Landschap als medium
Sylvie Van Damme Hogeschool Gent School of Arts – KASK en Conservatorium Vakgroep Ontwerpen en Landschapsplanning Jozef Kluyskenstraat 2 9000 Gent
Universiteit Gent Faculteit Ingenieurswetenschappen Vakgroep Architectuur en Stedenbouw Jozef Plateaustraat 22 9000 Gent
……………………………Kranten koppen……………………..
De Streekkrant | 8 – 14.02.2012
De Streekkrant | 8 – 14.02.2012
De Standaard | 06.09.2011
Het Laatste Nieuws| 25-26.02.2012
Krant van West-Vlaanderen| 17.02.2012
Het Laatste Nieuws 18 – 19.02.2012
Focus-WTV-Krant van West-Vlaanderen | 07.05.2010
Hill 60 Zillebeke
Hill 60 Zillebeke, februari 2012
Focus-WTV-Krant van West-Vlaanderen | 07.05.2010
Mondiger burgers Dringender noden Meer ruimteclaims Gevoel van verlies aan waarde
………………Landschappen veranderen……………..
Michaël Borremans, Trickland (I-large), 2002
“[landscape] is time, momentarily solidified” (Palmboom in Palmboom et al., 2010, p. 34)
• Landschap als gevolg van continue en dynamische interactie tussen natuurlijke en culturele krachten • “Past-future interface” (Palang en Fry in Palang en Fry, 2003, p. 5-6) • Landschap als palimpsest, ‘historische montage’ (Schoonderbeek, 2006, p. 81), ‘landschapsbiografie’ (Kolen, 2005; Bloemers in Bloemers et al. (eds), 2010, p. 11; van der Valk in Bloemers et al. (eds), 2010, p. 38), ‘tijdsdiepte van het landschap’ (o.a. bij Fairclough in Palang en Fry, 2003, p. 295-318) en landschapstraject’ (o.a. bij Ruiz en Domon, 2005).
Nieuwpoort 13 (www.recollectinglandscapes.be)
2004
14-18 18
1980 1904
14-18 18
1904
1980
2004
Nieuwpoort, 1904 (www.recollectinglandscapes.be)
14-18 18
1904
1980
2004
Nieuwpoort, 1980 (www.recollectinglandscapes.be)
14-18 18
1904
1980
2004
Nieuwpoort, 2004 (www.recollectinglandscapes.be)
Everzwijnhoek, Geluveld (www.recollectinglandscapes.be)
2004
14 18 14-18 8
1980 1904
14 18 14-18 8
1904
1980
2004
Everzwijnhoek, Geluveld, 1904 (www.recollectinglandscapes.be)
14-18 18
1904
1980
2004
Everzwijnhoek, Geluveld, 1980 (www.recollectinglandscapes.be)
14-18 18
1904
1980
2004
Everzwijnhoek, Geluveld, 2004 (www.recollectinglandscapes.be)
Toename van ruimtelijke complexiteit • • • • •
Voedselproductie Energievoorziening Recreatie en toerisme Mobiliteit …
Schaalvergroting Verstedelijking Verburgerlijking Verrommeling …
18e eeuw
tijd
Neolithicum IJzertijd
1904
14-18 18
Mate van veranderingg
• • • • •
Vroege Middeleeuwen
10-11e eeuw
1980
2004 Naar Antrop, 1986
Industrieterrein Ieper
Industrieterrein Ieper
Essex Farm Cemetery Ieper
Hill 62 Zillebeke
Bayernwald, Wijtschate
De Grote Uitdaging Ontelbare en bijzonder complexe ruimteclaims in een steeds sneller evoluerende Westhoek
……………Verandering als opportuniteit………..
14-18 18
1904 1980 2004
Wat is er nu?
INVENTARISEREN
ANALYSEREN
BESCHRIJVE N
Wat was er?
1904
14-18 18
1980
Wat is er nu?
INVENTARISEREN
ANALYSEREN
BESCHRIJVE N
Wat was er?
Houdbaarheidsdatum overschreden?
2004
14-18 18
1904 1980 2004
PLANNEN / ONTWERPEN
Wat kunnen we bereiken? Wat willen we?
Wat is er nu?
INVENTARISEREN
ANALYSEREN
BESCHRIJVE N
Wat was er?
-Proactief beïnvloeden en begeleiden van veranderingsprocessen
Duurzaamheid en natuur- en milieubewustzijn
ecocentrisch
HET landschap van de toekomst bestaat niet
1904
14-18 18
Welzijn, gezondheid en beleving
1980
2004
antropocentrisch
- Ruimtelijke kwaliteit als code-/modewoord
Verandering als opportuniteit -Beheersen van toekomstige veranderingen in functie van méér landschappelijke identiteit, samenhang en diversiteit -Cultuurhistorie als basis voor behoud of restauratie én als inspiratie voor het creëren van nieuwe landschappelijke structuren.
