lean (& mean?) 24 Making you succeed in de praktijk ES Elektro en Hoogland-Mennens ontmoeten elkaar

JAARGANG 10 - JUNI 2013

KENNISMAGAZINE VOOR DE INDUSTRIËLE MARKT

lean

(& mean?)

24

Jos van Bussel, directeur EVB Group:

‘Lean manufacturing levert ons heel veel op’

GEEN PUSH- MAAR PULLPRODUCTIE

Excellence in operations bij IHC Merwede

‘Making you succeed’ in de praktijk ES Elektro en Hoogland-Mennens ontmoeten elkaar

VOORWOORD Uit de jaarlijkse ranglijst met het concurrentievermogen van landen blijkt dat de daling van de Nederlandse concurrentiekracht doorzet. Van een vierde plek in 1997, zijn we ondertussen naar een veertiende plaats afgezakt.

Gelukkig komt itsme net op tijd met een Lean-Signaal. Vol artikelen over rationele, berekenbare voordelen, die legio handvatten bieden om

Daar word je niet vrolijk van.

ons weer razendsnel die Top 10 in te stuwen. Mooi niet dus. Want Lean is veel, maar ook veel niet. Lean is niet een wondermiddel om kosten te besparen met laaghangend fruit. Lean is niet een snelle oplossing voor productieverbetering. Marcel van Assen, hoogleraar Operational Excellence, houdt opportunisten in Lean-land een indringende spiegel voor vanaf pagina 4.

Kern van zijn boodschap is dat het ook bij Lean gaat om veranderen. Je kunt nu eenmaal geen nieuwe resultaten verwachten met oude methodes. En veranderen gaat niet vanzelf. Dat blijkt uit de verhalen van IHC Merwede en de EVB groep. Twee heel verschillende bedrijven, maar met belangrijke overeenkomsten, zoals een actieve rol van de directie en een grote betrokkenheid van alle medewerkers bij hun Lean-overtuiging. Verbeteren doe je samen en houdt nooit op.

Ondanks alle waarschuwingen voor het cherry-picken van Lean tools, wil ik toch een lans breken voor de toepassing van de 5 WHY’s: door vijf keer ‘waarom’ te vragen, dring je door tot de kern van een verbetermogelijkheid. Kinderen doen dat vaak, wij hebben dat afgeleerd. Waarom, zou ik bijna zeggen. Zo scheid je hoofd- van bijzaken en worden oorzaken en maatregelen voor iedereen duidelijk.

En die 5 WHY’s vragen we dan met een WHY NOT-instelling. Pardon? Jawel, want professor Stéphane Garelli, de directeur van het IMD World Competitiveness Center dat de jaarlijkse concurrentieranglijst van landen produceert, vindt dat een WHY NOT-mindset de sleutel is om de economie te stimuleren. Kijk maar naar mijn smartphone-foto van zijn college. De belangrijkste vragen daarbij zijn volgens hem: Why not, Why not now en Why not me? En voor deze gelegenheid zou ik daaraan toe willen voegen: Why not itsme?

Henk Oude Brunink

24 008

Excellence in operations bij IHC Merwede ‘Making you succeed’ in de praktijk

016

Jos van Bussel, directeur EVB Group: ‘Lean manufacturing levert ons heel veel op’

019

ES Elektro en Hoogland-Mennens ontmoeten elkaar op businesspark Noorderpoort Venlo

004 Lean management: Misverstanden en voordelen

019

ES Elektro en Hoogland-Mennens ontmoeten elkaar

007 ES Elektro en EPLAN Electric P8

020

Cursusnieuws

008 Excellence in operations bij IHC Merwede

021

Schrijf in voor onze nieuwe cursussen!

‘Making you succeed’ in de praktijk

022

Compacte veiligheidsrelais (PNOZmulti Mini) met temperatuurbereik

0 1 0 BAT Niemeyer realiseert tijdwinst en veiligheid

023

Betere verlichting, betere prestaties

0 1 2 Bespaar op onvoorziene uitgaven

024

Multicolor signalering met USB aansluiting

0 1 4 Semtec en Eaton sluiten goed op elkaar aan

025

Hoogwaardige Slijpoplossingen

0 1 6 Jos van Bussel, directeur EVB Group:

026

CASM-cilinders het gamma van elektrische, servogestuurde cilinders

027

Alles in één, dat is de nieuwe FX3GE PLC van Mitsubishi Electric

‘Lean manufacturing levert ons heel veel op’

0 1 8 In 2013 vindt u ons regelmatig op de beurs

lean management:

misverstanden en voordelen Vanwege de druk om te besparen of zelfs te bezuinigen zijn Operational Excellence en Lean Management tegenwoordig belangrijke managementthema’s. Dat wordt versterkt door de vele succesverhalen over Lean. Als we ze mogen geloven, tenminste, want er blijken nogal wat misverstanden te bestaan over Lean. Zo wordt Lean vaak gezien en gebruikt als een verzameling verbetertechnieken (zoals Kaizen, SMED en Value Stream Mapping) om verspillingen te elimineren en het werk te laten stromen. Soms wordt Lean zelfs gezien als een snelle methode om kosten te besparen. Onterecht? Ja én nee, want hoewel het toepassen van (de technieken van) Lean al snel tot behoorlijke besparingen kan leiden, is Lean vooral een filosofie én een praktische aanpak om de hele organisatie te professionaliseren in het leveren van de juiste klantwaarde. Om dat te bereiken (c.q. om Lean in te voeren) zijn investeringen in geld, capaciteit en tijd nodig.

Lean is ook geen snelle methode. Toyota heeft meer dan 50 jaar gedaan

2 Verschillende sleutelpersonen hebben verschillende definities van

over de ontwikkeling van het Toyota Productie Systeem, wat de basis

Lean. Zo heb ik mee gemaakt dat bij een organisatie de HRM manager

is voor het moderne Lean. Dit systeem blijkt ook niet eenvoudig te

Lean associeerde met investeren in opleiding en training voor het

kopiëren. Het is dan ook niet gek dat veel organisaties het moeilijk

ontwikkelen van een cultuur van continu verbeteren, terwijl de

vinden om op de langere termijn voordelen te behalen met Lean. Op

financieel manager vooral dacht aan bezuinigen. Hij had bij de start

de korte termijn weten organisaties met Lean-technieken nog wel het

van het traject al een besparing ingeboekt van 20%.

laaghangend fruit te plukken, maar op de lange-termijn behalen veel

3 Het management heeft onvoldoende visie hoe de Lean-organisatie

organisaties slechts magere structurele verbeteringen. Daarvoor zijn drie

er over 3 jaar uitziet en men neemt niet de tijd om de impact van

oorzaken te noemen:

Lean op de organisatie en op de bedrijfsstrategie goed door te

1 Het management ziet Lean nog teveel als een gereedschapskist

spreken. Soms blijkt het management het wel te weten, maar

met verbetertechnieken om (snel) besparingen te realiseren. Men

communiceert men het onvoldoende met haar medewerkers.

neemt onvoldoende tijd om Lean goed in te voeren, men speelt

Daardoor blijft het ook voor medewerkers onduidelijk waar

sleutelpersonen onvoldoende vrij en men investeert te weinig in

de organisatie met Lean naar toe groeit en wat Lean voor

training en ondersteuning zodat Lean niet in de DNA van organisatie

medewerkers betekent. Soms heerst er dan onnodig angst:

komt.

Lean = Mean.

004

'Helderheid, management commitment, het bieden van voldoende ondersteuning, en voldoende tijd en capaciteit voor verbeteren zijn cruciaal voor succes met Lean.'

Prof. dr. ir. Marcel van Assen Standaardiseren (uniformeren), vereenvoudigen en visueel management

Hoewel Lean een standaard verbeterproces en een standaard

zijn belangrijk bij Lean. “Keep it simple” ligt niet voor niets aan de

verbetermethode kent, is de juiste implementatie-aanpak per organisatie

basis van Lean, maar Lean is niet simpel en ook niet iets wat je er even

verschillend. De juist aanpak is organisatiespecifiek, afhankelijk van de

bij doet. Lean kan niet even door medewerkers naast hun reguliere

doelstellingen, de cultuur en de veranderervaringen van de organisatie.

werkzaamheden worden ingevoerd door rigoureus de voorraden te

Een nulpunt-meting op basis van een lean-audit (of OpX-scan) is

reduceren of andere verspillingen te elimineren.

essentieel om de juiste implementatiestappen te kunnen nemen.

Succesvol Lean toepassen start dus met weten wat Lean precies is en

Ook moet er rekening mee worden gehouden worden dat Lean

wat het voor de organisatie betekent of zal gaan betekenen. Dat moet

vooral een bottom-up verbeteraanpak is, in tegenstelling tot andere

vervolgens uitgebreid met de medewerkers worden gecommuniceerd:

(aanvullende) verbetermethoden zoals SixSigma en Business Process

• Lean is vooral het creëren van een lerende operationele organisatie

Reengineering. Dit betekent dat Lean met en door medewerkers moet

waarin wordt gestreefd naar perfectie vanuit een cultuur van

worden ingevoerd. Helderheid, management commitment, het bieden

continu verbeteren.

van voldoende ondersteuning, en voldoende tijd en capaciteit voor

• Lean is vooral een praktische, bottom-up-aanpak om met medewerkers van de werkvloer de processen (de value streams) te

verbeteren zijn cruciaal voor succes met Lean. Daarom botst Lean met bezuinigen op korte termijn.

verbeteren (vanuit het perspectief van de klant) en het werk te laten stromen.

