek aan financiële middelen werden de trainingsniveau’s verlaagd en werden aankopen uitgesteld. Tekortkomingen moeten weggewerkt worden met het new Programme for the Development of the Polish Armed Forces 2003 to 2008. Het reduceren van het aantal personeelsleden tot 150.000 blijft behouden, maar de modernisering van de militaire uitrusting wordt een prioriteit. Bovendien moet de hervorming van de ontplooibare eenheden worden versneld. Nochtans zal het merendeel van de strijdkrachten gericht blijven op de territoriale verdediging. 79

De regering van zowel Estland als Letland hebben in 2001 een nieuw veiligheidsconcept goedgekeurd en Litouwen publiceerde in 2002 een nieuwe veiligheidsstrategie.

80

Hoewel in 2001 een nieuwe veiligheidsstrategie met een langetermijnplanning voor de strijdkrachten was voorzien tot 2007, besliste de Sloveense regering in april 2002 om de dienstplicht op te schorten. Door deze onverwachte beslissing moest de herstructurering van het leger volledig herzien worden. De beslissing resulteerde in een Strategic Defence Review die de structuur en de organisatie van de strijdkrachten moet uitzetten tot 2015. De aangepaste structuur moet tevens rekening houden met een nieuwe realiteit, namelijk het NAVO-lidmaatschap. Een aangepaste structuur en een professionalisering van de strijdkrachten zijn twee belangrijke uitgangspunten. Bovendien moeten de capaciteiten en de interoperabiliteit verbeterd worden. In 2001 werd in Slowakije de eerste veiligheidsen defensiestrategie van het land goedgekeurd, waaruit het globale hervormingsplan Force 2010 werd afgeleid. Het plan werd nadien verder uitgewerkt en verfijnd in het Long Term Plan for Structure and Development of the Armed Forces of the Slovak Republic. De hervormingen moeten leiden tot een relatief klein, maar modern leger van beroepsmilitairen dat interoperabel is met de NAVO-partners. Het aantal manschappen wordt verminderd en de structuren worden aangepast. Andere prioriteiten van het hervormingsplan zijn de ontwikkeling van een geïntegreerde structuur van het Ministerie van Defensie en de Generale Staf, de reductie van overbodig materieel, het hergroeperen van de militaire basissen en tenslotte een modernisering van de militaire infrastructuur en uitrusting. De Tsjechische Generale Staf stelde in 2001 het document Vision 2010 – 2015 op, hierbij werd een commissie opgericht om de hervorming van de strijdkrachten voor te bereiden. Deze commissie formuleerde haar ideeën in het document Principles and Aims of the Reform en in 2002 werd ook het document Professionalisation and Mobilization overgemaakt aan de regering. Het is de bedoeling om tegen 2006 te beschikken over een volledig geprofessionaliseerde krijgsmacht. Tevens moet de legerstructuur inkrimpen en moet de inzetbaarheid van de eenheden verhogen. Het leger zal zich vooral toeleggen op passieve bewakingssystemen en de bescherming tegen massavernietigingswapens, in het bijzonder inzake het opsporen en identificeren van chemische en biologische stoffen. Andere aandachtspunten van de hervormingen zijn ondermeer de logistieke en medische ondersteuning van de eenheden alsook onderzoek en ontwikkeling. Door financiële beperkingen zouden de geplande hervormingen echter niet haalbaar zijn zodat beslist werd om in de loop van 2004 een nieuw hervormingsplan op te stellen voor de periode 2005 – 2010. Voor de twee neutrale landen Cyprus en Malta zijn er geen ingrijpende hervormingen gepland. De huidige herstructureringsplannen tonen duidelijk aan dat voor de Centraal- en OostEuropese landen de hervormingen in het teken staan van hun recente NAVO-toetreding. Vooral met het PARP en het MAP van de NAVO werden concrete doelstellingen uitgezet. Voor deze landen staat de interoperabiliteit met de strijdkrachten van de NAVO-partners dan ook vooraan in de hervormingsplannen. De modernisering van de militaire uitrusting is daarom ook een prioriteit. Een ander gemeenschappelijk kenmerk is het verleggen van het

81

accent van de territoriale verdediging naar de vredesondersteunende opdrachten. Deze evolutie heeft twee concrete gevolgen. Enerzijds moeten eenheden snel inzetbaar en projecteerbaar zijn, anderzijds wordt het belang van de dienstplicht verminderd. Zo is er bij deze landen de tendens merkbaar om de legeromvang in te krimpen en de reservecapaciteit af te bouwen. Tenslotte merken we ook dat de legerstructuur aangepast wordt en dat de veelal ingewikkelde regelingen tussen de Ministeries van Binnenlandse Zaken en Defensie vereenvoudigd worden. De financiële beperkingen ondermijnen echter de ambitieuze doelstellingen van deze landen, zodat de hervormingsplannen worden aangepast of slechts gedeeltelijk worden uitgevoerd. 5.3. Personeel In de huidige hervormingen van de strijdkrachten is er een belangrijk hoofdstuk voorzien voor het militair personeel. Opvallend hierin is de algehele vermindering van het aantal personeelsleden. Niet alleen de reserve-eenheden, maar ook de actieve eenheden moeten het stellen met minder militairen. De dienstplicht wordt stelselmatig afgeschaft zodat de meeste Centraal- en Oost-Europese landen volledig geprofessionaliseerd worden. Vanuit het communistisch verleden heeft het leger er steeds op weinig sympathie van de bevolking kunnen rekenen. De laatste jaren is deze attitude bijgesteld door ondermeer de deelname van de strijdkrachten aan de vredesondersteunende opdrachten. Nochtans is het voor deze landen dikwijls nog steeds moeilijk om het nodige geschikte personeel te rekruteren. Vaak is er ook een onevenwicht tussen de verschillende categorieën, waarbij er veelal een tekort is bij de lagere graden en er een overschot is bij de hogere kaders. In deze paragraaf wordt het defensiepersoneel van de nieuwe EU-lidstaten bekeken. Het aantal militairen per lidstaat en de situatie van de dienstplicht worden vergeleken. 5.3.1. Het aantal militairen per lidstaat Vooreerst wordt de evolutie van het defensiepersoneel tijdens het voorbije decennium belicht. De grafiek geeft een overzicht van het verloop van het totaal aantal militairen tussen 1994 en 2004 in de nieuwe EU-lidstaten. Het gaat om alle mannen en vrouwen die in dienst zijn op basis van een voltijdse loopbaan. Hierin zijn ook de dienstplichtigen begrepen en de reservestrijdkrachten die voor een lange termijn toegewezen zijn. De gegevens en de definities zijn gebaseerd op de opeenvolgende Military Balances. Het voorbije decennium liep het totaal aantal militairen met meer dan de helft terug in de nieuwe EU-lidstaten, namelijk van meer dan 500.000 in 1994 naar 250.000 in 2004. Deze terugloop is veel groter dan in de EU-15 waarin gedurende dezelfde periode het aantal militairen slechts verminderde met 27%, namelijk van iets meer dan 2 miljoen naar 1,5 miljoen manschappen.

82

Tussen de nieuw toegetreden lidstaten is er trouwens ook een grote divergentie. In vijf landen is het aantal militairen gedurende deze periode sterk afgenomen, namelijk van 34% voor Tsjechië tot 53% voor Hongarije en Slowakije. In Cyprus daarentegen is het militaire contingent onveranderd gebleven en vier landen hebben zelfs hun personeelsbestand het voorbije decennium opgetrokken.

300000 250000 200000 150000

1994 2004

100000 50000

C

yp

r E s us H t la n on d ga r Le ije t Li lan to d uw en M al ta Po S l le n ov Sl en o w ië a Ts kije je ch ië

0

Cyprus Estland Hongarije Letland Litouwen Malta Polen Slovenië Slowakije Tsjechië EU-10

1994 10.000 3.500 70.500 6.950 8.900 1.850 278.600 8.400 47.000 86.400 522.100

2004 10.000 5.510 33.400 4.880 12.700 2.140 163.000 6.550 22.000 57.050 317.230

Procentuele wijziging 0% 57% -53% -30% 43% 16% -41% 22% -53% -34% -51%

Figuur 8: Evolutie van het aantal militairen in de EU-10 van 1994 tot 2004 De drie landen die in 1999 toetraden tot de NAVO, hebben het voorbije decennium hun personeelsbestand sterk ingekrompen. Ze beschikken momenteel nog wel over de grootste legers. De sterkste terugloop was er echter bij de Slowaakse krijgsmacht, daar verminderde het aantal militairen met meer dan 53%. Anderzijds zijn er de landen die na hun onafhankelijkheid tijdens de beginjaren negentig een krijgsmacht moesten oprichten vanaf de grond. Deze landen hebben ook nog het

83

voorbije decennium hun leger verder uitgebreid. Letland vormt hierop een uitzondering. De toename van het aantal militairen was het sterkst in Estland en Litouwen. De twee neutrale EU-lidstaten hebben hun personeelsomvang quasi niet gewijzigd. In een volgende tabel worden de relatieve waarden met elkaar vergeleken en is duidelijk af te lezen welk percentage van de bevolking in 2004 onder de wapens is. De personeelsinspanning die elke lidstaat levert op het gebied van defensie kan bovendien geplaatst worden naast de budgettaire inspanning. Op deze manier bekomt men een ruimer beeld van de totale militaire inspanning. Bovendien kan men hieruit afleiden of een beperkte personeelsinspanning eventueel gecompenseerd wordt door een grotere budgettaire inspanning of vice versa.


2004 1.08% 0.40% 0.34% 0.21% 0.34% 0.53% 0.42% 0.33% 0.41% 0.55% 0.46%

Rangschikking 1 6 7 10 7 3 4 9 5 2

Figuur 9: Het aantal militairen als percentage van de bevolking in 2004 Bij de tien nieuwe EU-lidstaten maakt gemiddeld 0,46% van de bevolking deel uit van het leger. Deze waarde ligt beduidend hoger dan in de EU-15, waar het percentage slechts 0,40% bedraagt. De nieuwe lidstaten leveren dus een grotere personeelsinspanning. Nochtans zijn de afwijkingen er bijzonder groot. Cyprus heeft met 1,08% het grootste aantal burgers onder de wapens. Letland bevindt zich met 0,21% aan het ander uiteinde. Ook Hongarije, Litouwen en Slovenië situeren zich onder het gemiddelde van de Tien. Indien de inspanning op personeelsvlak vergeleken wordt met de budgettaire inspanning (zie hoofdstuk 6) dan merken we dat: - Cyprus de grootste militaire inspanning levert. Zowel op personeels- als op budgettair vlak situeert het leger zich op de eerste positie. Ook Tsjechië levert een grote inspanning, namelijk een tweede plaats binnen de EU-10 zowel wat het personeel als het budget betreft. - Estland, Hongarije en Slovenië zijn de landen met de kleinste militaire inspanning. Voor de bijdrage op personeels- en de budgettair vlak situeren deze landen zich onder het gemiddelde. - De andere landen compenseren een kleinere financiële bijdrage door een relatief grotere personeelsinspanning of omgekeerd.

84

5.3.2. De dienstplicht Terwijl in de EU-15 het merendeel van de landen de dienstplicht reeds hebben afgeschaft, beschikken de nieuw toegetreden EU-lidstaten – met uitzondering van Malta – nog over een algemene dienstplicht. Nochtans is er nu ook bij meerdere Centraal- en Oost-Europese landen een algemene tendens om in de nabije toekomst het leger te professionaliseren. De volgende categorieën van landen kunnen onderscheiden worden: - Malta heeft nooit een dienstplicht gehad. Voor de reserve, die de geregelde strijdkrachten moet bijstaan, wordt beroep gedaan op vrijwilligers. - Cyprus vormt op dit vlak de tegenpool. Het Grieks-Cypriotisch leger berust in grote mate op dienstplichtigen, namelijk 87% van de militairen zijn dienstplichtigen. De dienstplicht bedraagt er 26 maanden en nadien worden de soldaten opgenomen in de reserve. Vermits de eenheden in vredestijd slechts voor 15% bemand zijn, wordt de operationele paraatheid bereikt door de mobilisatie van de reserve. De reservisten ondergaan dan ook jaarlijks een training om hun gevechtswaarde te behouden. Er zijn momenteel geen plannen om de dienstplicht af te schaffen. - Ook de Baltische Staten hebben sinds hun onafhankelijkheid steeds geopteerd voor een algemene dienstplicht. Momenteel is er een algemene dienstplicht van 8 à 12 maanden. Na hun dienstplicht worden de soldaten opgenomen in de reserve. In deze landen staat het voortbestaan van de dienstplicht evenmin ter discussie. Ook Polen behoudt een algemene dienstplicht, maar vanaf dit jaar wordt de duur ervan ingekort van twaalf naar negen maanden. De dienstplichtigen maken nog steeds een groot deel uit van het Poolse leger dat sterk gericht blijft op de territoriale verdediging. - In de overige nieuw toegetreden EU-landen is er ook een algemene dienstplicht, maar de huidige hervormingsplannen voorzien een opschorting ervan in de nabije toekomst. In Slovenië en Tsjechië wordt de dienstplicht nog dit jaar opgeschort en in Hongarije het jaar nadien. In Slowakije wordt de dienstplicht in 2006 opgeheven. In deze landen is er niet langer een behoefte aan een groot leger, er is daarentegen nood aan een kleiner, maar mobiel en goed uitgerust leger. Door het toenemende belang van de internationale opdrachten ten nadele van de territoriale verdediging lijkt voor deze landen de professionalisering onomkeerbaar. De huidige situatie inzake de dienstplicht in de EU-10 vertoont een sterk uiteenlopend beeld en is dus een belangrijke factor van divergentie. Een aantal landen zal in de nabije toekomst afstappen van de dienstplicht, maar de Baltische Staten, Cyprus en Polen houden er halsstarrig aan vast.

