3de jaargang / nummer 4 / oktober 2007
Reportage:: Op weg naar de KRW-lozingsvergunning Eindelijk een feit: Top Instituut Watertechnologie
Focus op:
Legionellapreventie
y /(
y ëëëíð ôïë } }
} }} } (
y "|~ |
|}} }} y} y |}
} |} y }
(yy
yy }~ ôïë
"|~ | z~ } |}}}{}
y } yy
y}}| z}zyy}|
}z}
y ] } } {yy{} (} |}
}} } (
} |} |} y /(
}} } }|}} |}}z}}~} (} }{
}} } |} yy } |}} y íð
ôïë
"|~ '' *.
~}{
| 1
/}
ëðìð ïíð òóô
!y ëðìð ïîë ððë
y|y|{
"|~ )}|}y| 1 /} ëíôï ïôí ííí !y ëíôï ïôí íïï ~:|~{
"} }
y
|~y|{
AD_ALLDOS_A4_pioneering.indd 1
07-06-2007 12:36:16
Inhoud
3
e wl re dai nctter i o vniee
4 NieuwsDigest
Het belangrijkste nieuws uit de watersector van de afgelopen weken.
7 Op weg naar de KRW-lozingsvergunning
Arjan Veering onderzocht welke invloed de Kaderrichtlijn Water heeft op de verstrekking van nieuwe lozingsvergunningen. Hij stak zijn licht op bij Jitske Brommet van VenW en bij voorzitter Henk Brons van de belangenorganisatie voor watergrootgebruikers VEMW. Zijn conclusie? De vooruitzichten zijn niet al te somber.
11 Eindelijk: Top Instituut Watertechnologie
Het Nederlandse Technologisch Top Instituut Watertechnologie is na bijna twee jaar overleg een feit. Aan het topinstituut TTIW Wetsus zijn ongeveer vijftig bedrijven, overheden en tien kennisinstellingen uit de Nederlandse watersector verbonden. De verwachtingen zijn hoog gespannen.
14 Legionellapreventie
Drie jaar na de veranderde wetgeving op het gebied van Legionellapreventie leven er binnen de industrie nog veel vragen. Volgens Rob Schoon van KWA zijn de sleutelwoorden voor Legionellapreventie binnen de industrie —nog steeds— communicatie en gezond verstand.
17 Legionellapreventie in het nieuws
Het belangrijkste nieuws over legionellapreventie van de afgelopen maanden.
18 Leveranciersoverzicht legionellapreventie
Ook aan de slag met legionellapreventie? WaterFocus zet alle leveranciers overzichtelijk op een rij.
22 Nieuwe meetmethoden voor legionella
De kosten voor de preventie en beheersing van legionellabacteriën in bedrijfsmatige waterinstallaties zijn aanzienlijk, terwijl de aanwezigheid ervan moeilijk is aan te tonen. Bovendien leveren niet alle legionellasoorten een gevaar op voor de mens. Nieuwe detectie methoden bieden mogelijk uitkomst, maar zijn nog niet altijd geschikt.
27 Podium
Voorzitter Johan van Mourik van SKIW vindt in de Maas inspiratie hardop te filosoferen over trends in ons vakgebied. Directeur Sjef Ernes van Aqua for All ziet zijn voortdurende pleidooi voor ‘appropriate technology’ beloond in toenemende belangstelling voor de gescheiden inzameling van urine en verwerking van feces.
31 Watermarkt
Een overzicht van nieuwe producten en diensten.
32 Internationaal nieuws
Een overzicht van het nieuwsaanbod uit de wereldwijde watermarkt.
Regelzucht Over enkele weken doet het Gerechtshof van Amsterdam een belangrijke uitspraak over het legionelladrama in Bovenkarspel. Ik zie u denken: maar dat is toch al meer dan zeven jaar geleden? En die bubbelbadverkoper is toch aansprakelijk gesteld? Dat klopt, maar daar was de zaak nog niet mee afgedaan. De juridische vraag speelt nog of ook de Staat en de eigenaar van de hal voor het drama verantwoordelijk kunnen worden gesteld. Mogelijk zat de legionella in de brandhaspel waar de bubbelbadverkoper zijn water van heeft getapt. In deze editie van WaterFocus staat legionellapreventie centraal en dat maakt die rechtzaak zo interessant: had de Staat meer kunnen doen, zodat het drama voorkomen had kunnen worden? Die vraag speelt vandaag de dag nog steeds. Direct na de ramp kwam minister Pronk destijds met strenge interim wetgeving. Onder het vorige kabinet is die weer van tafel gehaald omdat die wetgeving te regelzuchtig zou zijn. Nu zien we dat de huidige minister —Cramer— de regels weer wat aantrekt. Regelzucht. Het is duidelijk dat het bedrijfsleven er een hekel aan heeft. Toch willen vooral de kleinere bedrijven weten wat van ze verwacht wordt. Welke legionellamaatregelen moeten ze nemen? Waar ligt hún verantwoordelijkheid en waar ligt die van de overheid? In deze editie van WaterFocus kunt u daar meer over lezen, maar de uitspraak van het Amsterdamse gerechtshof zal daar zeker weer verandering in brengen.
34 ServicePagina
Agenda, Advertentie index en Colofon.
12:36:16
Jac van Tuijn Hoofdredacteur WaterFocus
[email protected]
4
u wsD i g e st iNni te er view
Nanofiltratie met nullozing stapje dichterbij
Kamer vreest te hoge kosten Kaderrichtlijn Water
Membraanfiltratie van grondwater levert een zeer goede kwaliteit drinkwater op, maar heeft als nadeel dat een vrij forse, zoute reststroom overblijft die vervolgens moet worden geloosd. Een uitgekiende voorbehandeling met chemische ontharding en ionenwisseling kan die reststroom echter tot bijna nul reduceren. Dat blijkt uit onderzoek naar nanofiltratie met nullozing door de TU Delft en Kiwa Water Research. De experimenten in een proefopstelling zijn volgens de initiatiefnemers 'veelbelovend', maar de testperiode van elf dagen was nog te kort om van definitieve doorbraak te spreken.
De Tweede Kamer vreest dat de kosten voor de Kaderrichtlijn Water de spuigaten uitlopen. De Decembernota 2006 die afgelopen zomer is behandeld spreekt over 7,3 miljard euro tot en met het jaar 2015. Tijdens een debat over de richtlijn in de Tweede Kamer zei de VVD-Kamerfractie dat Nederland niet te ambitieus moet zijn. De partij pleit voor eerste generatie stroomgebiedsplannen die lager uitkomen dan de door de regering beoogde 80 procent van de doelstellingen. Staatssecretaris Huizinga verdedigde de doelstelling van 80 procent omdat dat percentage volgens haar relatief eenvoudig is te behalen. De echte complexere zaken komen ook wat haar betreft pas in de tweede generatieplannen aanbod. Naar aanleiding van de gepresenteerde globale kosten-batenanalyse, vindt een Kamermeerderheid dat de kosten de baten niet mogen overschrijden. Huizinga verzocht de Kamer hierbij tot enig geduld. Pas als de maatregelen op deelstroomgebiedsniveau in detail bekend zijn, zal volgens de bewindsvrouw echt goed zicht ontstaan op de baten.
Overhandiging DOW-prijs Delftse hoogleraar milieubiotechnologie Mark van Loosdrecht ontvangt uit handen van milieuminister Jacqueline Cramer de Dow Energieprijs. Van Loosdrecht kreeg de prijs voor zijn wetenschappelijke bijdrage aan het ontwikkelen van een speciaal korrelslib waardoor compacter gebouwde waterzuiveringsinstallaties tot 30% energie kunnen besparen.
TNO: normen zware metalen kunnen omlaag Niet koper, zink en nikkel, maar vooral stikstof en fosfaat dragen bij aan een slechte waterkwaliteit. Investeringen in zuiveringsinstallaties kunnen zich dan ook beter richten op deze nutriënten. Dat concludeert TNO in het onlangs afgeronde afvalwaterketenondezoek voor de waterschappen Aa en Maas en De Dommel. Volgens het instituut is alleen de niet aan metalen gebonden organische koolstof een probleem voor flora en fauna. De waterschappen zijn met deze
kennis naar staatssecretaris Huizinga gestapt en hebben haar gevraagd de normen voor metalen in oppervlaktewater minder streng te maken. De waterschappen vinden dat scherpe normen straks in de Kaderrichtlijn water alleen zouden moeten gelden voor de 'biologisch beschikbare' metalen. De richtlijn biedt Nederland de ruimte om daarmee rekening te houden. Volgens de waterschappen doen andere landen dit ook al.
5
N i e u iwsD n t eri gv ei est w OPIW: verwijderen van prioritaire stoffen Kiwa Water Research is gestart met het onderzoeksproject Verwijdering prioritaire stoffen —OPIW. Het project inventariseert de prioritaire verbindingen die voorkomen in het afvalwater van de deelnemende bedrijven. Vervolgens wordt onderzocht welke aanvullende zuiveringsprocessen kunnen worden toegepast om de verwijdering van de prioritaire stoffen te verbeteren. De deelnemende partijen aan dit onderzoek zijn Akzo Nobel, Corus, Dow en Shell Global Solutions.
North Water verdubbelt productie demiwater North Water bouwt bij het Japanse bedrijf Kisuma een tweede waterfabriek voor de bereiding van dagelijks 5000 kubieke demiwater uit kanaalwater. De nieuwe waterfabriek zal door Logisticon worden gebouwd en komt naast de al bestaande waterfabriek bij Kisuma. Gelijktijdig zal het zandfilter als voorbehandeling van de bestaande waterfabriek worden vervangen. Het kanaalwater zal voor beide fabrieken eerst met flocculatie en een lamellenseparator worden voorbehandeld. Het is de verwachting dat de lamellenseparator meer humuszuren uit het kanaalwater kan halen dan nu gebeurt in het zandfilter. De nieuwe fabriek moet in februari klaar zijn.
Waterstromen brengt drie beste technieken bijeen De drie best beschikbare technieken samen in één zuivering. Zo typeert Waterstromen de installatie die nu ruim een jaar draait op afvalwaterzuivering Steenderen in Olburgen. Waterstromen zuivert daar het afvalwater van Aviko. De zuiveringsinstallatie die zich nu een jaar heeft bewezen, koppelt traditionele anaërobe voorzuivering aan een Phospaq-reactor gevolgd door een Anammox-reactor. De eerste stap verwijdert organisch materiaal; een proces waarbij bruikbaar biogas ontstaat. Vervolgens wordt fosfaat omgezet in struviet, een verbinding tussen magnesium, ammonium en fosfaat dat zich prima leent als meststof. De Anammox-reactor tot slot, zet ammonium om in stikstofgas. In Olburgen gebeurt deze laatste stap in één enkele in plaats van twee in serie geschakelde reactoren. Deze noviteit werkt volgens Waterstromen vooral ruimtebesparend. Ook de reductie van 75 procent totaal stikstof, 90 procent Kjeldahl-stikstof en 80 procent fosfaat stemt de betrokkenen bij de installatie tot tevredenheid.
ABWF bruikbaar voor filtering nabezinkers
Noodkreet over Maas als drinkwaterbron
Automatic Back Wash Filtratie —ABWF— is in technische èn economische zin bruikbaar om de afloop van nabezinktanks te filtreren. Dat is in het kort de conclusie van een zeven maanden durende proef op rwzi Harderwijk. De investeringskosten en het energieverbruik van dit filter zijn laag, terwijl de kwaliteit van het effluent van deze voor Nederland vrij onbekende techniek juist hoog uitpakt. Bekende nadelen van de techniek waaronder defecte filters en zandverlies, zijn tijdens de proef ondervangen; vooral door de toepassing van luchtspoeling.
De functie van de Maas als bron voor drinkwaterbedrijven staat steeds verder onder druk. Dat constateren de drinkwaterbedrijven die ruw rivierwater winnen na het zoveelste lozingsincident, eind juli in het Waalse Ougrée. De bedrijven, samenwerkend in RIWA-Maas, willen een structurele aanpak die niet beperkt blijft tot het afgaan van alarmbellen. RIWA-Maas wil de lozingen op de agenda krijgen bij de Internationale Maascommissie. RIWA-Maas hekelt het feit dat de namen van illegaal lozende Belgische bedrijven niet worden vrijgegeven en na ieder incident de belangstelling weer snel weg ebt.
Meer nieuws online
Het nieuws op deze pagina is ook te vinden op de website WaterForum Online. Als u een abonnement neemt op de gratis nieuwsbrief, ontvangt u wekelijks het nieuws uit de watersector.
Kijk op: www.waterforum.net
Een andere richting?
IndustrialIT Extended Automation System 800xA geeft u alle veerkracht. Bij aanpassingen en veranderingen in uw applicatie speelt hergebruik van standaard oplossingen een grote rol. In System 800xA kunt u zelf een standaard definiëren op ieder niveau door uw gehele plant. Veranderen uw automatiseringsbehoeften, dan worden wijzigingen in een gedefinieerde standaard consequent en automatisch op ieder niveau doorgevoerd. Engineering change management registreert dit. System 800xA maakt uw wijzigingen zo inzichtelijk en beheersbaar en voldoet hiermee volledig aan de FDA 21 CFR part 11 eisen. Neem voor meer informatie contact op met onze afdeling Process Automation.