• Lean neemt de klant en klantwaarde als uitgangspunt voor het verbeteren van de bedrijfsprocessen.

Tenslotte is visionair leiderschap van groot belang. Bij het toepassen en invoeren van Lean moet het management zich ervan bewust zijn dat het een belangrijke voorbeeldfunctie heeft. Dat geldt ook voor het gedrag

• Lean biedt een manier om de complexiteit en verspilling in een

van het management, dat zelf vanaf de start van de invoering in woord

proces of voortbrengingssysteem in kaart te brengen en vervolgens

en daad dient te laten zien wat wenselijk is in de Lean-organisatie. Hierbij

deze te elimineren zodat het werk gaat ‘stromen’.

gaat het om hetzelfde voorbeeldgedrag dat zo kenmerkend is voor

• Lean richt zich op het onderscheid tussen ‘waardetoevoegende’ en ‘niet-waardetoevoegende’ activiteiten door verschillende vormen van verspilling te identificeren.

• Lean biedt instrumenten om processen te beschrijven en te analyseren zodat doorlooptijden worden verkort.

leiderschap binnen het Toyota Production System:

• Mimiwokatamukeru (luisteren). Het topmanagement is echt bereid te luisteren naar medewerkers en het heeft de wil om van hen te leren.

• Kanshin sousa (interesse in de operatie). Het topmanagement heeft werkelijke interesse in de operationele problematiek.

005

• Genchi genbutsu (naar de werkplek). Genchi genbutsu is Japans

Organisaties die Lean als een systeem met leidende principes en het juiste

voor ‘teruggaan naar de bron’ om de waarheden te vinden die

type leiderschap weten in te bedden in de organisatie zijn de eerste fase

nodig zijn om correcte beslissingen te nemen, en om consensus en

van ‘Lean als het toepassen van instrumenten en technieken’ dan al lang

doelstellingen te bereiken. Het idee is dat als de (top)manager het

ontgroeid; ze zitten in de tweede fase van Lean-volwassenheid waarin

zelf niet direct gezien of ervaren heeft, dan is zijn kennis per definitie

ook op langere termijn structurele verbeteringen zijn behaald. Zodra

incompleet (vanwege de mogelijke ruis in het communicatiekanaal).

een organisatie een tijdje succesvol met Lean werkt, zal ze de behoefte

Daarom moet het (top)management naar de werkvloer (terug naar

gaan ervaren om ook Lean in de keten te gaan toepassen en zullen ze

de bron) om daar zelf te observeren en de problematiek te ervaren.

zich willen ontwikkelen buiten de traditionele organisatiegrenzen. Niet

• Nebari tsuyosa (volhardendheid). Het management heeft een

alleen zullen ze van hun toeleveranciers eisen dat zij ook volgens de

bepaalde mate van volhardendheid en laat zich niet zo snel bij

Lean-principes werken, maar ze zullen ook proberen hun klanten te

tegenslagen uit het veld slaan. Het doorvoeren van Lean betekent

overtuigen om Lean te gaan (samen)werken. Zodra de keten is afgeslankt,

immers voor velen een nieuwe manier van werken en ander gedrag.

zal men leniger en flexibeler willen worden, hetgeen ook wel agile of

Diverse barrières moeten worden overwonnen om in een situatie te

wendbaar organiseren wordt genoemd. We zitten dan in de derde fase

geraken waarbij de hele organisatie continu streeft naar perfectie.

van Lean-volwassenheid.

Sterker nog, bij het invoeren van Lean gaat weleens iets mis, verloopt iets niet volgens plan of vallen de verbeteringen tegen; het management moet dan niet te snel opgeven of juist medewerkers

In welke fase opereert uw organisatie?

onder druk zetten, maar het moet de organisatie op sleeptouw nemen,

Prof.dr.ir. Marcel van Assen

stabiliteit en vertrouwen geven en een oplossingsrichting bieden.

Professor of Operational Excellence – TiasNimbas Business School

• Gyakusetsu (paradox). Het management weet om te gaan met diverse managementparadoxen. Een van de belangrijkste managementparadoxen is de ogenschijnlijke tegenstelling tussen het sterk vasthouden aan de standard operating procedure (de best -practice als norm) en het bieden van ruimte om te experimenteren om de huidige norm uit te dagen om verbeteringen te vinden: vrijheid in gebondenheid.

006

Adviseur & trainer – OpX-Instituut / FactFactorY Contact: [email protected]

ES Elektro en EPLAN Electric P8:

de power combinatie voor elektrotechnische engineering Voor moderne automatiseringsprojecten worden hoge eisen aan een volledige en kwalitatief hoogwaardige machine-/ installatiedocumentatie gesteld. Tegelijkertijd is er echter steeds minder tijd beschikbaar voor de engineering. De nieuwe versie van het EPLANplatform is precies op deze taakstelling gericht. Efficiënt engineeren en tegelijkertijd hoogwaardige en duidelijke documentatie genereren. EPLAN Electric P8 biedt innovatieve mogelijk-

hoe streng EPLAN het kwaliteitsniveau van

alle beschikbaarheid, prijzen en zelfs alterna-

heden op het gebied van engineering, documen-

uw documentatie bewaakt. Op die manier

tieven in een oogopslag in zijn project overziet.

tatie en beheer van elektrotechnische automati-

voorziet u de volgende processtappen van alle

Hierdoor kunnen de juiste componenten

seringsprojecten. Het automatisch genereren van

benodigde informatie vanuit de engineering

geselecteerd worden, met als groot voordeel

gedetailleerde analyses op basis van de schema's

– van de uniforme productontwikkeling tot

dat er tijdens de realisatie van het project

maakt als integraal onderdeel de uitgebreide

en met productie, montage, inbedrijfstelling,

geen onnodig vertragende factoren optreden.

documentatie compleet en voorziet de volgende

onderhoud en reparatie.

Uiteraard zijn er ook verschillende koppelingen mogelijkheden met uw ERP-systeem.

projectfasen zoals productie, montage, inbedrijfstelling en service van de benodigde gegevens.

Concentratie op het wezenlijke

Engineerings-gegevens uit andere projectgebie-

U kunt zich op uw engineeringstaken concentre-

Internationaal genormeerd en uniform

den kunnen via interfaces van de CAE-software

ren terwijl EPLAN zich om het consistente beheer

gelokaliseerd

worden uitgewisseld en garanderen zodoende

van de projectgegevens bekommert. Dat ontlast

EPLAN Electric P8 ondersteunt met dienover-

uniformiteit en integratie gedurende het gehele

u, zodat u uw hoofd en handen vrij hebt om

eenkomstige stamgegevens en modelprojec-

productontwikkelingsproces.

snel en kwalitatief hoogwaardige machine- en

ten internationale normen zoals IEC, NFPA, de

installatiedocumentatie te kunnen produceren.

Russische GOST- of de Chinese GB-norm.

In de engineering heeft elke werkwijze in bepaalde

Variantentechniek – innovatief, krachtig,

ES Elektro en EPLAN Electric P8:

engineeringsfasen zijn voordelen. Of het nu om

overtuigend

het uitwerken van eerste grafische machine-/

Hergebruik

U bepaalt de werkwijze de power combinatie voor elektrotechnische en

standaardisering

zijn

de

engineering.

installatieoverzichten, het opstellen van schema's

centrale begrippen voor blijvende tijdbespa-

Daag ons uit om u te overtuigen van deze

of het los van de grafische verwerking vastleggen

ring. Schemamacro's waarmee eenvoudig

krachtige samenwerking, dan realiseren wij

van projectinformatie in de databank gaat. U

deelschakelingen kunnen worden gemaakt,

samen met u een aantoonbare hoge besparing

bepaalt welke werkwijze voor u het efficiëntst is.

versnellen uw engineeringsproces. EPLAN

op uw tijd en engineeringskosten.

EPLAN zorgt onafhankelijk van uw aanpak voor

Electric P8 gaat consequent nog verder:

doorlopende consistentie in de projectgegevens.

deelschakelingen (macro's) kunnen grafische varianten, verschillende weergavetypen en

Projectdocumentatie – kwantiteit en kwaliteit

voor gedefinieerde waarde tabellen bevatten.

Met uitgebreide en individueel configureerbare controleprocedures controleert u met

Koppelingen met ES Elektro

één muisklik de documentatie op de door

De nieuwe samenwerking tussen EPLAN en ES

u gedefinieerde kwaliteitseisen. U bepaalt

Elektro zorgt er voor dat uw engineer real-time

007

Excellence in operations bij IHC Merwede

‘Making you succeed’ in de praktijk IHC Merwede sloot begin dit jaar een Service Level Agreement af met itsme. Beide bedrijven maakten hierin afspraken over het leveren van elektrotechnische en mechanische producten en aanverwante diensten volgens het proces ‘Excellence in Operations’.

IHC Merwede is een wereldspeler van formaat. Het bedrijf ontwikkelt, bouwt en onderhoudt technologisch hoogwaardige schepen en materieel voor de bagger-, natte mijnbouw en offshoremarkt. Klanten zijn vooraanstaande baggerbedrijven, olie- en gasconcerns, offshore, contractors en overheden. Wereldwijd werken er zo’n 3000 mensen bij IHC Merwede. In Nederland is IHC Merwede uitgesplitst in werkmaatschappijen. Consultant Ad Geilings van AdBri Consultancy werkt als projectleider bij IHC Merwede. Hij kreeg de opdracht om het inkoopproces bij de IHC Merwede-businessunits in Nederland voor routineproducten te stroomlijnen en te verbeteren volgens Excellence in Operations. Ad: “Veel bedrijven focussen bij inkoop vooral op prijs. Maar juist op het gebied van efficiëntie zijn grote stappen te maken. Door ordertijd, kosten, administratieve stromen, voorraden en leveranciers te reduceren bijvoorbeeld. De overeenkomst tussen IHC Merwede en itsme is daar een prachtig voorbeeld van.” Hoe past Excellence in Operations binnen lean?

