KNNV afdeling Apeldoorn DE VIER JAARGETIJDEN. Jaargang 2014, nummer 4

KNNV afdeling Apeldoorn

DE VIER JAARGETIJDEN

2

Jaargang 2014, nummer 4

INHOUD Voorwoord

3

Programma 3e kwartaal 2014

4

KNNV Natuurboeken Informatie

5

Droge Veluwe? Onzichtbare Waterberg! – KNNV-lezing

6

Groei en Bloei - lezing over mediterrane planten

6

Cursus winter-watervogels

7

Het bestuderen van vogeltrek

8

Ontwikkelingen bij de Werkgroep Sprengen en Beken

9

Misstap met verrassend effect

10

Dagvlinders op Natuurdag Apeldoorn

11

Alle paddenstoelen zijn eetbaar, sommige echter maar één keer!

13

Vogels voeren

14

Vossenbessenbladgast

15

KNNV-weekend Eifel juli 2014

16

De Kleine Schorseneer in de herfst van haar bestaan?

17

---------Algemene informatie KNNV afdeling Apeldoorn

19

Ledenmutaties

20

Bijlage bij de KNNV boeken informatie

20

Opzeggen van het lidmaatschap kan uitsluitend schriftelijk of per e-mail (wordt definitief als dit per email bevestigd is) en wel per 1 januari met een opzegtermijn van 2 maanden (dus uiterlijk 31 oktober).

Ontwerp en foto’s voorpagina: Nina de Vries UITERSTE INLEVERDATUM KOPIJ 2015 – nr. 1: 1 december 2014

2

De Vier Jaargetijden 2014-4

Voorwoord Marchien van Looij Mijn laatste voorwoord als bestuurslid. Omdat mijn termijn van tweemaal vijf jaar in maart afgelopen is en ik dus niet meer herkiesbaar ben, zit mijn bestuursperiode er op en zal ik als bestuurslid geen voorwoord meer schrijven. Mijn taak hield in, naast het meewerken als bestuurslid, het optreden als voorzitter van de Activiteitencommissie. In de loop van de jaren zijn de werkzaamheden van die commissie gewijzigd. In mijn begintijd organiseerden we in de periode van oktober tot april ongeveer elke drie weken een lezing. Voor sprekers werd geput uit de kring van de eigen leden en uit de Sprekerslijst van de KNNV. Het budget was beperkt en vooral de reiskosten die de sprekers vroegen maakten de keuze beperkt. Je realiseerde je pas bij het uitzoeken dat de afstand tussen woonhuis van de spreker en het Natuurhuis in Apeldoorn bijna per definitie groot was. Het bedroevende was dat de algemene lezingen op vrijdagavond steeds minder bezoekers trokken. Na het succes van de grote lezingen die gehouden werden in het jaar, dat ons 100-jarig jubileum werd gevierd, werden de bakens verzet. Er kwamen lezingen in een grotere zaal met een gerenommeerd spreker. Aan de bekendmaking van de lezing en de toegankelijkheid voor buitenstaanders werd veel aandacht besteed. Naast die lezingen in een grote zaal werd gewerkt aan bijeenkomsten in kleine setting, toegankelijk alleen voor leden. Het laatste voorbeeld daarvan is de avond “Leden voor Leden” van afgelopen januari, waarin de verschillende werkgroepen presenteerden wat zij het voorafgaande seizoen aan activiteiten en onderzoeken hadden gedaan. Ook werden er in het begin geregeld de zogenaamde algemene excursies georganiseerd. Naast de jaarlijkse Nieuwjaarswandeling en Koninginnedagfietstocht werden er excursies met een thema gehouden. Ondanks de vele inspanningen van de Activiteitencommissie bleken die algemene excursies niet aan de behoeften van de leden te voldoen; aan de laatste excursie nam naast de organisatoren één lid deel. Gezocht werd naar een andere opzet. Die werd gevonden in één grote excursie, bestemd voor alle leden en waarbij alle aspecten van de verschillende werkgroepen aan bod kwamen. Na een moeizame start met vier organisatoren en vier deelnemers leken we op de goede weg te zitten. De excursie naar het dal van de Mosbeek met veertig deelnemende leden was een groot succes. De volgende grote excursies trokken steeds minder leden. Een nieuwe herbezinning lijkt op zijn plaats. Naast deze activiteiten heb ik mede in de organisatie gezeten van het 95-jarig en het 100-jarig bestaan van onze afdeling. Kortom veel georganiseer met vele leuke kanten, maar ook onaangename perioden. Met name denk ik dan aan de problemen met de St@art, die grotendeels op mijn bordje kwamen en waarvan ik maar hoop dat de leden er niet al teveel van hebben gemerkt. Het sluiten van het Natuurhuis heeft gezorgd voor het einde van die problemen en het begin van nieuwe zorgen: waar houden we onze werkgroepavonden en waar de lezingen. Er is inmiddels, naar ik hoop, een oplossing gekomen. Kortom een zeer gevarieerde periode. Ik hoop dat ieder wil nagaan of hij of zij mij wil opvolgen dan wel het bestuur attent kan maken op iemand die wel zou willen en kunnen maar dat zelf liever niet zegt.

.... vernieuwde website .... Heb je hem al bezocht? Op onze vernieuwde website, www.knnv.nl/apeldoorn , vind je snel en gemakkelijk alle informatie. Of het nu om de agenda, de werkgroepen of de organisatie gaat, alles staat erop. Ook bijvoorbeeld jaarverslagen, recente nummers van De Vier Jaargetijden, cursussen .... Even doorklikken en je hebt de benodigde informatie.

3


Programma 4e kwartaal 2014 De excursies van de Insectenwerkgroep worden bekendgemaakt op de website. Voor alle excursies geldt: raadpleeg de website http://www.knnv.nl/agenda/310 of informeer bij de werkgroepcoördinator, in het bijzonder leden die deel willen nemen aan een activiteit van een werkgroep waar ze geen lid van zijn. datum vr/za /zo 3/4/5/ okt. za 4 okt. di 7 okt.

ma 13 okt di 14 okt

do 16 okt di 21 okt ma 27 okt di 28 okt za 25 okt. di 4 nov.

za 8 nov. ma 10 nov. di 11 nov. di 18 nov di 18 nov

do 20 nov ma 24 nov. di 25 nov. za 29 nov. di 2 dec.

za 6 dec. ma 8 dec. di 13 dec.

activiteit Vwg. Vogelweekend Goeree/ Zeeland Euro Birdwatch Vwg. Werkgroepavond: "Ganzen: hoe herken ik de soorten?" door Berend Voslamber (Sovon) Pawg. Excursie ’t Hammeler, Brummen Droge Veluwe? Onzichtbare Waterberg! KNNV-lezing door Prof. dr. ir Flip Witte. Wg S&B Excursie lang de Koningsbeek Iwg. Werkgroepavond Pawg. Excursie Berg en Bos, Apeldoorn Pawg. Werkgroepavond Vwg. Wandeling De Poll Vwg. Werkgroepavond: Mystery Bird (vliegbeelden) door Frank Heilmann Vwg. Excursie naar Blauwe Kamer/ Meinerswijk Pawg. Excursie Dennenheuvel, Apeldoorn Plwg. Werkgroepavond Iwg. Werkgroepavond Groei en Bloei; lezing mediterrane planten door Albrecht Brands Wg S&B. Werkgroepavond Pawg. Excursie Berg en Bos, Apeldoorn Pawg. Werkgroepavond Vwg. Wandeling Hoog Buurlo Vwg. Werkgroepavond: "Over zintuigen van vogels" door Paul Vermeulen Vwg. Excursie naar Strand Nulde/ Arkemheen Pawg. Excursie Berg en Bos, Apeldoorn Plwg. Werkgroepavond

toelichting Opgavetermijn is verstreken Telpunt bij Ruïne Nijenbeek 20.00 uur. De Groene Hoven, Koninginnelaan 280.

13.30 uur verzamelen aan de Hammelerweg op de parkeerplaats bij het volkstuincomplex. 20.00 uur Dok Zuid, 7333 GZ Apeldoorn, 1e Wormenseweg 460 7333 GZ Apeldoorn. Aanmelden bij: [email protected] of 055 5412107 13.30 uur verzamelen bij het bruggetje over de Koningsbeek bij de Vlijtseweg 19.30 Torricellistraat 2-26 13.30 uur verzamelen aan het einde van de Asselsestraat ter hoogte van de ingang van Trim Apeldoorn 19.30 uur Torricellistraat 2-26 Vertrek 8.00 uur Meubelboulevard. 20.00 uur. De Groene Hoven, Koninginnelaan 280.