Ontdek ABB op Elektrotechniek 2007 1 t/m 5 oktober Jaarbeurs Utrecht
ABB b.v. Mon Plaisir 40 4879 AN Etten-Leur Tel. +31 (0)76 5086200 E-mail
[email protected] Website www.abb.nl
ABB adv Water Focus sep 07.indd 1
14-08-2007 12:01:32
7
erEvVING iew Wi nE tTG
Welke invloed heeft de Kaderrichtlijn Water op de verstrekking van nieuwe lozingsvergunningen? De industrie vreest dat een strenge interpretatie van de Brusselse regels de kraan dichtdraait. De ‘KRW-Leidraad’ die het ministerie van VenW heeft gepresenteerd, moet voorlopig helderheid verschaffen voor vergunningverlener én industrie. En de vooruitzichten zijn niet al te somber.
Nieuwe KRW-Leidraad moet overheid én bedrijven meer houvast geven
Op weg naar de
KRW-lozingsvergunning
Tekst: Arjan Veering Foto’s: Guy Ackermans en Hans Zwakman Illustratie: Marco de Groot
Om de Europese Kaderrichtlijn Water (KRW) hangt al tijden een zweem van onzekerheid. De contouren zijn wel grotendeels bekend, maar pas in 2009 zullen de consequenties duidelijk worden. Dan moeten de lidstaten namelijk in Brussel de stroomgebiedbeheersplannen inleveren, waarin zij de status van de wateren vastleggen en aangeven hoe zij die waterkwaliteit denken te beschermen en waar nodig te verbeteren. Verder moeten ‘dochterrichtlijnen’ invulling geven aan enkele openstaande details, zoals de waterkwaliteitsnormen in de Grondwaterrichtlijn en de Richtlijn prioritaire stoffen. De Brusselse regels werpen hun schaduw al vooruit. In de afgelopen jaren zijn al enkele juridische procedures gevoerd tegen verleende lozingsvergunningen, waarbij een beroep werd gedaan op de KRW. Met het uitblijven van duidelijkheid groeit het ongemak, zowel bij de overheid die vergunningen in de geest van de KRW moet verstrekken, als bij het bedrijfsleven dat vreest dat de nieuwe waterregels de kraan letterlijk dichtdraaien
12:01:32
voor de BV Nederland. Het ministerie van Verkeer en Waterstaat (VenW) presenteerde dit jaar daarom de ‘Leidraad Kaderrichtlijn Water voor vergunningverlening en handhaving in het kader van de Wvo’, kortweg de KRW-Leidraad. De leidraad moet Rijkswaterstaat en de waterschappen houvast geven bij nieuwe aanvragen voor lozingsvergunningen. En tegelijk moet het bedrijfsleven weten waar het voorlopig aan toe is en welke consequenties de Europese regels hebben. De leidraad is opgesteld in opdracht van het directoraat-generaal Water van VenW en voorbereid door een ‘begeleidingsgroep’, waaraan een breed palet aan betrokken partijen deelnam: Rijkswaterstaat, de Unie van Waterschappen, verschillende individuele waterschappen, werkgeversorganisatie VNO-NCW, de belangenorganisatie voor watergrootgebruikers VEMW en – wat meer op afstand - de Inspectie Verkeer en Waterstaatn, het Interprovinciaal Overleg en de stichting Reinwater. De leidraad is in februari formeel
8
iW n Et TG er vE VING iew
vastgesteld als een 'levend document' dat zal worden aangepast als de KRW-richtlijn verder wordt uitgewerkt. Helderheid “Doel van de leidraad is zoveel mogelijk duidelijkheid te scheppen over de consequenties van de kaderrichtlijn voor het verlenen van de vergunningen. Dat is belangrijk voor het bedrijfsleven, maar ook voor de overheid zelf, want de onzekerheid is niet in het belang van Rijkswaterstaat of de waterschappen. De overheid wil ook geen juridisch risico lopen en het op de rechter laten aankomen”, stelt Jitske Brommet die namens VenW voorzitter was van de begeleidingsgroep. Brommet werkt inmiddels op de centrale juridische afdeling van Rijkswaterstaat Corporate Dienst, waar zij ongetwijfeld de komende jaren de nodige ‘tricky’ KRWkwesties op haar bureau zal krijgen. Zij is ervan overtuigd dat de leidraad voor dit moment voldoende helderheid schept voor vergunningverlener én bedrijf. Henk Brons, directeur Water van VEMW, is het daarmee eens. “Voor zover mogelijk geeft de leidraad duidelijkheid hoe we de KRW voorlopig kunnen interpreteren. We moeten natuurlijk nog afwachten wat de normen zullen zijn voor de prioritaire stoffen of hoe de ecologische toestand van de wateren wordt bepaald.” Brons is namens VEMW in de begeleidingsgroep nauw betrokken geweest bij de totstandkoming van de leidraad. Plas ophouden Het KRW-beginsel van ‘geen achteruitgang’ had aanvankelijk voor de nodige onrust en wrevel gezorgd, met name omdat Nederland dat in de Wet Milieubeheer had omgezet door middel van de formulering dat ‘de kwaliteit van oppervlaktewateren en grondwater niet mag verslechteren’. Dat zou in feite bijna alle nieuwe lozingen belemmeren. Brons schetst het simpel maar treffend. “Alle zestig- tot tachtigduizend inwoners van de nieuwbouw in Leidsche Rijn zouden tot in lengte van jaren hun plas moeten inhouden, omdat de rwzi het effluent niet mag lozen.” De ministeries van VROM en VenW zagen het gevaar en kwamen tegemoet aan de bezwaren van industrie en waterschappen met een toezegging het woordje ‘kwaliteit’ in de wet te wijzigen in ‘toestand’, zoals Brussel dat in de KRW hanteert. Die woordenwissel maakt een groot verschil, legt Brommet uit. “Bij kwaliteit krijg je al snel een molecuulbenadering, daar kiest Nederland nadrukkelijk niet voor. Als je spreekt van toestand, kijk je naar het hele waterlichaam. Een lozing hoeft dan niet een verslechtering van de algehele toestand veroorzaken. Veel is afhankelijk van het ontvangende water, gaat het om de grote en snel stromende Nieuwe Waterweg of om een klein beekje met een lage
stroomsnelheid”, aldus Brommet. Voor nieuwe lozingsvergunningen gaat het 'geen achteruitgang'- beginsel een grote rol spelen. Hoe dit in de praktijk voor lozende bedrijven gaat uitpakken is moeilijk te voorspellen. Eerst zullen de waterschappen en Rijkswaterstaat in 2009 per waterlichaam moeten aangeven welke ecologische en chemische toestand ze voorstaan. Die toestand wordt bepaald door allerlei factoren, waarvan de concentratie van de geloosde stoffen er maar een is. Een generiek toetsingskader is er niet, maar inmiddels is al wel duidelijk dat de goedkeuring van een nieuwe lozing meer zal afhangen van de eigenschappen van het waterlichaam waarop wordt geloosd, dan van de toegekende ecologische klasse. Zo kan het gegeven van een wel of niet stromend water veel belangrijker zijn dan een hoge of lage ecologische kwaliteit. Emissie-immissie Behalve het ‘geen achteruitgang’-beginsel zal in de KRWvergunningprocedure voorlopig ook de in Nederland al langer gehanteerde emissie-immissietoets van kracht blijven. Daarmee beoordeelt de vergunningverlener eveneens wat de invloed van de nieuwe of extra lozing is op het oppervlaktewater. Dat lijkt dubbelop. “Inderdaad zijn het twee toetsingen, al richt de emissie-immissietoets zich op een ander niveau, namelijk de mengzone”, verklaart Brommet. De mengzone is een gebied met een bepaalde omtrek om de pijp waar wordt geloosd. Aan de rand van die mengzone mogen de waterkwaliteitsnormen niet worden overschreden. “De inschatting is dat er weinig problemen hoeven te ontstaan, aangezien de Nederlandse waterkwaliteitsnormen al scherp zijn. De kans is zeer klein dat het KRW-beginsel van ‘geen achteruitgang’ dan nog problemen oplevert”, verwacht Brommet. Dat risico is er eigenlijk alleen als een waterlichaam als geheel dicht tegen de waterkwaliteitsnormen aan zit, en de lozing juist de spreekwoordelijke druppel is. De mengzone staat echter ter discussie voor wat betreft de lozing van prioritaire stoffen. Het Europees Parlement heeft een amendement aangenomen op het voorstel voor de Dochterrichtlijn prioritaire stoffen, waarin wordt geëist dat alle prioritaire stoffen vanaf 2018 al ‘aan de pijp’ aan de geldende waterkwaliteitsnormen moeten voldoen, in plaats van aan de rand van de mengzone, zoals het Commissievoorstel eiste. “Dat zou funest zijn”, stelt VEMWdirecteur Brons. “Het voorstel van de Europese Commissie viel goed mee te leven maar als de Europarlementariërs de meting van puntbronnen willen doorvoeren, komen heel veel industrieën en rwzi’s in de problemen. En dat terwijl juist puntbronnen hun emissies de achterliggende decennia fors hebben teruggebracht.” Brons is blij dat de leidraad gewoon uitgaat van de mengzones uit de emissie-immissietoets. Dat
9
erEvVING iew Wi nE tTG
Procedure voor KRW-vergunning Bedrijf X
Legionellaladder van VROM (openbare waterinstallaties)
Bevoegd gezag
Vooroverleg: • aandacht voor de KRW: chemische en ecologische doelstellingen en proces • informatie over KRW-stoffen: prioritaire, stroomgebiedrelevante en 2006/11 stoffen • basisprocedure aanvullen met gericht vragen, over KRW-stoffen in het effluent? JA
NEE
Breng in de aanvraag in beeld: • welke KRW-stoffen zijn relevant, • wat zijn de mogelijke emissies?
Naast normale toetsing alleen beoordeling nodig op grond van principe van ‘geen achteruitgang’
Lagere voorkeur
6,7
Chemisch beheer
Elektrochemisch beheer
Beoordeelt de aanvraag: • emissie-immissietoets • toetsing aan principe van ‘geen achteruitgang’ • aanvullende maatregelen?
Stelt ontwerp-beschikking op in overleg met handhaving: • KRW in considerans opnemen • en totale oordeel vellen incl. ‘geen achteruitgang’ • eventueel aanvullende maatregelen?
Eventuele reactie op ontwerp-beschikking Bron: Leidraad KRW, februari 2007, DG Water
Beschikking opstellen en publiceren © WaterFocus 2007
sluit volgens hem aan bij de benadering van de Kaderrichtlijn Water, die het ontvangende water centraal stelt. In Brussel is het pleit tussen het Europese Parlement, de lidstaten in de Raad en de Europese commissie nog lang niet beslecht. Levend document Brons noemt nog een tweede zorg rond de dochterrichtlijn prioritaire stoffen. Het Europese parlement wil de lijst van prioritaire stoffen uitbreiden. “Die uitbreiding is niet wetenschappelijk onderbouwd. Een dergelijke lijst moet heel zorgvuldig worden samengesteld en dat is bij de uitbreiding niet gebeurd”, aldus Brons. Omdat er nog zoveel niet is ingevuld in de KRW, is de leidraad een ‘levend document’, benadrukt Brommet. Dat houdt in dat de beschreven vergunningpraktijk nog een voorlopig karakter heeft en weer wordt aangepast al naargelang de invulling van de KRW voortschrijdt. Brons vindt de leidraad al een grote aanwinst voor de vergunningverlening. Hij roept de Nederlandse overheid op zich bij de nadere invulling strikt te houden aan de Europese definities. Hij verwacht meer duidelijkheid als de stofeisen bekend worden. "Je kúnt verder als bedrijf, de leidraad geeft duidelijk aan dat VenW een beheerste groei van bedrijven niet in de weg wil staan”, zo besluit Brons.
Derde optie
Droog oefenen met verrassende uitkomst • anodische oxydatie • koper- en zilverionisatie
Fysisch beheer
Aanvraag indienen
Vierde optie
• chloorbleekloog, cloordioxide, chlooramine • ozon • fotokatalyse
Tweede optie
• microBij het voorbereiden van deen ultrafiltratie KRW-Leidraad zijn • UV-desinfectie • pasteurisatie twee casestudies uitgevoerd als dry runs voor de vergunningverlening in de praktijk.