Projectleider Excellence in Operations Ad Geilings: “Het gemiddelde bedrijf is

Ad legt uit: “Bij lean gebruik ik vaak de metafoor van een estafette.

per inkooporder twee uur kwijt. Ook voor orders van twee euro. Dat kan beter.

Het estafettestokje is het product dat van start naar finish wordt

Bij Excellence in Operations focussen we op inkoop en optimaliseren we de

gebracht. Hoe vaker dat stokje moet worden doorgegeven, hoe meer

operationele bedrijfsvoering.”

kans er is op fouten. Ook de afstand van het parcours speelt een rol. Is het productieproces heel lang? Dan is de kans dat het stokje valt veel groter. De vraag is natuurlijk: hoe verbeteren we het parcours en de

Helder formuleren van doelen

verbindingen? Oftewel: hoe kunnen we efficiënter, sneller en met minder

In maart vorig jaar ging Ad als projectleider aan de slag voor alle

kosten betrouwbare producten leveren die onze klanten nodig hebben?

IHC Merwede-werkmaatschappijen in Nederland om Excellence in

Bij Excellence in Operations – door mij afgekort als ExO – kijken we naar

Operations uit te voeren. “Het routinematige segment is de grootste

het inkoopproces binnen de gehele supply chain. Dit kun je zien als

last van de organisatie, heeft de grootste hoeveelheid orders en het

voorbereiding op het lean inrichten van alle processen. Een preferred

minste effect op de winstgevendheid”, zegt Ad. “Cruciaal bij de start van

supplier – in dit geval itsme – kan hierin een belangrijke rol spelen met

dit project was het formuleren van de doelstellingen, het moest voor

oplossingen als kitting en VMI (Vendor Managed Inventory)-systemen.”

iedereen heel helder zijn wat we precies wilden bereiken.”

008

Bij ExO spelen alle afdelingen die te maken hebben met het inkoopproces een rol. Dat kwam duidelijk naar voren in de analysefase. Ad: “We analyseerden het proces van inkoop bij de vijf grootste IHC Merwedeunits. Gemiddeld bestaat ieder proces van inkoop in het routinesegment uit 51 stappen. Van de collega die aan het bureau komt met ‘ik heb wat nodig’ tot aan het betalen van de factuur. We rekenden precies uit hoeveel minuten men per stap nodig had. De onderlinge verschillen leverden meteen interessante discussies op tussen de units onderling: waarom heb jij maar 2 minuten nodig om de factuur te betalen en wij 8 minuten? Het mooie van ExO is dan ook dat het mensen bij elkaar brengt. Magazijnmensen gaan met elkaar om de tafel, technische diensten komen bij elkaar over de vloer en financiële mensen kijken in elkaars proces: hoe pak jij dit aan en wat kan ik van jou leren?”

Tips voor Excellence in Operations

• Formuleer eerst heel duidelijk wat u als organisatie wilt bereiken en maak daarna een heldere analyse van de huidige

Doe waar je goed in bent “De volgende stap is dan eigenlijk heel simpel”, stelt Ad. “Besteed een aantal van die stappen uit. Zoek partners waar je op een efficiënte manier mee kunt samenwerken.” IHC Merwede koos voor samenwerking met

gang van zaken.

• Concentreer u op uw corebusiness en besteed andere zaken uit aan specialisten.

• Veranderingen in de organisatie kosten tijd. Ga stapje voor

itsme. Een aantal IHC Merwede-business units had al goede ervaring met

stapje en laat medewerkers zelf de voordelen en winst ervaren.

itsme, maar doorslaggevend was het feit dat er zowel elektrotechnische

• Schakel hulp in van buiten om procesverbetering te begeleiden. • Stel bij alle stappen de vraag: is dit beter voor onze klant?

als mechanische componenten geleverd konden worden. Ook na gesprekken met andere partijen kwam itsme er als beste uit. Door te werken met een VMI-systeem dat door itsme beheerd wordt, bespaart IHC Merwede gemiddeld 85 procent in tijd op een ordertraject. Bij een zelfscansysteem is dat ongeveer 40 procent. “Alle partijen doen waar zij goed in zijn. itsme levert producten en zorgt dat er relevante voorraad is, in het eigen distributiecentrum of op locatie bij IHC Merwede.” ExO gaat vooral over mensen “De samenwerking verloopt tot nu toe prima, al kunnen we nog wel een aantal stappen maken. Voor itsme is het extra complex dat IHC Merwede uit meerdere werkmaatschappijen bestaat. Bovendien is het een projectorganisatie. Bepaalde materialen zijn voor de bouw van een schip maar tijdelijk nodig. Ook binnen IHC Merwede moet men wennen aan deze nieuwe werkwijze. Daarom pakken we het ook stapsgewijs aan. ExO gaat niet alleen over processen, maar vooral over mensen. En verandering heeft tijd nodig. Ik ben trots op de stappen die we samen hebben gezet.

Directies van IHC Merwede en itsme ondertekenen de Service Level

Er is enorm veel werk verzet door alle partijen. Ik had vorig jaar om deze

Overeenkomst. Van links naar rechts: Arjen Smidt, Regio Directeur itsme ES

tijd nog niet kunnen denken dat we nu al zo ver zouden zijn.”

Elektro; Jan Willem Bos, Director Supply Chain Management bij IHC Merwede; Frans Lunenborg, Supply Chain Manager bij IHC Dredging; Gert-Jan de

Tot slot: het grootste voordeel?

Haas, Directeur itsme Hoogland-Mennens; Sander Korving, Director Global

“Omdat IHC Merwede het voorraadbeheer uitbesteedt aan itsme, werkt

Sourcing IHC Parts & Services; staand: Ad Geilings.

men vele malen efficiënter, waardoor er meer tijd is binnen de organisatie om te focussen op de klant. Er is meer ruimte voor commerciële activiteiten, initiatieven en innovaties. Kortom, meer tijd om geld te verdienen en succesvol te worden en te blijven.” www.ihcmerwede.com | www.adbri.nl

009

BAT Niemeyer realiseert

tijdwinst en veiligheid Met ABB Jokab Safety-veiligheidsproducten British American Tobacco (BAT) Niemeyer in Groningen investeert volop. Bij alle nieuwe investeringen speelt veiligheid een belangrijke rol. Het bedrijf kiest voor de veiligheidsproducten van ABB Jokab Safety. Arthur Cooke (Technisch Vertegenwoordiger ES Elektro) praat met Geert Zeef van BAT Niemeyer en Nico van Koppen van ABB over de voordelen van deze producten.

British American Tobacco is een wereldwijde producent van sigaretten.

Safety first

In de fabriek in Groningen wordt tabak geproduceerd voor twee

“Waar we tegenaan lopen? De nieuwe machines worden geproduceerd

toepassingen: ‘Roll your own’ (shag) en ‘Make your own’ (om hulzen

door verschillende machinebouwers, maar moeten in onze fabriek wel

te vullen). Geert Zeef, Project Engineer Industrial Automation bij BAT

allemaal op elkaar aansluiten. Dat kan zeker op het gebied van safety een

Niemeyer, over de recente investeringen: “Sinds twee jaar loopt het

lastig verhaal zijn. Iedere machinebouwer bouwt zijn machine met zijn

Project Masterplan. Hierbij vervangen we negentig procent van de

eigen noodstop, wij zien meerdere machines samen als één productielijn.

machines op de afdeling ‘voorbereiding shag’. Een gecompliceerd

Een centraal noodstopcircuit is dan cruciaal. Want bij een calamiteit moet

en lastig traject aangezien de fabriek uiteraard gewoon door moet

de gehele lijn stoppen, niet alleen één machine. Daarom kozen we voor

blijven draaien. We vervangen machines stukje bij beetje. Daarnaast

de veiligheidsproducten van ABB Jokab Safety. Hiermee kunnen we dit

investeerden we in een aantal nieuwe (verpakkings)machines zodat we

gemakkelijk en snel realiseren.”

de productie kunnen opvoeren. Met deze machines zijn we momenteel in de testfase.”

Anders dan traditionele systemen Jokab is van oorsprong een Zweeds bedrijf. In 2010 nam ABB dit bedrijf met innovatieve machinebeveiligingssystemen over. Sales Engineer Nico van Koppen van ABB vertelt waarom ABB Jokab Safety uniek is. “Het is anders dan de traditionele systemen. Met dit veiligheidssysteem koppel je tot wel dertig veiligheidscomponenten in serie op één veiligheidsrelais. Componenten zijn onder andere noodstop- en bedieningselementen, veiligheidssensors, schakelaars en vergrendelingen, lichtgordijnen enzovoorts. Alles op het gebied van machineveiligheid is met ABB Jokab Safety te groeperen. Daarbij kunnen de veiligheids-PLC’s (Pluto’s genoemd) met elkaar communiceren. Hiermee is een compleet netwerk van veiligheidscomponenten te realiseren. Omdat alles op één lus zit, is er veel minder bedrading. Dat scheelt ruimte in de kast en maakt het bedraden van componenten heel gemakkelijk.”

010

Ook storingzoeken is eenvoudig met ABB Jokab Safety. Nico: “Alle

componenten op voorraad te hebben, één of twee verschillende soorten

componenten zijn voorzien van een led die groen of rood knippert.