85

Ook een kwantitatieve vergelijking toont aan dat het huidige belang van de dienstplicht sterk verschilt van land tot land. Voor landen zoals Cyprus of Hongarije berust de krijgsmacht in grote mate op het bestaan van de dienstplicht, terwijl voor Slovenië en Slowakije de dienstplichtigen slechts een kleine minderheid vormen.


Huidig aantal dienstplichtigen 8.700 1.310 22.900 1.600 4.700 0 81.000 1.200 3.500 20.400 145.310

Percentage van de krijgsmacht 87% 24% 69% 33% 37% 0% 50% 18% 16% 36% 45%

Figuur 10: Het aantal dienstplichtigen in de EU-10 Van de bijna 320.000 militairen in de nieuw toegetreden EU-lidstaten zijn er ongeveer 145.000 dienstplichtigen, zij vertegenwoordigen dus nog steeds 45% van het militair contingent. Cyprus heeft met 87% het grootste aantal dienstplichtigen, daarna volgt Hongarije met 69% en Polen met 50%. In Slovenië en Slowakije zijn er het minst aantal dienstplichtigen. 5.4. Besluit Met het oog op de NAVO-toetreding begonnen de Centraal- en Oost-Europese landen tijdens de jaren negentig stelselmatig hun krijgsmachten te herstructureren. Vaak bleek echter dat de geplande hervormingen ontoereikend waren of dat de langetermijnplanning reeds in de beginfase achterhaald was. Zo is er in deze landen een ware opeenvolging vast te stellen van diverse herstructureringsplannen. Nochtans is er een rode draad en zijn de onderlinge krachtlijnen sterk overeenstemmend. Het gaat namelijk telkens om een verhoging van de interoperabiliteit, een verbetering van de inzetbaarheid en projecteerbaarheid van de eenheden en een algemene inkrimping van de legeromvang. Tenslotte moeten de legerstructuren vereenvoudigd worden en moet de militaire uitrusting gemoderniseerd worden. We kunnen hieruit afleiden dat een externe factor, met name de NAVO, een belangrijke stimulans kan zijn. De nationale regeringen van deze landen, waar defensie geen prioriteit is, zouden er anders waarschijnlijk niet in slagen het defensiebudget stelselmatig op te trekken en de legerstructuur grondig te hervormen. Het zo begeerde NAVO-lidmaatschap

86

was niet enkel een doel op zichzelf, het werd ook gezien als een toegangsticket tot de EU en tot het Westen. Het is nu maar zeer de vraag of de permanente gestructureerde samenwerking in het kader van de Unie ook voor een impuls kan zorgen inzake de noodzakelijke verdere modernisering van de EU-legers. De zogenaamde verbintenissen waaraan de lidstaten zich moeten houden zijn onvoldoende concreet. Er is geen vastgelegd minimum van het BBP dat aan defensie moet besteed worden. Er is evenmin een minimumcijfer voor investeringen en ook de andere maatregelen zijn weinig concreet en niet meetbaar. Bovendien worden de voordelen van een dergelijke samenwerking – kostenbesparing door betere samenwerking, betere interoperabiliteit, hoger rendement van de geïnvesteerde middelen en andere – totnogtoe onvoldoende gepercipieerd door de betrokken regeringen. In de Unie van de Vijftien konden we vaststellen dat er een algemene tendens is naar kleinere legers.80 Bij de nieuw toegetreden lidstaten is deze evolutie momenteel minder uitgesproken. Ook wat de dienstplicht betreft is er geen uniforme benadering in de Unie. Weliswaar zijn er steeds meer landen die ervan afstappen, maar in de Baltische Staten, Cyprus, Duitsland, Finland, Oostenrijk, Polen en Zweden wordt de dienstplicht nog steeds als noodzakelijk ervaren.

80

Zie ook: Van Camp S. en Collins D., De EU-lidstaten en het EVDB, elementen van convergentie en divergentie, in Veiligheid en Strategie Nr 78, september 2003.

87

88

6. Defensiebegroting "You need three things to win a war, money, money and more money". Trivulzio (1441-1518) 6.1. Inleiding De Europese Unie heeft in haar veiligheidsbeleid diplomatieke, politieke, economische en militaire maatregelen geïntegreerd om te kunnen bijdragen tot de internationale stabiliteit. In dit beleid spelen de Europese strijdkrachten een aanzienlijke rol, ze moeten niet enkel bijdragen tot de veiligheid op het continent, ze moeten tevens in staat zijn om een beperkte interventie uit te voeren ver buiten de Europese grenzen. Het is echter geenszins de doelstelling om op lange termijn een militaire pariteit met de VS na te streven. In de Unie is er immers de overtuiging dat de militaire macht niet het basisinstrument moet worden van het buitenlands beleid. Bovendien zou het overbruggen van de immense kloof op het gebied van technologie tussen Europa en Amerika leiden tot interne problemen in de Unie. “It could destroy what is left of the welfare state, one of Old Europe’s significant comparative advantages over the U.S.”81 Deze kloof is ontstaan door het grote verschil in defensie-uitgaven gedurende de voorbije decennia aan beide zijde van de Oceaan. Ter vergelijking, de VS spendeerde in 2003 ongeveer 3,5% van hun BBP aan defensie terwijl het gemiddelde in de EU amper 1,6% bedroeg (zie figuur 9). Maar niet alleen de omvang van het defensiebudget, ook de besteding ervan veroorzaakt een groeiende kloof inzake militaire capaciteiten. Terwijl de VS in 2003 27,6% van hun budget besteedde aan uitrustingsuitgaven, was dat voor de Europese NAVO-landen amper 15,1%. Voor deze landen ging het grootste deel van het defensiebudget naar personeelskosten, namelijk 59,2%. In het Amerikaanse leger bedragen de personeelskosten slechts 35,3%.82 Vanuit deze vergelijking lijkt het alsof er in Europa (te) veel militairen zijn, maar dat ze over een slechte militaire uitrusting beschikken. In dit hoofdstuk vergelijken we de defensiebudgetten van de EU-landen. De budgetten van 2003 vormen het uitgangspunt. Een belangrijke parameter in deze vergelijking is het percentage van het BBP dat aan defensie besteed wordt. Is er convergentie inzake de budgetten? We trachten ook te achterhalen welke categorie van landen meer besteden aan defensie. Tenslotte wordt ook de besteding van het defensiebudget vergeleken.

81

Unterseher L., European armed forces of tomorrow: a new perspective, oktober 2003, www.comw.org/pda/0310unterseker.html 82 Nouvelles Atlantiques, Financial and economic data relating to NATO defense, in Atlantic News N° 3536, 19 december 2003.

89

De problematiek van de inhoud, met andere woorden welke uitgaven nu wel of niet in de begroting zijn opgenomen, kwam in een vorige studie reeds aan bod en wordt hier niet meer behandeld. Ook het onderscheid tussen het defensiebudget en de defensie-uitgaven wordt hier niet hernomen.83

83

Zie ook: Van Camp S. en Collins D., De EU-lidstaten en het EVDB, elementen van convergentie en divergentie, in Veiligheid en Strategie Nr 78, september 2003.

90

6.2. Vergelijking van de defensiebudgetten In de onderstaande tabel worden de defensiebudgetten van de EU-lidstaten voorgesteld voor het jaar 2003. Het gaat om de budgetten in absolute waarden en de budgetten uitgedrukt als percentage van het BBP.

Defensiebudget van 2003 in miljard euro België Denemarken Duitsland Finland Frankrijk Griekenland Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Spanje Verenigd Koninkrijk Zweden EU-15 Cyprus Estland Hongarije Letland Litouwen Malta Polen Slovenië Slowakije Tsjechië EU-10 EU-25

2.7 2.3 24.4 2.0 31.3 3.6 0.7 19.9 0.2 6.4 2.2 1.6 7.5 37.2 4.7 146.7

1.0 1.2 1.1 1.4 2.0 2.4 0.5 1.5 0.9 1.4 1.0 1.2 1.0 2.3 1.7 1.37

0.3 0.1 1.3 0.2 0.3 0.03 3.5 0.3 0.6 1.7 8.33

2.7 1.3 1.8 2.2 1.9 0.8 1.9 1.3 2.1 2.3 1.83

155.03

1.56

Figuur 11: Defensiebudgetten van de 25 EU-lidstaten

91

Defensiebudget als percentage van BBP

De gegevens voor de defensiebudgetten voor het jaar 2003, uitgedrukt in miljard euro, zijn gebaseerd op de gegevens van The Military Balance 2003-2004. Voor het BBP van 2003 werd gebruik gemaakt van de gegevens van de Europese Unie.84 In de Unie werd er in 2003 meer dan 155 miljard euro aan defensie gespendeerd. Dit benadert echter nog niet de helft van het Amerikaanse defensiebudget, daar werd in 2003 immers 382 miljard dollar of 344 miljard euro aan defensie besteed. Bijna 147 miljard van de Europese defensie-uitgaven is voor rekening van de EU-15 en slechts 8 miljard euro is van de nieuw toegetreden lidstaten. Het gezamenlijke defensiebudget van de tien nieuwe lidstaten bedraagt dus maar net iets meer dan het defensiebudget van bijvoorbeeld Spanje of Nederland. In de Unie besteedt het Verenigd Koninkrijk het meeste aan defensie, gevolgd door Frankrijk. Dan volgen Duitsland en Italië op een respectabele afstand. Van de nieuw toegetreden lidstaten geeft Polen het meeste aan defensie. Aan de andere zijde van de rangschikking vinden we Estland en Letland terug. De vergelijking wordt zinvoller door de defensiebudgetten in functie van het BBP voor te stellen. Voor deze waarden bedraagt het gemiddelde in de Unie 1,56%. Met andere woorden, in de Unie wordt gemiddeld 1,56% van het BBP aan defensie besteed. Uit de tabel blijkt dat het gemiddelde van de nieuw toegetreden lidstaten beduidend hoger ligt dan dat van de EU-15, zij spenderen procentueel meer aan defensie. Cyprus geeft met 2,7% in verhouding het meeste uit aan defensie. Dan volgen Griekenland en het Verenigd Koninkrijk met 2,4% en Tsjechië met 2,3%. Ierland spendeert met 0,5% het minste aan defensie, maar ook Malta situeert zich met 0.8% achteraan. Hoewel deze vergelijkingsparameter regelmatig opduikt in studies en ook als convergentiecriterium werd voorgesteld tijdens de Conventie, is het Defensiebudget/BBP niet volledig representatief. Vergelijken we ter illustratie Spanje en Polen. Spanje heeft een bevolking van ongeveer 40 miljoen inwoners en een BBP van 743 miljard euro. Door slechts 1,0% van het BBP aan defensie te besteden kan het Spaanse leger rekenen op een jaarlijks budget van bijna 7,5 miljard euro. Met dit budget kan een actieve krijgsmacht van 150.000 man operationeel gehouden worden. Polen heeft bijna 39 miljoen inwoners en met 1,9% besteedt het land jaarlijks een veel hoger percentage aan defensie dan Spanje. Maar met een BBP van slechts 185 miljard euro is het beschikbare defensiebudget veel kleiner, namelijk 3,5 miljard euro. Polen spendeert procentueel bijna het dubbele van Spanje, maar het beschikbare budget bedraagt minder dan de helft. Nochtans moet met dit veel kleinere defensiebudget een grotere actieve krijgsmacht – 163.000 manschappen – op de been gehouden worden. Vergelijk bijvoorbeeld ook de situatie van België met deze van Hongarije. Beide landen hebben zowat 10 miljoen inwoners. Hongarije besteedt 1,8% van zijn BBP aan defensie, terwijl België slechts 1,0% voorziet. Nochtans kan de Belgische krijgsmacht jaarlijks rekenen op 2,7 miljard euro terwijl het Hongaarse leger het met minder dan de helft moet stellen. 84

www.europa.eu.int/comm/eurostat

92

Het is nochtans noodzakelijk deze vergelijking te nuanceren. We weten dat de kostenstructuur voor defensie bestaat uit drie uitgavenposten, namelijk de personeelskosten, de werkingskosten en de investeringen. Vooral de personeelskosten nemen een groot deel van het defensiebudget voor hun rekening. Het is vanzelfsprekend dat deze kosten, met name de lonen, maar dat ook de werkingskosten in Polen en Hongarije aanzienlijk lager zijn dan in Spanje of België. Enkel voor het aankopen van militaire uitrusting op de internationale markt zullen alle lidstaten een zelfde bedrag moeten spenderen. Uit deze vergelijking kan men afleiden dat ‘arme’ landen, deze met een BBP per inwoner dat kleiner is dan het EU-gemiddelde, in verhouding meer moeten spenderen aan defensie dan de ‘rijke’ landen. Deze stelling wordt grotendeels bevestigd door de volgende tabel. Percentage 1.0 1.2 1.1 1.4 2.0 2.4 0.5 1.5 0.9 1.4 1.0 1.2 1.0 2.3 1.7 1.37

Rangschikking 20 17 19 13 7 2 25 12 23 13 20 17 20 3 11

PPS 106.4 112.3 98.9 101 104.1 73.2 120.8 98.2 190.7 109.5 110.9 68.8 87.3 108.8 104.5 100


2.7 1.3 1.8 2.2 1.9 0.8 1.9 1.3 2.1 2.3 1.83

1 15 10 5 8 24 8 16 6 3

77.5 46.9 55 41.5 43.8 68.6 42.6 70.8 48.3 63.4 55.84

EU-25

1.56

België Denemarken Duitsland Finland Frankrijk Griekenland Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Spanje Verenigd Koninkrijk Zweden EU-15