1904
14-18 18
-Heden als schakel toekomstperspectief
tussen
historische
1980
2004
waardering
en
gefragmenteerde sectoriële, monodisciplinaire benadering
geïntegreerde, multi-, inter-, transdisciplinaire benadering
eenzijdige aanpak
veelzijdige aanpak
functiescheiding
functieverweving
cfr. Selman (2006), Corner (1999), Weller (2008)
verkeer
...Proces……….Product
bos
natuur
recreatie
industrie
…
landbouw
geïntegreerde, multi-, inter-, transdisciplinaire benadering
cultuur
bewoning
Afstemming van uiteenlopende ruimtelijke vragen verschillende sectoren verschillende schaalniveaus aanwezige en geplande acties
veelzijdige aanpak natuur
functieverweving
verkeer
cultuur
landbouw
industrie
recreatie
…
bos
bewoning
………………Landschap als medium……………..
WIE?
landschap van oudsher uitgangspunt bij ontwerpen Hackett (1968 in Laurie, 1975): “landscape is the medium in which landscape architects work and which makes the essential difference between landscape architecture and other design professions”
landschapsarchitectuur “leaping the garden fence” (Olwig, 2002): publieke parken, sportparken, verkavelingen, industriegebieden, commerciële ontwikkelingen, speeltuinen, begraafplaatsen, valleigebieden, inpassing van infrastructuren, recreatieve netwerken …
“a graduated and gradual axis where one end represents architecture as landscape and the other end represents landscape as architecture with a range of continuous variations between the two” (Birksted, 1999)
landschapsarchitectuur hitectuur
architectuur Hernieuwde aandacht: cfr. Gregotti (1981, L’architecture d’aujourd’hui) in Oase 80, 2009: “De mogelijkheid om te erkennen dat de constructie van een landschap valt onder de specifieke competentie van de architect.”
landschapsarchitectuur ndschapsarchitectuur
“Landscape urbanism” Cfr. Waldheim, 2006, Weller, 2008
stedenbouw architectuur
"disciplinary realignment in which landscape replaces architecture as the basic building block of contemporary urbanism. Landscape has become both the Iens through which the contemporary city is represented and the medium through which it is constructed“ (Waldheim, in Waldheim, 2006, p. 11).
WAT?
Een landschap? Welk landschap? Alles is landschap (Evelyne Lauwers, studente Bachelor in de Landschapsontwikkeling 2006-2007)
“There is not land but landscape, not territory but identity” (Clark, 2004)
• pakken definities
– “Landscape means an area, as perceived by people, whose character is the result of the action and interaction of natural and/or human factors.” (Council of Europe, 2000, p. 4) – Landschaft ist der Totalcharakter einer Erdgegend (von Humboldt, 1845 in Smithüsen, 1964, p. 157) – “een begrensde grondoppervlakte met een geringe dichtheid van bebouwing en een onderlinge samenhang, waarvan de verschijningsvorm en de samenhang het resultaat zijn van natuurlijke processen en van maatschappelijke ontwikkelingen” (Landschapsdecreet, 1996) – …
• vlag die veel ladingen dekt • veel benaderingen en interpretaties • meerlagig concept
– Ruimte van mensen (visuele, beleving, gebruik, …) – Ruimte met een verleden én een toekomst (erfgoedwaarde, palimpsest, landscape trajectory…) – Ruimte met natuurwaarde (ecologie, groen, milieu,…)
• Maar ook … – Ruimte zonder belevingswaarde – Ruimte zonder verleden – Ruimte zonder natuurwaarde
WAAROM ?