Pluto’s is meestal al voldoende. ABB Jokab Safety is te gebruiken in

Hiermee zijn op een visuele manier fouten en storingen in de lus snel te

combinatie met producten van andere fabrikanten, waarbij ik wel moet

detecteren. Daarnaast heeft elk component zijn eigen informatiesignaal,

zeggen dat communicatie met safety-PLC’s van andere fabrikanten nog

zodat op een beeldscherm precies te zien is waar de storing zit. ABB Jokab

in ontwikkeling is.”

Safety voldoet bovendien aan de hoogste veiligheidsnormen: PLe en SIL3.” Conclusie Eenvoudig en zeer betrouwbaar

Arthur: “Mogen we stellen dat ABB Jokab Safety een uniek product

Bij BAT Niemeyer werken ze inmiddels een aantal jaar met de ABB

is waarmee eenvoudig, snel en met minder kastruimte een

Jokab Safety-producten. Geert is er erg over te spreken. “Het is zeer

machinebeveiligingssysteem is te bouwen?” Geert knikt: “Ik zou echt

betrouwbaar, er zijn zelden storingen en dat geeft rust in de organisatie.

geen verbeterpunten weten, wij zijn zeer tevreden en ik kan deze

Dat was vroeger wel anders. Maar het grootste voordeel vind ik toch

producten alleen maar aanbevelen.”

wel de eenvoud. Er zijn geen trainingen nodig om te leren hoe je ermee om moet gaan, het werkt gewoon. Wat ik ook een pre vind: de oudere producten communiceren nog prima met de nieuwe onderdelen die we aanschaffen. Dat vind je niet bij ieder merk terug. De support van

Waar komen de namen Pluto, Tina, Adam, Eva en Vital vandaan?

ABB is zeer goed, ik kan Nico altijd bellen of mailen met vragen, hij

Typerend voor ABB Jokab Safety zijn de bijzondere benamingen.

reageert meteen. We hoeven weinig materiaal op voorraad te hebben

Nico van Koppen legt uit waar die vandaan komen: “Toen Jokab

want het gaat niet snel kapot.” Arthur van ES Elektro vult aan: “En mocht

de veiligheids-PLC introduceerde was dat de kleinste op de markt.

het zo zijn dat jullie toch snel iets nodig hebben, dan regelen we via de

De planeet Pluto werd toen gezien als de kleinste planeet van ons

24-uursservice van ES Elektro dat het binnen een paar uur ter plekke is.

zonnestelsel, vandaar dat dit product Pluto werd genoemd. Een

Dag en nacht. Overigens is ES Elektro met BAT Niemeyer in gesprek over

Tina is een adapter die het pulssignaal omdraait. In het Engels is

het overnemen van het voorraadbeheer door te werken met een VMI-

omdraaien ‘turn’. We kennen allemaal Tina Turner, daar komt dus

systeem. Dat maakt het voor jullie straks nog gemakkelijker, je grijpt dan

de naam Tina vandaan. De Adam en de Eva zijn het mannelijk en

nooit meer mis.”

het vrouwelijk deel van de deurschakelaar die in elkaar vallen. Tot slot de Vital, die naam komt van ‘vitaal’, omdat dit relais de pulse, de

Tijdwinst op meerdere onderdelen van de machinebouw

hartslag, van het systeem doorgeeft.”

Hoe sluit ABB Jokab Safety aan bij lean manufacturing? Nico: “Het grootste voordeel is tijdwinst. Omdat het een eenvoudig systeem is, gaat installeren sneller. Er is minder bedrading en dus minder kastruimte nodig, veel componenten worden aangesloten door middel van M12-connectoren – plug & play – en een storing is heel snel gevonden. Daarnaast is het niet nodig om heel veel verschillende soorten

011

Bespaar op onvoorziene uitgaven door ‘end-of-life’ productiemiddelen

Gepland onderhoud is

vele malen goedkoper dan een onverwachte reparatie Vraagt u uzelf af waarom bij een groot onderhoud de distributieriem van uw auto bij 80.000 km wordt vervangen? Wellicht niet omdat het al echt nodig is maar dat het wachten op problemen u een veelvoud aan geld gaat kosten en stilstand altijd op een tijdstip komt dat u dit niet verwachtte. Dit wordt over het algemeen door iedereen als vanzelfsprekend ervaren. Hoe zit het dan met uw productiemiddelen?

Wat kost een productie stilstand?

Vervoerskosten: het geplande transport kan niet plaatsvinden en de

Een ongeplande productie stilstand zorgt voor extra kosten. Vaak

kosten van de wachttijd of de annulering zullen door de vervoerder

worden dit soort kosten in eerste instantie onderschat. Sommige kosten

minimaal voor een deel in rekening gebracht worden.

zijn ook niet direct merkbaar. Hieronder vindt u een opsomming van kosten die kunnen voorkomen bij een productie stilstand.

Spoedkosten voor reparatie: reserve onderdelen zijn met de hoogste spoed nodig. Vaak worden koeriersdiensten ingezet, rekent de

Salariskosten productie personeel: bij een storing staat het productie

leverancier behandelkosten en moet een monteur vanuit zijn reguliere

personeel stil. Loon wordt doorbetaald voor de niet productieve uren.

werkzaamheden vrijgemaakt worden.

Indien de productie moet worden ‘ ingehaald’, zal hier vaak een toeslag moeten worden betaald (overwerk).

Facilitaire kosten: een fabriek die stil staat moet nog steeds worden verwarmd, verlicht , beveiligd, etc..

Verlies van (half)product: bij een processtilstand bestaat de kans dat de betreffende batch niet kan worden verwerkt en als verloren beschouwd

Schade claims: indien er een leveringsverplichting is aan klanten, kan er

wordt. Bij het weggooien van het half fabricaat moet er ook rekening

een schadeclaim worden ingediend.

gehouden worden extra kosten, bijvoorbeeld afvalstoffenheffing. Reputatieschade: uw goede naam ondervindt schade door dit soort Schoonmaak- en opstartkosten: na het stilvallen van een productie

incidenten.

moet deze vaak grondig gereinigd worden. Vaak kan de opstart van een proces enkele uren tot zelfs enkele dagen in beslag nemen.

Verlies van klanten: indien klanten moeten uitwijken naar een product van de concurrent wordt de deur naar deze concurrent geopend.

012

Kunnen we het falen van een productiemiddel voorkomen?

Danfoss VLT® frequentieregelaars

Uitsluiten dat een productiemiddel zal falen is onmogelijk. De kans

De Danfoss VLT® frequentieregelaars

hierop kunnen we wel tot een minimum beperken. Dit kan op de

staan bekend om hun robuustheid.

volgende manieren:

Vaak worden deze gemonteerd en daarna vergeten omdat er nooit

Redundant uitvoeren

problemen zijn.

Indien een productieproces zo kritisch is dat deze niet uit mag vallen is

komt er ook aan de levensduur van

het aan te raden deze redundant (dubbel) uit te voeren. Dit is een dure

een Danfoss frequentieregelaar een

oplossing maar in sommige processen zeer wenselijk.

einde.

Onderhoudsplan of service contract

Uitfasering onderdelen voor VLT® 5000/6000/8000 serie

Zorg ervoor dat de belangrijke onderdelen in het proces regelmatig

Alle VLT® frequentieregelaars uit de series VLT® 5000/6000 en 8000 zijn

onderhouden worden en dat er voor de meest kritische onderdelen

ontworpen voor een levensduur van 10 jaar. De eerste frequentieregelaars

afspraken zijn gemaakt met betrekking tot benodigde reserve delen en

uit deze serie zijn in 1997 op de markt gekomen. In 2007 is Danfoss

responstijd van de service organisatie.

gestopt met het produceren van deze serie. De economische levensduur

Maar uiteindelijk

is dusdanig dat een reparatie vaak al niet lonend meer is. Vanaf april Vervangen van verouderde producten

2013 kan Danfoss geen reserveonderdelen meer bestellen voor

Als een product nieuw is zal deze over het algemeen het best presteren.

frequentieregelaars met een vermogen <90 kW. Door een laatste inkoop

Indien er fabricagefouten in dit product aanwezig zijn, het product

van onderdelen verwacht Danfoss tot eind 2013 te kunnen repareren.

tot zijn limiet wordt belast of er mogelijk aansluitfouten zijn, kan het voorkomen dat deze al na korte tijd defect raakt. Hierna komt een tijd,

Altijd een nieuwe frequentieregelaar beschikbaar

‘de operationele levensduur’, waarin het product exact werkt zoals

Voor alle frequentieregelaars is een nieuw model beschikbaar. Graag wil

verwacht. Na deze periode komt er een periode waarin producten gaan

Danfoss uw oude frequentieregelaar vervangen door een exemplaar uit

uitvallen doordat deze gewoonweg versleten zijn. De foutkans zal nu

de nieuwe serie. Om deze omschakeling te kunnen uitvoeren is goed

weer toenemen. Indien we deze foutkans uitzetten tegen de levensduur

nagedacht over de uitvoering en mogelijkheden. Voor iedere applicatie

ontstaat er een zgn. ‘badkuip kromme’.

is een oplossing. Door gebruik te maken van adapterplaten kan de nieuwe frequentieregelaar op dezelfde plaats gemonteerd worden. Door middel van bijvoorbeeld PROFIBUS adapters kan Danfoss in veel situaties

Systeemfalen storingsbadkuipkromme worden weergegeven

de nieuwe frequentieregelaar zo laten reageren alsof het de ‘oude’ is. U hoeft uw PLC software dus veelal niet te herschrijven. Danfoss VLT® Quick Exchange Training

Operationele levensduur

Storingsstilstand in %

De stilstandtijden badkuipkromme

Om ervoor te zorgen dat u probleemloos kunt overstappen naar de nieuwe serie heeft Danfoss haar partners opgeleid voor dit proces. Indien u deze migratie zelf wilt doen is dat ook mogelijk. Door de opleiding ‘Danfoss VLT® Quick Exchange Training’ te volgen bent u in staat om zelf de conversies te doen.