91.7

Figuur 12: Defensiebudgetten van de 25 EU-lidstaten in vergelijking tot de PPS

93

In deze tabel vergelijken we het percentage van het BBP dat aan defensie besteed wordt met de Purchasing Power Standards (PPS). Deze parameter op basis van het BBP per inwoner wordt uitgedrukt in relatie tot het gemiddelde van de EU-15 dat werd gelijkgesteld aan 100. Als de index van een land hoger is dan 100, dan is het niveau van het BBP per inwoner van dat land hoger dan dat van het EU-gemiddelde en vice versa. Door het gebruik van een dergelijke parameter op basis van een gemeenschappelijke munteenheid, worden de prijsverschillen tussen de landen weggewerkt waardoor de BBP van de diverse landen op een zinvolle wijze met elkaar kunnen vergeleken worden.85 We stellen vast dat met uitzondering van Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk de tien eerste landen in de rangschikking – diegene die procentueel het meeste aan defensie besteden – arme landen zijn, ze hebben een PPS van minder dan 100. Het omgekeerde is ook geldig, de landen met de hoogste PPS in de EU, namelijk Luxemburg en Ierland, spenderen het laagste percentage van hun BBP aan defensie. We kunnen hieruit dus afleiden dat er een grote divergentie bestaat van de defensiebudgetten. Eén van de verklarende factoren is ongetwijfeld de PPS, maar er zijn nog andere factoren. Zo is er de invloed van de nationale perceptie van de strategische omgeving, het gaat met andere woorden om de mate waarin landen zich bedreigd voelen. Men is geneigd om te veronderstellen dat landen die een grote dreiging ervaren meer aan defensie zullen besteden dan landen die zich niet bedreigd voelen. In een vorige studie, waarin de elementen van convergentie en divergentie van de Vijftien werden bestudeerd86, konden we vaststellen dat de invloed van deze factor op het defensiebudget vrij beperkt is. Enkel voor Griekenland kwam deze dreigingsperceptie tot uiting in het defensiebudget. Ook voor de nieuwe EUlidstaten lijkt deze factor van weinig belang. Voor Cyprus is er wel een duidelijke correlatie tussen de dreigingsperceptie en de omvang van het defensiebudget, maar voor de andere nieuwe EU-lidstaten is die correlatie er niet. In de vorige studie bleek tevens dat de ‘grote’ landen, zij met meer dan 35 miljoen inwoners, meer besteden aan defensie dan de ‘kleine’ landen.87 Met de gegevens van 2003 blijkt deze stelling niet langer correct. Duitsland en Spanje situeren zich onderaan in de rangschikking en kleine landen zoals Cyprus, Tsjechië en Slowakije spenderen procentueel veel aan defensie. 6.3. Besteding van het defensiebudget In de besteding van het defensiebudget worden meestal drie kosten onderscheiden, namelijk de personeels-, de uitrustings- en de werkingskosten. Bij het overlopen van de defensiebudgetten van de EU-lidstaten stellen we echter vast dat veel landen een eigen

85

Voor meer informatie over de PPS zie : www.europa.eu.int/comm/eurostat Van Camp S. en Collins D., De EU-lidstaten en het EVDB, elementen van convergentie en divergentie, in Veiligheid en Strategie Nr 78, spetember 2003. 87 Duitsland, Frankrijk, Italië, Polen, Spanje en het Verenigd Koninkrijk. 86

94

structuur hanteren waardoor het moeilijker wordt om de verschillende categorieën met elkaar te vergelijken. Voor de lidstaten van de NAVO zijn er vanuit de organisatie uniforme criteria zodat er voor deze landen wel een adequate vergelijking mogelijk is. In de volgende tabel werd voor de NAVO-landen – diegene die in 2003 reeds NAVO-lid waren – gebruik gemaakt van de gegevens verschenen in Nouvelles Atlantiques N° 3536 van 19 december 2003. Het gaat om de defensiebudgetten van 2003. Voor de andere landen werd gebruik gemaakt van de meeste recente nationale bronnen. Voor Ierland, Oostenrijk en Zweden kon met de beschikbare gegevens geen opsplitsing gemaakt worden volgens de weerhouden categorieën. Per categorie wordt het percentage van het defensiebudget weergegeven dat aan de betreffende uitgaven besteed wordt. Personeel 72.1 49.2 60.4 46.9 58.8 69.0 ? 73.7 69.2 52.3 ? 80.2 61.7 39.7 ? 61.1

Uitrusting 7.9 20.8 18.5 34.8 25.4 14.1 6.6 13.7 19.3 20.8 10.0 8.2 14.1 24.4 48.8 19.2

Werking 20.0 30.0 21.1 18.3 15.8 16.9 ? 12.6 11.5 26.9 ? 11.6 24.9 35.9 ? 20.5


33.0 24.0 48.7 45.5 50.0 84.0 64.4 50.0 29.6 48.6 47.8

47.0 45.0 18.3 34.7 33.8 3.0 17.0 19.0 14.9 25.3 25.8

20.0 31.0 33.0 17.5 16.2 13.0 18.6 30.0 55.5 26.1 26.1

EU-25

55.0

21.8

23.0


Figuur 13: Besteding van de defensiebudgetten van de 25 EU-lidstaten

95

Gemiddeld gaat in de Unie 55% van het defensiebudget naar personeelskosten, 22% wordt geïnvesteerd in militaire uitrusting en 23% gaat naar werkingskosten. De nieuw toegetreden lidstaten besteden minder aan personeelsuitgaven zodat de landen zowel voor uitrusting als voor werking in verhouding meer geld beschikbaar hebben. Malta heeft de grootste personeelskost, namelijk 84%, gevolgd door Portugal (80,2%), en Italië (73,7%). België volgt op de vierde plaats met 72,1%. Wat de aankoop van militair materieel en infrastructuur betreft, staat Zweden aan kop met 48,8%. Ook Cyprus en Estland besteden meer dan 40% aan investeringen. Onderaan situeren zich Malta, Ierland en België. De werkingskosten situeren zich rond de 20%, uitschieters zijn Slowakije met meer dan 55% en het Verenigd Koninkrijk met bijna 36%. Het Luxemburgse leger heeft de kleinste werkingskost, namelijk 11,5% van het defensiebudget. We stellen vast dat de divergentie bij de besteding van de defensiebudgetten bijzonder groot is. De personeelskost is voor de meeste landen weliswaar de belangrijkste uitgavenpost, maar de onderlinge verschillen zijn enorm. Ze varieert van 24% tot 84%. Ook het budget dat jaarlijks geïnvesteerd wordt in de aankoop van militaire uitrusting is sterk verschillend, namelijk van 3% tot meer dan 48%. In het voorstel van de Unie met betrekking tot de permanente gestructureerde samenwerking (zie paragraaf 7.2.3.) worden er concrete verbintenissen verwacht van de deelnemende staten. Deze hebben ondermeer betrekking op de investeringsuitgaven. Met een gemiddeld investeringspercentage van 22% voor de Unie, zullen een aantal landen die wensen deel te nemen aan de gestructureerde samenwerking een grote inspanning moeten leveren op het gebied van hun investeringen. 6.4. Besluit In 2003 besteedden de vijftien lidstaten van de Unie samen 147 miljard euro aan defensie. De uitbreiding van de Unie in 2004 heeft het gezamenlijk defensiebudget niet substantieel doen toenemen. De tien nieuw toegetreden lidstaten hebben een gezamenlijk budget van amper 8 miljard euro. Hiermee nemen ze slechts 5% van het totale Europese defensiebudget voor hun rekening. Nochtans is het defensiebudget uitgedrukt als percentage van het BBP in deze landen aanzienlijk hoger dan in de ‘rijke’ Westerse landen, namelijk 1,83% voor de Tien tegen slechts 1,37% voor de Vijftien. Door het lage BBP in de nieuw toegetreden landen is het uiteindelijke bedrag dat aan defensie gespendeerd wordt beperkt. Bij de besteding van het defensiebudget gaat in de Unie het grootste deel naar personeelskosten. De onderlinge verschillen zijn echter enorm. In het algemeen besteden de nieuw toegetreden lidstaten minder aan personeel. In België, Italië, Malta en Portugal gaat meer dan 70% van het defensiebudget naar personeelskosten.

96

Een pijnpunt van de Europese strijdkrachten is dat er te weinig geïnvesteerd wordt in nieuwe militaire uitrusting, slechts 23%. Maar ook hier is de divergentie enorm. Cyprus, Estland, Finland, Letland, Litouwen en Zweden scoren met meer dan 30% goed.

97

98

7. Militaire Uitrusting 7.1. Inleiding Het wegvallen van de militaire dreiging tegenover het grondgebied en de hereniging van het continent hebben in Europa onmiskenbaar een periode van nieuwe opportuniteiten ingeluid. De Europese Unie met 25 lidstaten en meer dan 450 miljoen inwoners neemt een kwart van de wereldproductie voor haar rekening. Zo is de Unie een wereldspeler geworden en moet ze in staat zijn om veiligheid te exporteren tot buiten de Europese grenzen. De Europese veiligheidsstrategie beperkt zich dan ook niet tot de veiligheid binnen de Unie, maar ook in Europa’s onmiddellijke nabijheid en op wereldvlak moet de Unie haar verantwoordelijkheid opnemen. Om deze ambitie te kunnen verwezenlijken, moet Europa drie doelstellingen nastreven: het versterken van haar militaire en civiele capaciteiten, het ontwikkelen van een betere coherentie tussen de verschillende instrumenten en het versterken van de samenwerking met de andere grote partners.88 In dit hoofdstuk zullen we nader stilstaan bij de militaire capaciteiten. Het is duidelijk dat vanuit de net beschreven evolutie deze capaciteiten aan nieuwe voorwaarden moeten voldoen. De Europese naties die tijdens de beginjaren negentig geconfronteerd werden met de gewijzigde veiligheidssituatie, bepaalden welke militaire uitrusting hiervoor het best geschikt was. Het systematisch en doelgericht heroriënteren van de Europese strijdkrachten werd vanaf 1999 ook steeds meer multinationaal aangepakt. In dat jaar lanceerden zowel de WEU als de NAVO initiatieven om de strijdkrachten beter af te stemmen op de nieuwe veiligheidsuitdagingen. Het Defence Capabilities Initiative (DCI), opgestart tijdens de Washington-Top van 1999, beoogde een verbetering van de multinationale samenwerking van de NAVO-strijdkrachten en een versterking van de Europese defensiecapaciteiten binnen de NAVO. Nadien werd in november 2002 de Prague Capabilities Commitment (PCC) voorgesteld tijdens de Top van Praag. Met deze verbintenis moesten de militaire capaciteiten verbeterd worden door de beperkingen van het DCI weg te werken. De analyse van de WEU – 'Audit of Assets and Capabilities for European Crisis Management Operations' – vertoonde grote overeenkomsten. Beide initiatieven waren dan ook een belangrijke aanzet voor de daaropvolgende ontwikkelingen in de nationale beleidsplannen voor de militaire capaciteiten.89

88

Solana J., L’UE, pilier d’un monde nouveau, in Le Monde, 23 september 2003. Zie ook: Van Camp S. en Collins D., De EU-lidstaten en het EVDB, elementen van convergentie en divergentie, in Veiligheid en Strategie Nr 78, spetember 2003. 89

99

De criteria waaraan de moderne Europese strijdkrachten moeten voldoen werden vastgelegd, maar de lidstaten moeten nog grote inspanningen leveren om tot dit concept van snel inzetbare eenheden te komen. De tekortkomingen zijn gekend. Het gaat vooral om strategische inlichtingen, bescherming van de strijdkrachten, commando, controle en communicatie, strategisch transport en de beschikbaarheid. In dit hoofdstuk bekijken we in eerste instantie de recente ontwikkelingen op het niveau van de EU inzake de militaire capaciteiten. Nadien wordt de militaire uitrusting van de nieuwe EU-lidstaten onderzocht en trachten we vast te stellen in welke mate deze capaciteiten aansluiten bij de nieuwe tendensen.

7.2. Ontwikkeling van de militaire capaciteiten vanuit EU-perspectief 7.2.1. Algemeen In de Unie concentreerde de ontwikkeling van de militaire vermogens zich in eerste instantie op de uitwerking van de Helsinki Headline Goal (HHG). De strategische en operationele behoeften werden vastgesteld voor het uitvoeren van de Petersbergtaken. Tijdens de conferentie van 19 november 2001 voor de verbetering van de vermogens bevestigden de lidstaten hun militaire bijdrage en werd een overzicht gegeven van de resterende lacunes. Er werd een Europees Actieplan (ECAP) en een Mechanisme voor de Ontwikkeling van de Vermogens (CDM) overeengekomen. In het kader van het ECAP werden 19 panels aangeduid die opties konden voorstellen om bijkomende capaciteiten te verwerven. Hiermee beschikte Europa over duidelijke richtlijnen om haar militaire capaciteiten te versterken en om de doelmatigheid van haar militaire inspanningen te vergroten. Tijdens de Top van Laken in december 2001 verklaarde de Unie dat ze in staat was om sommige crisisbeheersingsoperaties uit te voeren. Nadien werd op het gebied van de vermogens nog grote vooruitgang geboekt door de Berlijn Plus-regeling met de NAVO. In maart 2003 stelden de 19 ECAP-panels hun eindrapport voor. Naar aanleiding van deze resultaten werden tijdens de ministeriële vergadering van 19 mei 2003 tien projectgroepen opgericht die de geïdentificeerde lacunes moesten dichten. Elke groep werd geleid door een lidstaat.90 Tijdens deze vergadering werden de Europese militaire capaciteiten eveneens versterkt door de bijdragen van de niet-EU Europese NAVO-leden en van de toetredende EU-staten.