Hogere voorkeur
Thermisch beheer
Eerste optie
Direct lozing bedrijf op Nieuwe Waterweg • houd koud water koud en warm water warm De eerste testcase was een lozingsvergunning die • voorkom langdurige stilstand chemieconcern Lyondell in 2000 had aangevraagd voor eenBron:nieuwe fabriek op de Maasvlakte. ©De VROM WaterFocus 2007 fabriek produceert styreen en propyleenoxide en loost op de Nieuwe Waterweg. De fabriek is inmiddels in bedrijf, maar de vergunning is als proef nog eens bekeken tegen het licht van de KRW. Het blijkt dat de lozing door Lyondell ‘geen achteruitgang’ veroorzaakt in de Nieuwe Waterweg. Het effect van de lozing op de toestand van het héle ontvangende water is gering. Directe lozing rwzi op kleine stroom De tweede case is fictief, maar wel realistisch. Het betreft een lozing van de denkbeeldige rwzi Dommelstroom die haar effluent loost op een kleine stroom. Het waterschap zou de rwzi willen uitbreiden vanwege de aanleg van een nieuwe woonwijk waardoor met name de uitstoot van de nutriënten stikstof en fosfaat toeneemt. Uit de case blijkt dat voor de prioritaire stoffen geen problemen zijn te verwachten, aangezien de uitbreiding een woonwijk betreft en geen industrie. Stikstof en nitraat zijn geen prioritaire stoffen, dus hoeft alleen de ecologische toestand getoetst te worden. Omdat beide stoffen in de beek al het MTRniveau overschrijden zorgt de nieuwe lozing niet voor een achteruitgang in de ecologische toestand. Daarenboven zijn aanvullende maatregelen uit sociaal-economische overwegingen te duur. De uitkomst van deze case is verrassend omdat een vergunning mag worden verleend, ondanks de hogere uitstoot van nutriënten. Voor vragen over KRW-leidraad: Helpdesk Water, www.helpdeskwater.nl, tel. 0800-NLWATER (0800-6592837).
+ALKNEERSLAG BEHEERSINGSAPPARATUUR VOOR WATERSYSTEMEN EN PROCESTECHNIEKEN #EPI 3AN
#EPI DE EERSTE VANAF EN DE BESTE MAGNETISCHE ANTI KALK APPARATUUR GEBASEERD OP SPECIAAL SAMENGESTELDE PERMANENT MAGNETEN #EPI WORDT TOEGEPAST IN INSTALLATIES VAN PRIVÏWONINGEN TOT EN MET DE ZWARE INDUSTRIE
#EPI 3AN
#APACITEITEN VAN LITER TOT M PH UITVOERING IN MEER DAN STANDAARDTYPES ROCHEMA 42!$% "6
#EPI )NTEGRAL
#EPI $IAMA
Adv_Rochema_Cepi.indd 1
-ERKHOUDER &ABRIKANT 7EG EN ,AND ., $# "ERGSCHENHOEK 4EL &AX INFO ROCHEMANL WWWROCHEMANL
6ERO -AGNETICS /PTIMUM #ONSULTANCY "RASSCHAATSEBAAN " 3CHILDE "ELGIÑ VEROMAGNETICS SKYNETBE WWWVEROMAGBE
02-11-2005 09:08:13
11
v i eiw iinnnt er ovat e
Links: Wim van Viersen, directeur Kiwa water research Rechts: Johannes Boonstra, algemeen directeur Wetsus
Het Nederlandse Technologisch Top Instituut Watertechnologie is na bijna twee jaar overleg een feit. Deze maand geeft Zijne Koninklijke Hoogheid de Prins van Oranje in Leeuwarden het officiële startsein aan TTIW Wetsus. Aan het topinstituut zijn ongeveer vijftig bedrijven, overheden en tien kennisinstellingen uit de Nederlandse watersector verbonden.
Europees commissaris van regiobeleid Danuta Hübner (midden) krijgt uitleg van wetenschappelijk directeur Cees Buisman van Wetsus tijdens haar bezoek aan het onderzoeksinstituut eind vorig jaar.
Na twee jaar overleg is het startsein gegeven
Het Nederlandse Technologisch Top Instituut Watertechnologie heeft twee belangrijke doelen: het zoeken naar technologische oplossingen voor de mondiale waterproblematiek en het versterken van de Nederlandse expositie voor watertechnologie. TTIW Wetsus is ontsproten aan het innovatiebeleid van de regeringen Balkenende. Watertechnologie bleek een van de meest kansrijke exportsectoren voor Nederland. Het ministerie van Economische Zaken had er 35 miljoen euro voor over als waterbedrijven en kennisinstellingen zouden gaan samenwerken onder de paraplu van één Technologisch Top Instituut. Als uitgangspunt diende het in 2003 in Leeuwarden gestarte watertechnologiecentrum Wetsus. Na twee jaar onderhandelen hebben Kiwa water research, Wetsus, TNO, universiteiten en watertechnologiebedrijven zich bereid verklaard samen te werken in een nationaal innovatieprogramma water waarin TTIW Wetsus de motor is voor het ontwikkelen van nieuwe kennis. Daarbij is onderlinge concurrentie buiten de deur gezet. De ambitie is uit te groeien tot hèt Europese
watertechnologiecentrum. “Als wij als Nederlands bedrijfsleven internationaal willen scoren, moeten we kennis meebrengen. Proberen goedkoper te zijn heeft niet zoveel zin, want dat kan iedereen. Dus moeten we slimmer zijn en de krachten bundelen”, posteert lid van de Raad van Toezicht van TTIW Wetsus Jos Pâques. Pâques boekt met zijn gelijknamige bedrijf uit Friesland wereldwijd grote successen met anaërobe waterzuiveringstechnologie en was nauw betrokken bij de totstandkoming van het instituut. Als geen ander weet hij waar de kritische succesfactor ligt, vooral als het gaat om exportkansen. Nederland moet het hebben van hightech waterzuivering en daarom is het zo belangrijk dat alle deskundigheid nu in het nieuwe instituut is gebundeld. Concrete vragen onderzoeken Zakelijk directeur Johannes Boonstra van Wetsus benadrukt dat het bedrijfsleven het onderzoekprogramma in belangrijke mate zelf bepaalt. Het gaat dan niet alleen om watertechnologiebedrijven die nieuwe producten op de
Anz Stuebbe_NL
12.04.2007
11:43 Uhr
Seite 1
ASV Stübbe Nederland B.V. In de Benelux is ASV Stübbe Nederland sinds oktober 2006 uw aanspreekpunt. Uw voordelen zijn snelheid (ook voor technische vragen) en een competitieve prijsstelling. ASV Stübbe Nederland B. V. is een 100% dochteronderneming van ASV Stübbe GmbH. 2007 logus e cata CDd g o a en p Vra copy rd e a in )! aan (h kmach et zoe m M RO of 1246 6 383 )2 e.de (0 b b 1 e +3 asv-stu @ x lu bene
8 Typen Kogelkranen
Flow meting
s -!!47%2+ ). 0/,9%34%2 "%(5):).'%. s 0OLY 0RODUCTS BIEDT MET HET $%4/3 -/$5,!)2 "/573934%%- TYPE 'ARRISON EEN UNIEK CONCEPT VOOR HET DUURZAAM ONDERBRENGEN VAN UW KOSTBARE APPARATUUR EN INSTALLATIES
Niveau meting
+%.-%2+%. s FLEXIBELE MAATVOERING s CHEMISCH RESISTENT s ONDERHOUDSARM
s GELUIDSISOLEREND s INBOUWMOGELIJKHEDEN VAN VENTILATIE EN ELEKTRAVOORZIENINGEN s IN ALLE 2!, KLEUREN LEVERBAAR
Chemie Pompen
Partner for Solutions
Alle technische gegevens en meer vindt u op: www.asv-stuebbe.de
ASV Stübbe Nederland B.V. Hennepstraat 68 NL-6842 BL Arnhem, Nederland +31 (0)26 3831246 tel +31 (0)26 3830334 fax
[email protected]
s %%. 3934%%- 6%,% /0,/33).'%. s 0OLY 0RODUCTS "6 "RUNINGSSTRAAT s ,! 7ERKENDAM 4EL &AX % MAIL INFO POLYPRODUCTSNL
BEZOEK OOK ONZE WEBSITE WWWPOLYPRODUCTSNL
13
v i eiw iinnnt er ovat e markt willen brengen, maar ook om bijvoorbeeld industriële bedrijven of waterschappen die met een waterprobleem worstelen. “Zowel bedrijven als onderzoeksinstellingen kunnen ideeën op tafel leggen”, vertelt Boonstra, “waarbij de bedrijven bepalen welke ideeën uiteindelijk tot precompetitieve of fundamentele onderzoeksprojecten worden bestempeld die de aangesloten kennisinstellingen zullen uitvoeren. Grote potentie Kiwa-directeur Wim van Vierssen van Kiwa water Research ziet grote potentie: “Wij praten in Nederland altijd zo druk over kennis en exporteren, maar met dit initiatief komen we ook tot resultaat. Als een scherpe regie wordt gevoerd op de speerpunten, zie ik mooie dingen ontstaan”. Volgens Van Vierssen is het niet de bedoeling dat alle kennisinstellingen hun onderzoeken op het gebied van watertechnologie onder de TTIW-vlag in Leeuwarden uitvoeren. Zo zal Kiwa water research bijvoorbeeld het bedrijfstakonderzoek voor de drinkwaterbedrijven zelf blijven uitvoeren. “De aandeelhouders moeten kunnen rekenen op kennis die ze voor hun dagelijks werk nodig hebben op het terrein van water, gezondheid, watersystemen en watertechnologie, op hun eigen terrein. Als het gaat om technologische doorbraken kunnen we voortaan binnen TTIW de krachten bundelen.”
TTIW Wetsus wil volgens Boonstra vooral toegankelijk zijn voor kleinere bedrijven. “We hebben een strategische agenda waarbij we hun belang goed in gaten houden. Voor die bedrijven willen we toegang bieden tot onder meer alle relevante hoogleraren. In beginsel kan iedereen meedoen”, stelt de Wetsus-directeur. Ook buitenlandse bedrijven zijn volgens Boonstra van harte welkom, “mits het Nederlandse bedrijfsleven er door versterkt wordt”. Hij verwacht dat het TTIW zo ook aansluiting kan vinden bij andere Europese kennisinstituten.
Onderzoekthema's
Binnen Wetsus wordt sinds 2004 samengewerkt aan negen onderzoeksthema's: S zout S energie uit water S scheiden aan de bron S sensoring S membraanbioreactoren S waterstof S biofouling membranen S concentraten Deze thema’s worden in TTIW-programma voortgezet. Mogelijke nieuwe thema's zijn: S schoonwatertechnologie S afvalwatertechnologie S interacties natuurlijke systemen
Zoekregister online Op de website WaterForum Online is een uitgebreid bedrijvenregister te vinden met maar liefst 400 trefwoorden voor producten en diensten in de watersector. U kunt per trefwoord snel online een selectie maken uit 1000 leveranciers.
Kijk op: www.waterforum.net rubriek Producten ABC Doseringsapparatuur
Niveaumeting
Membraanfiltratie
Boringen/boorbuizen Doseringsapparatuur
Koelers/koeltorens
Biorotoren Hydrocyclonen Afdichtingen drinkwaterinstallaties
Flocculatiemiddelen
Ontzouting Afvalwaterbeheer Lekkage- enMembraanfiltratie buisdetectors
Omgekeerde osmose
Condensaatbehandeling
14
iLE n tGION er v i eE w LLA P R E V E NTI E
Drie jaar na de veranderde wetgeving op het gebied van Legionellapreventie leven er binnen de industrie nog veel vragen. Een deel van de verwarring komt voort uit de twee wetten waar bedrijven mee te maken hebben: de Waterleidingwet en de Arbeidsomstandighedenwet. Volgens Rob Schoon van KWA zijn de sleutelwoorden voor Legionella-preventie binnen de industrie communicatie en gezond verstand.