Technische levensduur Oplopende storingsstilstand bij ingebruikname en revisie van apperatuur

Uw oude frequentieregelaar is nog steeds geld waard. Laat u door uw

Technische storingen

ES Elektro contactpersoon informeren over de mogelijkheden en het

Materiaalstoringen en bedieningsstoringen

aanbod, geldig tot 1 september 2013.

Systeemstoringen

Dhr. Simon IJspeert, www.ijspeert.nl

013

Semtec en Eaton

TIJD WINST

Sluiten goed op elkaar aan SmartWire-DT staat bekend als slimme manier van bedraden. Minder complex dan conventionele bedrading, waardoor montage sneller gaat. Hoe werkt dit in de praktijk? Zijn er echt alleen voordelen? Signaal sprak met Peter Sillekens van Semtec en Erwin Ooyman van Eaton.

De industrie is continu op zoek naar

aansturing(24V DC) van de magneetschakelaars

toekomst gemakkelijk uit te kunnen breiden

betere, snellere en efficiëntere manieren

in de kabel geïntegreerd. SmartWire-DT koppelt

en het innovatieve karakter. Dat Eaton een

om machines te bouwen. Enerzijds om de

daarnaast analoge data uit het systeem terug

Amerikaans merk is, hielp natuurlijk ook mee,

groeiende concurrentie – onder andere

naar de gebruiker. Kortom: bediening, controle

het sluit prima aan bij wat ze daar gewend zijn.”

uit China – het hoofd te bieden, anderzijds

en communicatie in één enkel systeem. Ervaring van de engineer

omdat hoogopgeleide technici in het Westen steeds lastiger te vinden zijn. Fabrikant

In de praktijk

Eaton ontwikkelde hiervoor een innovatieve

Peter

van

ik met SmartWire-DT werkte, heb ik me er

oplossing:

bedrijf

Semtec, een engineering- en adviesbureau

vooraf goed in verdiept. Het systeem vraagt

belooft dat met dit product een tijds- en

uit Sevenum. Peter is werkzaam op het

een andere manier van denken. Dat begint

kostenbesparing

gebied van elektrotechniek, machinebouw

al bij de allereerste stap: het uitzoeken welke

en luchttechniek. Vorig jaar maakte hij voor

componenten je nodig hebt. Eaton levert

het eerst kennis met SmartWire-DT. “Een van

daarvoor een handig programma, SWD-Assist.

Hoe werkt SmartWire-DT?

mijn klanten bouwt een tiental stallen in de

Omdat in de kabel ook de voeding voor de

Kenmerkend is de 8-polige groene kabel,

Verenigde Staten voorzien van mestschuif­

componenten meegeleverd wordt, is het

de levensader van SmartWire-DT. De kabel

systemen. De machines en de besturing daarvan

belangrijk om precies te berekenen wat je

verbindt verschillende componenten (tot 99

moesten aan de Amerikaanse standaarden

nodig hebt. Het meeste werk zit dan ook

stuks) zoals drukknoppen, relais, motorstarters,

voldoen. Bovendien wilde de klant alles

in die eerste fase. Als de tekening klaar is,

softstarters, frequentieregelaars en schakelaars.

plug and play afleveren, zodat hij geen extra

rolt de materialenlijst eruit en is het kwestie

De SmartWire-DT gateway is eenvoudig te

technici mee hoefde te sturen. Ideaal dus om

van bestellen en aan de slag. Montage

integreren in verschillende PLC-programma’s.

hier SmartWire-DT te gebruiken. Ondanks de

en bedrading is heel makkelijk. Je knijpt

Het is ook mogelijk om de kabel direct in een

hogere prijs van het product wist ik de klant te

eenvoudig alle componenten op de juiste

kleurendisplay met geïntegreerde PLC te klikken.

overtuigen van de voordelen. Doorslaggevend

plaats aan de groene kabel. Ook testen gaat

Naast de datalijnen zijn de voedingsspanningen

daarin was het aantal te bouwen schakelkasten

snel. Als je opstart zie je binnen tien seconden

voor de elektronica en LED’s (15V DC) en de

met gelijke opzet, de mogelijkheid om in de

of alles goed werkt.”

SmartWire-DT. van

dertig

Het

procent

te

realiseren is.

014

Sillekens

“Omdat dit voor mij de eerste keer was dat is

directeur-eigenaar

“De voordelen?” Peter denkt even na. “Mijn

kwestie van inpluggen, terwijl bij conventionele

regelaars en EMS elektronische motorstarters.

ervaring is dat je er netjes en strak mee kunt

systemen technici soms uren of zelfs dagen

Volledig compatibel met het open ProfiDrive

bouwen. Bij seriematig werken kun je bepaalde

bezig zijn om alles te installeren. Ook aan de

2.0 protocol. Als belangrijke vervolgstap staat

componenten ook alvast prefabriceren. Dat

leverancierskant heeft het voordelen: met

de integratie van safetycomponenten. Eaton’s

vond ik erg handig. Nadat de hoofdstroom

relatief weinig componenten kun je heel veel

einddoel is een volledige integratie van alle

van de schakelkast gelegd was, was het

oplossingen creëren. De leverancier hoeft

stuurstroombekabeling binnen een installatie,

daarna eigenlijk alleen nog een kwestie van

niet veel verschillende componenten op

waaronder ook de signaalzuilen, sensoren en

inpluggen. Het ziet er netjes en overzichtelijk

voorraad te hebben, dat levert een flinke

hydraulische componenten.”

uit doordat er maar één kabel is in plaats van

voorraadreductie op.” SmartWire-DT is nu zo’n vijf jaar op de markt en

dikke kabelbundels. Het neemt minder ruimte in, al denk ik dat op dat laatste punt zeker nog

Wanneer en voor wie is SmartWire-DT

wordt inmiddels wereldwijd verkocht. Er is een

verbetering mogelijk is.”

interessant?

groei van meer dan zestig procent per jaar van

“Uiteraard bij grote volumes en complexe

nieuwe applicaties. “Het systeem is nog volop

Gemaakt voor lean automation

installaties”, zegt Erwin, “maar het is ook

in ontwikkeling, we werken intensief samen

Erwin Ooyman, Business Development Manager

aantrekkelijk voor klanten die veel waarde

met bekende fabrikanten als Wöhner, Hilscher

bij Eaton, legt uit waarom er bij dit product

hechten aan data. We zien dat data steeds

en Phoenix Contact en we luisteren goed naar

wordt gesproken over lean automation: “Het

belangrijker worden in de industrie nu

onze klanten om de juiste verbeteringen en

grootste voordeel van SmartWire-DT is de

de

uitbreidingen door te voeren.”

tijdwinst. Dat begint al in de engineeringfase; de

energiebesparing ligt. Koppelingen met de

engineer kan heel gemakkelijk met de hulp van

elektronische motorbeveiliging PKE of de NZM

onze software (SWD-Assist) op zijn scherm de

vermogensautomaat zijn hiervoor uitstekend

componenten naar zijn tekening slepen. Maar

geschikt. Inmiddels worden ook intelligente

de grootste tijdwinst ligt toch wel bij monteren,

componenten

bedraden, testen en in gebruik nemen. Op

softstarter opgenomen. Dit najaar verwachten

locatie bij de eindgebruiker is het alleen nog een

we de interface met de PowerXL frequentie-

focus

veelal

op

duurzaamheid

waaronder

Eaton’s

en

DS7

015

Jos van Bussel, directeur EVB Group:

‘Lean manufacturing levert ons heel veel op’ EVB Electrical Systems in Deurne maakt elektrische schakelkasten. Zes jaar geleden startte het bedrijf met lean manufacturing. En met succes. “Dankzij lean is de omzet van ons bedrijf de afgelopen jaren bijna verdubbeld”, aldus directeur Jos van Bussel.

Aanleiding voor het overstappen op lean manufacturing was de stijging van de kostprijs, vertelt Jos van Bussel. “We zagen zelf niet in waar dat aan kon liggen. We waren immers volledig geautomatiseerd, hadden goede inkoopprijzen en alle werknemers deden hun stinkende best. Toch besteedden we te veel uren aan de productie van iedere kast. Het gevolg: lange levertijden en te hoge kosten.” Jos schakelde de hulp in van adviesbureau Van Lente & De Vos (VLDV). Zij bekeken waar het productieproces verbeterd kon worden en adviseerden een andere manier van werken: geen push- maar pullproductie. Van push- naar pullproductie? Jos legt uit: “Vroeger produceerde één monteur een schakelkast van A tot Z. Hij voerde alle productiestappen zelf uit. Onze productieruimte stond vol met half afgebouwde kasten waar monteurs mee bezig waren. Iedere order die binnenkwam, werd direct in productie genomen (pushproductie). Onze monteurs konden lastig aangeven hoeveel tijd zij per kast nodig hadden. We hadden hierdoor ook te weinig overzicht. Nu is het heel anders. Tegenwoordig wordt iedere order door de hele keten ‘getrokken’ (pullproductie). We werken elke kast in één keer compleet af. Het product ‘reist’ langs de verschillende werkplekken waar de monteurs hun – vaste – montagewerkzaamheden uitvoeren. Dit is vele malen overzichtelijker. Het proces is goed te volgen en er zijn veel minder tussenvoorraden. Maar het grootste voordeel, dankzij het elimineren van verspillingen, is de tijdwinst: dat loopt op tot zo’n vijfentwintig procent Jos van Bussel, directeur EVB Group

016

per kast.”