90

Het gaat om: AAR (Spanje), SAR (Duitsland), HQ (Verenigd Koninkrijk), NBC-bescherming (Italië), Special Forces (Portugal), tactische missiles (Nederland), UAV (Frankrijk), militaire ruimtecapaciteiten (Frankrijk), evacuatie-opdrachten (België) en strategisch luchttransport (Duitsland).

100

In juni 2003 verklaarde de Unie dat ze op basis van de strijdkrachten toegewezen aan de Helsinki Force Catalogue 2003, beschikt over het operationele vermogen voor het uitvoeren van het volledige gamma van de Petersbergtaken.91 Een analyse van de gemaakte vooruitgang werd opgenomen in de Helsinki Progress Catalogue 2003. In dat jaar werd trouwens het vermogen van de Unie aangetoond door ondermeer het opstarten van de EVDB-operaties in Bunia, Bosnië en Herzegovina en FYROM. Er zijn weliswaar nog beperkingen ten gevolgen van tekorten, maar die moeten verminderd worden door het verder ontwikkelen van de militaire vermogens en door het opvolgen van de aanbevelingen van de ECAP-projectgroepen. Een aantal van deze tekortkomingen worden door de geplande projecten en initiatieven van de lidstaten mogelijk al beantwoord, maar het is belangrijk dat ze ook geïmplementeerd worden. Het document Capability Improvement Chart 2004 geeft een stand van zaken op basis van de geïdentificeerde behoeften in 2002 en 2003. “ Le bilan est loin d’être positif puisque la plupart des lacunes de l’UE identifiées jusqu’à présent n’ont pas connu d’amélioration à ce jour. ” 92 De EU heeft slechts in een beperkt aantal domeinen vooruitgang geboekt. Zo kan de Unie momenteel beschikken over NBC-bataljons, luchtoperatiecentra, luchtondersteuning voor maritieme operaties, luchtverdedigingseenheden, installaties voor geavanceerde medische interventies en tactische evacuatiehelikopters voor medische doeleinden. Nochtans is er sinds 2001 weinig vooruitgang waar te nemen, er zijn immers nog vele lacunes en tekorten.93 Deze lacunes en tekorten situeren zich op drie niveaus, namelijk kwantitatief, kwalitatief of snelheid.94 De EU-lacunes op het gebied van de landmacht situeren zich hoofdzakelijk op kwantitatief vlak. Er is een tekort aan gevechtshelikopters, transporthelikopters, verkennings- en liaisonhelikopters, eenheden voor slagveldbewaking en onbemande vliegtuigen. De nodige projectgroepen werden hiervoor opgericht. Ook bij de marine zijn de lacunes vooral kwantitatief. De Unie heeft een tekort aan vliegtuigen op vliegdekschepen, transporthelikopters, schepen voor medische steun en eenheden voor ontscheping in havens. Er zijn voldoende hoofdkwartieren beschikbaar voor amfibische brigades, maar ze kunnen niet snel genoeg ontplooid worden. Op het gebied van de luchtmacht zijn alle lacunes nog kwantitatief. Ze hebben vooral betrekking op het onderdrukken van de vijandelijke luchtverdediging, de luchtbevoorrading, het opsporen en de redding tijdens het gevecht, het tactisch luchttransport, de kruisraketten, de vliegtuigen uitgerust met precisiewapens en de

91

Conclusies van het Voorzitterschap van de Europese Raad van Thessaloniki, 19 en 20 juni 2003. Nouvelles Atlantiques, UE/Défense: L’Union Européenne peine à combler ses lacunes en matière de capacités, in N.A. Nr 3578, 25 mei 2004. 93 Bij lacunes zijn de vereiste militaire capaciteiten niet beschikbaar, terwijl bij gebreken de capaciteiten slechts beschikbaar zijn onder bepaalde voorwaarden. 94 Een tekortkoming op het gebied van snelheid impliceert dat de capaciteiten niet kunnen ontplooid worden of niet snel genoeg mobiliseerbaar zijn. 92

101

ontplooibare basissen. Met uitzondering van de ontplooibare basissen werden voor de overige lacunes projectgroepen opgericht. De Unie heeft daarenboven nog kwalitatieve lacunes wat betreft de hoofdkwartieren en de verdediging tegen missiles alsook kwantitatieve lacunes op het vlak van het verwerven van inlichtingen en de bewaking van het slagveld. Voor het strategisch luchttransport situeert het probleem zich bij de snelheid. Tenslotte zijn er ook een aantal tekorten inzake de militaire capaciteiten, met name op het gebied van mijnbestrijding, amfibievaartuigen, lichte infanteriebataljons, lichte gepantserde eenheden, amfibische infanterie- en artilleriebataljons, bataljons voor luchtverdediging, amfibische verkenningseskadrons, geniebataljons en elite-eenheden. Voor een aantal van deze tekorten werden projectgroepen opgericht. 7.2.2. Europees bureau voor bewapening en strategisch onderzoek Op de Europese Top van Thessaloniki werd de Raad eveneens belast met het ondernemen van de nodige acties om in de loop van 2004 een Agentschap op te richten voor de ontwikkeling van Europese defensiecapaciteiten, wetenschappelijk onderzoek, aankopen en bewapening. Over de noodzaak van een dergelijk agentschap was er voordien bij T. Blair en J. Chirac reeds eensgezindheid.95 Ook enkele maanden later, tijdens de vergadering van de staats- en regeringsleiders van Duitsland, Frankrijk, Luxemburg en België op 29 april 2003, was er een eensluidend voorstel inzake een dergelijk agentschap. Het initiatief zou de lidstaten moeten ondersteunen in hun inspanningen om de defensiecapaciteiten te verbeteren op het gebied van crisisbeheersing. Volgens de Conventie zijn de doelstellingen van het Agentschap – zoals voorgesteld in Thessaloniki – vierledig. Ten eerste moeten de militaire capaciteiten in het domein van crisisbeheersing ontwikkeld worden. Het Agentschap moet hiervoor de toekomstige vereisten identificeren, de toezeggingen van de lidstaten via het ECAP-proces evalueren, de militaire vereisten harmoniseren, de samenwerkingsverbanden op operationeel vlak identificeren en de financiële prioriteiten inschatten voor het ontwikkelen en verwerven van dergelijke capaciteiten. Ten tweede moet het Agentschap de Europese bewapeningssamenwerking bevorderen en versterken. Deze doelstelling moet gerealiseerd worden door multilaterale projecten voor te stellen en door samenwerkingsprogramma’s te coördineren. Vervolgens moet het Agentschap maatregelen identificeren en implementeren om de industriële en technologische basis van de Europese defensie te versterken. Tenslotte moet het onderzoek inzake toekomstige defensie- en veiligheidscapaciteiten bevorderd worden. Initieel zal het Agentschap het bestaande Europese netwerk inzake de bewapeningssamenwerking – Letter of Intent, OCCAR, WEAG/WEAO – coördineren. Op termijn moeten de principes en praktijken of de organen of mechanismen zelf opgenomen 95

Tijdens een ontmoeting tussen T. Blair en J. Chirac in februari 2003 was er eensgezindheid over de oprichting van een nieuw EU “defence capabilities development and acquisition agency”, Keohanne D., Europe’s defence agency cleared for take-off, in E!SHARP, maart 2004.

102

worden in het Agentschap. Op deze manier moeten de bestaande samenwerkingsvormen op het gebied van bewapening in het raamwerk van de EU gebracht worden. Zo moet de Unie in de toekomst kunnen beschikken over een efficiëntere defensie-industrie enerzijds en beter uitgeruste legers anderzijds. In december 2003 werd het Agentschap – sindsdien Europees Bureau voor bewapening en strategisch onderzoek genaamd – opgenomen in het voorstel voor de EU-grondwet.96 Het Bureau dat echter eerder werd opgericht naar aanleiding van een intergouvernementele beslissing was, in tegenstelling tot de gestructureerde samenwerking en de bijstandsclausule, niet afhankelijk van de goedkeuring van de EU-grondwet. Reeds een maand later, namelijk op 28 januari 2004, werd de Brit N. Witney door J. Solana benoemd tot directeur. Hij moet in eerste instantie voorstellen voorleggen aan de Raad zodat het Bureau operationeel kan gemaakt worden. Het is duidelijk dat voor dit initiatief een grote rol is weggelegd in de harmonisatie en de ontwikkeling van de nationale militaire capaciteiten. Bovendien kan het Bureau ook een belangrijke politieke functie vervullen, namelijk door het evalueren en rapporteren van de gemaakte vooruitgang van de lidstaten. Vanuit deze functie kan het Bureau immers druk uitoefenen op de lidstaten inzake de ontwikkeling van hun militaire capaciteiten. 7.2.3. Permanente gestructureerde samenwerking Een andere belangrijke factor in de ontwikkeling van de militaire uitrusting, die bovendien in verband staat met het Europees Bureau voor bewapening en strategisch onderzoek, is het mechanisme van de permanente gestructureerde samenwerking. Het inwerking treden van deze samenwerkingsvorm was echter wel afhankelijk van de goedkeuring van de EUgrondwet. De huidige verdragstekst biedt in vergelijking met de samenwerkingsvormen van het Verdrag van Amsterdam en het Verdrag van Nice meer mogelijkheden. De versterkte samenwerking is in het grondwettelijk verdrag niet langer beperkt tot de implementatie van een gemeenschappelijke actie of een gemeenschappelijk standpunt. Bovendien is de versterkte samenwerking niet meer uitgesloten voor militaire of defensie-aangelegenheden. Reeds in het voorstel van de Conventie voorzag het artikel III-213 een gestructureerde samenwerking inzake militaire uitrusting: “ lidstaten die voldoen aan criteria inzake grotere militaire vermogens en die met het oog op de meest veeleisende missies meer bindende verbintenissen terzake willen aangaan, onderling een gestructureerde samenwerking instellen. De door die

96

IGC van december 2003, het gemeenschappelijk veiligheidsen defensiebeleid, III-212 Europees bureau voor bewapening en strategisch onderzoek, www.grondweteuropa.nl

103

lidstaten overeengekomen criteria en verbintenissen inzake militaire vermogens worden in een protocol vastgelegd.” Dit voorstel kon echter niet rekenen op unanimiteit. Het Italiaanse voorzitterschap stelde daarom een ontwerp op waarbij de beslissing om een gestructureerde samenwerking in te stellen, genomen wordt door de Raad van Ministers met een gekwalificeerde meerderheid. Er was eveneens sprake van een minimum aantal landen. Het compromis dat uiteindelijk werd bereikt door Parijs, Londen en Berlijn herneemt grotendeels deze twee formules. Het is wel degelijk de Raad die de beslissing neemt, maar er is echter geen minimum aantal landen meer vereist. Tevens zal de lijst van de landen die deelnemen aan een gestructureerde samenwerking niet langer opgenomen worden in een protocol, maar legt dit protocol de criteria voor de militaire capaciteiten vast.97 Het compromis van de ‘grote drie’ werd bediscussieerd door de IGC op het niveau van de ministers van Buitenlandse Zaken. Nadien werd het op punt gesteld door het Italiaanse voorzitterschap zodat het op 12 en 13 december kon voorgelegd worden aan alle staatshoofden en regeringsleiders van de Unie. De goedgekeurde tekst komt in essentie neer op het volgende: De lidstaten die een permanente gestructureerde samenwerking wensen in te stellen98, zullen deze intentie bekendmaken aan de Raad en de EU-Minister van Buitenlandse Zaken. Binnen de drie maanden zal de Raad een beslissing nemen en de lijst bepalen van de deelnemende lidstaten. De beslissing zal genomen worden met een gekwalificeerde meerderheid. Lidstaten die later wensen toe te treden zullen dit eveneens kenbaar maken aan de Raad en de EU-Minister van Buitenlandse Zaken. De Raad kan tevens besluiten om een lidstaat uit te sluiten indien niet langer aan de gestelde criteria wordt voldaan. Er wordt van de deelnemende lidstaten verwacht om intensief deel te nemen aan multinationale strijdkrachten, belangrijke Europese wapenprogramma’s en de activiteiten van het Europees Bewapeningsagentschap. De lidstaten zouden ten laatste tegen 2007 gevechtsformaties moeten kunnen ontplooien binnen de 15 dagen en voor een periode van 30 dagen die maximaal verlengd kan worden tot 120 dagen. De belangrijkste aanpassing tegenover de ontwerptekst van de Conventie is dat de gestructureerde samenwerking niet meer automatisch zal opgestart worden na het inwerkingtreden van de EU-grondwet met een protocol dat vooraf de deelnemende lidstaten zal omvatten. Het opstarten van de versterkte samenwerking zal het voorwerp uitmaken van een beslissing met gekwalificeerde meerderheid van de Raad. De permanente gestructureerde samenwerking moet de lidstaten dus aanzetten tot een intensievere ontwikkeling van hun defensievermogens. Niet alleen moeten ze hiervoor hun 97

Zecchini L., Paris, Londres et Berlin sont parvenus à un compromis sur la défense européenne, in Le Monde, 30 november 2003. 98 Terwijl in de ontwerptekst van de Conventie nog sprake is van een gestructureerde samenwerking, werd deze omgevormd tot een permanente gestructureerde samenwerking na de IGC.