Voor bestemming, vertrekplaats en -tijd: zie website of informeer bij coördinator 13.30 uur verzamelen aan de Arnhemseweg op de ventweg bij de patatkraam t.o. het gebouw van Centraal Beheer, ter hoogte van het viaduct van de A1 19.30 uur Torricellistraat 2-26 19.30 uur Torricellistraat 2-26 20.00 uur Dok Zuid. Entree € 2,50.

20.00 uur Torricellistraat 2-26 13.30 uur verzamelen aan het einde van de Asselsestraat ter hoogte van de ingang van Trim Apeldoorn 19.30 uur Torricellistraat 2-26 Vertrek 8.30 uur carpoolplaats Europaweg/Hoog Buurloseweg 20.00 uur. De Groene Hoven, Koninginnelaan 280.

Voor bestemming, vertrekplaats en -tijd: zie website of informeer bij coördinator 13.30 uur verzamelen aan het einde van de Asselsestraat ter hoogte van de ingang van Trim Apeldoorn 19.30 uur Torricellistraat 2-26

4


di 20 dec. za 27 dec. tussen 15 dec. en 1 jan.

Iwg. Werkgroepavond Vwg. Wandeling De Poll Vwg. PT-Tellingen

19.30 uur Torricellistraat 2-26 Vertrek 8.30 uur Meubelboulevard. Exacte data afhankelijk van weer en beschikbaarheid tellers. Voor vertrekplaats en -tijd: informeer bij coördinator

KNNV natuurboeken informatie Joke Tammen

OUDE BOEKEN SERVICE

Met deze rubriek houden wij u op de hoogte van de meest recente publicaties van de KNNV Uitgeverij. Voor een totaal overzicht van alle KNNV uigaven is het beslist de moeite waard om eens op de website www.knnvuitgeverij.nl rond te neuzen. Hieronder een overzicht van de boeken die we in Apeldoorn op dit moment in voorraad hebben. UIT VOORRAAD LEVERBAAR: • Zakgids Vogels van Nederland. Ledenprijs € 11,65 • Herkenningskaart Vogels van Nederland. Ledenprijs: € 4,45 • Herkenningskaart (wilde) Dieren in de tuin. Ledenprijs:€ 4,45 • Herkenningskaart Wildplukken. Ledenprijs:€ 4,45 Nieuw! UIT VOORRAAD LEVERBAAR UIT DE SERIE “IN BEELD”: • Bijna de gehele serie in voorraad. Ledenprijs actieprijs € 3,00 per boekje zolang de voorraad strekt! Deze leuke boekjes komen niet meer in de herdruk! NIEUWE UITGAVEN EN AKTIES VAN DE KNNV UITGEVERIJ: • Natuur in de uitverkoop Auteur: Joop Schaminée, John Janssen, Martijn v.d.Heijde. Ledenprijs: € 17,95 • Paddestoelvriendelijk natuurbeheer. Auteur: Peter Jan Keizer Ledenprijs: € 26,95 • Veldgids Libellen. Compleet voor Noordwest-Europa. Auteur: Frank Bos, Marcel Wasscher, Weia Reinboud. Ledenprijs:€ 26,95 Uitgaven te bestellen via tel: 055 3664087 of mail: [email protected] • • • • • •

Levering boeken voor de ledenprijs. U betaalt geen verzend- of administratiekosten. Uw bestelling wordt in Apeldoorn gratis thuis afgeleverd. Zodra de boeken binnen zijn krijgt u bericht over de bezorging (of ophalen van de boeken). Betaling contant, pas bij aflevering. (op verzoek per bank) De KNNV afdeling Apeldoorn wordt er ook nog financieel sterker van.

Wat doet u met die mooie maar wellicht oude natuurboeken die u niet meer leest? Zonde om ze weg te gooien, maar wat doe je ermee? De OUDE BOEKEN SERVICE helpt je om een KNNV-lid te vinden die jouw mooie oude boeken wil overnemen. Ga naar de website httsps://docs.google.com. Log in met gebruikersnaam: [email protected] en wachtwoord: boek100service. Open het bestand 2e hands boeken KNNV. Hier zie je een lijst met boeken die KNNV-leden graag willen overdragen aan andere KNNV-leden. Je ziet o.m. de titel, uitgavejaar, naam, telefoonnummer en e-mail van de aanbieder en de prijs. Het bedrag is niet voor de aanbieder maar is voor onze afdeling. Wil je boeken overnemen? Bel of mail de aanbieder en maak een afspraak om het boek te bekijken. Als je het boek wilt overnemen, maak je het bedrag over op giro 948886 tnv de penningmeester KNNV afdeling Apeldoorn. Wil je boeken aanbieden? Ga naar de laatste regel van de tabel en vul boek voor boek de gevraagde gegevens in. De prijs mag je helemaal zelf bepalen. Zodra het boek “verkocht” is geef je dat aan in de kolom “verkocht”. LET OP: de OUDE BOEKEN SERVICE is leuk als je boeken kwijt wilt, maar ook als je mooie oude boeken zoekt. KIJK DUS REGELMATIG of er nieuwe oude boeken aangeboden worden. Heeft u vragen of hulp nodig bij het invoeren van de boeken neem dan contact op met Jan Kerseboom tel. 055-5338323 of [email protected]. Hij wil u graag helpen.

Het kan gebeuren dat bestelde boeken enige levertijd hebben, dit is afhankelijk van hoeveel boeken er op de bestellijst staan om weer een bestelling te kunnen plaatsen. Advies: bestel ruim op tijd.

5


Droge Veluwe? Onzichtbare Waterberg! Hoe stroomt het water op de Veluwe? KNNV-lezing door Prof. dr. Ir. Flip Witte, hydroloog en ecoloog KWR Watercycle Research Institute (v/h

KIWA), tevens hoogleraar Vrije Universiteit. datum: locatie: aanvang: informatie:

dinsdag 14 oktober dok Zuid, Apeldoorn 20.00 uur www.knnv.nl/apeldoorn; vooraf aanmelden!

In het najaar van 2013 zijn we in contact gekomen met Flip Witte tijdens een bijeenkomst georganiseerd door het kwartaalblad “de Nieuwe Veluwe”. Die bijeenkomst had als intrigerende titel meegekregen: “De vernatting van de Veluwe”. Tijdens zijn voordracht bleek hij op boeiende wijze te vertellen hoe het mogelijk is, dat ondanks de toenemende neerslaghoeveelheden de Veluwe toch dreigt te verdrogen. Waterverlies vindt plaats door uiteenlopende oorzaken. Inmiddels worden plannen uitgevoerd om water beter vast te houden, bijvoorbeeld in de omgeving van het Wisselseveen. De aanleg van bevloeiingsweiden heeft een gunstige invloed op de soortenrijkdom van planten. De kwaliteit van het water is daarbij ook van belang. Water uit de oppervlaktelagen heeft bijvoorbeeld een andere zuurgraad dan water uit de diepere lagen; en heeft bijgevolg invloed op de groei van verschillende plantensoorten. Een andere mogelijkheid om waterverlies tegen te gaan betreft het injecteren van sprengenwater (Epe, Vrijenbergspreng). Een paradoxaal gegeven is dat zich onder de Veluwe een grote waterbel bevindt van zeer goede (bron)waterkwaliteit. Witte spreekt van een verzamelbak van zoet water. Het is zaak de waterbalans te bewaken en te proberen water van voldoende kwaliteit te behouden. Al van jongs af aan heeft de plantenecologie de interesse van Flip Witte; hij promoveerde op een proefschrift getiteld: “Grondwater als bron voor biodiversiteit”. Tijdens zijn lezing op 14 oktober zal hij in het eerste gedeelte uiteenzetten wat er onder onze voeten gebeurt. Welke waterstromen zijn er? Welke veranderingen vinden er plaats? Hoe werkt dit watersysteem? In het tweede gedeelte zal hij verder ingaan op aspecten van de waterbalans, wateronttrekking, reïnjectie van water in de diepere grondlagen en de effecten op de plantengroei. Onlangs bezochten Ruud Lorwa en ik een bijeenkomst van het Waterschap Veluwe Vallei met als titel: “25 jaar beekherstel”. Daar hield een andere hoogleraar ecohydrologie, Piet Verdonschot, een voordracht met als titel: “De Veluwse waterbel herontdekt; een watersysteembenadering”. Daarin komen de verschillende benaderingen van waterbeheer uitstekend naar voren. Voor degenen die zich al enigszins willen inlezen is deze presentatie op te vragen bij André Hartgers ( [email protected] ) Deze lezing is onderdeel van een cyclus waarin KNNV en IVN afwisselend een lezing organiseren. Vergeet niet u tijdig aan te melden bij [email protected] of telefonisch: 055 5412107. Jan Folbert, activiteitencie/werkgroep Sprengen en Beken