Legionellapreventie
Praktisch invullen met gezond verstand
Tekst: Rob Schoon, KWA Illustratie: Marco de Groot
Bij de meeste bedrijven spitsen de vragen zich toe op het benodigde actieniveau en de beheersmaatregelen bij proceswatersystemen. Bedrijven willen uiteraard geen problemen met de toezichthouder en zoeken daarom vastigheid. Er zijn in de praktijk zoveel verschillende soorten procesinstallaties aanwezig, dat deze niet allemaal apart beschreven zijn in het AI-blad 32, zoals bijvoorbeeld bij koeltorens wel het geval is. Het feit is: welke actie ook wordt ondernomen, er blijft altijd een kans op een besmetting met Legionella. Ook hier geldt de formule 'kans x effect = risico', zodat beheersing van het effect zal leiden tot verkleining van het risico. De sleutelwoorden voor Legionellapreventie binnen de industrie zijn dan ook: communicatie en gezond verstand. En, dat spreekt voor zich, enige kennis van de twee wetten waar bedrijven mee te maken hebben als het gaat om Legionellapreventie: de Waterleidingwet en de Arbeidsomstandighedenwet. Drinkwatersystemen Het drinkwatersysteem voor huishoudelijke toepassingen valt onder de Waterleidingwet. Bepaalde midden/hoog risico categorieën, zoals ziekenhuizen, hotels en zwembaden, vallen daarbij onder hoofdstuk IIIC van het Waterleidingbesluit met strikte voorschriften op het gebied van Legionellapreventie. Industriële waterinstallaties vallen echter grotendeels buiten deze categorieën en er is dus geen rechtstreekse verplichting vanuit de Waterleidingwet over de opzet van Legionellapreventie. Wel geldt de zorgplicht voor deugdelijkheid van het water, op basis waarvan alle be-
drijven de verplichting hebben aandacht te besteden aan de preventie. Een bedrijf is vrij zelf invulling te geven aan deze zorgplicht, maar veelal wordt gebruik gemaakt van de adviezen uit de ISSO-publicatie 55.2 Handleiding Zorgplicht Legionellapreventie Collectieve Leidingwaterinstallaties. Proceswatersystemen Industriële bedrijven hebben vaak meerdere proceswaterinstallaties waar aërosolen bij vrijkomen. Deze proceswatersystemen vallen onder de Arbeidsomstandighedenwet ofwel Arbowet. De Arbowet verplicht tot ‘doeltreffende maatregelen tegen blootstelling aan legionellabacteriën’, zo is vastgelegd in Arbobeleidsregel 4.87, eerste lid onderdelen a tot en met e. Het doel van deze maatregelen is het zoveel mogelijk voorkomen van omstandigheden in installaties die leiden tot een ongecontroleerde groei en verspreiding van legionella. Voor een aantal proceswatersystemen, zoals koeltorens, is de invulling van de beleidsregel uitgebreid beschreven in AI-blad 32. De proceswatersystemen binnen de industrie zijn echter zo divers dat het ondoenlijk is ze allemaal te beschrijven overeenkomstig AI-32. Binnen bedrijven zijn vaak uitgebreide watersystemen aanwezig met leidingaftakkingen. Ook zijn warmwatersystemen dusdanig uitgebreid dat deze niet op korte termijn legionellabestendig te maken zijn. Veel installaties worden gereinigd onder hoge druk met bijvoorkeur warmwater. Proceswatersystemen zijn zo divers dat een eenduidige aanpak niet eenvoudig is. Systeemdelen die weinig gebruikt worden, worden regelmatig gespoeld. Wasbakken met
15
iew LE GION E LLA Pi nR tE er V E vNTI E tappunten die weinig gebruikt worden, worden meestal wel verwijderd. En er worden tekeningen gemaakt van de watersystemen, maar in de praktijk blijkt dat het bijhouden van deze tekeningen lastig is. Bij nadere inventarisatie zal meer dan eens blijken dat sommige tappunten niet worden meegenomen tijdens de wekelijkse spoelprocessen zodat de effectiviteit twijfelachtig is. Inventarisatie en beheersing risico Omdat de risico-inventarisatie van proceswatersystemen identiek is aan die van drinkwater levert deze weinig problemen op. Het is vooral de beheersing die niet altijd afdoende blijkt te zijn en vragen oproept. Binnen de drinkwatersystemen wordt de VROM-ladder voor beheersing van risico’s op Legionella gebruikt. De meest gewenste optie is thermische beheersing, maar die kan niet vaak worden ingezet bij proceswatersystemen, de bedrijfsomgeving is meestal al warm, waardoor ‘koud’ niet écht koud is. Thermische desinfectie is niet mogelijk als er kunststof onderdelen aanwezig zijn. Ook is het vaak erg lastig om het systeem effectief te spoelen, omdat niet alle tappunten opengezet kunnen worden of systeemdelen onbedoeld worden overgeslagen. Bij continue bedrijven is het lastig systemen te desinfecteren. Filtratietechnieken en UV-desinfectie worden wel ingezet, maar technieken als anodische oxidatie en koper/zilver ionisatie —vrijwel— niet. Soms kan er ‘waterzijdig’ zelfs helemaal niets worden verbeterd en wordt een bepaald risico geaccepProcedure voor KRW-vergunning teerd, wordt het risicopunt fysiek afgeschermd en/of dragen de medewerkers in de nabije omgeving Bedrijf X Bevoegd gezagadembescherming. Voorlichting aan medewerkers Vooroverleg: aandacht voor de KRW: chemische en ecologische Veel vragen• doelstellingen komenenvoort uit de interpretatie van analyseproces • informatie over KRW-stoffen: prioritaire, stroom6,7 resultaten van het onderzoek gebiedrelevante en 2006/11 stoffen op Legionella. Wanneer is het • basisprocedure aanvullen met gericht vragen, leidingsysteem besmet, wat moet ik doen om dit te beperken, over KRW-stoffen in het effluent? wie moet ik inlichten en wanneer. Voor de meeste installaties JA NEE aanvraag geldtBreng datin dehet legionellagehalte niet boven Naast normale toetsingde 100 kve/l mag in beeld: • welke KRW-stoffen zijn relevant, • wat zijn de mogelijke emissies?
uitkomen. Bij koeltorens hoeven pas echte acties ondernomen te worden bij waarden boven de 10.000 kve/l —on-line desinfecteren en melden aan GGD. De voorlichting aan de medewerkers is misschien wel het belangrijkste onderdeel van de hele Legionellapreventie. Als zij goed worden geïnformeerd, komen zij met mogelijke risicopunten en praktische oplossingen. Een bijkomend voordeel van een goede voorlichting is dat het gevolg van een eventuele besmetting kleiner wordt. Medewerkers in Legionella gevoelige beroepen zijn meer alert op ziekteverschijnselen als zij hiervan op de hoogte zijn. Geen paniek Zeker niet alle bedrijven hebben de zaken op gebied van Legionellapreventie helemaal op orde. De toegenomen aandacht voor deze problematiek heeft echter al tot grote verbeteringen en meer bewustwording geleid. We moeten ook zeker niet denken dat Legionella kan worden uitgebannen, want Legionella was er altijd, is er altijd en zal er altijd zijn. Als iedereen zich maar bewust is van de risicofactoren en verantwoord omgaat met aërosolvormende ‘tappunten’, is er geen reden tot paniek. Goede communicatie en gezond verstand heeft voorlopig nog veel meer waarde dan lukraak een analyse laten uitvoeren zonder beheers- en actieplan.
VROM-ladder Legionellaladder van VROM (openbare waterinstallaties)
Lagere voorkeur
Chemisch beheer
Vierde optie
• chloorbleekloog, cloordioxide, chlooramine • ozon • fotokatalyse
Elektrochemisch beheer
Derde optie
• anodische oxydatie • koper- en zilverionisatie
alleen beoordeling nodig op grond van principe van ‘geen achteruitgang’
Fysisch beheer
AI-blad 32 en Waterleidingwet Aanvraag indienen
Beoordeelt aanvraag: Het AI-blad-32 is een deinvulling van beleidsregel 4.87-1 • emissie-immissietoets • toetsing aan principe van ‘geen achteruitgang’ ‘doeltreffende maatregelen tegen blootstelling aan Legionel• aanvullende maatregelen? labacteriën’. Het blad richt zich op alle toepassingen van water anders danSteltleidingwater voor huishoudelijk gebruik ontwerp-beschikking op in overleg met handhaving: waarbij verneveling kan plaatsvinden waaraan werknemers • KRW in considerans opnemen en totale oordeel vellen incl. ‘geen achteruitgang’ kunnen worden ••blootgesteld. Te denken valt aan koelwatereventueel aanvullende maatregelen? systemen, luchtbehandelingskasten en proceswatersystemen. De Waterleidingwet op Legionellagebied richt zich op water Eventuele reactie op Beschikking opstellen en publiceren voorontwerp-beschikking huishoudelijk gebruik en beschrijft de zorgplicht voor Leidraad KRW, februari 2007, DG Watervan water. Voor © WaterFocus 2007 deBron:deugdelijkheid bepaalde categorieën, zoals ziekenhuizen, hotels en zwembaden, zijn in hoofdstuk IIIC van het Waterleidingbesluit nadere voorschriften gesteld op het gebied van Legionella. Voor de industrie gelden deze voorschriften niet, voor hen geldt de ‘zorgplicht’.
Tweede optie
• micro- en ultrafiltratie • UV-desinfectie • pasteurisatie
Hogere voorkeur
Thermisch beheer
Eerste optie
• houd koud water koud en warm water warm • voorkom langdurige stilstand
Bron: VROM
© WaterFocus 2007
Als er Legionella beheer vereist is in collectieve leidingwater installaties, zijn er verschillende beheersvormen mogelijk, waarbij VROM een voorkeursvolgorde hanteert. De ladder mag alleen worden beklommen als de eigenaar kan aantonen dat de betreffende beheerstechniek in de specifieke situatie redelijkerwijs niet toepasbaar was of onvoldoende effectief bleek.
079475 • Logisticon MBR 185 x 272 pms300
20-04-2007
W
elke vorm van waterbehandeling u ook wenst, Logisticon levert u het gewenste resultaat voor: zuiveren van afvalwater, productie van proceswater en bereiding van drinkwater. Vanzelfsprekend is het ontwerp, de bouw en installatie bij Logisticon in vertrouwde handen. Net zoals de volledige verantwoordelijkheid voor het beheer en onderhoud, met
Logisticon Water Treatment b.v. Energieweg 2, Industrieterrein Gelkenes Postbus 38, 2964 ZG Groot-Ammers Tel.: +31 (0)184 - 608 260 Fax: +31 (0)184 - 608 280 e-mail:
[email protected] www.logisticon.com
16:55
Pagina 1
garantie van betrouwbare en duurzame resultaten. Een mooi voorbeeld hiervan is de realisatie van membraan bioreactoren (MBR), die in samenwerking met KOCH Membrane Systems (een vooraanstaand membraan leverancier) gerealiseerd zijn. Logisticon: oplossingen van het zuiverste water! Voor verkoop, verhuur en lease!
Koch International B.V. Koch Membrane Systems Division Bijkhoevelaan 12 B-2110 Wijnegem Belgium Tel: +32-3-641-6583 Fax: +32-3-647-2879
[email protected] www.kochmembrane.com
17
i n tNI erE vUWS iew INNOVATI E LE GION E LLA
Legionellapreventie in het nieuws De afgelopen maanden was legionellapreventie regelmatig in het nieuws. Veel vakbladen schreven erover. Op deze pagina een selectie uit de nieuws van WaterForum Online. Zie: www.waterforum.net (dossier Legionellapreventie) Legionellazorg schiet ernstig tekort bij risicocategorie
Bij bedrijven en instellingen met een hoog legionellarisico voldoet negentig procent van de waterinstallaties of het beheer daarvan niet aan de eisen. Controleurs van waterbedrijven hebben in 2005 ruim 1500 installaties bekeken. In veruit de meeste gevallen kwamen ondeugdelijkheden aan het licht, vooral risicoanalyses en beheersplannen bleken te ontbreken. Eigenaren van de installaties waren zich wel bewust van hun zorgplicht maar voerden die, vaak uit onwetendheid of tijdgebrek, onvoldoende uit. Minister van Cramer van VROM reageert teleurgesteld op de uitkomsten.
Minister Cramer verscherpt controle
Minister Cramer van VROM overweegt een onderscheid te maken tussen de verschillende soorten legionellabacteriën. Door de aandacht te leggen op de gevaarlijke varianten, hoopt de minister de preventie veel effectiever te organiseren. Ze wil meer onderzoek doen naar de pathogeniteit —‘ziekmakendheid'—-- van de legionellatypes, zoals Legionella pneumophila die als zeer gevaarlijk te boek staat omdat die ernstige longontsteking kan veroorzaken. Verder wil de minister laten uitzoeken waarom thermische beheersmaatregelen niet altijd werken en stelt ze scherper toezicht en handhaving in het vooruitzicht.
Boetes in Limburg voor nalatigheid in legionellabeheer
Het Openbaar Ministerie heeft vier Limburgse recreatiebedrijven een boete opgelegd, omdat zij hun legionellabeheer niet op orde hadden. De bedrijven, waaronder een camping en een jachthaven, hadden geen deugdelijke risicoanalyse gemaakt van de waterleidinginstallatie, beschikten niet over een beheersplan, en/of hadden nagelaten metingen te verrichten. De VROM-Inspectie had de bedrijven eerst een waarschuwing gegeven, maar bij een tweede controle bleek dat de legionellapreventie nog steeds tekort te schieten. Het Openbaar Ministerie wilde een voorbeeld stellen.
Minister wil legionellaregels voor koeltorens vastleggen in milieuwet
Minister Jacqueline Cramer van VROM wil de legionellapreventie voor 'natte koeltorens' opnemen in de Wet Milieubeheer. Op dit moment legt de Arbowet de zorgplicht voor koeltorens bij de werkgever. Maar in veel gevallen, zoals op flats of gedeelde kantoorpanden, is er geen werkgever aan te wijzen. Cramer wil die lacune in de regelgeving opvullen door eigenaren van koeltorens zorgplicht op te leggen voor de omgeving. Gemeenten moeten daarop het toezicht houden. De Arbo-inspectie blijft de controle houden over legionellapreventie vanuit de Arbo-regels. Verder wil Cramer met gemeenten overleggen over het opzetten van een registratie van koeltorens, zodat bij een legionella-uitbraak de bron beter te traceren is.