104

nationale contingenten ontwikkelen, er wordt van hen immers ook verwacht dat ze deelnemen aan multinationale strijdkrachten en aan de programma’s van het Europees Bureau voor bewapening en strategisch onderzoek. De lidstaten moeten ook bijdragen tot de zogenaamde ‘battle groups’ (zie paragraaf 7.2.4.). Om deze doelstellingen te kunnen realiseren, worden er concrete verbintenissen verwacht van de deelnemende staten. Deze hebben ondermeer betrekking op de investeringsuitgaven. Er wordt van de deelnemers ook verwacht dat ze hun militaire capaciteiten op elkaar afstemmen en zich eventueel specialiseren. Er moeten tevens gemeenschappelijke doelen bepaald worden voor het inzetten van de strijdkrachten en de nodige maatregelen moeten genomen worden om de vastgestelde leemtes in het kader van het CDM op te vullen. De lidstaten moeten zich tenslotte engageren om samen te werken bij de ontwikkeling van gemeenschappelijke of Europese uitrustingsprogramma’s.99 Er moet nochtans vastgesteld worden dat er geen kwantitatieve criteria zijn vastgelegd, terwijl er bij een meerderheid in de Conventie wel de idee was om een minimum percentage van het BBP aan defensie te besteden voor een deelname aan de gestructureerde samenwerking. Bij waarnemers groeide dan ook de overtuiging dat de ambities voor de gestructureerde samenwerking werden bijgesteld zodat alle lidstaten die wensen deel te nemen aan de gestructureerde samenwerking zich ook effectief kunnen engageren. 7.2.4. Battle groups en Headline Goal 2010 Vervolgens is er het concept van de gevechtsformaties of ‘battle groups’. De Unie heeft met dit initiatief een concrete doelstelling geformuleerd inzake de militaire capaciteiten. Deze gevechtsformaties moeten een aanvulling vormen op de RRF van de EU. Het concept van de gevechtsformaties – zoals in de vorige paragraaf reeds belicht – werd in de EUgrondwet ondergebracht onder het mechanisme van de permanente gestructureerde samenwerking. In het betreffende protocol hierover wordt verwacht dat de deelnemende lidstaten zich ertoe verbinden: “ uiterlijk in 2007 in staat zijn tot levering, hetzij op nationale basis hetzij als component van gezamenlijke taakgroepen, van specifiek voor de voorgenomen missies bestemde gevechtseenheden, die in tactisch opzicht als gevechtsformatie geconfigureerd zijn en voorzien zijn van ondersteuningselementen, transport en logistiek inbegrepen, en die in staat zijn binnen een termijn van 5 tot 30 dagen missies als bedoeld in artikel III-210 te ondernemen, in het bijzonder gevolg te geven aan verzoeken van de VN, en die missies gedurende een initiële periode van 30 dagen, te verlengen tot ten minste 120, kunnen volhouden.” 100 99

IGC van december 2003, protocollen en verklaringen, Een gezamenlijke Europese defensie, www.grondweteuropa.nl 100 IGC van december 2003, protocollen en verklaringen, Een gezamenlijke Europese defensie, www.grondweteuropa.nl

105

Tijdens een informele vergadering op 5 april 2004 in Brussel, bevestigden de ministers van Defensie hun steun voor dit plan. Zo moeten tegen 2007 zes of zeven gevechtsformaties van 1.500 soldaten opgericht worden. Met deze bevestiging wordt het licht op groen gezet voor de uitvoering van het Duits-Frans-Britse voorstel van begin 2004. Volgens het plan moeten de militairen in elke omgeving kunnen ingezet worden. Binnen de vijftien dagen zouden ze ontplooibaar zijn en dit als voorbereiding voor een groter EU-contingent indien nodig. De ministers van Defensie herhaalden tijdens de vergadering van 5 april 2004 ook de noodzaak om de militaire capaciteiten van de Unie aan te passen aan de ambities van de Europese veiligheidsstrategie van J. Solana. Hierbij moeten er nieuwe doelstellingen geformuleerd worden voor de militaire capaciteiten voor de periode 2004-2010. De ‘Headline Goal 2010’ moet met andere woorden zorgen voor een opvolging van de Helsinki Headline Goal, die betrekking had op de periode van 1999 tot 2003. De Unie moet op deze manier in staat gesteld worden om een crisis snel te beantwoorden. Het gaat om missies in het kader van de Petersbergtaken, maar ook om ontwapeningsacties en bijstand aan landen in de strijd tegen het terrorisme. Volgens het betreffende document moeten hierbij drie principes in het achterhoofd gehouden worden. Het gaat om de samenwerking van de Europese strijdkrachten en de interactie met de civiele middelen (interoperabiliteit), de mogelijkheid om de eenheden snel te ontplooien en de logistieke ondersteuning van de ontplooide strijdkrachten.101 Naast de tactische gevechtsformaties stelden de ministers nog een aantal andere doelstellingen voor. Namelijk de coördinatie van de beschikbare luchttransportmiddelen zodat tegen 2010 hiervoor een Europese commandostructuur kan opgericht worden. Vervolgens zou de Unie tegen 2008 moeten beschikken over een vliegdekschip en tegen 2010 over alle noodzakelijke capaciteiten inzake het strategisch maritiem en luchttransport. Tenslotte moet de Unie vanaf 2010 kunnen beschikken over een communicatienetwerk. 7.3. De nieuwe EU-lidstaten en hun militaire uitrusting De militaire capaciteiten van de nieuw toegetreden EU-lidstaten werden grondig geanalyseerd in het kader van de twee recente NAVO-uitbreidingen.102 Dat de militaire meerwaarde van de NAVO-uitbreiding en grotendeels ook van de Unie-uitbreiding uiterst beperkt is, daar twijfelt niemand aan.

101 UE/Défense : La force de réaction rapide de l’UE, la future Agence Européenne de l’armement, les nouveaux objectifs de l’UE en matière de capacités militaires d’ici 2010 à l’agenda des ministres de la Défense de l’UE, lundi à Bruxelles, in Nouvelles Atlantiques, Nr 3575, 13 mei 2004. 102 In 1999 traden Hongarije, Polen en Tsjechië toe en in 2004 breidde de NAVO uit met Bulgarije, de Baltische Staten, Roemenië, Slovenië en Slowakije.

106

“ De kandidaat-lidstaten onderscheiden zich door logge, verouderde legers en zwakke economieën.” “ Het Tsjechisch leger blijft al bij al een relatief armzalig leger. Praag heeft wel iets wat de NAVO kan gebruiken: expertise inzake chemische oorlogsvoering. (…) Roemenië en Bulgarije deden iets gelijkaardigs in Afghanistan door veiligheidsdiensten en ontsmettingsteams te leveren. De drie Baltische Staten zouden hoogopgeleide politie-eenheden kunnen leveren en snuffelhonden die bommen en chemische wapens kunnen opsporen. Slovenië kan een ‘mountain combat unit’ leveren.” 103 In het ‘NATO Enlargement Report’ komt ook duidelijk tot uiting dat de voordelen van de NAVO-uitbreiding zich vooral op politiek vlak situeren.104 Het gaat in eerste instantie om de democratische hervormingen en de stabiliteit, de uitbreiding van de zone van gelijkgestemde naties en de verbeterde relaties tussen de Centraal- en Oost-Europese staten. Maar het rapport benadrukt ook het belang van de lastenverdeling, de bijdragen van de nieuwe lidstaten met betrekking tot de NAVO-opdrachten en op termijn de ontwikkeling van een sterkere Europese partner voor de VS. Wat de lastenverdeling betreft blijkt dat de nieuw toegetreden lidstaten een defensiebudget nastreven van 2% van hun BBP, dit ondanks de grote binnenlandse economische uitdagingen. Ook leveren de lidstaten aanzienlijke bijdragen zowel tot de militaire operaties in de Balkan als in Irak. Bovendien had de NAVO toegang tot hun luchtruim en faciliteiten en door het inroepen van artikel V werden inlichtingen uitgewisseld in het kader van de strijd tegen het terrorisme. De militaire meerwaarde op het gebied van de capaciteiten zal vooral tot uiting komen in de toekomst. Er werd in het kader van de NAVO-toetreding immers een omvangrijk proces ingeleid op het gebied van de ontwikkeling van de militaire uitrusting van de nieuwe lidstaten. Zo was een initiële capaciteit noodzakelijk voor het voeren van de Artikel V opdrachten. Volgens het rapport moest een dergelijke capaciteit bereikt worden binnen een periode van twee jaar na toetreding. In het daaropvolgende decennium zal een capaciteit moeten ontwikkeld worden waarin vooral de interoperabiliteit moet verhoogd worden. Gedurende deze periode zullen de lidstaten de verouderde uitrusting stelselmatig vervangen door nieuwe wapensystemen waarbij de strijdkrachten geherstructureerd, compacter gemaakt en gemoderniseerd worden. Het is duidelijk dat het MAP dat in 1999 werd ingesteld, een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de ontwikkeling van de militaire capaciteiten van de betrokken staten. Door het nastreven van de Partnership Goals hadden deze landen immers concrete doelstellingen. Bovendien kaderden deze doelstellingen in een ruimere context (Zie paragraaf 3.2.1. NAVO).

103

Kenety B., NAVO: VS streven naar versteviging ad hoc allianties binnen NAVO, in Inter Press Service, www.ipsnews.be/categorieën/internaf.asp?idnews=1434 104 Bureau of European and Canadian Affairs, U.S. Department of State, Report to the Congress on the enlargement on the NATO : rationale, benefits, costs and implications, www.usis.hu/docs/natorep.htm

107

Wat de ontwikkeling van de militaire uitrusting betreft kunnen de nieuwe EU-lidstaten onderverdeeld worden in drie categorieën. Vooreerst zijn er de lidstaten die de last geërfd hebben van verouderde wapens van het Warschaupact en van een onevenwichtige personeelsstructuur. Het gaat hier vooral om Hongarije en Polen en in mindere mate om Tsjechië en Slowakije. Vervolgens zijn er de lidstaten die hun strijdkrachten als het ware uit het niets moesten opbouwen. We denken hierbij aan de Baltische Staten en ook aan Slovenië. Tenslotte zijn er de twee neutrale lidstaten, zij hebben zich de voorbije decennia kunnen ontrekken van de Communistische invloed zodat hun strijdkrachten volledig ontwikkeld werden volgens hun nationale specificiteiten. Na de ontbinding van het Warschaupact trokken de Sovjettroepen zich stelselmatig terug uit de voormalige communistische satellietstaten. Dit had tot gevolg dat Hongarije, Polen en Tsjechië achter bleven met een strijdkracht die qua structuur en materieel gebaseerd was op het Sovjetmodel. De legers waren niet allen te omvangrijk, maar tevens niet uitgerust voor hun nieuwe opdrachten. De verbetering en de modernisering van deze strijdkrachten werd ingeluid in 1999 met de toetreding tot de NAVO. Sindsdien wordt meer de nadruk gelegd op de ontplooibaarheid, het voortzettingsvermogen en de interoperabiliteit met de NAVO-partners. Nochtans zijn de legers van deze landen nog steeds in grote mate opgebouwd op basis van verouderde capaciteiten. De opgestarte moderniseringsplannen zullen pas op termijn hun vruchten afwerpen. Dit heeft momenteel tot gevolg dat de communicatie- en informatiesystemen gedateerd zijn, de noodzakelijke capaciteiten voor een ontplooiing ontbreken en de inzetbare ondersteunende en logistieke middelen te beperkt zijn. Een opmerkelijke evolutie bij deze landen is de zogenaamde ontwikkeling van een leger met twee niveaus. Een minderheid, zeg maar het elitekader, zou over de beste militaire uitrusting beschikking en tot op zekere hoogte in staat zijn om met de NAVO-partners op te treden. De meerderheid van de eenheden zou door een gebrek aan middelen, onderhoud en training weinig operationeel en doeltreffend zijn. Bij de legers van deze landen wordt vooral de nadruk gelegd op de landmacht. Hongarije en Tsjechië beschikken trouwens niet over een marine en ook de luchtmacht van deze landen is grotendeels gebaseerd op de verouderde MiG gevechtsvliegtuigen. Bovendien is het aantal vlieguren er heel beperkt.105 Zowel de Baltische Staten als Slovenië werden in 1991 onafhankelijk. Na het vertrek van de Russische strijdkrachten was er in de Baltische Staten geen noemenswaardige militaire uitrusting meer. Op een zelfde manier bleef Slovenië met een beperkt wapenarsenaal achter nadat het Joegoslavische federale leger het grondgebied had verlaten. Door dit gebrek aan materieel en personeel waren de legers van deze landen de eerste jaren na hun onafhankelijkheid verplicht tot het uitvoeren van een aantal rudimentaire taken in het kader van de territoriale verdedigingsopdracht. Zo werden er grenscontroles opgericht, reserve-eenheden gevormd en werd er een nauwe samenwerking met de politie ontwikkeld. De territoriale verdediging was niet echt geloofwaardig en beoogde eerder een eerste 105

Hongarije voorziet slechts 50 vlieguren en Tsjechië 60, terwijl in Nederland de norm 180 vlieguren bedraagt en in België 165.