Groei en Bloei - lezing over mediterrane planten De afdelingen Apeldoorn van KNNV en Groei en Bloei constateerden vorig jaar dat er ongetwijfeld een overlap is in interesses tussen leden van KNNV en Groei en Bloei. Daarom is besloten over en weer elkaars activiteiten te publiceren. Op 18 november organiseert Groei en Bloei een lezing in Dok Zuid over mediterrane planten. De lezing van Albrecht Brands behandelt mediterrane planten in het algemeen en exotische en mediterrane fruitsoorten in het bijzonder. Ook laat hij een 20-tal meegebrachte planten zien. Deze planten worden aan het einde van de avond verloot. Aanvang 20.00 uur, kosten € 2,50. Zie ook http://www.klerx.nl/

6


Cursus winter-watervogels Jarenlang heeft onze Vogelwerkgroep zeer succesvolle cursussen vogelherkenning verzorgd. Helaas is het, ondanks verwoede pogingen, niet gelukt deze mooie traditie een doorstart te geven. Daarom is het bestuur op zoek gegaan naar andere mogelijkheden om het publiek nader met vogels te laten kennismaken. In navolging van andere KNNV-afdelingen is het plan opgevat om in 2014, in samenwerking met het IVN, twee maal een vogelexcursie voor publiek houden, elk voorafgegaan door een informatieavond; in feite twee minivogelcursussen dus. In mei was er in dit kader een weidevogelexcursie gepland, georganiseerd door het IVN. Door de vroege zomer was het baltsgedrag van de weidevogels dit jaar iets vroeger dan andere jaren. Helaas heeft het IVN gemeend om deze reden de cursus op het laatste moment te moeten afblazen. Voor november staat nu een kennismakingscursus winterwatervogels langs de IJssel op het programma, te organiseren door de KNNV. Naast KNNV-docenten en -begeleiders zal er bij de avond en de excursie ook een IVN-docent-begeleider meedoen. Uiteraard zijn bij deze kennismakingscursus ook KNNV- en IVN-leden welkom. Als je zelf interesse hebt is dit een leuke kennismakingsmogelijkheid. Maar misschien ken je ook anderen die je hierop kunt attenderen. Programma: Woensdag 19 november (19.30-22.00h): Informatieavond winterwatervogels Zaterdag 22 november (08.00-12.00h): Excursie winterwatervogels De avonden worden gehouden in: Het IVN-lokaal in De Vijfster, Texandrilaan 30, Apeldoorn De excursie wordt op twee nader te bepalen plekken langs de IJssel gehouden. Kosten (niet-leden): € 12,50; KNNV- en IVN-leden en donateurs: € 10,De prijs is inclusief cursusmateriaal (te weten de handige ‘Zakgids Vogels van Nederland’, met bijbehorende zoekkaart) en koffie/thee op de avond. Informatie en aanmelden op: http://www.knnv.nl/kennis-maken-met-watervogels of Ineke de Vries, [email protected] , tel. 055-3552918

7


Het bestuderen van vogeltrek Frank Heilmann In de nazomer wordt bij vogeltrek meestal als vanzelf gedacht aan het meest opvallende fenomeen: de massale jaarlijkse najaarstrek zoals bij lijsters, vink-achtigen en sterns. Meestal is de voorjaarstrek voor veel vogelsoorten minder uitgesproken te zien, maar soms is er weinig verschil tussen voor- en najaarstrek zoals op de trekdagen van kraanvogels. Daarnaast bestaan nog de slaaptrek - die we bijvoorbeeld kennen bij spreeuwen en zwaluwen en die opvallend te zien is, de voedseltrek zoals bij aalscholvers en kleine zilverreigers en de dagelijkse trek naar hoogwatervluchtplaatsen. Het met het oog waarnemen van vogels is attijd een belangrijke bron van informatie geweest, maar kent ook zijn beperkingen in die zin dat nachttrekkers niet kunnen worden gezien, dat vanaf een bepaalde trekhoogte vogels (afhankelijk van hun grootte) niet meer vanaf de grond met kijkers waarneembaar zijn, en bijvoorbeeld voor zeetrek is waarnemen vanaf land maar beperkt mogelijk. Om toch meer van het trekgedrag van vogels te weten te komen, zijn andere methoden ontwikkeld. Het vangen van vogels met mistnetten bij vogeltrekstations geeft informatie over de doortrekkende soorten op die plek en soms zitten daar verrassende soorten tussen. Het ringen van vogels kan weer informatie geven over de afstanden die vogels afleggen. Met het ringonderzoek is in de loop van decennia heel wat informatie verkregen. De 'opbrengst" van willekeurig alle vogels ringen geeft op dit moment niet veel nieuwe informatie meer. Bovendien geeft ringen vooral informatie over de voorjaars- en najaarstrek. Projectmatig ringen van bepaalde soorten kan wel informatie opleveren, zoals de kleurringen bij ganzen en steltlopers die met een telescoop goed af te lezen zijn. Het ringen van uilen en roofvogels als nestjong geeft informatie over verspreiding en herkomst van nestelende vogels, maar minder over hun verblijf buiten het broedseizoen. Door middel van radar kunnen, voora[ voor luchtvaartdoeleinden, groepen vogels worden gedetecteerd. Een voorbeeldinstallatie "ROBIN" is gedemonstreerd op de afgelopen Birdfair bij de Oostvaardersplassen. Aan de hand van de vlucht, vlieghoogte en de dynamiek van de radarbeelden kunnen groepen vogels worden onderscheiden, soms zelfs op soortniveau. De demonstratie-opstelling liet het gebied van de Oostvaardersplassen zien. Met uitgebreidere systemen kan de najaarstrek vanuit Scandinavië van bijvoorbeeld lijsters worden gevolgd. De laatste jaren zijn veel nieuwe gegevens verzameld door middel van vogels die voorzien zijn van een zender. De eerste versies waren nog relatief zwaar maar de techniek maakt steeds kleinere/lichtere zenders mogelijk. Het grote voordeel van deze zenders is dat alle vormen van trek zijn te bestuderen en dat afzonderlijke individuen 7/24 uur te volgen zijn. Het nadeel van deze methode is dat er wel een kostenplaatje tegenover staat. Zonder in details te treden is het gemakkelijk voor te stellen dar er legio verschillende zendertypen zijn met even zovele mogelijkheden en onmogelijkheden om uitgezonden signalen op te vangen. Het trekgedrag van de grauwe kiekendief is heel mooi met een op de vogel bevestigde zender in kaart gebracht. Een fraai voorbeeld van de mogelijkheden is een project in 2013 van Amsterdamse geo-ecologen, waarmee door middel van een app iedereen op zijn mobiele telefoon de uitgezonden signalen kan opvangen. Andere voorbeelden van nieuwe gegevens die via de zendermethode zijn verkregen zijn: het trekgedrag van purperreigers naar Afrika; de migratie bij het zoeken naar voedsel bij zilvermeeuwen van Texel (tot in Wales!) en bij wespendieven; de voorjaarstrek naar het noordelijk halfrond van de noordse stern bleek een verrassende andere route te volgen dan altijd was aangenomen. Door een beperkt aantal vogels te 'zenderen' blijkt veel meer inzicht verkregen te worden over trekroutes. Hierdoor kan aanvullend veldonderzoek veel effectiever worden verricht. Door het gebruik van gezenderde vogels zullen de komende jaren dan ook nog veel verrassende gegevens gevonden worden.