18
i nLet vererv a i enwc i er s ov er z i c h t Le g i o n e ll a ur
tu ara
s
vie
Ad
S
en
e
em
Alg
p sap
nd
ha
Be
g elin
ers
he
Be
n pla
llen
te ps
o
ic
em
Ch
n alië
si De
nfe
e cti
ti
alla
Ist
iek
hn
c ete
b
La
Absorbit Training ACTA Milieu- & Veiligheidstechniek Afvalstoffen Terminal Moerdijk Moerdijk (016) 838 92 89 www.atmmoerdijk.nl ALcontrol Laboratories Allegro Consult Allround Installatietechniek ANODIX GmbH Aqua Clean & Service Group Aquabasic Aquador Arkel (018) 356 11 99 www.aquador.nl Aquados International AquaGuard Systems Aquality Dirksland (018) 749 25 41 www.aquality-nl.nl Aqualyse Aquamar Aquarel Europe AquaServa Aqua-Tech Consultancy Aqua-Terra Nova Ascor Advies & Onderzoek Ashland ASV Stübbe Benelux Arnhem (026) 320 18 20 www.asv-stuebbe.de Baxi BV + Sentry Europa BEST Instruments Leek (059) 451 33 73 www.bestinstruments.nl Biobeheer Biolab research & solutions BMD Advies Drenthe Brabant Water Bravenboer & Scheers BRCC CAG Consult Air Group CCL Chemotechniek Bvba Maasmechelen, België (0032) 89 77 55 15 www.chemotechniek.com Corrodium De Melker Sanitairtechniek DoWi Handelsonderneming EcoProfit Elektrospekt Energie Consult Holland Environmental Hygiene Services
S S S S
S S
S S S
S
S
S S
S S
S S
S
S
S
S S S S S
S S
S
S S S S S S
S
S S
S S
S S
S
S
S
S
S S S
S
S
S
S S
S S S S S S S S
S
S
ico
Ris
S
S S
S
S
&
S S
S
S
S
et
Me
reg
S
S
S S
el
um
i tor ora
S
e
lys
a -an
aly
19
iew Le v er a n c i er s ov er z i c h t Leignitoer n evll a ur
tu ara
se s
vie
Ad
en
e
em
Alg
p sap
S
nd
ha
Be
g elin
ers
he
Be
n pla
llen
te ps
o
ic
em
Ch
n alië
si De
nfe
e cti
ti
alla
Ist
iek
hn
c ete
b
La
S
e-Watergroup EWS International Excellent Ozone Systems Excelsum Industrie Diensten Freneij Installateurs Gastec NV Genie Geofox Greenship Grontmij Bouw- en Installatietechniek Grünbeck Holland Hartog & Feenstra installatiebedrijf Hatenboer - Water Rotterdam (010) 409 12 00 www.hatenboer-water.com Hatulek Group Hellebrekers Technieken Hevo Bouwmanagement Holimpex/Prime Water Systems Holland Novochem HOservice.nl Hydrion Hydrochemie-Conhag HydroScope I&L Immolab IMSO Industrial Automation & Control Systems Ingenieursburo De Leeuw Intechno Personeelsvoorziening Interecoline Intersafe Groeneveld Arbo & Milieu IQ Products ITHO Kalsbeek KBBL Wijhe Kema Kemper Benelux Kin Installatietechniek Kin Pompentechniek Kiwa Industrie & Water Nieuwegein (030) 606 95 70 www.kiwa-iw.nl KW2 Metingen en inspecties KWA Bedrijfsadviseurs Amersfoort (033) 422 13 10 www.kwa.nl Legio Advies LegioFreeWater systems Lenntech Enviroasia Lenntech Water en Luchtbehandeling Delft (015) 261 09 00 www.lenntech.com
S
S S
S S
S
S
S
S S
S S S S
S S S S
S
S
et
Me
S
S
el
um
i tor ora
&
reg
S
S
S S S
S S S
S
S S
S
S
S
S S S S S
S
S
S S
S
S
S S S
S S S S
S
S
S
S S S S S S
S
S S
S
S S
S S
S
S
ico
Ris
S S S S S
e
lys
a -an
Kennis krijgt pas waarde als je er iets mee doet Daarom ondersteunt Kiwa Water Research u ook bij toepassing en onderhoud van kennis Kiwa Water Research Kiwa Water Research is hét kennisinstituut op het gebied van water en aanverwante milieuen natuuraspecten voor waterbedrijven, overheden en andere spelers in de watersector. Het voert het gezamenlijke onderzoeksprogramma BTO uit voor de drinkwaterbedrijven en hun (internationale) partners en werkt daarbij samen met diverse kennisorganisaties en advies- en ingenieursbureaus – een garantie voor innovatie en voortdurend actuele kennis. Blauw, groen, waterketen Kiwa Water Research biedt ministeries, provincies, waterschappen en terreinbeheerders oplossingen op maat voor watergerelateerde vraagstukken rond watersysteem en waterketen, waterkwaliteit en –kwantiteit, natuur, afvalwaterbehandeling en asset management. Kiwa Industrie & Water Industriële partners krijgen via Kiwa Industrie & Water efficiënt toegang tot waterkennis voor hún praktijk met ondersteuning bij dagelijkse watervraagstukken, implementatietrajecten, troubleshooting en kwaliteitsborging. Binnen het onderzoeksprogramma OPIW en met individuele bedrijven, brancheorganisaties en waterbedrijven ontwikkelt en implementeert Kiwa Industrie & Water innovatieve watertechnologie.
Bedrijfstakonderzoek van de waterbedrijven
Kiwa Water Research Kiwa Industrie & Water telefoon (030) 606 95 11
BTO
e-mail
[email protected]
www.kiwawaterresearch.eu
.
u
21
iew Le v er a n c i er s ov er z i c h t Leignitoer n evll a ur
tu ara
s
vie
Ad
en
e
em
Alg
p sap
nd
ha
Be
g elin
ers
he
Be
n pla
llen
te ps
o
ic
em
Ch
n alië
si De
nfe
e cti
ti
alla
Ist
iek
hn
c ete
b
La
el
um
i tor ora
Lubron Waterbehandeling Oosterhout (016) 242 69 31 www.lubronwaterbehandeling.nl Meterbedrijf Nederland Microscreen Milfac Nederlands Water Instituut Oasen OMEGAM-Water PB International Preventicare Pro Water Hengelo (074)291 51 50 www.prowater.nl PWN Waterleidingbedrijf Noord-Holland Relan Arbo Remon Waterbehandeling Rochema Watertechniek Bergschenhoek (010) 521 74 25 www.rochema.nl Schreuder Groep Servica Advies SGS Ecocare Silliker Stork WorkSphere Maintenance Tauw Temid Raadgevende Ingenieurs Rijswijk Terpstra Beheer Tevan Total Water Mangement Services Eindhoven (040) 264 50 15 www.twms.nl Triplan Raadgevende Ingenieurs TWM Addtionele service Uticon Dynatherm Uvidis UVNL Van den Heuvel Watertechnologie Van Egdom waterzuivering en recreatietechniek Van Essen Instruments Delft 015-2755012 www.vanessen.com Van Lankveld Mariahout VIAC Vitens Vitens Friesland W van der Lugt Wateco WBS, Water Behandeling Systemen WLO Onderzoek en Advies Wolter en Dros Groep
et
Me
&
reg
ico
Ris
e
lys
a -an
S
S
S S
S
S S S S S
S S S S
S S S
S
S
S S
S S
S
S S S
S S S
S S
S S S S
S S S S S S S S S
S
S
S
S S
S
S
S
S
S S S
S S
S
S S
S S S S S S
S S
S
S
S
S S S S S S
Dit overzicht is samengesteld op basis van het bedrijvenregister van WaterForum Online. Legionella-specialisten kunnen daar gratis een basis vermelding krijgen en, tegen betaling, een extra opvallende vermelding met logo en actieve link. Zie: www.waterforum.net (onder rubriek: Producten ABC).
22
I OvNi eEw L L A P R E V E N TI E iLE n tGer
De kosten voor de preventie en beheersing van legionellabacteriën in bedrijfsmatige waterinstallaties zijn aanzienlijk, terwijl de aanwezigheid ervan moeilijk is aan te tonen. Bovendien leveren niet alle legionella soorten een gevaar op voor de mens. Nieuwe detectie methoden bieden mogelijk uitkomst, maar zijn nog niet altijd geschikt.
Nieuwe methoden in opkomst
Tekst: Constant Gras
Industriewater vraagt a
“Goed industrieel veiligheidsbeleid is gebaseerd op betrouwbare cijfers", weet waterspecialist Lambèr Paping van Dow Chemical in Terneuzen, “en bij legionellametingen is daar geen sprake van”. Wie de naleving en goede werking van beheer- en onderhoudsplannen wil controleren laat periodiek watermonsters nemen en analyseren. De analyse vindt plaats door erkende laboratoria die zich daarbij baseren op kweekmethoden conform de normen NEN 6265 en ISO 11731. Het kwantificeren van legionella gebeurt in kolonievormende eenheden (kve). Dat is het aantal stippen, koloniën van uitgegroeide legionellabacteriën, dat in een kweek groeit. De uitslag is pas na meer dan een week bekend, de kans op overgroei door andere organismen is groot en het is moeilijk onderscheid te maken tussen de vele soorten legionellabacteriën waarvan de meeste ongevaarlijk zijn. “Op verschillende plaatsen in het systeem genomen watermonsters leveren bij hetzelfde laboratorium verschillende kve-waarden op”, weet Paping. “We moeten dus vaststellen dat de resultaten van de huidige meetmethoden afhankelijk zijn van de plaats van monstername en weinig reproduceerbaar zijn. Op basis van de gevonden legionellaconcentratie in het watermonster kunnen we overigens ook weinig zeggen over het gevaar van legionellabesmetting via aërosolen.” Niet bepaald de betrouwbare cijfers waar Paping het veiligheidsbeleid op zou willen stoelen.
we simpel moleculen kunnen afwegen. We werken continu aan de verbetering van dergelijke meetmethoden en ook aan de ontwikkeling van nieuwe technieken.” Eerder dit jaar presenteerde Kiwa Water Research een kweekmethode, specifiek gericht op de meest ziekteverwekkende soort Legionella pneumophila. Metingen waarmee snel het wel of niet aanwezig zijn van de meest ziekteverwekkende legionellasoort is aan te tonen, kunnen preventie- en beheersmaatregelen effectiever maken en op z’n minst vereenvoudigen.
Werken aan verbetering Harm Veenendaal, hoofd van het laboratorium voor microbiologie van Kiwa Water Research, onderkent de nadelen van beperkte snelheid, selectiviteit, representativiteit en reproduceerbaarheid. “Ze zijn inherent aan de microbiologie”, stelt hij vast. “Het is geen chemie waarin
Chiptechniek Waterbedrijf Vitens is samen met TNO Kwaliteit van Leven en Streeklaboratorium Kennemerland nog verder gegaan met DNA-technieken voor legionellameting. “Wij maken gebruik van een op DNA gebaseerde chiptechnologie die in de medische wereld al in de praktijk
Nieuwe technieken De afgelopen jaren zijn nieuwe op DNA-meting gebaseerde technieken ontwikkeld voor het selectief detecteren en kwantificeren van Legionella pneumophila. Kiwa Water Research ontwikkelde ook een Q-PCR-methode —Quantitative Polymerase Chain Reaction— waarmee binnen enkele uren de concentratie van deze legionellasoort in watermonsters is vast te stellen. “Deze methode is niet alleen snel, ook de reproduceerbaarheid is beter dan die van de standaardkweekmethode”, onderstreept Veenendaal. De nieuwe methode heeft echter nog een nadeel. “Met deze methode wordt de levensvatbaarheid van legionellabacteriën niet aangetoond, omdat in het monster gevonden DNA in sommige gevallen ook van dode bacteriën kan zijn”, aldus de Kiwa-onderzoeker.
23
LE G I O N E LL A Pi n R Et er V E vNiTI E ew
gt aparte legionellameting wordt toegepast voor het meten van bacteriën”, vertelt Walter van der Meer, directeur Vitens Watertechnologie, hoogleraar Membraanprocestechnologie en verbonden aan onderzoeksinstituut Wetsus. “Die chiptechniek blijkt het dus ook te doen voor Legionella. De voordelen ervan ten opzichte van de Q-PCR-methode is dat de legionellachip onderscheid maakt tussen dood en levend DNA. De grootste truc ervan is echter dat deze niet alleen de Legionella pneumophila selectief kan detecteren, maar ook kan vaststellen welke bacterie een ziekte veroorzaakt en welke niet.” Van der Meer verwacht dat het compacte apparaat met legionellachip, waarin watermonsters snel en nauwkeurig geanalyseerd kunnen worden, binnenkort op de markt komt. Fundamentele kritiek overeind Alle nieuwe ontwikkelingen ten spijt blijft de fundamentele kritiek van de industrie overeind: het over één kam scheren van leidingwater/drinkwater en industriewater. “Als de voor leidingwater gemeten legionellaconcentratie al weinig zegt over de levensvatbaarheid daarvan in de biofilm aan de wand, geldt dat voor industriewater in meerdere mate”, zegt Paping. “We hebben het over grijs, meerdere malen hergebruikt water dat belast is met organismen die de feitelijke legionellameting zullen vertroebelen en de groei van de langzaam groeiende legionellasoort in het watersysteem wel eens kunnen afremmen. De huidige kweekmethoden zijn ontwikkeld voor kraakhelder drinkwater, zonder dergelijke ‘concurrenten’ in die hoeveelheden. Bij toepassing daarvan op industriewater kan je uit de analyseresultaten niet zomaar dezelfde conclusies trekken als voor drinkwater.” Paping verwacht binnenkort een op de industrie toegesneden methodiek.