108

afschrikking. Aan de Baltische Staten werd een groot deel van de nodige militaire uitrusting geschonken. Bij de buurlanden was er immers ongerustheid over het ontstane machtsvacuüm en ook de VS gaven met het US-Baltic Charter een duidelijk signaal dat deze landen niet meer onder Russische invloed zouden komen. Na het optrekken van het defensiebudget tegen het einde van de jaren negentig kon stelselmatig begonnen worden met het investeren in uitrusting en infrastructuur die meer aangepast was aan de nieuwe opdrachten. In Slovenië was er een gelijkaardige situatie, maar toch waren er een aantal verschillen. In het voormalige Joegoslavië waren er de territoriale strijdkrachten en het Joegoslavische federale leger, dat vooral onder Servische controle stond. Na de Sloveense onafhankelijkheid trok het Joegoslavische federale leger zich terug en werden de Sloveense strijdkrachten opgebouwd op basis van de territoriale strijdkrachten. Dit had tot gevolg dat de tradities en de uitrusting van deze eenheden werden overgenomen door het Sloveense leger. Dit leger beschikte de eerste jaren na de onafhankelijkheid uitsluitend over verouderd materieel en stond enkel in voor de verdediging van het grondgebied. Slovenië beschikte dus in tegenstelling tot de Baltische Staten wel degelijk over een beperkt maar verouderd leger. Het is de ambitie van de Baltische Staten en Slovenië om tegen 2008 elk over een inzetbare brigade te beschikken. Hiervoor moet er bij de Baltische Staten vooral een hogere bezettingsgraad van de eenheden bereikt worden en moet bijkomende militaire uitrusting, zoals nachtzichtapparatuur en geleide antitankwapens, aangeschaft worden. De marine die zich toelegt op bewaking en mijnbestrijding beschikt over verouderde schepen die vervangen of gemoderniseerd moeten worden. De luchtmacht beperkt zich tot de bewaking van het luchtruim waardoor de verdediging moet verzekerd worden door NAVObondgenoten. In Slovenië wil men ook tot één inzetbare brigade komen, maar hiervoor moet in tegenstelling tot de Baltische Staten vooral het aantal militairen ingekrompen worden. De mobiliseerbare brigades zullen afgeschaft worden en de territoriale verdedigingsregimenten worden drastisch verminderd. De landmacht beschikt er over een aanzienlijk voertuigenpark en een uitgebreide vuursteun, maar de CCIS, de luchtverdediging en de logistieke ondersteuning moeten de komende jaren gemoderniseerd worden. Er is de nodige uitrusting voor de bewaking en de verdediging van het luchtruim, maar de doeltreffendheid wordt ondermijnd door het ontbreken van een IFF en een geautomatiseerde commando- en controlecapaciteit. De ontwikkeling op Cyprus en Malta is vanuit historisch perspectief totaal verschillend. Deze landen werden tijdens de beginjaren zestig – dus dertig jaar eerder – onafhankelijk en hebben in tegenstelling tot de net besproken landen geen communistische invloed gehad. De militaire uitrusting van beide landen kon dus vanaf de onafhankelijkheid opgebouwd worden in functie van de nationale behoeften. Voor Cyprus stonden de militaire capaciteiten sinds de Turkse interventie van 1974 in het teken van de verdediging van het grondgebied. Als gevolg van dit conflict hebben heel wat Westerse landen een wapenembargo opgelegd, nochtans heeft deze situatie er niet geleid tot een ontoereikend bewapeningsprogramma. De Grieks-Cypriotische landmacht beschikt over een aanzienlijk aantal gevechtstanks en gepantserde voertuigen. Ook de vuursteun en de luchtverdediging

109

is in overeenstemming met de vastgestelde behoeften. De marine heeft enkel patrouilleschepen en de luchtmacht heeft geen gevechtsvliegtuigen. Malta daarentegen ervaart geen militaire dreiging en wenst op geen enkele manier betrokken te raken bij conflicten. De militaire uitrusting beoogt dan ook slechts een minimale afschrikking. De landcomponent beschikt over een lichte luchtafweercapaciteit, een zestigtal mortieren en een tiental antitankwapens. De kleine lucht- en marinecapaciteit is gericht op het uitvoeren van patrouilles. Beide landen wensen het neutraliteitsstatuut te behouden en hebben bijgevolg geen verplichtingen tegenover de NAVO. Uit dit overzicht kan men afleiden dat de eerste categorie van landen vooral geconfronteerd wordt met problemen om hun militaire uitrusting en personeel te reduceren en aan te passen aan de nieuwe strategische situatie. Door een gebrek aan financiële middelen kan men niet onmiddellijk afstappen van het Sovjetmodel. Dit heeft tot gevolg dat de legers nog steeds verouderd zijn en dat de noodzakelijke modernisering op zich laat wachten. De investeringen zijn vooral bestemd voor een beperkt aantal elite-eenheden die met de NAVO-partners moeten optreden. De tweede categorie van landen moet vooral strijd leveren om het geschikte materieel aan te schaffen en voldoende gekwalificeerd personeel aan te werven. Zij bouwden hun legers als het ware uit het niets op. Omdat de behoefte naar een territoriale verdediging aanwezig was en hiervoor militair materieel werd geschonken, beantwoordt de militaire uitrusting momenteel niet aan de hedendaagse vereisten. De belangrijke economische hervormingen en de onpopulariteit van het leger hadden bovendien tot gevolg dat de defensie-uitgaven geen prioriteit waren. Cyprus en Malta tenslotte konden reeds veertig jaar geleden starten met de opbouw van hun militaire capaciteiten. Door hun neutraliteitsstatuut staan ze volledig in het teken van de nationale behoeften. 7.4. Een kwantitatief overzicht Er wordt beweerd dat de uitbreiding van de Unie weinig militaire meerwaarde biedt. Vooral op het gebied van de militaire uitrusting is er de overtuiging dat de bijdrage van de Tien van marginale betekenis is. In deze paragraaf wordt per macht een overzicht gegeven van de militaire capaciteiten waarover de Unie momenteel kan beschikken. Op deze manier kan het aantal wapensystemen van de diverse EU-landen met elkaar vergeleken worden. De benadering is louter kwantitatief, dit betekent dat geen rekening gehouden wordt met de operationele waarde van de wapensystemen. Het is vanzelfsprekend dat een Hongaarse T-55 gevechtstank niet over de zelfde operationele capaciteiten beschikt als een Franse Leclerc. In een volgende paragraaf zullen we trouwens nader stilstaan bij de kwalitatieve waarden van de militaire uitrusting. Beschikken de tien nieuwe lidstaten vooral over verouderde capaciteiten?

110

De onderstaande tabellen zijn gebaseerd op de gegevens van The Military Balance 20032004. Om de verschillende categorieën van wapensystemen te onderscheiden werd ook gebruik gemaakt van de definities van The Military Balance. Voor de landmacht gaat het achtereenvolgens om de gevechtstanks (MBT), de verkenningsvoertuigen (RECCE), de gepantserde gevechtsvoertuigen (AIFV), de gepantserde voertuigen voor het transport van infanteristen (APC), de artilleriesystemen (ARTY), de antitank geleide wapens (ATGW), de grond-luchtmissiles (SAM) en de helikopters (HELI). In de categorie ARTY werden ook de mortieren opgenomen. Met uitzondering van Ierland – dat enkel over 14 lichte tanks beschikt – en Luxemburg, hebben alle landen van de EU-15 een aanzienlijke capaciteit gevechtstanks. Samen beschikken ze bijna over 8.500 tanks. Duitsland heeft met bijna 2.400 stuks veruit de grootste capaciteit. Bij de nieuwe EU-lidstaten daarentegen hebben Estland, Letland (enkel drie T-55’s voor opleiding), Litouwen en Malta geen gevechtstanks. Samen beschikken de nieuw toegetreden lidstaten toch over meer dan 2.700 stuks. Het merendeel van deze tanks behoren tot het Poolse en Hongaarse leger. Een gelijkaardige vaststelling is er voor de meeste andere wapensystemen. De EU-15 beschikt met uitzondering van Ierland en Luxemburg over zowat alle belangrijke wapensystemen. Bij de nieuwe EU-lidstaten is dat met uitzondering van de drie Baltische Staten en Malta ook het geval. In het kader van de landmacht opteren de meeste EUlidstaten er dus voor om over zowat alle wapensystemen te kunnen beschikken. Dit uitgangspunt gaat in tegen het principe van taakspecialisatie. Enkel wat de helikopters betreft heeft het merendeel van de EU-lidstaten – namelijk dertien – geen operationele capaciteit. Volgens het Capability Improvement Chart 2004 van de EU blijkt trouwens dat het tekort aan helikopters in de Unie groot is. Landen van de EU-15 en de EU-10 die vergelijkbaar zijn qua bevolking, beschikken in het algemeen ook over dezelfde aantallen van de verschillende wapensystemen. Vergelijk in deze context bijvoorbeeld de cijfers van Spanje en Polen. Indien we echter België en Hongarije vergelijken dan merken we wel dat Hongarije over een veel ruimer wapenarsenaal voor de landmacht beschikt.

111


MBT 143 238 2398 235 614 1723 0 1183 0 283 114 187 552 543 280 8493

RECCE 119 36 523 0 1946 175 33 0 0 0 0 40 339 475 0 3686

AIFV 236 0 2252 276 384 501 0 27 0 345 0 0 122 575 1623 6341

APC 332 310 3123 1101 3700 1640 42 2929 0 318 493 353 2023 4159 603 21126

ARTY 192 405 1682 3501 794 1900 537 1439 0 367 1177 329 931 407 660 14321

ATGW 420 140 1915 ? 2048 888 21 1610 6 753 465 118 632 800 ? 9816

SAM 118 0 143 39 455 1083 7 192 0 312 0 52 163 339 ? 2903

HELI 74 25 525 9 418 150 0 354 0 0 0 0 153 274 0 1982


154 0 743 3 0 0 929 70 271 541 2711

139 7 104 2 10 0 435 8 291 182 1178

43 0 680 0 0 0 1281 26 404 380 2814

307 25 798 13 137 0 726 64 120 917 3107

872 77 834 63 133 66 1482 140 374 528 4569

67 13 364 0 0 11 258 24 466 721 1924

90 0 348 0 0 0 952 138 48 140 1716

16 0 0 0 0 0 169 13 0 0 198

11204

4864

9155

24233

18890

11740

4619

2180

EU-25

Figuur 13: Overzicht van de wapensystemen bij de landmacht in de EU In de volgende figuur wordt de procentuele verdeling van de wapensystemen tussen de EU15 en de EU-10 voorgesteld. Bij een evenredige verdeling op basis van het aantal landen in de Unie zou 60% van de wapensystemen moeten behoren tot de EU-15 en 40% tot de EU10. Maar bij een evenredige verdeling op basis van het aantal inwoners in de Unie zou slechts 17% van de wapensystemen moeten behoren tot de EU-10.106 Voor alle wapensystemen beschikt de EU-15 over de meerderheid. Het verschil is het meest significant voor de helikopters. In de Unie zijn namelijk 91% van de beschikbare helikopters van de landmacht in bezit van de Vijftien, de nieuw toegetreden lidstaten beschikken slechts over 9% van de helikopters. 106

De EU-15 heeft namelijk 378 miljoen inwoners en de EU-10 heeft slechts 75 miljoen inwoners.

112

Voor de grond-luchtmissiles is het verschil het kleinst, namelijk 63% voor de EU-15 en 37% voor de EU-10. Op basis van de bevolkingsverdeling kunnen we echter besluiten dat, met uitzondering van de helikopters, de nieuw toegetreden lidstaten proportioneel meer dan evenredig bijdragen. Voor de acht weerhouden categorieën nemen zij immers 24% voor hun rekening, terwijl ze slechts 17% van de bevolking vertegenwoordigen. HELI SAM ATGW ARTY

EU-15 EU-10

APC AIFV RECCE MBT 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Figuur 14: Verdeling van de wapensystemen bij de landmacht tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ EU-lidstaten Bij de marine hebben we zes categorieën van wapensystemen weerhouden. Het gaat om de onderzeeërs (SUB), de schepen (SURF)107, de patrouilleschepen (PATROL), de schepen voor mijnenbestrijding (MINE), de amfibische vaartuigen (AMPHI) en de ondersteuningsschepen (SUPPORT). In de EU-15 zijn er slechts twee landen die niet over een marine beschikken, namelijk Luxemburg en Oostenrijk. Bij de nieuw toegetreden lidstaten echter heeft de helft van de landen geen marine. Een deel van de Centraal- en Oost-Europese landen grenst niet aan een zee, maar ook Slovenië en Cyprus hebben geen marine. De Unie kan beschikken over 78 onderzeeërs, met uitzondering van de vier onderzeeërs van Polen zijn alle schepen afkomstig van de EU-15. De Unie heeft ook een aanzienlijke capaciteit voor mijnenbestrijding, namelijk 196 vaartuigen.

107

Het gaat om een ruime categorie van schepen die zowel een minimale waterverplaatsing hebben van 1.000 ton als beschikken over andere wapens dan enkel voor zelfverdediging. Het gaat dus om de vliegdekschepen, de kruisers, de torpedojagers en de fregatten.

113

In tegenstelling tot de bijdrage bij de landmacht merken we dat op het vlak van de marine de nieuwe lidstaten over bijzonder weinig schepen beschikken. Het merendeel van de militaire schepen in de Unie is afkomstig van de Vijftien. Enkel wat de schepen voor mijnenbestrijding betreft, is er een relevante bijdrage.