8


Ontwikkelingen bij de Werkgroep Sprengen en Beken Ruud Lorwa Zo’n stukje in ons kwartaalblad is een mooie gelegenheid om eens wat dieper in te gaan op de activiteiten van de jongste werkgroep Sprengen en Beken. Al eerder hebben we in dit blad beschreven hoe we tot de oprichting van deze werkgroep zijn gekomen. Kort samengevat: de kreet die door de gemeente Apeldoorn wordt gehanteerd - “Apeldoorn Sprengen en Bekenstad” - kan eigenlijk niet zonder een KNNV werkgroep die zich verdiept in de ontwikkelingen van wat zich zoal in en rond deze wateren afspeelt. Hieronder een korte opsomming van onze werkgroepactiviteiten, en als lid van ons monitoringclubje waterbeestjes (macrofauna) zal ik die werkzaamheden ’oppervlakkig’ toelichten. Bij een volgende publicatie gaan we dan wat dieper het water in. • •

•

• •

Vier keer per jaar komen we als werkgroep bij elkaar om o.a. kwartaal activiteiten vast te leggen. Zo mogelijk met een korte presentatie over een beek gerelateerd onderwerp. Maandelijks is er een door een van onze leden georganiseerde excursie. Waar overigens KNNV leden en derden van harte welkom zijn om mee te gaan ( zie info op website). Project Koningsbeek. Deze beek is door werkgroep S&B na herstel van de beek geadopteerd als onderzoekgebied v.w.b. flora en fauna. We worden daarin ondersteund door leden van andere KNNV werkgroepen. Denk aan ontwikkeling van plantengroei, broed- en trekvogels en natuurlijk macrofauna, waterbeestjes. Nieuw project 2014: Macrofauna onderzoek in watergangen van Park Zuidbroek. Aan diverse activiteiten wordt deelgenomen door individuele leden zoals: beekonderhoud, met name het schoonmaken van een beek; en beekprik-onderzoek in de paaiperiode (RAVON). Enkele leden zijn bij toerbeurt te gast bij de vis onderzoekclub ‘De Prik’. De visstand in Schaatsenrijder Veluwse beken wordt door deze club gemonitord.

Macrofauna onderzoek Na het inwinnen van informatie bij een aantal ecologen van Gemeente en Waterschap zijn we in 2013 als amateurs ‘bijna blanco’ begonnen met macrofauna onderzoek in de Koningsbeek. Daar waren we na het verzamelen van macrofauna in de ochtenduren nog een paar uur in de middag druk mee. Het zaaltje van de Torricellistraat was dan onze determinatie locatie. Met behulp van zoekkaarten, boekwerken en andere publicaties werden de resultaten geregistreerd op een zelf ontworpen formulier. Kwamen we er niet uit met een loep dan werd het betreffende beest sterk vergroot op foto vastgelegd. Dan konden we later met behulp van o.a. internet het beestje alsnog op naam brengen. We leggen verder ook temperatuur, stroomsnelheid en waterdiepte van het onderzoeksgebied vast. Maar ja ook de chemische waterkwaliteit is van belang en dan waren we druk bezig met amateur materiaal dat SPRENG achteraf toch niet geheel betrouwbaar bleek. Gelukkig bemonstert het Waterschap op dezelfde dag en locatie voor ons het beekwater voor met name die waarden die Ze daalde af we zelf niet kunnen meten, zoals o.a. het zuurstofgehalte. in het dorp en werd beroofd

Dit jaar kregen we van de gemeente Apeldoorn het verzoek of we ook macrofauna onderzoek wilden doen in het nieuw aangelegde park Zuidbroek. Daar is recent op natuurlijke wijze een grote stromende watergang met vistrappen aangelegd. Langs die weg kwamen we in contact met Huub Cuppen, werkzaam als hydro-ecoloog bij de gemeente, een autoriteit op het gebied van macrofauna. Huub was ook al betrokken bij het KNNV onderzoek van de Koppelsprengen in 1981. Ja en toen hebben we een paar keer praktijkles gekregen en daardoor veel ervaring opgedaan. Inmiddels zijn we zover dat we het op naam brengen van macrofauna direct op locatie kunnen realiseren. We kunnen nu mede dankzij extra sorteermateriaal, in bruikleen van het waterschap, veel professioneler werken. Ook het vastleggen van onze waarnemingen op een professioneel document helpt ons om zonder chemisch wateronderzoek toch de kwaliteit van het water te bepalen.

9

van zuiverheid; papier was het volk beloofd. Ze kon gaan na haar arbeid. Eeuwig verdoofd ondergronds in de Grift; nooit meer geloofd. Willem Bierman


We zijn zeer content met de ondersteuning van gemeente en waterschap. We lenen nu nog van het waterschap voor elk onderzoek hun professionele macrofauna schepnet. De aanschaf van dat stuk onontbeerlijke gereedschap staat nu wel op ons investeringslijstje voor komend jaar. Voor de meeste mensen is macrofauna een onbekend onderwerp, laat staan dat men weet wat er zoal onder water leeft en groeit. Veelal komt men niet verder dan de beestjes die zichtbaar zijn op het wateroppervlak. Dat begon al in 1857 met het gedicht van Guido Gezelle “Het Schrijverke”: Met 't zwarte kabotseken aen, Wat zien ik toch geren uw kopke flink Al schryven op 't waterke gaen! Gy leeft en gy roert en gy loopt zoo snel, Hiernaast het schrijvertje met veel geduld vastgelegd door onze eigen macrofauna fotograaf André. Volgende keer gaan we als gemeld wat dieper het water in. En wat je daar tegenkomt ?

Misstap met verrassend effect Yvonne Zwikker De enige manier om de ongeschonden Koningspage goed te fotograferen was door half in een braamstruik te gaan staan. Op zo’n moment wilde ik dat ik een snoeischaar in mijn rugzak had. Heel voorzichtig ging ik steeds een stapje verder in de richting van de vlinder. Ik stond, dacht ik redelijk stevig op een steen en nam de foto. Op dat moment verloor ik toch mijn evenwicht en maakte een onhandige stap op zij. De doornen van de bramen die overal in mijn benen prikten voelde ik niet want … op enkele meters afstand vloog een nachtzwaluw op. Ik was bijna bovenop de vogel gaan staan, die zich tot op het laatste moment schuil hield, maar toen werd het hem of haar toch te gortig. De ronde bolle ogen, de kleine snavel, de puntige vleugels met onder die vleugels de witte vlekken waren prachtig zichtbaar. Toen ik Olga van der Klis voor de laatste Vier Jaargetijden interviewde over haar nachtzwaluwentellingen op het Kootwijkerzand dacht ik nog: ‘Wie krijgt nou ooit zo’n beest te zien.’ Ook herinnerde ik mij een avond in de schemering aan de rand van de Asselse Heide waar we met een witte zakdoek stonden te zwaaien, want daar zouden nachtzwaluwen op reageren. Die witte vlekken die wij stonden na te bootsen heb ik nu goed kunnen zien. Zonder mokken heb ik de doornen verwijderd. Een foto van de nachtzwaluw zat er niet in. Maar als ik de foto van de koningspage bekijk, zie ik die nachtzwaluw. Zo’n ervaring sla je op voor je leven. Maar dat Olga dit jaar 15 territoria van deze vogels op het Kootwijkerzand heeft vastgesteld is ook niet mis.