Klassieke kweekmethode
In de klassieke kweekmethode worden uit het watermonster gefilterde bacteriën op een voedingsbodem —petrischaaltje— geplaatst, waarop vooral de legionellabacteriën zich goed vermenigvuldigen tot kolonies. Deze kolonies zijn vervolgens met het blote oog te tellen en zijn de maat voor het aantal bacteriën of kolonievormende eenheden (kve’s) in het watermonster. Bij meer dan 1000 kve/liter is sprake van duidelijk verhoogde legionella-aantallen en is desinfectie vereist. Tussen de 100 en 1000 kve/liter worden vaak ook extra maatregelen voorgeschreven.
Chip meet legionella-DNA
Vitens, TNO Kwaliteit van Leven en Streeklaboratorium Kennemerland werken aan de ontwikkeling van een apparaat waarin met een chip snel en nauwkeurig Legionella in watermonsters gemeten kunnen worden. Dat gebeurt aan de hand van het DNA van de legionellabacterie en het inzetten van zogenoemde biomarkers daarbij. Biomarkers zijn stoffen of moleculen die indicatoren zijn voor de aanwezigheid van een organisme of het DNA daarvan, in dit geval Legionella. Het onderzoeksconsortium van Vitens, TNO en Streeklaboratorium Kennemerland selecteerden vijf biomarkers waarmee niet alleen legionella-DNA is vast te stellen, maar ook of dit van een dode of levende bacterie is en of deze voor de mens ziekteverwekkend —virulent— is of niet.
(Advertorial)
“TWMS is een gespecialiseerde full-service onderneming die zich volledig richt op drinkwater beheer” opent dr. Tammo Bieze, algemeen directeur van TWMS. "We hebben in alle provincies klanten, ook offshore, die we volledig ontzorgen voor wat betreft hun drinkwater beheer. Dat doen we sinds 2000 op basis van prestatiecontracten omdat we merkten dat klanten emotioneel en financieel de bodemloze Legionella-put (in budgettaire zin) meer dan zat waren”.
TWMS first mover in de “alternatieven”markt TWMS deed daarmee een uniek aanbod waarmee eigenaren in staat zijn hun Legionella-risico’s op simpele manier in operationele- en in financiële zin te beheren. Onze klanten zitten in alle branches (industrie, zorg, hotels) en hebben piekafnames variërend van minder dan 10 liter/uur tot 100 m3 /uur.”
Ieder pand haar eigen, uniek beheerssysteem. Maar welke? “Omdat een eigenaar nu tussen vier Tammo Bieze beheerssystemen kan kiezen – kan de eigenaar dit in haar voordeel laten werken. Maar dan moet iedere individuele installatie wel beheerd worden met de beheerstechniek die voor die unieke installatie het meest geschikt is.”
Alternatieven De mogelijkheid om een “alternatieve propositie” überhaupt te kunnen aanbieden als volwaardige technische en juridisch alternatief voor het “thermisch spoelen”, is door TWMS zelfstandig bevochten bij VROM (2003). TWMS is daarmee een duidelijk “Wij komen nog vaak eigenaren met (bijvoorbeeld) grootschalige first-mover in de markt. “Nadat het eerste (fysische) alternatief koudwaterrisico’s tegen waarbij in de consultancy opdrachtfase was toegelaten door VROM, is de markt verder geopend voor standaard een “thermisch beheersplan” wordt opgenomen. En dat terwijl een dergelijk plan bij voorbaat al bijna (technisch) andere alternatieve oplossingen, zoals de chemische”. “Ik denk dat deze beweging een groot goed is omdat kansloos is, en (arbeidstechnisch) onuiteigenaren geen wapens in handen hadden voerbaar bovendien.” Bieze: “Je kan dat “Bedrijven zijn emotioneel om de problemen in drinkwaterinstallaties geld beter besteden aan een beheersplan en financieel de bodemloze waar die specifieke locatie echt wat aan op een kosteneffectieve manier het hoofd te Legionella-put (in budgettaire heeft”. bieden. Nu is er zelfs een keuze tussen alterzin) meer dan zat." natieven!” “Zeker voor multilocatie-eigenaren een hele uitdaging. Om hiertoe te komen adviseren De beste match wij de markt om de risico-analyse fase en het opstellen van het Bieze: “We merken dat de leveranciersmarkt is nu erg bezig met beheersplan volledig te splitsen. Want eigenlijk weet je pas na de het communiceren van de voordelen van hun individuele techrisico-analyse-fase wat er daadwerkelijk beheerd moet gaan worden. En dan pas kan je een inschatting maken welke beheersnieken/oplossingen. Omdat TWMS alle technieken (zie tabel 1) techniek het meest geschikt is voor haar installaties 1,2,3 etc…”. zelf produceert, hebben wij ons de afgelopen periode vooral gericht op het zoeken naar de beste match tussen (a) individuele drinkwaterinstallaties en (b) de 4 beschikbare oplossingen voor Het beoordelen van de beste match tussen installatie en beheerseigenaren. Hiermee maximaliseren we de voordelen die de klant plan gaat aan de hand van een door TWMS ontwikkeld beslismodel waarin zeer veel installatie- en klantgegevens worden uiteindelijk uit haar beheer krijgt”. gewogen. Verder kan de terugverdientijd vanwege besparingen VROM Klasse Uitwerking Jaar introductie op arbeid, water en energie in kaart worden gebracht. Bieze voegt toe: “Het toepassen van alternatieven moet worden Thermisch heet/koud water 1999 getoetst aan de hand van de Ladder-van-VROM. Onze huidige Fysisch ultrafiltratie / UV 2003 Chemisch koper-zilver ionisatie 2007 beheersplannen wijden hier een specifiek hoofdstuk aan, bestemd voor de Inspectie”. Chemisch anodische oxidatie 2007 Tabel 1: Alle technieken worden door TWMS in eigen beheer gefabriceerd in haar waterbehandelings productie bedrijf en geïntegreerd in beheerssystemen.
T W M S
Total Water Management Services
(Advertorial)
Figuur 1: Een evaluatiemoment tussen de het opnemen van de risico-punten en Evaluatie het daadwerkelijk & Keuze uitwerken van het beheersplan voorUitwerken komt dat de beheerBeheersplan der/eigenaar met - thermisch onuitvoerbare blijft - fysisch zitten. Tijdens deze - chemisch evaluatie moeten alle beheersopties èn Implementatie hun consequenties Beheersplan worden doorgenomen en leiden tot de meest effectieve keuze. Opstellen Risico Analyse
Industrie Bieze schetst een scenario uit deze tak: “Eén voorbeeld: overgedimensioneerde leidingen infrastructuur in combinatie
met infrequent tappunt gebruik legt vaak al een basis voor veel beheersproblemen. Deze verergeren dan nog door eventuele opwarming vanuit de (proces) omgeving. Een klassiek voorbeeld vormen de uitgestrekte oog- en nooddouche systemen. Het frequent èn goed doorspoelen van deze uitgestrekte systemen levert vaak hele praktische problemen èn bezwaren op voor de verantwoordelijke. Juist voor dergelijke trajecten vormt één van de drie vormen van alternatief beheer (fysische-, koper/zilver of anodische oxidatie) een uitstekende oplossing waarmee besmettingen kunnen worden weggewerkt en de installatie met zeer geringe belasting van de beschikbare fte’s kan worden beheerd.” Petrochemie & explosie veiligheid Speciaal voor locaties waar explosie-
Afbeelding: zilverunit
gevaar een reëel risico is, heeft TWMS haar gamma aan beheersoplossing uitgebreid met explosie veilige uitvoeringen. Zij zal hier de komende jaren, in overleg met klanten, haar gamma verder uitbreiden. Meer weten? Kijk op www.tmws.nl of bel! Op de site vindt u video-demo’s waarmee de werking van alle alternatieven (UF/UV, koper/zilver en anodische oxidatie) wordt geïllustreerd. Of bel TWMS: 040 - 264 50 15.
Casus uit de praktijk:
Corus IJmuiden, locatie: Hoogovens 6 - smeltoven Antoine van Hoorn (Corus), verantwoordelijk voor het Legionellabeleid Corus-Internationaal: “We hebben hier op dit terrein een zeer gevarieerde vastgoed portefeuille. Daarnaast een groot aantal industriële watersystemen waarbij aerosolen vrijkomen. Inherent aan onze bedrijfsprocessen is het risico groot dat koud waterleidingen opgewarmd worden. Dit opwarmen is echter slechts één van de structurele oorzaken op verhoogde risico’s die we bij de verschillende werkeenheden tegenkomen. Eén van de redenen voor samenwerking met TWMS is dan ook dat zij onze wens kunnen invullen om de beheerssysthematiek per locatie te definiëren en risico-dragend te implementeren en te beheren. Het werken binnen de kaders van onze veiligheidsprodures is overigens onlosmakkelijk verbonden met iedere samenwerking met leveraniers. Zo dienen alle vaste leveranciers (“preferred suppliers”) VCA gecertificeerd te zijn”. Eén van de locaties die door TWMS wordt beheerd is de drinkwaterinstallatie in de directe omgeving van een hoogoven, waarin bij hoge temperatu-
samenwerking en overleg, keuzes te maken als het gaat om welke beheersvorm het beste past. Natuurlijk geeft deze werkwijze ook verplichtingen als het gaat om prestaties”.
ren ijzererts wordt omgezet in vloeibaar ruwijzer. De oog- en nooddouches staan uiteraard in de nabije omgeving, waardoor opwarming van het water altijd in zekere mate plaats zal vinden. Tammo Bieze (TWMS): “Corus heeft geen halve maatregelen genomen om hun werknemers, in vijf ploegen 365/24/7 operationeel, ook hier een veilige omgeving te bieden. Wat prettig werkt is dat we het vertrouwen en de vrijheid van Corus krijgen om, in
Luc Bol, plaatsvervangend bedrijschef van de werkeenheid Hoogovens: “Voor de start met het TWMS-beheerssysteem hadden we hier te maken met een uitzonderlijk hoge sero-type 1 besmetting. De risico’s die we met ons koudwater systeem liepen waren in het verleden praktisch onbeheersbaar. Nadat de installatie geheel is gesaneerd, is deze besmetting met een down-time van 4 uur overigens geheel uit de installatie verwijderd met een mobiele reinigingstruck”. “Op dit moment hebben wij dus naar tevredenheid een alternatief beheerssysteem lopen (red: fysisch beheerssysteem)”.
congres Openings
tsus TTIW We
rden
uwa ber Lee o t k O 7 16 &1
combining scientific excellence with commercial relevance www.wetsus.nl
Uw bron voor watertestapparatuur
Spectrophotometer PCSPECTRO
Handmeters voor pH, EC, dO
COD-meting Photometer BOD-OxiDirect®
Snelle en betrouwbare analyse in water- en afvalwater van o.a.: BOD, COD, Ammonia, Nitraat, Nitriet, Fosfaat, etc., etc. Pro Water b.v., Postbus 960, 7550 AZ Hengelo, Tel.:074-291 51 50, Fax: 074-291 53 50, E-mail:
[email protected], website: www.prowater.nl
27
P O DiIU n tMerSK v i eIW w
me n s e nw erk
De kat uit de boom kijken Tekst: Johan van Mourik , voorzitter SKIW en Manager Projecten EdeA
Eerder dit jaar vroeg de redactie van WaterFocus mij de trends op het gebied van industrie in beeld te brengen. Wat zijn de laatste ontwikkelingen? Ik zat toen turend over de Maas daarover na te denken en ik kwam tot de ontdekking dat onze sector heel anders in elkaar steekt dan bijvoorbeeld de ICT-sector waar bijna dagelijks nieuwe producten worden gepresenteerd. In de industrie wordt meer gebouwd op basis van proven technology, innovatie is mooi en veelbelovend maar we kijken graag nog even de kat uit de boom. Wachtend op ervaringen bij onze collega's. Waterbehandelingsinstallaties moeten robuust zijn en worden gebouwd met een verwachte levensduur van enkele tientallen jaren. En robuust ook in de zin van niet te complex. Als ze al complex zijn dan gaat het vooral om de vergaande automatisering. Niet vanzelf Zijn er trends? Ik realiseer mij, terugkijkend op de eerste levensjaren van SKIW, dat de roep om samenwerking steeds groter wordt. Partijen voeren al samen onderzoek uit rondom actuele wateronderwerpen, maar er is blijkbaar behoefte aan meer. Maar waarom gaat dat niet vanzelf? Zijn we bang om de eigen identiteit te verliezen? Is er sprake van een niet overbrugbare kloof? Of is het een kwestie van de juiste kwartiermakers? Ik zie dat vooral wordt samengewerkt op het gebied van onderzoek. De eindgebruikers daarentegen bundelen hun krachten nog steeds te weinig. Dát is het terrein waarin SKIW een rol wil spelen. Het is belangrijk de contacten te bevorderen tussen de watertechnologen onderling. SKIW wil een sociëteit zijn waar leden elkaar gemakkelijk kunnen vinden en kennis kunnen uitwisselen. Zo kan onze vereniging ook een bijdrage leveren aan de opinievorming over relevante technologie, milieuaspecten en wetgeving. Opbrengst Soms gaan ontwikkelingen langzaam, soms gaan ze snel. De snelheid wordt bepaald door de opbrengst. Voor watertechnologie gaat het dan om de gewenste of de ongewenste stroom die uit de waterinstallatie komt. De gewenste waterstroom die nodig is voor de fabriek of de
ongewenste waterstroom die geloosd moet worden. Het zou goed zijn als eindgebruikers in de industrie het initiatief nemen eens samen te kijken naar de eisen die over 25 jaar aan deze waterstromen gesteld zullen gaan worden. Dan kan de innovatie echt goed op gang komen. Mooi vak Ik zit nog steeds aan de Maas. De zon staat wat lager en mijn tekst teruglezend krijg ik het gevoel dat watertechnologie een ontzettend mooi vak is. De basis zal niet veranderen, maar misschien wel de manier waarop wij ons vak uitoefenen. Dat we meer de horizon afspeuren op zoek naar technologie die nieuwe ontwikkelingen mogelijk maken. Mag ik u hierbij alvast uitnodigen voor ons Watersymposium op 15 mei volgend jaar in Amersfoort? Daar zullen de trends op het gebied van waterbehandeling uitgebreid aan bod komen.