België Denemarken Duitsland Finland Frankrijk Griekenland Ierland Italië Luxemburg Nederland Oostenrijk Portugal Spanje Verenigd Koninkrijk Zweden EU-15 Cyprus Estland Hongarije Letland Litouwen Malta Polen Slovenië Slowakije Tsjechië EU-10 EU-25

SUB 0 4 12 0 10 8 0 6 0 4 0 2 6

SURF 3 3 13 0 34 14 0 18 0 15 0 6 16

PATROL 0 27 20 9 35 40 8 19 0 0 0 28 37

MINE 7 7 23 19 21 13 0 13 0 12 0 0 7

AMPHI 0 0 0 6 9 6 0 3 0 1 0 1 4

SUPPORT 11 13 38 35 23 20 0 90 0 8 0 9 27

15 7 74

34 0 156

23 36 282

22 21 165

6 120 156

23 17 314

0 0 0 0 0 0 4 0 0 0 4

0 0 0 0 0 0 4 0 0 0 4

0 3 0 4 5 10 23 0 0 0 45

0 4 0 3 2 0 22 0 0 0 31

0 0 0 0 0 0 5 0 0 0 5

0 1 0 1 1 11 18 0 0 0 32

78

160

327

196

161

346

Figuur 15: Overzicht van de wapensystemen bij de marine in de EU De EU-15 beschikt over een meerderheid voor alle wapensystemen bij de marine. Het grootste verschil is waar te nemen bij de schepen (SURF), waar de Vijftien over 98% van de totale capaciteit beschikken. Het kleinste verschil situeert zich bij de schepen voor mijnenbestrijding waar 84% van de schepen behoren tot de legers van de Vijftien.

114

De nieuwe EU-lidstaten dragen dus op het gebied van de marine ondermaats bij tot de totale capaciteit van de Unie. Slechts 8% van alle schepen zijn afkomstig van de EU-10, terwijl ze 17% van de bevolking vertegenwoordigen. De relatief grote bijdrage van de EU10 bij de landmacht kan dus gedeeltelijk verklaard worden door de relatief kleine bijdrage bij de marine.

SUPPORT AMPHI MINE

EU-15

PATROL

EU-10

SURF SUB 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Figuur 16: Verdeling van de wapensystemen bij de marine tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ EU-lidstaten Voor de wapensystemen bij de luchtmacht bekijken we de gevechtsvliegtuigen (CBT AC) en de Helikopters (HELI). De term gevechtsvliegtuigen verwijst naar de vliegtuigen die uitgerust zijn om een lucht-lucht of een lucht-grond steun te leveren. Het gaat zowel om de toestellen die tot de gevechtseenheden behoren als de toestellen die gebruikt worden voor opleiding voor zover ze over een gevechtscapaciteit beschikken. Voor de helikopters gaat het zowel om de gevechtshelikopters als om de transporthelikopters. De Unie kan beschikken over 2.847 gevechtsvliegtuigen en 1.094 helikopters. Frankrijk heeft het grootste aantal gevechtsvliegtuigen, namelijk 478 toestellen. In de EU-15 hebben enkel Ierland en Luxemburg geen gevechtsvliegtuigen. In de EU-10 heeft de meerderheid geen gevechtsvliegtuigen, het gaat om Cyprus, Estland, Letland, Litouwen, Malta en Slovenië. Bij de nieuw toegetreden lidstaten heeft Polen met 224 stuks de grootste capaciteit. Wat de helikopters betreft, zijn het enkel Luxemburg en Estland die er geen ter beschikking hebben. Het Verenigd Koninkrijk heeft met 148 helikopters de grootste capaciteit. Het is nochtans evident dat ook voor de wapensystemen van de luchtmacht vooral de operationele kwaliteiten van doorslaggevend belang zijn. Het gaat hierbij om de operationele kenmerken van de toestellen en de operationele vaardigheden van de piloten. Wat deze laatste factor betreft, geeft het aantal vlieguren een goede indicatie. In de volgende paragraaf komen we hierop terug.

115


CBT AC 90 68 376 63 478 418 0 263 0 137 52 50 186 415 207 2803

HELI 5 8 89 28 83 35 11 108 0 72 65 28 29 148 50 759

0 0 92 0 0 0 224 0 71 67 454

16 0 75 5 12 9 98 13 19 88 335

2847

1094

Cyprus Estland Hongarije Letland Litouwen Malta Polen Slovenië Slowakije Tsjechië EU-10 EU-25

Figuur 17: Overzicht van de wapensystemen bij de luchtmacht in de EU In de volgende figuur wordt de verdeling van de wapensystemen bij de luchtmacht tussen het ‘oude’ en het ‘nieuwe’ Europa voorgesteld. De EU-15 beschikt over 84% en de EU-10 over 16% van het totaal aantal gevechtsvliegtuigen in de Unie. Deze waarden stemmen quasi overeen met de verdeling van de bevolking tussen het oude en het nieuwe Europa. Wat de helikopters betreft heeft de EU-10 een proportioneel groter aandeel, namelijk 30%. Vooral Hongarije, Polen en Tsjechië beschikken over een aanzienlijke helikoptervloot.

116

EU-15 EU-10

HELI CBT AC 0%

20%

40%

60%

80%

100%

Figuur 18: Verdeling van de wapensystemen bij de luchtmacht tussen de ‘oude’ en de ‘nieuwe’ EU-lidstaten Men kan dus besluiten dat op het gebied van de militaire uitrusting de nieuw toegetreden EU-lidstaten op kwantitatief vlak wel degelijk een evenredig deel bijdragen. Voor de landmacht en de luchtmacht dragen ze meer dan evenredig bij, voor de marine is dat minder dan evenredig. 7.5. Een kwalitatieve vergelijking Toen Lord Robertson aantrad als Secretaris-Generaal van de NAVO, zei hij dat hij drie prioriteiten had: capabilities, capabilities, capabilities. Ook tijdens de NAVO-Top in Praag stonden de militaire capaciteiten bovenaan de agenda. We hebben kunnen vaststellen dat ook de EU steeds meer initiatieven lanceert om het niveau van haar militaire uitrusting op te tillen. Momenteel is er immers een grote kloof op technologisch vlak tussen de Amerikaanse en de Europese capaciteiten. De recente EU-uitbreiding zal er niet toe bijdragen dat deze kloof wordt overbrugd. Zelfs bij de drie grootste militaire lidstaten die toetraden tot de Unie – en die reeds lid zijn van de NAVO sinds 1999 – verloopt de modernisering van de strijdkrachten trager dan verhoopt.108 De beschikbare financiële middelen zijn ontoereikend om alle nodige verbeteringen uit te voeren. De noodzakelijke maatregelen om op Europees vlak een significante vooruitgang te boeken zijn bekend. Het gaat om een heroriëntatie en rationalisatie van het defensiebudget, de afschaffing van de dienstplicht, het gemeenschappelijk gebruik van middelen, het gemeenschappelijk aankopen van militaire uitrusting en het ontwikkelen van joint strijdkrachten. Vele initiatieven werden al geïmplementeerd, maar het is duidelijk dat het nog jaren zal duren vooraleer ze zullen leiden tot concrete resultaten.

108

Lindborg Chris en Davis I., European Security, Basic’s NATO E-mail series, november 2002, www.basicint.org/europe/NATO/fall2002defcapgap.htm

117

Bij het bestuderen van de militaire uitrusting van de nieuw toegetreden lidstaten zijn er twee opvallende kenmerken. Vooreerst ontbreken de noodzakelijke capaciteiten en vervolgens zijn hun beschikbare capaciteiten veelal verouderd. Wat de ontbrekende capaciteiten betreft: - Estland heeft op het gebied van commando en controle geen ontplooibare hoofdkwartieren boven compagnieniveau. Met uitzondering van de ontplooibare eenheden, beschikt de landmacht niet over moderne transmissiemiddelen. Er zijn geen strategische sealift of airlift middelen en ook de tactische mobiliteit is uiterst beperkt. De operationaliteit wordt ondermijnd door een gebrek aan antitankwapens en nachtzichtapparatuur. Slechts een minderheid van de manschappen heeft een NBC-uitrusting. De luchtmacht heeft geen gevechtscapaciteit en de marine beschikt enkel over een rudimentaire mijnveegcapaciteit. Er is tot slot een tekort aan logistieke ondersteuning. - De ontplooibare Hongaarse hoofdkwartieren beschikken niet over tactische communicatienetwerken die kunnen aangesloten worden op het NAVOsysteem. Bovendien hebben de gevechts- en ondersteunende eenheden geen combat net radio’s die compatibel zijn met deze van de NAVO. Het leger heeft slechts beperkte middelen voor ontplooiing en is bijgevolg afhankelijk van burgermiddelen en bondgenoten. Er is een tekort aan logistieke middelen. Niet alle eenheden beschikken over individuele NBC-uitrustingen en er zijn te weinig chemische detectiesystemen. De bewaking, de doelverwerving en de grond-luchtverdediging zijn beperkt. De gevechtshelikopters hebben geen nachtzichtapparatuur en de vliegtuigen zijn niet beschermd tegen elektronische oorlogsvoering. Met slechts een veertigtal vlieguren per jaar is het personeel onvoldoende getraind. - De situatie in Letland is quasi identiek. Er zijn geen ontplooibare hoofdkwartieren boven compagnieniveau. Letland heeft geen strategische sealift of airlift faciliteiten. Door een gebrek aan moderne wapens zijn de gevechtseenheden weinig doeltreffend. Bovendien is er een tekort aan NBCbescherming. De luchtmacht heeft geen gevechtscapaciteit en de marine beperkt zich tot mijnenbestrijding. Er is een ontoereikende logistieke ondersteuning. - Litouwen heeft minder tekortkomingen. Het leger kan niet beschikken over strategische sealift of airlift middelen, maar beoogt contracten met civiele maatschappijen. De gevechtswaarde van de eenheden is relatief laag door het ontbreken van capaciteiten voor bewaking, verkenning, doelverwerving en elektronische oorlogsvoering. De marine beschikt over twee korvetten en een capaciteit voor mijnenbestrijding, de luchtmacht heeft enkel een beperkte transportfunctie. Er is een algemeen tekort aan reservematerieel en aan beschermingsmiddelen. Zo is de luchtverdediging niet uitgerust met een IFF of een geautomatiseerde commando en controle. - Slechts een deel van de Poolse strijdkrachten is uitgerust met NAVOcompatibele radio’s. Er is een beperkte organieke capaciteit voor de ontplooiing van de eenheden, maar hun gevechtswaarde wordt ondermijnd door het niet uitvoeren van moderniseringsprogramma’s en de beperkte training. Er is een

118

-

-

-

-

tekort aan NBC-bescherming en -detectie. Ook de luchtmacht kampt met een tekort aan moderne wapensystemen, met een laag trainingsniveau en er is geen AAR. In het leger is er een algemeen tekort aan munitie en reserveonderdelen. Slovenië heeft geen ontplooibare hoofdkwartieren en de nieuwe communicatiesystemen zijn nog in ontwikkeling. Er zijn geen strategische sealift of airlift middelen. De operationaliteit van de eenheden is beperkt door de verouderde wapens, het tekort aan reserveonderdelen en een gebrek aan eenheden boven compagnieniveau. Er is geen IFF noch geautomatiseerde commando en controle zodat de luchtverdediging weinig doeltreffend is. De luchtcapaciteiten kunnen niet ingezet worden in gevechtszones. Slowakije beschikt niet over ontplooibare hoofdkwartieren boven het bataljonsniveau. Er zijn geen strategische airlift middelen. Transport-vliegtuigen kunnen personeel en lichte uitrusting transporteren, maar voor grotere ontplooiingen over langere afstanden is het leger afhankelijk van commerciële middelen of van de steun van andere landen. De gevechtsmogelijkheden van Slowakije zijn relatief laag, met uitzondering van de grond-luchtverdediging en sommige eenheden die ter beschikking worden gesteld voor de NAVO-geleide PfP-operaties. De Slowaakse strijdkrachten beschikken niet over voldoende ontplooibare ondersteuningselementen. De gevechtscapaciteit van de luchtmacht is beperkt, voor de verbetering van de MiG-29 vloot is bijkomend geld vereist. Tsjechië beschikt over een beperkte strategische transportcapaciteit. De operationaliteit van de landstrijdkrachten wordt echter ondermijnd door de beperkte logistieke ondersteuning en de vermindering en afschaffing van de noodzakelijke moderniseringsprogramma’s. De gevechtswaarde van de luchtmacht wordt gehypothekeerd door het beperkt aantal vlieguren van het personeel. De strijdkrachten van Cyprus en Malta beschikken slechts over een minimale gevechtscapaciteit.

Vooral voor de kleinere lidstaten is het vanzelfsprekend dat ze niet beschikken over alle wapensystemen, maar wat met dit overzicht getracht wordt om aan te tonen is dat voor de beschikbare wapensystemen fundamentele componenten ontbreken. Op deze manier wordt de doeltreffendheid van deze wapens sterk ondermijnd. Indien een gesofisticeerd luchtverdedigingssysteem niet beschikt over de nodige C2 en IFF, dan is het zo goed als waardeloos. We stellen ook vast dat er vaak bespaard wordt op reserve- en wisselstukken zodat ook hierdoor de operationele waarde vermindert. Ook de communicatie tussen de verschillende componenten en de NBC-bescherming zijn meestal zwakke punten. Tot slot is er een chronisch tekort aan transportcapaciteiten. Naast het ontbreken van noodzakelijke capaciteiten, is de militaire uitrusting bij de nieuw toegetreden lidstaten vooral verouderd. - In de Baltische Staten werd het merendeel van de militaire uitrusting geschonken, het gaat om materieel dat door de schenkers niet meer werd gebruikt. In deze landen is de BRDM-2 het gebruikte reccevoertuig. Dit type is van Russische origine en werd geïntroduceerd tijdens de beginjaren zestig.