1. Landschap als relatiesysteem
BUUR, Masterplan Albrechtlaan Aalst
“Misschien moeten we het landschap voortaan als het begin zien, als datgene dat structuur geeft in plaats van datgene dat geen structuur meer heeft. Hoe we dat precies doen, hangt af van modelprojecten. Dat wordt een belangrijke opgave. We moeten van restgebied overstappen op structurele drager.” (Marcel Smets, toenmalig Vlaams Bouwmeester in een nota voor het Vlaamse parlement , 2007)
• Uitgaande van landschappelijke structuur met ruimte voor de creativiteit van de ontwerper • Globale visievorming en planning is belangrijk, plekgebonden ontwerp is essentieel: “Think globally, design locally” OMGEVING, Suikerfabriek Veurne
“Een gewetensvolle aanpak van het begeleiden van processen in het landschap zal altijd rekening moeten houden met de continuïteit die de grote structuren in dat landschap altijd gekend hebben. Een dergelijke aanpak betekent een middenweg tussen het uitvlakken van het bestaande, en het integraal behouden van een bepaald landschappelijk patroon.” (Lörzing, 1982, p. 38) 57
2. Landschap als “mindscape”
Plan als verticale projectie
Driedimensionele gebruikersblik Subjectieve dimensie
Govaert-Vanhoutte, Tyne Cot Cemetery
• Landschap als “mindscape”, als mentale of sociale constructie “a landscape is not an area but our vision of that area; we ourselves, as the seeing eye, are included in the concept, and our reactions are the essential part of the combination.”(Fairbrother, 1974, p. 4) • Potenties met betrekking tot integratie van meer subjectieve waarden, zoals multisensoriële perceptie, ervaring, verhalen, herinneringen, gevoelens, verbeelding en beleving
Maat ontwerpers, Dorpskernvernieuwing Westouter
3. Landschap als ontmoetingsruimte
Fris in het landschap, Sint-Baafskouter, 2006
Fietsroutes Regionaal Landschap West-Vlaamse Heuvels (www.rlwh.be)
“Het landschap is in de Westhoek de contactzone bij uitstek tussen de verhalen en de mensen voor wie ze bestemd zijn: de bewoners en bezoekers. Het is de plaats waar de verhaallijnen tastbaar zijn of via ontsluitings-technieken tastbaar worden gemaakt.” Michael Borremans (www.west-vlaanderen.be – verhaal van de westhoek)
• Landschap biedt mogelijkheden om een diversiteit aan belangen op elkaar af te stemmen met het oog op een betere ruimtelijke kwaliteit • Bottom-up en open dialoog met verschillende ruimtelijke claims in plaats van de geïsoleerde ‘ivoren-toren’-mening van een expert • Plan geen doel op zich maar hulpmiddel in communicatieproces over toekomst van het landschap
4. Landschap overstijgt disciplines “… ofwel ben je bezig met disciplinaire insteek ofwel ben je bezig met ruimte als kader te gebruiken. Het groot probleem van structurering van ons onderwijs heeft te maken met het feit dat wij alles opdelen volgens disciplines, en dat dus iedere wetenschap zijn eigen territorium claimt, zijn eigen ‘legacy’ claimt, zijn eigen tijdschriften wil hebben en eigenlijk zichzelf daardoor isoleert van de anderen. Indien men zou zeggen: neen, het object waarmee we bezig zijn, is eigenlijk dit: wie is er met dit object bezig. Je zou een heel andere accumulatie krijgen. Ik ben nu aan het pleiten om met het object bezig te zijn.” (Marcel Smets in een interview, 2007)
• • • • •
“Transdisciplinair” (Tress en Tress, 2001) Over disciplinaire en wetenschappelijke grenzen heen Met een gemeenschappelijk doel Integratie van experts en gebruikers Creatie van geïntegreerde kennis en expertise op kruispunt van wetenschap en maatschappij • Landschap als middel om mensen rond de tafel en neuzen in de zelfde richting te krijgen (bewoners, gebruikers, beleidsmensen, disciplines …)
……………Europese Landschapsconventie…………..
Kader • Raad van Europa, Firenze, 2000 • België: in werking op 1 februari 2005 • Kaderconventie – Definities en maatregelen – Geen methoden en doelstellingen – Implementatie door lidstaten • Conventie + Explanatory Report • Oorspronkelijke tekst in Engels en Frans http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/heritage/landscape/
• Nederlandse vertaling http://jsp.vlaamsparlement.be/docs/stukken/2002-2003/g1671-1.pdf
Landschap (art. 1) • “een gebied, zoals dat door mensen wordt waargenomen, waarvan het karakter bepaald wordt door natuurlijke en/of menselijke factoren en de interactie daartussen” • belangrijke rol in culturele, ecologische, milieu- en sociale thema’s • basis voor natuurlijk en cultureel erfgoed • belangrijke invloed op levenskwaliteit
van toepassing op • gehele grondgebied van lidstaat • alle landschappen (art. 2) • “natuurlijke, rurale, stedelijke en perifere stedelijke gebieden” • “landgebieden, binnenwateren en mariene gebieden” -> waardevolle, alledaagse (‘ordinaire’) en aangetaste landschappen • “The landscape is now recognised irrespective of its exceptional value, since all kinds of landscapes influence people’s surroundings and deserve to be taken into account in landscape policies”
Europese landschapsconventie (Firenze, 2000) zie http://www.coe.int/t/dg4/cultureheritage/heritage/Landscape/
• Nadruk op identificeren en beoordelen • Nadruk op beschermen en behoud; geen aandacht voor dynamiek • Sectoriële focus vb. erfgoed • Beperkte gebieden • Onvoldoende aandacht voor perceptie, geen aandacht voor beleving • Participatie onbestaand • Top-downbenadering
• Mogelijkheden voor maatregelen en actie • Mogelijkheden voor planning, ontwerp en beheer • Integrale benadering • Gebiedsdekkend • Aandacht voor perceptie en beleving
• Betrekken van gebruikers • Bottom-upbenadering vanuit lokale landschap en lokale gebruikers
www.naturalengland.org.uk
69
Een beleidskader voor een gebiedsgerichte aanpak met landschap als integrerend principe BESCHRIJVEN Structurerende actie
Identificeren van landschappen (art 6c)
AFWEGEN Strategische actie
Beoordelen van landschappen (art 6c)
Doelen stellen voor landschappelijke kwaliteit (art 6d)
PLANNEN Vooruitziende actie
Toekomstgericht met oog op behoud of ontwikkeling (art 6e)
BEHEREN Instrumentele actie
Regelmatig onderhoud + harmoniseren van veranderingen (art 6a)
cultuur
beleving
locus
gebruik INITIËREN Projectmatige actie
BEWAKEN Toeziende actie
Erkennen van landschappen (art. 5a)
Bewustmaken m.b.t. landschappen (art. 6a)
Trainen en opleiden (art. 6b)
BETREKKEN Ondersteunend kader
…………………..………Tot slot…………………………….