Over SKIW
De Stichting Kennisuitwisseling Industriële Watertechnologie (SKIW) wil een bijdrage leveren aan innovatie in de Nederlandse industrie op het gebied van waterbehandeling en opinievorming over relevante technologie, wetgeving en milieuaspecten. De stichting bevordert vooral het onderlinge contact tussen de leden en is een sociëteit waar de industriële watertechnologen elkaar makkelijk kunnen vinden om kennis te delen en op de hoogte te blijven van nieuwe ontwikkelingen. Meer informatie:
[email protected].
28
iBnetder r ivjfi e iw n bee ld
Resource, research, result Melspring International BV in Velp levert naast producten voor de agro- en poolcaremarkt oplossingen op het gebied van rioolwaterzuivering, industriële afvalwaterzuivering, drinkwaterbereiding en slibontwatering. Gesteund door een aantal vaste en exclusieve producenten leveren wij een compleet programma aan chemicaliën en apparatuur. Tevens voorzien wij al onze klanten van duurzame oplossingen bij procesoptimalisatie en het terugdringen van kosten. Toepassingen & industrieën S rioolwaterzuivering S industriële afvalwaterzuivering S drinkwater S slibontwatering S geurbestrijding in riolen en pijpleidingen S geurbestrijding in gebouwen, campings en afvoerputten S mestverwerking Wij leveren de volgende producten: S ijzer en aluminium zouten S polyaluminiumchlorides (PAC's) S poly-elektrolyten S biotolen S koolstofbronnen S zuren en basen S actiefslibverbeteraars en 'licht slib'bestrijders S geurbestrijders Onze producten worden toegepast bij: S slibontwatering S defosfatering S coagulatie/flocculatie S actief slibverbetering S koolstofdosering S effluent polishing Onze ervaren adviseurs helpen u graag bij het maken van de juiste keuze en voeren dan ook in adviserend overleg labtesten & praktijktesten uit. Naast de benodigde chemicaliën zijn wij ook in staat om bijbehorende apparaten en installaties te leveren zoals pompen, aanmaakunits, opslagfaciliteiten, doseer & in-line menginstallaties. Desgewenst stellen wij systemen op verhuurbasis ter beschikking of beheren wij uw voorraad op afstand. Melspring International BV Arnhemsestraatweg 8 Postbus 268 6880AG Velp tel(026) 384 20 40 fax 026-384 20 41
[email protected] www.melspring.com
29
P O D IU M AQ UAi n Ft O erRvAi eLL w
me n s e nw erk
Marktgedreven technologie is duurzaam Tekst: Sjef Ernes, directeur Aqua for All
Een jaar geleden hield ik op deze plek in WaterFocus een pleidooi voor innovatie op het terrein van ‘appropriate technology’, gericht op veilig drinkwater én sanitatie voor iedereen. Ook in ontwikkelingslanden, waar het hard nodig is. Vier miljard consumenten met een inkomen van minder dat 1200 dollar per jaar —oftewel 2 tot 4 dollar per dag— snakken naar basisproducten en nutsdiensten waaronder drinkwater en sanitatie. Mijn oproep voor marktgedreven toegepaste technologie, aansluitend bij de markt van klanten zonder geld, leek haaks te staan op de drang in onze rijke Westerse samenleving naar hoogwaardige technologie en hergebruik. Appropriate technology wordt nog te veel geassocieerd met houtje-touwtje, met ouderwetsheid en goedkoop. Intussen weten we gelukkig wel beter. Marktgedreven technologie blijkt door zijn aansluiting bij de lokale omgevingsfactoren ineens duurzaam te zijn, functioneel en toegankelijk. Gelukkig is mijn pleidooi geen roep in de woestijn meer. Nullozing wordt werkelijkheid Dit jaar zijn er drie symposia geweest die aandacht geven aan gescheiden inzameling van urine en verwerking van feces. No mix-toiletten zijn geen rariteit meer en het staande plassen, zodat urine gescheiden kan worden opgevangen, is de afgelopen tijd vaak in de publiciteit geweest. In de vakwereld van afvalwater wordt volop gesproken over urineverwerking en de terugwinning van ureum als meststof. Deze nieuwe technologie is ook interessant voor ontwikkelingslanden. Minister voor Ontwikkelingssamenwerking Bert Koenders bepleit winning van biogas uit gescheiden fecesinzameling. Gatze Lettinga, emeritus hoogleraar van Wageningen universiteit en bedenker van de anaërobe UASBwaterzuiveringstechnologie, kreeg onlangs een internationale prijs voor zijn inzet en promotie van nieuwe duurzame sanitatietechnieken gebaseerd op vergisting. Ook het bedrijfsleven raakt geïnteresseerd. Zo overweegt sanitairproducent Coram in Roemenië een productielijn op te zetten voor no mix-toiletten. Maar ook multinationals als Philips en Dow zijn actief. Philips Research en TNO haken aan op gezondheid en water voor sloppenwijken in
grote steden. Dow produceert demi water uit afvalwater. Nullozing is geen toverwoord meer, het is werkelijkheid geworden. Gezondheid en waardigheid Water en sanitatie zijn strategische startpunten geworden voor gezondheid en waardigheid. Voor economische ontwikkeling en onderwijs. Voorwaarde voor de weg omhoog uit die mensonterende poel van armoede. En het blijkt business te zijn voor een nieuw type ondernemer. Een ondernemer die allianties sluit met maatschappelijke organisaties, kennisinstituten, publieke instanties en opleidingscentra. Productontwikkeling wordt niet meer los gezien van lokale markten en lokale distributieketens. Gebruiker en leverancier staan dichter bij elkaar dan ooit. In de Westerse wereld denken we nog steeds heel sterk aan riolering en watergespoelde toiletten. Intussen is er een maatschappelijk middenveld aan het ontstaan voor aantrekkelijke hoogwaardige en veel duurzamere sanitatiesystemen. Hier ligt volgens mij de uitdaging. Waterschaarste, hergebruik en grondstofterugwinning verplichten ons hiertoe. Over een jaar wil ik hier weer een keer de balans opmaken.
Over Aqua for all
Stichting A4A stelt zich ten doel met geld en kennis uit de watersector een duurzame ontwikkeling te bevorderen van de drinkwatervoorziening, sanitatie en waterbeheer in ontwikkelingslanden. De stichting bundelt daartoe de krachten van de Nederlandse watersector. Bijna alle waterbedrijven en diverse waterschappen steunen A4A financieel, soms gekoppeld aan specifieke projecten. De inbreng vanuit de watersector wordt vermeerderd door de subsidies van het Ministerie van Buitenlandse Zaken. Meer informatie: www.aquaforall.nl
Kwaliteit is de kunst van het verbeteren Kiwa certificeert, producten, processen en bedrijven in en voor de watersector Kiwa Certification telefoon (070) 414 44 00 e-mail
[email protected]
www.kiwa.nl
31
CA RMRAvI REi eRKw ET WATi n E Rt er Uitbreiding serie mantelgekoelde dompelpomp KSB heeft zijn serie dompelpompen AmarexKRT fors uitgebreid, in zowel natte als droge opstelling. Het gaat om de dompelpompen met vierpolige motoren (1.500 min-1) vanaf 32 kW, met 6- en 8-polige motoren (1.000 en 750 min-1) vanaf 24 kW en met 10-polige motoren (600 min-1) vanaf 40 kW. De mantelgekoelde pompen kunnen worden geleverd met vortexwaaier en met 1-, 2- en 3-kanaalwaaier voor pompen vanaf de grootte 100-400. Met de uitbreiding van de serie biedt KSB pompen voor zowel overstroombare droge
pompstations als voor natte pompputten waarbij de waterstand in continubedrijf op een zeer laag niveau kan staan. KSB presenteert de nieuwe dompelpompen tijdens de vakbeurs Riolering en Stedelijk Watermanagement in de Brabanthallen in Den Bosch. Meer informatie: KSB (020) 407 98 00 www.ksb.nl
Regeneratiezout Puro-Sel beschermt waterontharders Lubron waterbehandeling voert sinds begin dit jaar een eigen merk zouttablet. Volgens Lubron onderscheidt het eigen merk Puro-Selregeneratiezout zich door de hoge mate van zuiverheid. Het regeneratiezout zou daardoor extra bescherming bieden aan de waterontharder die daardoor langer mee kan. Verder introduceert Lubron de volledig automatisch werkende zoutbijvulsignalering Salto voor waterontharders. Deze ‘verklikker’ alarmeert gebruikers tijdig om regeneratiezout bij te vullen via een Led-signaal en een potentiaal vrij contact. Meer informatie: Lubron Waterbehandeling (0162) 42 69 31 www.lubron.eu
Waarschuwing met kleuring van water Aquador heeft het Safe Water Faucet Light aan zijn leveringsprogramma toegevoegd. Het apparaat werkt met een rood of blauw LED licht. Onder de 32o C kleurt het apparaat het water blauw, en boven de 32o C geeft het een rood licht. Het Safe Water Faucet Light is op twee manieren te gebruiken, zo laat Aquador weten. Bij thermische desinfectie is het een ideale beveiliging bij kranen om tijdens het spoelproces de watertemperatuur te signaleren. Daarnaast is de Safe Water Faucet Light een beveiliging voor kinderen. Rood licht waarschuwt of er warm water geleverd wordt of dat het water al warm is. Het apparaat werkt op batterijen, is eenvoudig te monteren op praktisch alle kranen en wordt volledig bedrijfsklaar geleverd inclusief verloopstukken en reserve batterijen. Meer informatie: Aquador (0183) 56 11 99 www.aquador.nl
Legionellapreventie met koper-zilver ionisatie Begin dit jaar heeft de Nederlandse overheid besloten dat koper/zilver-ionisatie mag worden toegepast om Legionella te voorkomen in complexe leidingwatersystemen, zoals in ziekenhuizen en in hotels/conferentieoorden. Hatenboer-Water levert deze legionellatechniek in de vorm van LiquiTech. Voorheen werden uitsluitend de doorgaans minder betrouwbare thermische en fysische technieken
toegestaan. De leverancier noem het LiquiTech beheersconcept een ‘totaalpakket’ om Legionella te voorkomen, dat naar eigen zeggen wereldwijd al bij meer dan 800 organisaties wordt toegepast. Meer informatie: Hatenboer-Water (010) 409 12 00 www.hatenboer-water.com
32
iinntter e wi o n a a l ervni at
World Water Press Serving International Contacts and Information Via het internationale samenwerkingsverband World Water Press houdt WaterFocus u op de hoogte van het nieuwsaanbod uit de wereldwijde watermarkt. Het nieuws is in kaart gebracht door Global Water Intelligence, één van de partners in World Water Press
FRATERNITÉ OR LIBERTÉ? It seems Suez has finally seen the light, and decided that the only way forward is to spin off its environmental activities. The move was announced as part of the final GdF-Suez merger package, which foresees a provisional IPO in 2008. The fact that the French State will hold at least 35% of GdF Suez, which will in turn hold 35% of Suez’s demerged environment business, smacks more of 'fraternité' than 'liberté', and the spun-off Suez Environment will be further protected from unwanted suitors by a coterie of existing Suez shareholders, who will effectively reduce the free float to around 53%. It is not only IPOs which are generating interest from the investment community. The proposed divestments of Southern Water and South Staffs Water in the UK are moving forward, while the Ontario Teachers’ Pension Plan is lapping up Chilean water utilities with an unnatural thirst. It completed the purchase of 50.753% of Essbí0 and 100% of ANSM from Southern Cross in late August, but not before announcing that it had agreed to buy 48.92% of Esval from Consorcio Financiero for 365 million dollar. Teachers’ seems to like the comfort of regulated utilities – it already owns 25% of Northumbrian Water.
An interesting-if-true rumour reached us about Italian construction group Impregilo selling its thermal desalination subsidiary Fisia Italimpianti. The story (which may well be groundless) goes that GE Water is in the picture to buy. It would certainly be a good time to sell. The multi-stage flash specialist has enjoyed a fantastic run of successes this year, and GE needs thermal expertise if it is to make the most of the synergies with its power portfolio within the infrastructure division. The only thing that casts doubt on the story is the fact that Impregilo only bought back full control of the business in December 2005.
MUNICIPALS TURN TO DESAL
There are certainly plenty of new desalination opportunities to whet the appetite, as an increasing number of Large cities wake up to the fact that they need a climate-proof element in their water supply strategies. Adelaide has outlined plans for a 137,000m3/d SWRO facility, which could be doubled in size in the future. Istanbul, meanwhile, is looking to install up to 350,000m3/d of capacity as dam levels in Turkey continue to fall.