10


Dagvlinders op Natuurdag Apeldoorn Henri Peters Op het moment dat ik er op gewezen word dat ik een stukje mag schrijven voor de Vier Jaargetijden ben ik al een tijdje druk met het uitzoeken van foto’s die ik samen met Bob Nikkels ga exposeren op de Natuurdag Apeldoorn (op 27 en 28 september 2014 in Het Woldhuis in Apeldoorn). Samen met Bob trek ik er met enige regelmaat op uit om vlinders te fotograferen, dat kan in Nederland zijn, maar ook in Duitsland (Eifel) of in de België (Gaume, Viroin). We gaan vooral naar het ‘buitenland’ omdat vlinders daar in hogere aantallen aanwezig zijn en daardoor ook vaak gemakkelijker te fotograferen. We worden bij deze uitstapjes regelmatig vergezeld door Marian Schut

kleine ijsvogelvlinder

en ook andere leden van de insectenwerkgroep zijn wel eens met ons mee op stap geweest. Een dag vlinders kijken in de Eifel is al gauw goed voor ruim 30 verschillende soorten dagvlinders. Naar België gaan we meestal een paar dagen, daar vinden we soms wel meer dan 40 soorten in een lang weekend. Soms zijn het dan ook nog zeldzame soorten of vlinders die in Nederland soms al zijn verdwenen. In Nederland zie ik in een gemiddeld seizoen ook zo’n 40 soorten. Nu kregen we voor deze tentoonstelling een opdracht mee: ‘het is de bedoeling dat het soorten zijn die je ook rond Apeldoorn zou kunnen tegenkomen’. Hierdoor vallen al heel wat soorten af en zo kunnen we een lijst samenstellen waar ons aan kunnen houden. bruin blauwtje

zwartsprietdikkopje

zwartsprietdikkopje

11


Vlinders in de regio Dikkopjes (Hesperiidae) 1 aardbeivlinder 2 kommavlinder 3 groot dikkopje 4 zwartsprietdikkopje 5 geelsprietdikkopje 6 spiegeldikkopje Grote pages (Papilionidae) 7 koninginnenpage

keizersmantel

Nadat we een lijst gemaakt hebben blijkt dat we kunnen we kiezen uit 43 soorten dagvlinders waarvan er nog steeds een kleine 40 rond Apeldoorn voorkomen. (zie opsomming hiernaast) Een aantal soorten zijn ondertussen uit de regio verdwenen, deze heb ik in het rood weegegeven. Ook de argusvlinder is nagenoeg verdwenen en andere soorten zijn incidentele gasten waaronder de luzernevlinder. Deze lijst had nog langer kunnen zijn als ik soorten zou toevoegen die slechts eenmaal of enkele keren gezien waren zoals de keizersmantel. Maar om discussies te vermijden over vlinders die ooit eens in de regio gezien zijn heb ik het gehouden op soorten die ik zelf gezien heb in de regio de oranje luzernevlinder afgelopen 20 jaar. Nu kregen we vlak voor de deadline van dit stukje te horen dat we (helaas) maar de ruimte krijgen om ongeveer 8 foto’s te exposeren. Dat maakt ons voorbereidend werk wel een stukje eenvoudiger, maar ook wel jammer dat we een hoop foto’s niet kunnen laten zien, we hadden gehoopt minstens 20 foto’s op te hangen maar de ruimte is helaas beperkt. Vandaar dat ik er voor kies om alvast een paar foto’s die het nu niet gaan halen in dit nummer te plaatsen.

Witjes (Pieridae) 8 citroenvlinder 9 groot koolwitje 10 klein koolwitje 11 klein geaderd witje 12 oranjetipje 13 gele luzernevlinder 14 oranje luzernevlinder Blauwtjes (Lycaenidae) 15 boomblauwtje 16 bruin blauwtje 17 gentiaanblauwtje 18 heideblauwtje 19 icarusblauwtje Kleine Pages (Lycaenidae) 20 eikenpage 21 sleedoornpage 22 groentje Vuurvlinders (Lycaenidae) 23 bruine vuurvlinder 24 kleine vuurvlinder Zandogen (Nymphalidae) 25 bont zandoogje 26 hooibeestje 27 koevinkje 28 bruin zandoogje 29 heivlinder 30 kleine heivlinder 31 argusvlinder Weerschijnvlinders (Nymphalidae) 32 grote weerschijnvlinder IJsvogelvlinders (Nymphalidae) 33 kleine ijsvogelvlinder Vossen (Nymphalidae) 34 atalanta 35 distelvlinder 36 dagpauwoog 37 kleine vos 38 gehakkelde aurelia 39 landkaartje Parelmoervlinders (Nymphalidae) 40 bosparelmoervlinder 41 grote parelmoervlinder 42 kleine parelmoervlinder 43 duinparelmoervlinder

duinparelmoervlinder

12


Alle paddenstoelen zijn eetbaar, sommige echter maar één keer! Marian Poppema en Ruud Knol Rotterzwam is een voormalig zwembad , waarin nu een oesterzwamkwekerij is gevestigd. De zwammen groeien op koffiedik en koffieschilletjes. Een leuk initiatief, en een veilige manier om eetbare paddenstoelen aan de man te brengen. De supermarkten bieden tegenwoordig verschillende soorten eetbare paddenstoelen aan. Overdreven duur zijn ze niet, dus iedereen kan op zijn tijd genieten van de heerlijke champignons, cantharellen (wel wat duurder) en de oesterzwammen. Maar in andere delen van Europa vinden mensen het heel gewoon zelf eetbare paddenstoelen te zoeken in de natuur. De kennis over de eetbare paddenstoelen is daar ook meer aanwezig dan in het mycofobe Nederland. Maar laten we ons maar niet vergissen: in Cantharel Oost-Europa sterven jaarlijks mensen aan het eten van giftige paddenstoelen. De eetbare soorten hebben helaas soms giftige dubbelgangers. In Heerlen stierf in 2010 een man, die gold als een kenner van paddenstoelen, aan een vergiftiging. Hij had helaas een groene knolamaniet aangezien voor een champignon. En van die paddenstoel geldt zeker: je eet hem maar één keer! Moet het eten van paddenstoelen uit de natuur worden afgeraden? Dat niet, maar voorzichtigheid geldt! Bij de geringste twijfel: niet eten. Nederland kent verschillende smakelijke paddenstoelen, die niet giftig zijn. De bekendste zijn het Eekhoorntjesbrood (Boletus edulis) en de Cantharel (Cantharellus cibarius). De Cantharel is goed te herkennen aan de dooiergele kleur, de typische vorm en de ribbels. Na een periode van achteruitgang zijn deze soorten sinds 2000 weer in aantal toegenomen. Waarschijnlijk heeft het verbeterde natuurbeheer en de verbetering van de luchtkwaliteit een gunstig effect. Beide soorten komen het meest voor op zandgronden, dus rond Apeldoorn volop te vinden. Dit jaar waren ze al vroeg, vanaf juni kwamen er al meldingen binnen. Eekhoorntjesbrood heeft een witachtige steel en vrijwel witte buisjes, die niet blauw verkleuren bij druk). Het is misschien voor een leek te verwarren met de Heksenboleet, maar deze heeft een rood- of oranjeachtige steel en rode buisjes, die snel blauw kleuren bij druk. Of de Bittere boleet (roze buisjes), of de kastanjeboleet (gele buisjes worden, die ook blauw worden bij druk). Gelukkig kan er niet veel gebeuren, want de Heksenboleet klinkt wel wat griezelig, maar is niet giftig, de Kastanjeboleet is ook eetbaar, en de bittere boleet is zo vies, dat u hem vanzelf uitspuugt. Daar zullen geen doden door vallen. Eekhoorntjesbrood

‘We are the champions!’ Anders is het met de champignons! Het klinkt heel voor de hand liggend: champignons zijn eetbaar. Maar hier dreigt het grootste gevaar. De jonge champignon en de jonge groene knolamaniet zijn moeilijk uit elkaar te houden. Een jong exemplaar heeft weliswaar vaak een olijfgroene hoed, maar een ouder exemplaar is door regen of zon al bleek geworden, en gaat dan lijken op een champignon. Kenmerkend voor beide soorten zijn de knol en het manchet om de steel, maar kenners kijken eerst naar de plaatjes. En daar zit het grote onderscheid in: de plaatjes van champignons verkleuren al heel jong van wit naar rose tot uiteindelijk chocoladebruin, de plaatjes van de groene knolamaniet blijven altijd witachtig. Laat het plukken van champignons dus over aan de echte kenner. De hier afgebeelde champignon is de Reuzenchampignon, die vaak al in de zomer na vochtig weer kan optreden.