Een krachtig concept belangrijke kansen voor de versterking of de creatie van lokale identiteit en diversiteit in de Westhoek
…onder voorwaarde(n) • Niet steeds de makkelijkste en de kortste weg... • Goodwill en expertise van betrokken experten en beleidsmakers is essentieel • Nood aan samenwerking en wederzijds vertrouwen tussen gebruikers, onderzoekers, ontwerpers en beleidsmakers om nodige kennis en expertise op te doen, en alles in praktijk om te zetten “the involvement of design requires new engagements for all teammembers, because they must learn to see places […] as part of a changing context in which trends cannot be exactly predicted [and] surprises should be expected” (Hill, in Weller, 2008) 74
BESCHRIJVEN Structurerende actie
AFWEGEN Strategische actie
PLANNEN Vooruitziende actie
BEHEREN Instrumentele actie
10.15 - Luchtfoto-inventarisatie en ontsluiting – Birger Stichelbaut 10.45 - Waarderend archeologisch onderzoek van het WOI bodemarchief – Marc Dewilde 11.30 - Historisch-strategische landschapsanalyse. Van militaire luchtfotografie tot een landschapskarakterisatie van het WOI-conflictlandschap – Veerle Van Eetvelde 12.00 - Van herinnering naar visie: onderzoek kasteelparken en landschapswaardering Zonnebeke – Harlind Libbrecht 12.30 - Omgaan met onroerend erfgoed in een landschappelijke en stedenbouwkundige context – Pieter Uyttenhove 14.00 - Workshop onderzoek, ruimtelijke planning, inrichting en beheer – Frank Debeil en Peter Renard 14.00 - Workshop kennis, onderzoek en inventarisatie – Marc Van Meirvenne en Jean Bourgeois
INITIËREN Projectmatige actie
BEWAKEN Toeziende actie
14.00 - Workshop beleven en verantwoordelijkheid – Stefaan Decrock en Piet Chielens
BETREKKEN Ondersteunend kader
Dit onderzoek wordt ondersteund door het Onderzoeksfonds Hogeschool Gent. Met dank aan de sleutelinformanten voor de stimulerende discussies en de ontwerpbureaus voor hun plannen en ontwerpen. Selectie van bronnen
1904
14-18 18
Birksted J. (ed.) (1999) Relating architecture to landscape. London and New York: E and FN Spon, 294 pp. Council of Europe (2000) European Landscape Convention, Firenze. Council of Europe (2000b) European Landscape Convention - Explanatory Report, Firenze. Gregotti, V. (2010) De vorm van het territorium, translation of ‘La forme du territoire’in L'Architecture d'Aujourd'hui, n 218 of 1981, Oase, 80, pp. 7-22 (in Dutch) Laurie, M. (1975) An introduction to landscape architecture. North Holland: Elsevier, 213 pp. Olwig, K. (2002) Landscape, Nature and the Body Politic: from Britains Renaissance to America's New World, University of Wisconsin Press, Madison. Selman, P. (2006) Planning at the landscape scale, Routledge, London, 213 p. Tress, B. en Tress, G. (2001) Capitalizing on multiplicity: a transdisciplinary systems approach to landscape research, Landscape and Urban Planning, 57, pp. 143-157. Waldheim, C. (Ed.) (2006) The Landscape Urbanism Reader, NewYork, Princeton Architectural Press, 295 pp. Weller, R. (2008) Landscape (Sub)urbanism in Theory and Practice. Landscape Journal. 27, 2, 247-267.
1980
2004