119

-

-

-

-

Wat de APC’s betreft, behoort het merendeel tot de BTR-60 categorie die reeds eind jaren vijftig werd ontwikkeld. Ook de militaire schepen van de Baltische Staten zijn al meer dan veertig jaar in gebruik. In Slovenië en Slowakije is de BRDM-2 ook nog in dienst. Het merendeel van de AIFV’s zijn BMP-1’s die eveneens tijdens de beginjaren zestig jaren werden ontwikkeld. De tankcapaciteit van Slowakije is gebaseerd op de T-72, Slovenië heeft de T-55S1 en de M-84, wat een Joegoslavische versie is van de T-72. Slovenië heeft geen gevechtsvliegtuigen terwijl Slowakije over de MiG-29 en de MiG-21MF beschikt. De MiG-21 MF behoort tot de derde generatie van dit gevechtsvliegtuig, het werd geproduceerd in 1971 en 1972. De voormalige Warschaupactlanden kregen de MiG-29 aangeboden als betaling voor de schulden die het gevolg waren van het terugtrekken van de Russische strijdkrachten van hun grondgebied. Het toestel werd ontwikkeld eind jaren zeventig en het is in operationeel gebruik vanaf 1983. In Hongarije berust de tankcapaciteit vooral op de T-55 en voor een deel op de T-72. Het merendeel van de AIFV’s zijn BMP-1’s. De luchtmacht heeft als gevechtsvliegtuig vooral de MiG-29A. Een deel van de verouderde Russische MiG’s zal in 2005 vervangen worden door veertien geleasde Zweedse Jas-39 Gripen. In Polen is de tankcapaciteit gebaseerd op de T-72 en de Poolse versie, namelijk de PT-91. In 2002 werd de tankcapaciteit gemoderniseerd door de aankoop van 128 Leopard 2A4. De BRDM-2 is het reccevoertuig en de BMP-1 vormt de basis van de AIFV’s. Het moderniseringsproces van de Poolse marine werd vertraagd door financiële problemen. Ook de luchtmacht is verouderd: MiG-29, MiG-21 en Su-22. Dit laatste toestel, waarvan de Poolse luchtmacht beschikt over de versie Su-22M4, werd geproduceerd tijdens de jaren tachtig. De vloot moet gemoderniseerd worden door de aankoop van 48 F-16 gevechtsvliegtuigen – levering 2006 – enerzijds en een vermindering van het aantal Su-22 en het afvoeren van de MiG-21anderzijds. Hetzelfde materieel vinden we ook terug bij de Tsjechische strijdkrachten, namelijk T-72, BRDM, BMP-1 en BMP-2. Bij de luchtmacht gaat het om de MiG-21 en de L-159. Dit laatste toestel wordt geproduceerd in Tsjechië in samenwerking met Boeing en het is in gebruik vanaf 2002. Het vliegtuig is geschikt om uitgerust te worden met Westerse bewapening zoals de AIM-9 Sidewinder lucht-lucht missile, de Maverick lucht-grond missile en lasergeleide bommen.

De militaire uitrusting van de Centraal- en Oost-Europese landen is verouderd en veelal nog van Russische origine. Weliswaar wordt bij het vervangen van dit materieel steeds meer geopteerd voor Westerse wapensystemen, maar vaak gaat het echter om systemen waarvan de Westerse legers er teveel hebben en die moeten afgevoerd worden. Modern en hoogtechnologisch materieel wordt slechts uitzonderlijk aangekocht. Zo zijn bijvoorbeeld

120

moderne gevechtstanks quasi niet terug te vinden bij deze landen.109 Het merendeel van de tankcapaciteit is gebaseerd op de generatie van de T-72, terwijl nadien nog de generatie T-80 en T-90 werd ontwikkeld. Bij een aantal landen is zelfs de T-55 nog in gebruik. Deze tendens is ook geldig voor de meeste andere wapensystemen. Op deze manier kunnen we dus inderdaad besluiten dat de uitbreiding van de Unie weinig militaire meerwaarde biedt en dat er een divergentie is tussen de Westerse wapensystemen en de wapens van Sovjetorgine in de Centraal- en Oost-Europese landen. 7.6. Besluit Zowel op het vlak van de NAVO als de EU werd de voorbije jaren het accent gelegd op de militaire capaciteiten van de lidstaten. De groeiende kloof met de VS leidde tot scherpe commentaren, de Europese lidstaten zouden op termijn niet meer in staat zijn om samen op te treden met hun Amerikaanse bondgenoot. Met de diverse initiatieven van de NAVO en de EU beschikken de lidstaten over richtsnoeren om hun strijdkrachten te moderniseren. Veel hangt nu echter af van de nationale politieke wil. Het initiatief voor het versterken van de militaire capaciteiten van de NAVO voorgesteld tijdens de NAVO-Top in 2002 – The Prague Capabilities Commitment – werd niet geïmplementeerd. De hoofdreden was dat de meeste NAVOleden, met een aantal uitzonderingen zoals Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk hiervoor niet de noodzakelijke financiële middelen wensten vrij te maken. Defensie heeft geen prioriteit, ook niet na de terroristische aanslagen. Zelfs nadat op 11 maart 2004 op het Europees grondgebied een aanslag werd gepleegd, lijkt de belangstelling niet toe te nemen. Dit betekent dat er quasi geen druk is voor de nationale politici om het defensiebudget te verhogen. Zo worden de meeste EU-landen geconfronteerd met dezelfde uitdaging: moderniseren maar zonder extra financiële middelen. In eerste instantie wordt er bespaard op personeelskosten door de legers in te krimpen en nadien wordt er bespaard op de werkingskosten. Oplossingen zoals het gemeenschappelijk gebruik van middelen, het gemeenschappelijk aankopen van militaire uitrusting en het ontwikkelen van joint strijdkrachten vergen een internationale coördinatie waarin een belangrijke taak is weggelegd voor het Bewapeningsagentschap van de Unie. De nieuw toegetreden EU-lidstaten beschikken in verhouding wel degelijk over een aanzienlijke militaire uitrusting. Een kwantitatieve vergelijking toont immers aan dat er voor de meeste wapensystemen een convergentie is. De lidstaten dragen in verhouding tot hun bevolkingsaantal een representatief deel bij. Op kwalitatief vlak is er echter een divergentie. De nieuw toegetreden lidstaten beschikken vooral over verouderde Sovjetsystemen en vaak ontbreken noodzakelijke componenten en reserve- en wisselstukken.

109

Volgens analysten zijn de Leclerc, de Leopard 2, de Merkava 3, de T-90, de Challenger 2 en de M1A2 Abrams de huidige moderne gevechtstanks.

121

122

Bibliografie Alverez Verdugo M., The enlargement of the European Union and the European Security and Defence Policy, in Beyond enlargement: the new members and new frontiers of the enlarged Union. BARBE Esther, JOHANSSON-NOGUES, Elisabeth. 2003. Assembly of Western European Union, document A/1851, 1 maart 2004. Beatty A., ‘Concern’ among new members over EU’s Russia policy, in euobserver.com. 22 April 2004. www.euobserver.com Beatty A., Russia agrees enlargement deal, in euobserver.com. 27 April 2004. www.euobserver.com Beatty A., Landmark neighbourhood strategy to be approved. http://www.euobserver.com 11 May 2004. Biscop S., De Europese veiligheidsstrategie. Een ambitieuze mondiale agenda voor de Europese Unie. April 2004. Biscop S., De toekomst van het Europese defensiebeleid. Van instellingen naar operaties. In: Jaarboek Vrede en Veiligheid 2001. Studiecentrum voor Vredesvraagstukken van de KU Nijmegen. Bureau of European and Canadian Affairs, U.S. Department of State, Report to the Congress on the enlargement on the NATO : rationale, benefits, costs and implications, www.usis.hu/docs/natorep.htm Cameron F. en Primatavora A., Enlargement, CFSP and the Convention: the role of the accession states, in EPIN Working Paper Nr. 5, juni 2003. Cameron F., The foreign and security policy of the EU. Past, present and future. Contemporary European Studies, 1999. Cameron F. en Primatavora A., Enlargement, CFSP and the Convention. The role of the Accession States. In: EPIN Working Paper, June 2003. Conclusies van het Voorzitterschap van de Europese Raad van Thessaloniki, 19 en 20 juni 2003. Conclusies van het Voorzitterschap – Kopenhagen, Bijlage II, 12 en 13 december 2002.

123

Cottey A., One Europe or several?, najaar 2002, www.civil-military.dsd.kcl.ac.uk Dempset J., European Union set to adopt softened security doctrine, in The Financial Times. 5 december 2003. De Standaard, Internationale coalitiemacht in Irak, huidige getalsterkte en doden, 20 april 2004. EUROPEAN UNION, A Secure Europe in a better world, European Security Strategy, European Council, Brussels, 12 Dec. 2003. EU-Grondwet, de uitoefening van de bevoegdheden van de Unie, I-40 Bijzondere bepalingen inzake het gemeenschappelijk veiligheidsen defensiebeleid, paragraaf 7. www.grondweteuropa.nl EU-Grondwet, de uitoefening van de bevoegdheden De solidariteitsclausule, www.grondweteuropa.nl

van

de

Unie,

I-42

EU-Grondwet, het gemeenschappelijk veiligheidsen defensiebeleid, III-210 Missies, www.grondweteuropa.nl Fukuyama F., Entre nous et l’Europe, un Rubicon politique a été franchi, in Le Monde, 29 april 2004. Karkoszka A., De uitbreiding onder de loep. In de voetstappen treden, in NATO Review. Voorjaar 2002. Kenety B., NAVO: VS streven naar versteviging ad hoc allianties binnen NAVO, in Inter Press Service, www.ipsnews.be/categorieën/internaf.asp?idnews=1434 Keohanne D., Defence capabilities development and acquisition agency, Europe’s defence agency cleared for take-off, in E!SHARP, maart 2004. Kirk L., Russia calls on Latvia to secure minority rights. In: Euobserver.com. 3 March 2004. www.euobserver.com Kirk L., Neutrals protest against mutual defence clause, 8 december 2003, www.euobs.com Lindborg Chris en Davis I., European Security, Basic’s NATO E-mail series, november 2002, www.basicint.org/europe/NATO/fall2002defcapgap.htm Lowenhardt J., How will enlargement change the relations with Russia? In Proceedings. Defensiestudiecentrum. 2003. De uitbreiding van de EU, impact op de ontwikkeling van het EVDB.

124

Magyarics T., Hungary and the Prague Summit, in Atlantisch Perspectief. April 2002. Mandeville L., La Russie divise l’ Europe élargie, in Le Figaro. 21 Maart 2004. Missiroli A., The impact of EU enlargement on CFSP priorities, colloquium van het KHID van 19 maart 2003 te Brussel. Missiroli A., Bigger EU, Wider CFSP, Stronger ESDP?. European Institute for Security Studies. Occasional Paper, nr.34. Paris 2002. NATO, NATO Handbook 2001. NATO, 7 Invitees - Latvia. Latvia’s Specialized Capabilities. http://www.nato.int/invitees2004/latvia/capabilities.htm 15 Januari 2004. Neuhold H., The fifth enlargement: the Union on the road to becoming a major political actor, in FORNET, CFSP Forum. Nov. 2003. http://www.fornet.info Nouvelles Atlantiques, Financial and economic data relating to NATO defense, in Atlantic News N° 3536, 19 december 2003. Nouvelles Atlantiques, UE/Défense : La force de réaction rapide de l’UE, la future Agence Européenne de l’armement, les nouveaux objectifs de l’UE en matière de capacités militaires d’ici 2010 à l’agenda des ministres de la Défense de l’UE, lundi à Bruxelles, Nr 3575, 13 mei 2004. Nouvelles Atlantiques, UE/Défense: L’Union Européenne peine à combler ses lacunes en matière de capacités, in N.A. Nr 3578, 25 mei 2004. Riccardi F., Le volet “Défense” de la constitution est-il vraiment satisfaisant et définitivement acquis?, Bulletin Quotidien Europe, 4 februari 2004. Ruuda M., Russia critical of minorities treatment in new EU states, in euobserver.com. 19 Jan. 2004. www.euobserver.com Sinai T., NATO and EU enlargement – Influences on security in the Mediterranean area. Interests and perceptions of Cyprus, Malta and Bulgaria. 2003. Solana J., L’UE, pilier d’un monde nouveau, in Le Monde, 23 september 2003. Solana J., Een veiliger Europa in een betere wereld. Europese Raad. Thessaloniki. 20 juni 2003. The International Institute for Strategic Studies, The Military Balance, 2003–2004.

125

Unterseher L., European armed forces of tomorrow: a new perspective, oktober 2003, www.comw.org/pda/0310unterseker.html Van Camp S., De veiligheidsen defensiepolitiek van de Baltische Staten, in Veiligheid en Strategie Nr 81 van januari 2004, Berth E, De veiligheidsen defensiepolitiek van Hongarije, Polen en Tsjechië, in Veiligheid en Strategie Nr 83 van maart 2004 en Van Camp S. en Berth E., De veiligheidsen defensiepolitiek van Slovenië, Slowakije, Cyprus en Malta, in Veiligheid en Strategie Nr 85 van juni 2004. Van Camp S., De veiligheidsen defensiepolitiek van de Baltische Staten, in Veiligheid en Strategie. Nr 8, januari 2004. Van Camp S. en Collins D., De EU-lidstaten en het EVDB, elementen van convergentie en divergentie, in Veiligheid en Strategie Nr 78, september 2003. Vaquer I Fanes J., The candidate countries’ foreign policies on the eve of enlargement, in beyond enlargement: the new members and new frontiers of the enlarged Union. BARBE Esther, JOHANSSON-NOGUES, Elisabeth. 2003. Zecchini L., Paris, Londres et Berlin sont parvenus à un compromis sur la défense européenne, in Le Monde, 30 november 2003. http://www.assemblee-ueo.org/en/documents/sessions_ordinaires/rpt/2001/1735.pdf www.europa.eu.int/comm/eurostat

126

Lijst van de Figuren...3. Gebruikte Afkortingen...5 Inleidende Beschouwingen...7

Recommend Documents