13


Reuzenchampignon

Ook de oesterzwam (Pleurotus ostreatus) is redelijk goed te herkennen, en smakelijk. Deze soort groeit in bundels op levende en dode stammen van loofbomen, vaak tot in de winter. Het is sinds kort toegestaan paddenstoelen in de natuur te plukken voor eigen gebruik. Commercieel plukken is nog steeds verboden en geldt als stroperij. Het plukken van paddenstoelen heeft geen nadelig effect op de soort. Wel is het goed van elke soort altijd een paar exemplaren te laten staan om de verspreiding van sporen mogelijk te maken. En laat het mycelium (de zwamvlok) intact, snijdt de paddenstoel met een mesje af, en trek ‘m niet uit de grond. Vanzelfsprekend past iedere plukker erop het gebied niet onnodig te verstoren. Grote groepen Oesterzwam mensen die door de bossen of over gevoelige terreinen struinen kunnen jammer genoeg wel schade toebrengen. Daarom: pluk af en toe een paar paddenstoelen, maar u doet er ook heel verstandig aan de supermarkt te bezoeken. En heus, die zijn net zo smakelijk. Wij laten paddenstoelen natuurlijk staan, om ervan te genieten, met de mond, en niet met de ogen. Er is veel discussie over het wel of niet mogen plukken van paddenstoelen. Het standpunt van de N(ederlandse) M(ycologische) V(ereniging) geeft een handvat, zie de link: http://www.allesoverpaddenstoelen.nl (en zoek onder het trefwoord plukken). (foto’s: Ruud Knol)

Vogels voeren Klaske de Jong Ik had het laatst met een vriend over het voeren van vogels. Jaap doet dit het hele jaar door, en op grote schaal. Hij heeft een grote tuin, met bomen, en een vijver. Een waar vogelparadijs. Vooral omdat Jaap ook nog eens op grote schaal voert. Op allerlei plekken hangen voercontainers, en staan voerdertafels. Met een kruiwagen vol vogelvoer gaat hij dagelijks de voederplekken langs om bij te vullen. Ook wordt er dagelijks een appel op een spijker bovenaan de schutting bij het keukenraam geprikt voor de merels. Als ik bij Jaap kom koffie drinken, ga ik altijd zo zitten, dat ik zicht heb op de vogels, die je vanuit de keuken kunt zien. In mijn kindertijd voerden we de vogels alleen in de winter in tijden van sneeuw of ijs. We gooiden stukjes brood op de grond en hingen slingers met pinda’s op. Voor het raam keken we dan naar de koolmeesjes, roodborstjes, mussen en merels, die er op af kwamen.

14


Ook nu voer ik nog steeds niet het hele jaar door, maar in elk geval de hele winter, en het voorjaar. Dat is ook de tijd, dat ik de meeste vogels rond mijn huis zie. Vogelbescherming geeft echter aan, dat je het hele jaar door kunt voeren: Vogels gebruiken het hele jaar veel energie. In de winter om zich op temperatuur te houden, in het voorjaar om te nestelen en om eieren te leggen, daarna om hun territorium te verdedigen en hun jongen groot te brengen. In het najaar moeten ze weer reserves opbouwen voor de winter. U kunt ze dus het hele jaar bijvoeren. Ze zullen zich niet volproppen als hun honger gestild is. Ook zullen ze niet verleren zelf voedsel te vinden. In de winter is bijvoeren echter toch meer nodig, dan in de andere jaargetijden. Vogels kunnen dan minder insecten, bessen en zaden vinden, terwijl het als het koud is, hen heel veel energie kost om hun lichaamstemperatuur op 40 graden te houden. In een koude nacht verliezen kleine vogeltjes wel 10 procent van hun lichaamsgewicht. (Hoe kleiner de vogel, hoe groter het oppervlak in verhouding tot de inhoud) Als je gaat voeren, denk er dan aan, dat sommige vogels graag van de grond eten (bijv. roodborstjes) en anderen, zoals meesjes, graag ergens aan hangen. Dus strooi wat strooivoer op de grond, en op een voedertafel, en hang een voerdercontainer met zaad of pinda’s en wat vetbollen op. Groot succes bereik je ook met een pindakaaspot, deze eten ze helemaal leeg. Afgelopen winter taalden de vogels in mijn tuin er echter niet naar, terwijl ik het jaar ervoor om de dag een volle kon ophangen. Misschien omdat het een heel zachte winter was, of omdat ik veel concurrentie heb van buren, die ook voeren. Goed voer is: strooivoer met een zadenmengsel, zonnebloempitten, ongezouten pinda’s of pindakaas (de pindakaas kun je in een pot ophangen, of op de bast van een boom smeren) , vetbollen, fruit, broodkruimels. Voor meer informatie: kijk eens op de site van Vogelbescherming http://www.vogelbescherming.nl/tuinvogel/vogels_voeren

Vossenbessenbladgast Lidy Kraamer Zondag 24 augustus liep ik met een logee in het Achterpark van Paleis het Loo. Mijn logee/vriendin is een goede natuurfotografe en we waren daar om paddenstoelen te fotograferen. De hei was prachtig en de vossenbessen stonden volop in bloei. Bloemen en bessen waren aanwezig zoals het in de boeken staat. Ook zagen wij een vergroeiing die ik kende als de bosbessenvlag. Mijn vriendin geloofde daar niets van. Zij dacht aan een bladgal. Ze zou het thuis opzoeken. Een dag erna kreeg ik een mailtje. De vergroeiing staat te boek als de Vossenbesbladgast en is zeldzaam. Hier dus niet. Deze bladgal wordt veroorzaakt door een schimmel, Exobasidium juelianum, die uitsluitend op de vossenbes voorkomt (zie ook: www.plantengallen.com). (foto’s: Hannie Joziasse)

15


KNNV-weekend Eifel juli 2014 ... opnieuw een uitstapje in de Eifel ... Ruud Knol 13 juni 2014 Het is zo langzamerhand een traditie om op excursie te gaan in de Eifel. Zo ook nu, te weten op 13, 14 en 15 juni 2014, toen een select gezelschap van 13 deelnemers zich voorbereidde op hernieuwde kennismaking met het Eifeler landschap. Op de heenreis pauzeerden we even!! (3 uur!) op de Hundsrück/Gillesbachtal, een kalkgrasland tussen Marmagen en Wahlen. Wat een weelde aan planten, zoveel soorten, vaak in grote aantallen. Om er een paar te noemen: herfsttijloos (nu met zijn kenmerkende drie bladeren, met in de oksel grote zaaddozen van zo’n 5 cm), bijenorchis, vliegenorchis, bleek bosvogeltje, bergnachtorchis, bolrapunzel, zeer talrijk grote muggenorchis, grote keverorchis, pijlbrem, bevertjes (één rose gloed), kluwenklokje en veldsalie en gevlekt biggenkruid, die in de Eifel de westgrens van zijn verspreidingsgebied bereikt. In mei vind je in het Gillesbachtal veel mannetjesorchis. Het natuurreservaat is ook beroemd om zijn voorkomen van Pulsatilla vulgaris/Wildemanskruid. De populatie wordt geschat op circa 60.000 ex.! Ruud was er in april 2014, en maakte daar 'n paar foto's, toen de hellingen nog vrijwel geen groen vertoonden, bespikkeld met het paars van Wildemanskruid. Meer informatie over het Gillesbachtal (en van vele andere natuurgebieden in de Eifel) geeft de zeer aantrekkelijke Nederlandstalige website: http://www.eifelnatur.de/Niederl%E4ndisch/Seiten/NSG%20Gillesbachtal.html 14 juni 2014 Alweer een kalkgrasland, nu een half uurtje rijden vanuit Fuchshofen in noordelijke richting, naar Alendorf. Dit dorpje is prachtig gelegen aan de rand van het natuurreservaat Lampersbachtal, het is omgeven door uitgestrekte jeneverbesstruwelen, die veel soorten orchideeën en andere kalkliefhebbers herbergen. Vanaf de parkeerplaats bij de kerk lopen we omhoog, naar de hoogste top, bij het kruis, gelegen op 524 m, de Kalvarienberg. Vanaf de top heb je een fenomentaal uitzicht op een deel van de zuidelijke Eifel, tot aan de Nürburg/Hohe Acht. We ontmoeten veel plantensoorten van gisteren, een opvallende nieuwkomer zijn de grootbloemige brunel en de berggamander. We dalen de berg af en komen uit in het beekdal van de Lampertsbach, in de zomen vind je o.a. kruisbladwalstro en welriekende agrimonie. Op een opengevallen plek staan een paar exemplaren van de wolfskers/Atropa belladonna. Streepwantsen, meikever, dwergblauwtje en sleutelbloemvlinder vergezellen ons. Bij een infobord slaan we linksaf, een klein pad omhoog, dat uiteindelijk ter hoogte van een weide de mogelijkheid geeft om linksaf te slaan, licht stijgend, retour parkeerplaats. Aan de rand van het beukenbos vallen de vele exemplaren van gevlekte orchis op en hier en daar ook knikkend nagelkruid. In de middag bezoeken we de Höneberg, richting Dollendorf, 5 minuten rijden ten zuidoosten van Alendorf. Daar ligt een voormalige steengroeve, nu een kleine parkeer- en pauzeplaats, waar 'n route omhoog gaat, richting plateau, een bloemrijk grasland. Het wildemanskruid staat inmiddels in het zaad. Bovenaan gekomen is het genieten van de vele planten, zoals een veld vol knolspirea. Wat een prachtige kleurencombinatie: het rose van de grote muggenorchis en het felgeel van gevlekt biggenkruid, ze staan er met honderden ex. Het determineren van een anjer kost ons hoofdbrekens, het blijkt uiteindelijk een mantelanjer te zijn. In het grasland op het plateau vinden we opnieuw enkele exemplaren van de bijenorchis en de kalkvleugeltjesbloem. Aan de zuidkant van de Höneberg, vlakbij de parkeerplaats stond rijkelijk de bloedooievaarsbek te bloeien. Marian presenteert ons de weegbreevlinder, en Wilco maakt halsbrekende toeren als hij de steile helling met veel Geröll beklimt op zoek naar een of ander fossiel (zoals het infopaneel ons weet te vertellen). 15 juni 2014 Tijd om terug te gaan naar Apeldoorn, maar eerst bezoeken we het Seidebachtal bij Blankenheim, droge en wat vochtige (kalk-)graslanden + beukenbos rond de Froschberg (560 m). Rond de Froschberg liggen uitgestrekte hooilanden, een prachtige plant die zich daar thuisvoelt, is de grote pimpernel. We zien nu ook zeer talrijk de kleine ratelaar en hier en daar uitgebloeide exemplaren van rozenkransje. We staan te kraaien bij het zien van het eerste exemplaar van de centauriebremraap, in volle bloei, maar later niet meer, want de soort wordt gemeengoed, misschien stonden er wel meer dan 100. Hier en daar staat ook walstrobremraap, met zijn heerlijk geurende bloemen, ruikt naar anjer, of kruidnagel? De bolrapunzels zijn niet te tellen, wat een kleurenpalet, zo tussen bevertjes en grote muggenorchis. Een Duitser leidt ons nog even naar een solitaire treurbeuk, middenin het grasland, om ons de aangebrande orchis te tonen. Het groot geaderd witje hangt mooi te wezen met zijn bedauwde vleugels aan een grasspriet. Na de lunch lopen we langs de rand van een beukenbos. Als klap op de vuurpijl bewonderen we Turkse lelie, volop in bloei.De soort bereikt hier de westgrens van zijn verspreidingsgebied. We komen uit aan de rand van een uitgestrekt kalkgrasland, waar het volop vlinderen is (o.a. vliegen daar de metaalvlinder en de Sint-Jacobsvlinder. En ook vogelen, want sommigen spotten de grauwe klauwier. Het is constant genieten van de plantenrijkdom, met nieuwe