Ankara’s inland position means that seawater desalination is not an option, and with official figures suggesting that the water levels of the city’s main dams are now below 3%, the need to implement alternative water supply solutions has never been greater. The completion of the Kızılırmak project, which is designed to bring water from the Kesikköprü Dam, is still the favoured option in the eyes of both the city’s inhabitants and Ankara’s local authorities. Although this project is technically immature, due to the lack of appropriate treatment facilities at the existing Ivedik treatment plant, the construction of the necessary 125km pipeline is underway. The question is: will the pipes join up before the last of the dam water evaporates?
TARIFF-IC
The results of our latest water tariff survey are revealed in this month’s Market Profile. While Denmark came out top in terms of the amount domestic consumers pay for water and wastewater services, it is the gigantic leaps in the sums charged in Eastern Europe and Russia which particularly caught our attention. In an environment of falling subsidies and rising energy prices, it is all that some municipalities can do to keep from going under.
33
n tier i n t er niat o nvai eaw l
BOND - THAMES BOND
The bulk of the activity on the capital markets this month was again focussed on the UK, though the Dubai Electricity and Water Authority (DEWA) broke new ground when it raised $1 billion by securitising future utility bills. Thames Water’s efforts at restructuring its balance sheet were less successful, after investors only subscribed for 900 million pound of the originally targetted 1.2 billion pound of index-linked bonds which were on offer. The lack of investor interest appeared to be credit-specific, however, as other UK water companies continued to push the envelope in terms of how far out the curve they can borrow. After testing the waters with a new 50-year sterling linker in mid-August, Severn Trent then successfully raised 50 million pound of indexlinked notes with a maturity of 1st February 2067 – the longest-dated note we have seen from any of the UK WaSCs. Anglian Water’s subsequent July 2062 note looked positively lame in comparison. Thames Water’s woes were not restricted to the bond markets, as London Mayor Ken Livingstone announced that he had submitted an appeal to the High Court challenging the Government’s green light for the proposed Beckton desalination plant in East London. The mayor is challenging the decision on the grounds that the evidence put forward at the public inquiry was not given proper consideration. Coincidentally, water supplies to the mayor’s London headquarters were cut off on 21 August, shortly after Livingstone lodged his appeal. When GWI checked this out, Thames Water responded: “The water supply at City Hall was very briefly turned off by our facilities management team for unexpected, essential maintenance work.” Nothing to do with a timely telephone call from the Thames boardroom, then.
VEOLIA'S CHINESE AMBITIONS
The latest Chinese municipalities to outsource their water activities are Tianjin and Yangzhou, which are sure to bring the overbidding debate to the surface once again. Veolia Water CEO Antoine Frérot took the time to explain the risks and rewards associated with this strategy, and outlined his ambitions in the growing Chinese industrial water market, where Veolia currently has a small but growing reference list.
SAUDI PPP PROGRESS
Saudi Arabia’s Ministry of Water and Electricity has been keeping up the momentum on its privatisation programme, announcing the list of pre-qualified bidders for the Jeddah management contract in late August. Five of the groups automatically received the RFP on account of having qualified for the similar PPP in Riyadh, though two new consortia successfully negotiated the tight bidding schedule to pre-qualify. Things are not looking so rosy on the wastewater side. Although the original intention had been to despatch RFQs for the Jeddah wastewater contract in midAugust, the process has now been delayed until after the Riyadh wastewater PPPs are tendered. With the contract structure for Riyadh still not determined, and Ramadan now well underway, we do not expect any real developments until well into October.
MODERN WATER SHARE SLUMP
Following its share placing at a price of 119p in June, Modern Water has released its first set of interim results covering the seven months to 30 June 2007. The group’s 1.065 million pound loss before taxation was blamed on “expenditure [...] related to gearing up the business to support its key investment and development activities.” There was scant comfort for investors, however, as the company still has to nail its first commercial desalination contract. From a high of 137p the day after the IPO, Modern Water’s shares have lost more than a quarter of their value, and were seen trading as low as 100p as GWI went to press.
For more information on Global Water Intelligence, please contact Alison Ireland, sales & marketing manager:
[email protected] or www.globalwaterintel.com
WORLD WATER PRESS
34
isnetrevrivcieepa w gina agenda 16 - 17 oktober, Leeuwarden Technologisch Top Instituut Watertechnologie Openingscongres voor het nieuw opgerichte Technologisch Top Instituut Watertechnologie (TTIW). Wetsus (058) 284 62 00. www.wetsus.nl 29 oktober, diverse locaties Stikstof- en fosfaatverwijdering Start van dertiendaagse cursus over de ins en outs van diverse technieken voor stikstof- en fosfaatverwijdering. Stichting Wateropleidingen, (030) 606 94 06. www.wateropleidingen.nl 30 oktober, Nieuwegein Capita selecta Legionella Start van driedaagse cursus over algemene kennis van legionella en inzicht te verkrijgen in de wetgeving. Stichting Wateropleidingen, (030) 606 94 06. www.wateropleidingen.nl
1 november, Leiden en Utrecht Schoner effluent Start van tweedaagse cursus over nieuwe(re) ontwikkelingen rondom het proces van het zuiveren van afvalwater. Stichting Wateropleidingen, (030) 606 94 06. www.wateropleidingen.nl 15 november, Nieuwegein Trends in industriewater Start van cursus over de actuele ontwikkelingen, trends en uitdagingen op dit brede terrein van industriewater. Stichting Postacademisch Onderwijs, (015) 278 46 18 www.pao.tudelft.nl 13 december, Delft MembraanBioReactoren; actuele ontwikkelingen Start van cursus over de verbetering van de MBRconcepten en de praktijkervaringen bij diverse MBRprojecten. Stichting Postacademisch Onderwijs, (015) 278 46 18 www.pao.tudelft.nl
Deze, en nog veel meer evenementen, zijn te vinden op de website WaterForum Online, Vanuit de agenda kunt u bij de meeste evenementen direct doorklikken voor het programmaoverzicht en eventueel digital aanmelden.
Kijk op: www.waterforum.net
Pagina
* Meet en regel - verschijnt 7 december Vergaande automatisering bij waterbehandeling spaart niet alleen op loonkosten maar kan ook het rendement van het waterbehandelingsproces verhogen. Zo kan bijvoorbeeld een goede monitoring van de waterkwaliteit voorkomen dat een membraan snel vervuilt. Nieuwe sensoren ter grootte van een chips kunnen online legionellabacteriën meten. Er staan grote veranderingen voor de deur.
Voor redactionele bijdragen:
[email protected] Voor adverteren:
[email protected]
adve rte nti e i n d ex ABB 6 Alldos 2 Aquador 12 ASV Stübbe Nederland 12 Atlas Copco Compressors Nederland 36 Chemotechniek 26 FMC Foret 10 Hirschmann Automation and Control 35 Kiwa Certificatie & Keuringen 30 Kiwa Water Research 20 Logisticon Waterbehandeling 16 Melspring 28 Poly Products 12 Pro Water 26 Rochema 10 TWMS 24,25 Wetsus 26 Bijsluiters Euroforum PAO
Vooruitblik op W at e r F o c u s 2 0 0 7 Dit jaar komt nog een editie uit van WaterFocus met een centraal thema:
Actuele agenda online
Adverteerder
18 - 20 maart 2008, Gorinchem Aqua Nederland vakbeurs Vakbeurs met op het gebied van waterbehandeling, zoals legionellapreventie, desinfectie, meet- en regeltechniek, pompen, filters, flowmeters, leidingssystemen, waterbouw, drinkwaterleveranciers, membraanbioreactoren. Evenementenhal Gorinchem (0183) 68 06 80 www.evenementenhalgorinchem.nl 15 mei 2008, Amersfoort Watersymposium 2008 Symposium over actuele thema's op het gebied van waterbehandeling. SKIW (030) 60 69 444 www.skiw.nl
Telefoon
E-mail
Website
(076) 508 62 00 (051) 542 57 89 (018) 356 11 99 (026) 320 18 20 (078) 623 02 30 (0032) 476 30 44 65 (050) 785 17 05 (029) 446 25 55 (070) 414 47 50 (030) 606 97 47 (018) 460 82 60 (026) 384 20 40 (018) 350 71 50 (074) 291 51 50 (010) 521 74 25 (040) 264 50 15 (058) 284 62 00
[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]
www.abb.com/benelux www.alldos.com www.aquador.nl www.asv-stuebbe.de www.atlascopco.nl www.chemotechniek.com www.fmcforet.com www.hirschmann.nl www.kiwa.nl www.kiwa.nl www.logisticon.com www.melspring.com www.polyproducts.nl www.prowater.nl www.rochema.nl www.twms.nl www.wetsus.nl
(040) 297 27 19 (015) 278 46 18
[email protected] [email protected]
www.euroforum.net ww.pao.tudelft.nl
O
S
m
E
c o lo f o n WaterFocus, magazine voor en over Industrie enWater, is een uitgave van:
NovaForum Business Media BV, Postbus 447, 5201 AK Den Bosch, (073) 621 96 15, www.novaforum.net
Doelgroep Midden en hoger technisch, financieel, commercieel en algemeen management in de industrie (textiel, papier, voeding, chemie, etc.), de drink-, proces- en afvalwatersector en in toeleverende sectoren. Oplage 5.000 exemplaren Uitgever Rinus Onland Hoofdredacteur Jac van Tuijn Redactie Constant Gras, Douwe Korting, Arjan Veering, Olav Lammers, Marc van der Put (eindredactie) Redactie secretariaat Manolda Potters,
[email protected] Met medewerking van: Guy Ackermans (fotografie), Sjef Ernes, Marco de Groot (illustraties), Johan van Mourik, Rob Schoon, Hans Zwakman (fotografie) Verkoop Henk van der Brugge, Acquimedia, telefoon: (0184) 41 45 66,
[email protected] Verkoop secretariaat Peggy Tuinstra, telefoon: (073) 621 96 15,
[email protected] Abonnementenadministratie WaterFocus wordt op aanvraag toegestuurd aan de relevante doelgroepen. De prijs van losse nummers bedraagt 10,00 euro. Aanvraag en/of adresmutaties via
[email protected] Vormgeving Matchfield Concept & Design, Hoofddorp Druk Den Haag offset B.V. Rijswijk Leveringsvoorwaarden Op alle aanbiedingen, offertes en overeenkomsten van NovaForum Business Media BV zijn van toepassing de voorwaarden die zijn gedeponeerd bij de Kamer van Koophandel te ‘s Hertogenbosch. Copyright NovaForum Business Media BV, 2007 Auteursrecht op inhoud en vormgeving zijn voorbehouden aan de uitgever. Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen uit WaterFocus is slechts toegestaan met bronvermelding en na schriftelijke toestemming van de uitgever.
I
7
n
n te
t
OpenRail Basic: de nieuwe "Light" versie van Hirschmann Soms is eenvoud het beste. Zoals bij onze OpenRail switches, die nu ook in "Light" versie beschikbaar zijn. Met de juiste hoeveelheid managementfunctionaliteiten en zoveel mogelijk veiligheid en betrouwbaarheid. En dat alles in de bewezen Hirschmann kwaliteit, met de juiste prestaties, en natuurlijk voor een "slanke" prijs.
Hirschmann. Simply a good Connection.
Hirschmann Automation and Control B.V. Pampuslaan 170 1382 JS Weesp · · Phone 0031 (0)294-462555 · Fax 0031 (0)294-480639 ·
[email protected] · www.hirschmann.nl INDUSTRIAL
NETWORKING
·
INDUSTRIAL
CONNECTORS
·
FIBERINTERFACES
Wij houden het graag luchtig
Atlas Copco is een begrip op het gebied van perslucht en loopt voorop als het gaat om kwaliteit, betrouwbaarheid en innovatie. We ontwerpen en fabriceren iedere machine volgens de laatste techniek, met de beste materialen en onder de hoogste kwaliteitsnormen. Ook besteden we veel aandacht aan het bedenken van milieuvriendelijke oplossingen. Het ontwerp van onze serie lagedruk compressoren is daar slechts één voorbeeld van. Deze machines hebben een absoluut olievrije werking, een aangenaam geluidsniveau van 67 dB(A), een extreem laag energieverbruik en een plug en play concept dat een aparte fundering en extra leidingwerk overbodig maakt. Wilt u weten wat de beste persluchtoplossing voor u is? Neem dan vrijblijvend contact met ons op. Ons telefoonnummer is 078-6230 230. U kunt ook mailen naar
[email protected]. Onze persluchtspecialisten geven u een advies op maat.
Atlas Copco Compressors Nederland Merwedeweg 7, 3336 LG Zwijndrecht Postbus 200, 3330 AE Zwijndrecht Tel (078) 6230 230 Fax (078) 6100 670
www.atlascopco.nl
Het brede leveringsprogramma van Atlas Copco omvat ook hogedruk lucht- en gascompressoren in verschillende capaciteiten, met of zonder frequentieregeling, persluchtdrogers, persluchtfilters, olie-waterscheiders, persluchtleidingsystemen, gereedschappen, generatoren, rots- en mijnbouwapparatuur. Committed to your superior productivity.