Monteurs hebben hun vaste werkplek, de materialen liggen op pak-afstand.

Met een tablet wordt digitaal de urenregistratie bijgehouden.

Weg met alle verspilde tijd

toeneemt. De gestructureerde werkwijze en inrichting van de werkplaats

Jos vertelt enthousiast over de voordelen van deze lean werkwijze:

geeft letterlijk ruimte, we kunnen de komende jaren zelfs nog verder

“We werken even hard als vroeger, maar produceren veel sneller.

uitbreiden. Bovenal geeft het rust in de organisatie. Maar deze werkwijze

Vroeger ging er heel veel tijd verloren met het zoeken naar materiaal en

vraagt wel om een continue focus van alle medewerkers. Iedere dag

gereedschappen. Nu heeft alles een vaste plaats. Monteurs hoeven niet

opnieuw. Het moet vanuit de mensen zelf komen. Daarom blijven we ons

meer te zoeken, alles ligt op hooguit twee stappen lopen vanaf hun plek.

ook steeds focussen en verbeteren. Lean stopt nooit, het is een uitdaging

Op het pullbord zien we in een oogopslag wat er in productie is en in

om steeds weer nieuwe verspillingen binnen het bedrijf te vinden en hier

welke fase dit product zich bevindt. Via een speciale app houden we met

oplossingen voor te bedenken. Dat doen we samen met het voltallige

een tablet digitaal de urenregistratie bij. Krijg ik een telefoontje van de

personeel, inclusief het kantoorpersoneel. Want lean stopt niet bij de deur

klant, dan kan ik hem precies vertellen wanneer zijn kast klaar is.”

van de productieruimte, maar is verweven in ons hele bedrijf. Kortgeleden kregen we nog een training. Alle medewerkers kregen de opdracht om

Een werkplek als een operatiekamer

een maand lang verspillingen binnen het bedrijf te fotograferen. Met al

In de productieruimte zien we inderdaad de structuur van deze werkwijze

die foto’s gaan we een top vijf samenstellen van aan te pakken punten.

duidelijk terug. In het magazijn is met opschriften en foto’s duidelijk

Zo blijven we samen gefocust.”

aangegeven waar de materialen zijn. Ook staan er materialen klaar op projectkarren. Op een documenthouder is af te lezen of de set compleet is. In de productieruimte heerst rust. Monteurs hebben hun vaste

Over EVB

werkplek, gereedschap hangt op schaduwborden en de voorraden staan

Zesentwintig jaar geleden startte Jos van Bussel in zijn schuur

dicht bij de medewerkers. “Ik vergelijk onze werkplekken wel eens met

met het maken van kasten. Tegenwoordig is EVB in Deurne een

operatiekamers. De monteur is de chirurg en alle gereedschappen die hij

bloeiend familiebedrijf met zo’n veertig medewerkers en een eigen

nodig heeft moeten direct beschikbaar zijn, zodat hij kan doorwerken.

kantoor, magazijn en productieruimte. EVB Electrical Systems richt

Monteurs doen nu meer repeterend werk dan vroeger, maar ze vinden

zich op paneelbouw, industriële automatisering en utiliteit. Onder

dat niet erg. Sterker nog, zij zijn gespecialiseerd in hun eigen onderdeel

EVB Maintenance zijn service, beheer, inspectie en onderhoud

en doen het werk dat ze leuk vinden”, zegt Jos.

ondergebracht. Tot de opdrachtgevers behoren onder meer bedrijven en organisaties in de foodindustrie, de verpakkingsindustrie, de

“ES Elektro houdt onze voorraden op peil. Wekelijks komt een

chemische industrie, de koelindustrie en de afvalrecycling. Jos van

medewerker van ES Elektro de bakken van het 2BIN-systeem checken en

Bussel: “Ketendenken is de sleutel van ons succes. Dat zie je terug

aanvullen. We benutten zo de logistieke meerwaarde van de leverancier

in de relatie met onze leveranciers en onze klanten (onder andere

optimaal. Ook dat is belangrijk. Wij zijn als EVB een schakel in de totale

OEM’ers). De toegevoegde waarde creëren we samen. We verdiepen

supply chain. Alleen als we samenwerken in de keten, zowel met de

ons in het proces van onze klant en lossen eventuele problemen op

leverancier als met de machinebouwer, kunnen we meerwaarde bieden.

voordat de klant zich realiseert dat hij een probleem heeft.”

Dat is goed voor alle schakels in de keten, van fabrikant tot distributeur en van OEM’er tot eindgebruiker.” Lean stopt nooit “Lean manufacturing levert ons heel veel op. Kortere doorlooptijden en minder voorraden waardoor onze kostprijs daalt en onze liquiditeitspositie

017

In 2013 vindt u ons regelmatig op de beurs.

Komt u ook?

SEPTEMBER

NOVEMBER

DECEMBER

Technische Industriële Vakbeurs (TIV)

Technische Industriële Vakbeurs (TIV)

Elektro Vakbeurs

Van 3 tot en met 5 september zijn ES Elektro

Op 19, 20 en 21 november staan ES Elektro

Op 10, 11 en 12 december staat ES Elektro op

en Hoogland-Mennens aanwezig bij de TIV

en Hoogland-Mennens op de TIV in Venray.

de Elektro Vakbeurs in Hardenberg. Bent u

in Hardenberg. Deze beurs gaat in op alle

Tijdens deze beurs kunt u kennismaken met

benieuwd naar de laatste ontwikkelingen in

facetten van de technische industrie. Wilt u

allerlei aspecten van de technische industrie.

elektrotechniek of op zoek naar mogelijkheden

meer weten over industriële automatisering,

Wilt u meer weten over elektrotechnische

om uw proces (kosten)efficiënter in te richten?

opleidingsmogelijkheden, gereedschappen en

of werktuigbouwkundige mogelijkheden of

Wij gaan het gesprek graag met u aan!

materialen? Kom langs!

heeft u interesse in industriële automatisering en opleidingsmogelijkheden? Bezoek ons!

Elektrotechniek Van 30 september tot en met 4 oktober ontmoeten ES Elektro en Hoogland-Mennens u graag op de Elektrotechniek in Utrecht. Het gaat vandaag de dag om slimmere apparatuur die gebruiksvriendelijk, bedrijfszeker en energiezuinig is. Maak kennis met de laatste ontwikkelingen en innovaties. Wij staan paraat in de Jaarbeurs Utrecht!

018

ES Elektro en Hoogland-Mennens ontmoeten elkaar op

businesspark Noorderpoort Venlo Op 13 mei 2013 openden ES Elektro en Hoogland-Mennens de deuren van hun nieuwe pand op het businesspark Noorderpoort in Venlo. Hiermee werd de aftrap gegeven voor een bredere bediening door deze elektrotechnische en werktuigbouwkundige partijen aan de industrie in Limburg en Oost-Brabant.

ES Elektro is de grootste zelfstandige elektrotechnische distributeur

techniek en state-of-the-art producten en diensten, met unieke

van Nederland en marktleider in de toelevering van elektrotechnische

oplossingen, per situatie ontwikkeld. Nieuwe uitdagingen zijn nieuwe

componenten en bijbehorende diensten aan de industrie. De Venlose

kansen die niet uit de weg gegaan worden. Wij zijn er van overtuigd:

vestiging verhuist van de Buys Ballotstraat naar het businesspark om

itsme | Making You Succeed.

vanuit een grotere locatie samen met zusterbedrijf Hoogland-Mennens een totaalpakket aan elektrotechnische en mechanische ondersteuning

Op 20 september 2013 is de officiële opening van het nieuwe pand.

aan de industrie te bieden.

Wij kijken er naar uit kennis met u te maken!

Hoogland-Mennens kent een uniek brede combinatie in industriële

Noorderpoort 4 - 5916 PJ Venlo

toelevering van onder andere aandrijftechniek, gereedschappen en

ES Elektro

machines, bevestigingen en persoonlijke bescherming. Als allround

Telefoon: 077 - 321 27 27 | Fax: 077 - 354 72 00

leverancier van industrial supplies speelt Hoogland-Mennens een

E-mail: [email protected]

praktische rol bij een breed scala van industriële afnemers. Hoogland-Mennens Beide bedrijven maken deel uit van de internationale itsme-

Telefoon: 077 - 321 27 50 | Fax: 077-3212759

bedrijvengroep. itsme ondersteunt klanten pro-actief, met innovatieve

E-mail: [email protected]

019

Cursusnieuws

Systeemcursus Beckhoff PLC en TwinCAT

diverse praktische cursussen op het gebied van

itsme Industrial Automation start in het najaar

SIMATIC S7, STEP7 V5.5 en TIA Portal V12.

met Beckhoff cursussen. Het afgelopen jaar

• TIA Portal WinCC Professional Bestemd voor medewerkers die met TIA Portal WinCC SCADA Professional V12

is hard gewerkt om een training in de markt

Nieuwe cursussen TIA Portal V12

gaan werken. Bijvoorbeeld ontwerpers,

te zetten die goed aansluit bij de praktijk en

In de afgelopen periode is een aantal nieuwe

programmeurs en inbedrijfstellers.

voldoet aan de kwaliteitseisen van itsme; een

cursussen ontwikkeld voor het nieuwe Siemens

goed naslagwerk, praktische oefensystemen

software platform TIA Portal V12:

en laagdrempeligheid, waardoor de cursus ook zeer geschikt is voor service- en onderhoudsmonteurs.