16


soorten als de groene nachtorchis, perzikbladig klokje en esparcette. We bereiken tegen 14:00 u weer de auto’s, die ons uiteindelijk om circa 16:30 u naar Apeldoorn brengen. Met een hoofd vol prachtige herinneringen aan een zeer geslaagd KNNV-reisje in de Eifel. We zullen er zeker nog vaker komen!

De 2 afgebeelde fotocollages geven ’n aardig beeld van wat we gezien hebben, maar bovenstaand verhaal is ook verwerkt in een fotowebalbum, met onderschriften, zie de link: https://plus.google.com/photos/115092352120797806120/albums/6032142398643518753/60321424662156 67506?pid=6032142466215667506&oid=115092352120797806120 De waarnemingen van planten zijn door Miep Verwoerd en Marchien van Looij vastgelegd, terwijl Marian Schut een lijst van vlinderwaarnemingen heeft opgesteld. Verder is een overzicht gemaakt van vogelwaarnemingen. Al deze waarnemingen zijn té omvattend om in DVJ te vermelden, vandaar dat deze op onze website zijn geplaatst.

De Kleine Schorseneer in de herfst van haar bestaan? Niko Visser De Kleine schorseneer is een gele composiet die wel wat lijkt op een Paardenbloem en in mei/juni bloeit. In tegenstelling tot de Paardenbloem heeft deze plant lange smalle bladeren die overeenkomen met de bladeren van de Smalle weegbree. Het is een vaste plant met een lange levensduur en met een lange, vaak vertakte penwortel waarin reservevoedsel wordt opgeslagen. Zoals de naam doet vermoeden is het familie van de schorseneer die nu weer met wat meer regelmaat als groente in de winkel te koop is. Ook dassen houden van Kleine schorseneer en knagen regelmatig aan de planten, met als effect dat de penwortel aan de bovenkant meerdere uitlopers krijgt waarop evenzovele bloeistengels kunnen groeien.

17


Van deze plant zijn in Nederland nog maar drie groeiplaatsen bekend. In Drenthe, bij Kootwijk en - met de veruit grootste populatie - op de Hoge Veluwe. De Kleine schorseneer valt dan ook in de Rode lijst categorie ”Bedreigd”. Reden voor de Universiteit van Amsterdam om door twee studenten onderzoek te laten doen naar het voortplantingssucces. Als coördinator van de Florawerkgroep van de Hoge Veluwe heb ik met hen alle te onderzoeken populaties op de Hoge Veluwe bezocht. Ik heb zo met het veldonderzoek mee kunnen kijken. Om vast te kunnen stellen of er nog kiemkrachtig zaad wordt gevormd zijn er over een aantal planten die nog in knop stonden constructies van gaas geplaatst . Deze planten zijn handmatig bestoven met stuifmeel van andere planten. Daarnaast zijn er bloeiende planten geselecteerd. Deze planten zijn niet van een gaasconstructie voorzien zodat deze op natuurlijke wijze door insecten bestoven konden worden. Van al deze planten is na enige tijd het zaad verzameld en is bekeken in hoeverre dit kiemkrachtig was. Ook is van elke plant een klein stukje blad meegenomen om de genetische samenstelling te bepalen. De Kleine schorseneer is voor wat betreft de bevruchting een bijzondere plant. Zelfbestuiving levert geen kiemkrachtig zaad op. Voor goede zaadvorming is stuifmeel van een genetisch verschillende plant nodig. Maar de genetische afwijking mag ook weer niet te groot zijn, want ook dan wordt er geen kiemkrachtig zaad gevormd. Wat uit het onderzoek blijkt is dat zelfs op de Hoge Veluwe, de plek met het grootste aantal individuen, veel planten die dicht bij elkaar staan genetisch te weinig op elkaar lijken om nog kiemkrachtig zaad te kunnen produceren. Waarschijnlijk komt dit doordat in de verouderde populaties veel planten met overeenkomstig genetisch materiaal door ouderdom en ongunstige omgevingsfactoren zijn weggevallen. Bovendien is er weinig overlap in de bloeitijd van de planten die bij elkaar in de buurt staan. Wat ik heb gezien is dat de planten maar een heel korte tijd mooi in bloei staan en al heel snel, zeker bij wat vochtig weer, verleppen en dan als een verfrommeld pakketje bloemen op het bloemhoofdje staan. Verder staan veel planten in een hoge vegetatie van Struikhei of Pijpenstrootje. De kans dat genetisch geschikte planten door insectenbezoek met geschikt stuifmeel worden bestoven en kiemkrachtig zaad produceren wordt daardoor nog kleiner. Ook de met de hand bestoven exemplaren hebben door de grote verschillen in genetisch materiaal weinig kiemkrachtig zaad opgeleverd. Het onderzoek bevestigt in ieder geval het beeld dat wij als leden van de Florawerkgroep van de Hoge Veluwe al hadden, namelijk dat er nauwelijks jonge planten worden gevonden. Maar de oorzaak hiervan is nu bekend. En als je de oorzaak kent, kun je gericht proberen de omstandigheden te verbeteren!