ATEX en IECEx: Explosieveiligheid in praktijk In samenwerking met MTL Instruments organi-

• TIA Portal SIMATIC S7 Storingzoeken

seert itsme Industrial Automation op 25 en 26

Deze cursus is ontwikkeld voor

september weer een 2-daagse ATEX training

medewerkers met basiskennis van

over explosieveiligheid in de praktijk. De cursus

Na het volgen van deze 3-daagse cursus kan

TIA Portal die storingen in en rond

is hoofdzakelijk voor systeemontwerpers en

de cursist omgaan met de Beckhoff hardware

SIMATIC S7 PLC’s gaan oplossen en

projectleiders die verantwoordelijk zijn voor

en de TwinCat PLC Control en System Manager.

met het Siemens softwareplatform

het ontwerpen en specificeren van explosievei-

De cursist is in staat om een project te maken,

TIA Portal gaan werken. Bijvoorbeeld

lige instrumentatie, alsmede voor technici die

hardware en software te testen, Cross Reference

programmeurs, installateurs en

betrokken zijn bij explosieveilige technieken.

uit te voeren en basisfuncties te programmeren.

service- en onderhoudsmedewerkers

De cursus vindt plaats bij ES Elektro vestiging

of andere PLC-gebruikers.

Wateringen.

De eerste cursussen starten op 12 november.

• Update from WinCC SCADA V7 to TIA

Voor inhoudelijke cursusinformatie, cursusdata

Nieuwe cursuslocatie ES Elektro Venlo

Portal WinCC

en inschrijven verwijzen wij u naar onze website

Na de zomervakantie maken we een start met

Bestemd voor ervaren WinCC Scada V7

www.itsme.eu

trainingen in de nieuwbouw van ES Elektro en

gebruikers die met TIA Portal WinCC

Hoogland-Mennens in Venlo. Dankzij de goede

SCADA V12 gaan werken. Bijvoorbeeld

cursusfaciliteiten zijn we nu ook in staat om

ontwerpers, programmeurs en

onze relaties in de regio Venlo te voorzien van

inbedrijfstellers.

020

Schrijf in voor onze nieuwe cursussen! itsme Industrial Automation heeft een aantal nieuwe cursussen toegevoegd aan haar uitgebreide cursusprogramma. Module

Cursus

Dagen

Prijs

Locatie

Datum

ATEX-IECEx

Explosieveiligheid in de praktijk

2

€ 495,00

Wateringen

25 t/m 26/09/2013

BECKHOFF

Systeemcursus Beckhoff en TwinCAT

3

€ 1040,00

Raamsdonksveer

12 t/m 14/11/2013

MIT-IQWORKS

Mitsubishi systeemcursus IQ-Works

3

€ 1200,00

Raamsdonksveer

02 t/m 04/12/2013

NEN3140VOP

NEN 3140 Voldoend Onderricht Persoon LS

3

€ 835,00

Woerden

24 t/m 26/09/2013

S7-BASIS(D)

Basis S7 in SIMATIC S7-300/400

2

€ 650,00

Hagen (D)

09 t/m 10/09/2013

S7-SAFETY

S7-300/400 Safety

2

€ 875,00

Almere

02 t/m 03/10/2013

S7-SERVICE(D)

S7-300/400 Störungssuche und Instandhaltung S7

2

€ 695,00

Hagen (D)

26 t/m 27/09/2013

S7-SYSTEM(D)

S7-300/400 Systemkurs

3

€ 1040,00

Hagen (D)

20 t/m 22/11/2013

TIAP-BASIS

TIA Portal SIMATIC S7 Basis

3

€ 995,00

Raamsdonksveer

09 t/m 11/09/2013

TIAP-SCADA-UP

Update from WinCC SCADA V7 to TIA Portal WinnCC

3

€ 1350,00

Almere

04 t/m 06/11/2013

TIAP-SERVICE

TIA Portal SIMATIC S7 Storingzoeken

2

€ 735,00

Raamsdonksveer

25 t/m 26/09/2013

TIAP-UPDATE

Update cursus STEP7 v5 naar TIA Portal

2

€ 735,00

Raamsdonksveer

23 t/m 24/09/2013

TIAP-1200

TIA Portal SIMATIC S7-1200 Introductiecursus

1

€ 310,00

Raamsdonksveer

12/09/2013

Alle prijzen zijn exclusief BTW - Een cursus dag duurt van: 09.00 tot 16.00 Voor de andere cursussen verwijzen wij u graag naar onze website: www.itsme.eu/opleidingen Of scan de QR-code en ontdek welke cursussen itsme Industrial Automation u te bieden heeft!

021

Compacte veiligheidsrelais (PNOZmulti Mini)

met temperatuurbereik

Pilz heeft na het succesvolle veiligheidsrelais PNOZmulti haar assortiment aangevuld met een compact veiligheidsrelais met temperatuurbereik. De PNOZmulti Mini is een compacte, configureerbare veiligheidsrelais die meer dan twee veiligheidsfuncties kan bewaken en onafhankelijk is van de gebruikte standaardbesturing. De PNOZmulti Mini is met zijn breedte van

of USB-poort. Ook heeft het veiligheidsrelais een

45 mm zeer compact en lijkt verder sprekend

vervangbaar programmageheugen en bedraagt

op de PNOZmulti. Wel is het zo dat de bekende

de voedingsspanning 24 V DC. Tot slot voldoen

PNOZmulti in sommige gevallen tot wel acht keer

de basismodulen aan Performance Level (PL) e

uitbreidbaar is en de nieuwe PNOZmulti Mini

en Safety Integrity Level (SIL) CL3, net als de

niet. Als je echter kijkt naar de compactheid van

betrouwbare PNOZmulti.

de PNOZmulti Mini is deze erg nuttig, mits de uitbreiding niet nodig is.

Het veiligheidsrelais PNOZmulti is al 10 jaar het meest betrouwbare veiligheidsrelais van Pilz.

Nieuw is de basismodule met temperatuurbereik

Mogelijke

toepassingsgebieden

(PNOZ mm0p-T), onderdeel van de PNOZmulti

PNOZmulti

zijn:

Mini familie. Deze kan worden ingezet voor een

machinebouw; kuntsstofverwerkingsmachines;

algemene

van

de

installatie-

verpakkingsmachines;

en

bereik tussen -25 en 60 graden. Temperatuur-

lasermachines;

regulerende maatregelen vervallen zo. Daarnaast

cellen; druk- en papierindustrie en vele andere

robot-

is hij bestendig tegen condens en bepaalde

branches.

schadelijke gassen, wat hem multi-inzetbaar maakt. Deze PNOZ mm0p-T heeft 20 ingangen, waarvan er 8 als standaard uitgang geconfigureerd kunnen worden met de softwaretool PNOZmulti Configurator. Dit kan via chipkaart

022

De PNOZmulti Mini

Betere verlichting, betere prestaties Philips verlichtingsoplossingen zijn gericht op de drie zaken waar het in het industrievakgebied het meest om draait: verbeteren van de energie-efficiëntie, verhogen van de productiviteit en het veiliger maken van uw productieprocessen.

Met betere verlichting kunnen prestaties verbeterd worden door het

Maxos LED Industry/TTX LED Industry

versnellen van de taakuitvoering en het beperken van foutpercentages.

Innovatieve, retrofit oplossing levert ideale lichtopbrengst

Ook levert goede verlichting een positieve bijdrage aan veiligheid, ongeval-

De Maxos LED Industry/TTX LED Industry is een speciaal ontwikkelde

percentages, verzuim, algemene gezondheid en welzijn.

LED-verlichtingsoplossing en kan op bestaande Maxos en TTX draagprofielen gemonteerd worden. Het vervangen van uw oude

Gezamenlijke ontwikkeling

lichtlijnen gaat heel eenvoudig: u verwijdert de oude armaturen en

Ons doel is samen te werken aan het creëren van nieuwe verlichtings-

klikt de LED-modules erin. Door het toepassen van LED kunt u tot 60%

oplossingen die extra waarde kunnen toevoegen aan uw activiteiten.

besparen op de energiekosten en tot wel 50% op onderhoudskosten.

Wij verschaffen u toegang tot de nieuwste technologieën, meer dan

Daarnaast verhoogt u het veiligheidsgevoel van uw werknemers door

een eeuw verlichtingskennis en een toegewijd team van experts die u

het toepassen van helder wit licht in uw productieruimten.

kunnen helpen bij het realiseren van uw ideeën. Daarnaast kunnen wij u helpen bij het ontwikkelen van nieuwe ideeën die uw klanten een

De voordelen voor u zijn:

voorsprong bieden in duurzaamheid en nieuwe niveaus van energiebe-

• Lagere onderhoudskosten • Lagere energiekosten • Minder downtime van uw productieproces • Korte terugverdientijd

sparing mogelijk maken. Met onze gezamenlijke inspanningen kunnen we problemen oplossen en kansen creëren die de toekomst van industriële verlichting kunnen veranderen.

(afhankelijk van aantal branduren en energieprijs) Nu gemakkelijk overstappen op LED-verlichting? De industriesector is voorzien van kilometers lichtlijnen met conventionele TL-verlichting. Deze lichtlijnen bieden u en uw klanten nu de mogelijkheid om gemakkelijk over te stappen op innovatieve en energiezuinige LED-verlichting. Schakel nu over, want betere verlichting zorgt voor betere prestaties!

023

Multicolor signalering met USB aansluiting Schneider Electric, wereldmarktleider op het gebied van “bediening & signalering” introduceert nieuwe multicolored LED signaalkolommen voor gebruik in combinatie met de Magelis schermen.

USB aansluiting en eenvoudig instelbaar

van een vast licht valt een knipperend signaal-

De XVGU signaalkolommen zijn via USB op de

element extra op en trekt de aandacht van de

HMIGT en HMIGTO aan te sluiten en kunnen

operator zodat hij kan interveniëren.

een alarm van een scherm versterkt in een ruimte weergeven (zoemer tot 85dB). Zowel

Harmony familie

de LED kleur (rood, groen, oranje en blauw)

De XVGU signaalkolommen zijn een uitbrei-

als verlichting (vast of knipperend) en toon

ding op het bestaande Harmony signalerings-

(hoogte en patroon) zijn vrij instelbaar via de

aanbod van Schneider Electric. De reeksen XVB

Vijeo designer of SoMachine software.

(70mm) en XVP (45mm) kennen een modulaire opbouw en kenmerken zich door een hoge

Audiovisuele waarschuwing in 360°

robuustheid en waterdichtheid (IP67). De

De XVGU signaalkolommen zijn opgebouwd

zwaailampen XVR (84, 106, 120 en 130mm

uit 3 optische elementen en een geintegreerde

diameter) en sirene’s XVR (meerdere tonen tot

zoemer die gebruikt worden om de toestand

106db) zijn met name geschikt voor rumoerige

van de machine op afstand (tussen 5 en 100m)

omgevingen.

weer te geven. Ze stellen de operator in de mogelijkheid meerdere taken te vervullen en tegelijkertijd (op afstand) op de hoogte te blijven van de toestand van een machine of proces dat bewaakt dient te worden. Intuïtieve markering Ook de nieuwe signaalkolommen beantwoorden aan de IEC 60204-1 norm (veiligheid van machines) zodat de signalen gemakkelijk te interpreteren zijn : rood = gevaar, geel/ oranje = abnormaal, groen = normaal, blauw = verplichting, wit = bewaking. Ten opzichte

024

Hoogwaardige Slijpoplossingen Bij Saint-Gobain weten we veel over slijpmiddelen. Met behulp van onze technische expertise en kennis die wij gedurende vele jaren opgedaan hebben, in het produceren en ontwikkelen van doorslijp- en afbraamschijven, vlaklamellen, fiberschuurschijven, finish en polijstproducten voor de metaalindustrie bieden wij u onze hoogwaardige oplossingen voor de metaalindustrie met toepassing van een haakse slijper.

Praktische oplossingen

Met als gevolg een overzicht met praktische

De metaalbewerkingsindustrie kent gemiddeld

oplossingen voor het bewerken van metaal,

8 belangrijke slijpprocessen. Saint-Gobain biedt

RVS en aluminium.

voor elk slijpproces de juiste oplossing.

Het RAG systeem biedt u dus oplossingen voor de 8 belangrijke slijpprocessen door middel van:

In de metaalbewerking wordt veel gebruik gemaakt van haakse slijp-machines. Om het gebruik van een haakse slijpmachine zoveel mogelijk te optimaliseren geeft Saint Gobain aanbevelingen, tips en advies voor een meer productief en winstgevend rendement. Dit doen ze door middel van het RAG (right angle grinder) systeem of met de Nederlandse

• Echte oplossingen voor diverse behoeften en vereisten

• Efficiënte en unieke productinnovaties, waaronder de nieuwe Vortex technologie

• Een keus uit een hoogwaardig en economisch productaanbod

• Een stappenproces voor praktische slijpoplossingen

benaming “Hoogwaardige Oplossingen voor Haakse slijpers”.

Door middel van een toepassingsmatrix wordt op een eenvoudige wijze uitgelegd welk

De volgende opeenvolgende bewerkingen/

product nodig is voor welke bewerking.

slijpprocessen werden onder de loep genomen: 1. Doorslijpen

Samen met Saint Gobain bieden wij u de

2. Grof verspanen

mogelijkheid doormiddel van deze technisch

3. Verspanen

hoogwaardige producten uw slijpproces te

4. Matteren & verfijnen

optimaliseren en te verbeteren.

5. Ontbramen 6. Voorbehandelen en reinigen van het oppervlak

Meer informatie? Uw Hoogland-Mennens contactpersoon informeert u graag en komt

7. Finishen

indien gewenst met de technisch adviseur van

8. Polijsten

Saint Gobain op bezoek.

025

CASM-cilinders

het gamma van elektrische, servogestuurde cilinders De elektromechanische oplossing als alternatief voor persluchtcilinders

Elektromechanische oplossingen zijn vaak een

Leverbaar in een uitvoering met kogel- of

Voordelen

betere keuze omdat ze gemiddeld een 12 keer

trapeziumspindel en in verschillende maten en

hogere efficiency hebben in vergelijking tot

slaglengten, kunnen de CASM-cilinders worden

pneumatiek. De elektromechanische oplossing

ingezet voor een grote verscheidenheid aan

bewijst haar winstgevendheid door een

toepassingen.

• Tot 90% besparingen op energiekosten • Minder vervuiling en geluid • Geweldige CO2 reductie • Variabele toerentallen en nauwkeurige

aanzienlijke reductie van de energievereisten. De terugverdientijd wordt snel bereikt, in het

positionering

• Mogelijkheid de functionaliteit van de

bijzonder met de continu toegenomen energie-

cilinder te herprogrammeren, indien nodig

prijzen.

(geen mechanische aanpassingen)

Ontworpen voor industriële toepassingen, leveren de CASM-cilinders een bijdrage aan een langere levensduur en grotere betrouwbaarheid van installaties. Het gamma van CASM-cilinders voldoet aan de hoogste eisen ten aanzien van snelheid, nauwkeurigheid en belastingen.

026

• Verminderde Total Cost of Ownership • Langere levensduur • Onderhoudsvrij • Geruisarm • Beschermklasse IP54 • Nauwkeurig positioneerbaar: +/- 0,01 mm • Te combineren met alle typen motoren

Alles in één, dat is de nieuwe FX3GE PLC van Mitsubishi Electric

De nieuwe FX3GE PLC van Mitsubishi Electric is de nieuwe standaard

Ethernet, RS422 en een USB poort. Met de grote beschikbaarheid van

in compact PLC’s. Deze slimme besturing biedt alle voordelen van de

I/O modulen en koppelingen naar alle belangrijke netwerken zijn de

succesvolle FX3G besturing, inclusief 2 standaard analoge ingangen,

mogelijkheden eindeloos. Daarnaast is deze FX3GE ook qua prijs zeer

een analoge uitgang en Ethernet communicatie. Dit zijn de perfecte

voordelig. Ontdek het gemak van alles in één: de nieuwe FX3GE.

eigenschappen voor uiteenlopende applicaties. De FX3GE besturing kan naar behoefte aan de rechterzijde worden uitgebreid tot maximaal 128 I/O en aan de linkerzijde met 1 analoge ADP module en 1 seriële ADP module. Standaard beschikt de FX3G(E) over een groot geheugen van 32k stappen EEPROM met een verwerkingssnelheid van 0.21 μsec / logische instructie. Communiceren met de CPU gaat bijzonder gemakkelijk omdat deze maar liefst 3 mogelijkheden biedt;

027

VESTIGINGEN Schultz+Erbse Feldmühlenstraße 41 58099 Hagen Germany Telefoon: +49 2331 36 10 Fax: +49 2331 36 11 23 E-mail: [email protected]

itsme - Hoofdkantoor Steurweg 2 - 4941 VR Raamsdonksveer Postbus 128 - 4940 AC Raamsdonksveer The Netherlands Telefoon: +31 162 484 200 Fax: +31 162 484 299 E-mail: [email protected]

ES Elektro Steurweg 2 - 4941 VR Raamsdonksveer Postbus 128 - 4940 AC Raamsdonksveer The Netherlands Telefoon: +31 162 484 200 Fax: +31 162 484 299 E-mail: [email protected]

Hoogland-Mennens Wieldrechtseweg 24 - 3316 BG Dordrecht Postbus 114 - 3300 AC Dordrecht The Netherlands Telefoon: +31 78 618 33 55 Fax: +31 78 618 16 16 E-mail: [email protected]

Breemes Vogelsancklaan 260 3520 Zonhoven Belgium Telefoon: +32 11 399 499 Fax: +32 11 399 498 E-mail: [email protected]

ES Elektro Romania No 12, Muncii Blvd. RO - 400641, Cluj-Napoca Rumania Telefoon: +40 364 41 63 33 Fax: 40 364 41 73 33 E-mail: [email protected]

COLOFON Oplage: 25.000 stuks SIGNAAL verschijnt vijf keer per jaar SIGNAAL Redactie: Postbus 128 - 4940 AC Raamsdonksveer tel. (0162) 58 22 00 - E-mail: [email protected] Gehele of gedeeltelijke overname van artikelen is alleen mogelijk na schriftelijke toestemming van de redactie.

Wilt u in het vervolg geen uitgave van SIGNAAL meer missen? Stuur dan een e-mail met als onderwerp ‘aanmelding’ naar [email protected]. Vergeet dan niet uw gegevens in de e-mail te vermelden.

Vormgeving: dBOD – Amsterdam

Wenst u SIGNAAL niet langer te ontvangen? Stuur dan een e-mail met als onderwerp ‘opzegging’ naar [email protected]. Vergeet dan niet uw gegevens in de e-mail te vermelden.

Grafische adviezen en productie: SITNO – Bergen op Zoom - www.sitno.nl

SIGNAAL is een uitgave van itsme