18


Algemene informatie KNNV afdeling Apeldoorn Doel van de KNNV is het verbreiden van de kennis van de natuur in de ruimste zin van het woord en meewerken aan de bescherming van natuur en landschap door het voeren of steunen van acties die hierop gericht zijn. De afdeling Apeldoorn van de KNNV is opgericht op 16 december 1911. Afdeling Apeldoorn heeft een paddenstoelen-, planten-, insecten-, vogelen een sprengen en bekenwerkgroep. Iedere werkgroep organiseert excursies en lezingen. Deze worden als regel in de algemene agenda opgenomen. Alle leden en huisgenootleden van de afdeling mogen aan deze activiteiten deelnemen. De werkgroepavonden zijn 1 x per maand op dinsdagavond. Voor tijdstip, plaats en over wat de groepen doen kunt u informatie krijgen bij onderstaande werkgroepcoördinatoren en op de afdelingswebsite: www.knnv.nl/apeldoorn. Locaties:

Gebouw ’t Hoefijzer, Torricellistraat 2-26, Apeldoorn (Kerschoten) Wijkcentrum De Groene Hoven, Koninginnelaan 280, Apeldoorn

Bestuur Voorzitter Secretaris Penningmeester Ledenadministrateur Activiteitencoördinator Lid Werkgroepcoördinatoren Insectenwerkgroep Paddenstoelenwerkgroep Plantenwerkgroep Vogelwerkgroep Werkgroep Sprengen en Beken

vacant Ineke de Vries Martijn Deinum Ineke Klaver Marchien van Looij Jan den Held

Koos Middelkamp vacant Marchien van Looij Rein van Putten Ruud Lorwa (wrnd.)

Commissies en overige adressen Activiteitencommissie Marchien van Looij Nina de Vries Andries Sjouke Monique v.d.Waarsenburg Miep Verwoerd Jan Folbert De Vier Jaargetijden Joke Tammen Redactie Lidy Kraamer Jan den Held Bezorging Els Kruijff

055-3552918 055-5214028 055-5412107 055-3550149 0575-517750

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

055-3667693

[email protected]

055-3550149 055-5412454 055-5788844

[email protected] [email protected] [email protected]

055-3550149 055-3013259 0578-572640 055-3601979

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

055-5337328 055-3552918 055-3664087 055-3663541 0575-517750 055-5417251

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Contributie per jaar: € 32,00, huisgenootleden € 18,00 jeugdleden (jonger dan 25 jaar) € 15,00. Contributiereductie is mogelijk voor leden die gebruik kunnen maken van RegelRecht. Opgeven als lid van onze afdeling Apeldoorn bij Ineke Klaver, tel 055-5412107 of [email protected].

Opzeggen van het lidmaatschap kan uitsluitend schriftelijk of per e-mail (wordt definitief als dit per e-mail bevestigd is) en wel per 1 januari met een opzegtermijn van 2 maanden (dus uiterlijk 31 oktober). Betaling vóór 1 februari van het lopend jaar op IBAN-rekeningnummer NL64INGB0000948886, ten name van KNNV, afd. Apeldoorn te Apeldoorn.

19


Ledenmutaties Nieuw lid 3e kwartaal 2014: Jacob Ruijter

Bijlage bij de KNNV natuurboeken informatie Vogels, natuur & landschap - toplocaties - gedetailleerde kaarten Auteur: Hans Peeters Prijs: € 19,95 Ledenprijs: € 17,95 Ontdek de mooiste vogelen natuurgebieden van Europa! Voor vogelen natuurliefhebbers heeft buurland Duitsland heel wat te bieden. Vooral het noordoosten is rijk aan uitgestrekte natuurgebieden: grote en kleinere meren, gevarieerde loofbossen, rijke uiterwaarden en zompige moerassen. 'Vogels kijken in Noordoost-Duitsland' laat je kennismaken met deze prachtige landschappen, waar je zomaar bevers, kraanvogels, grote trappen, vis- en zeearenden kunt tegenkomen. • • • •

de beste vogelplekken: Müritz, Berlijn met Spreewald, Havelland, Unteres Odertal, Oderbruch, Schorfheide-Chorin met 20 gedetailleerde kaarten rijk geïllustreerd, vol achtergrondinformatie met talloze tips voor de reislustige natuurliefhebber

Onderwerpen: natuur, wildernis, landschappen, Europa, Duitsland, natuurgids, reisgids, vogelgids, natuurgebieden, flora, fauna, ecologie, soorten, vogels, kijken, herkennen, vogelfotografie, natuurreizen, vogelreizen. Hans Peters werkt bij Vogelbescherming Nederland. Hij is hoofdredacteur van het tijdschrift 'Vogels' en schrijft geregeld natuurreportages en -boeken. Als vogelkenner en reisliefhebber is hij ook regelmatig op pad in Duitse natuurgebieden

Beleef het eilandgevoel met schelpen, barnsteen en fossielen Auteur: Rykel de Bruyne en Ditte Bandini Prijs: € 19,95 Ledenprijs: € 17,95 Schelpen, barnsteen en fossielen zoeken op Ameland Schelpenrijk Ameland. Met deze gids leer je Nederlands rijkste Waddeneiland met andere ogen kennen. Ontdek de bewoners, geschiedenis, natuur en cultuur en haar bijzondere schatten: schelpen, fossielen, barnsteen en andere vondsten. Ameland blijkt een bijzonder rijk excursie-eiland te zijn omdat het opgespoten zand van een grote diepte, ver weg op zee komt. • Schelpen verzamelen, herkennen & determineren • Waar en hoe zoeken? • Alles over fossielen, barnsteen en zand • Het eiland & bijzondere vondsten • Talrijke foto’s van 150 schelpen en andere dieren Een rijke gids voor iedereen die van de Waddeneilanden, strand, Wad en zee houdt. Een must voor Nederlandse, Duitse en Amelandse strandzoekers. Tweetalige uitgave: Nederlands & Duits.

20


Groen geluk op postzegelformaat Auteur: Tialda Hoogeveen en Maureen Kemperink Prijs: € 14,95 Ledenprijs:€ 13,45 NIEUW! Stadstuinieren.... Droom je weleens van een groene oase voor jezelf? Ook al heb je een kleine stadstuin, of alleen maar een terras of balkon? Geen nood, want ook hier kun je een mooi paradijsje van maken. Voor jou, je familie en vrienden, maar ook voor andere ‘gasten’ zoals vogels, vlinders en bijen. Dit inspirerende praktijkboek helpt je op weg. Bloemenzee: borders, snijbloemen en potten Smakelijk: (mini) moestuin en tuinrecepten Voor jong en oud: tuinactiviteiten voor kinderen Oase voor dieren: lok vlinders en vogels; bijen houden in de stad!

• • • •

Vier seizoenen lang plezier in je stadstuin. Boordevol creatieve tuinideeën voor groene postzegels: stadstuin, terras, balkon, geveltuin en groendak

Wilde vruchten en zaden plukken & bereiden Auteur: Peter Kouwenhoven en Barbara Peters Prijs: € 17,95 Ledenprijs:€ 16,15 Genomineerd voor de Jan Wolkers Prijs 2014 Eetbare planten, wilde vruchten en zaden. Wat is er leuker dan eten uit de natuur? Appels, noten, bessen en nog veel meer. Stap op de fiets of pak je wandelrugzak en vul je tas met de lekkerste bessen en zaden. Eenmaal thuis tover je je eigen oogst om in verrukkelijke jams, taarten, smoothies, limonades en toetjes. Dat wordt genieten! • Beschrijft 36 wilde vruchten in Nederland en België • Meer dan 100 makkelijke recepten • Wildplukken & kinderen: samen plukken en bereiden (wildernismilkshake!) • Overzicht van niet eetbare vruchten • Hoe maak je je eigen fruittuin? Met Wildplukkaart! Op de uitvouwbare 'Wildplukkaart' vind je oogsttijd, groeiplaats en toepassing van alle vruchten & zaden, bloemen & bladeren. Ook los te verkrijgen!

Wilde bloemen en bladeren plukken & bereiden Auteur: Peter Kouwenhoven en Barbara Peters Prijs: € 17,95 Ledenprijs: € 16,15 Deel 2 in reeks 'Wildplukken' Natuurgerijpt, vers geplukt en onbespoten. Eten uit de natuur is lekker, gezond en gratis. Wat denk je bijvoorbeeld van brandnetelpesto? Gefrituurde bloesemkoekjes? Of courgettesoep met madeliefjes? Dat wordt genieten! Beschrijft meer dan 50 wilde eetbare planten en hoe je ze kunt vinden • • • • •

Toepassing en onderhoud in eigen tuin Oogstkalender Ruim 80 makkelijke recepten 'Lekker voor je lijf'-recepten Activiteiten die leuk zijn om samen met kinderen te doen

21


KNNV afdeling Apeldoorn DE VIER JAARGETIJDEN. Jaargang 2014, nummer 4

Recommend Documents