KNNV afdeling Apeldoorn DE VIER JAARGETIJDEN. Jaargang 2012, nummer 24

KNNV afdeling Apeldoorn

DE VIER JAARGETIJDEN

2

Jaargang 2012, nummer 4 2

INHOUD

pagina

Voorwoord

3

Programma 4e kwartaal

4

Lezing ‘Extreme en bijzondere weersverschijnselen’ op 30 oktober 2012

5

Gewestelijke excursie naar de Biesbosch op 3 november 2012

6

Nieuwe cursus Vogelherkenning in 2013 !

6

KNNV Natuurboeken informatie

7

Eten aan andermans tafel: een ongenode gast

8

Vreemde vogels

9

Vlinders, kevers, libellen en nog meer…

10

Nieuws van de paddenstoelenwerkgroep

11

De ijsvogel

13

Drijvende bomen

14 ----------

Leden-taxi voor leden

15

Ledenmutaties

15

Algemene informatie

15

Het Kleine Reiscollectief

16

Bijlage bij de KNNV boeken informatie

17

Opzeggen van het lidmaatschap kan uitsluitend schriftelijk of per e-mail (wordt definitief als dit per email bevestigd is) en wel per 1 januari met een opzegtermijn van 2 maanden (dus uiterlijk 31 oktober).

Ontwerp en foto’s voorpagina: Nina de Vries UITERSTE INLEVERDATUM KOPIJ 2013 – nr. 1: 1 december 2012

2

De Vier Jaargetijden 2012-4

Voorwoord Ton van Wouwe Terwijl het buiten nog hoog zomer is en we de hete dagen in augustus net achter de rug hebben, moet de kopij voor het herfstnummer alweer worden ingediend en loopt het "Jaar van de Bij" ten einde. Het "Jaar van de Bij" werd op 5 mei jl. gezamenlijk met het IVN ingeluid met een promotiekraam op het Raadhuisplein. Het was die dag bijzonder koud waardoor de aandacht van de mensen op straat niet direct naar bijen uitging. Jan Kerseboom wist daar wel raad op door kinderen met hun ouders naar de kraam te lokken om naar zijn opgezette bijen te komen kijken in de insectenkast die Jan had mee gebracht. Ook Marianne de Bruyn droeg haar steentje bij door in haar imkerpak achter de kraam te gaan staan. En als u dit leest is het "Jaar van de Bij" inmiddels al weer afgesloten met onze gezamenlijke deelname aan de Bijenmarkt te Ugchelen op 15 september jl. Tijdens de "Algemene Ledenvergadering" in april jl. heeft de activiteitencommissie voorgesteld het komende seizoen minder lezingen te organiseren maar dan grootser van opzet. De reden van dit voorstel was het feit, dat de reguliere lezingen, zoals deze in het verleden werden georganiseerd, de laatste tijd matig tot zeer slecht werden bezocht. Na overleg met het bestuur is het voorstel aangenomen en heeft de activiteitencommissie inmiddels een bijzondere lezing gereserveerd, die zal plaats vinden op 30 oktober a.s. in Dok Zuid met als gastspreker de weerman Jan Visser. Zoals bekend kunnen we vanaf 2013 niet meer terecht in de St@art. Een lokaal van de PCBS Juliana School in Lieren voor de werkgroepavonden is een optie. Maar er wordt nog gezocht naar een ruimte in Apeldoorn. Enkele alternatieven zijn aangedragen maar moeten nog worden bekeken. Afhankelijk van de geboden ruimte en de kosten zal een keuze worden gemaakt. In dit nummer van De Vier Jaargetijden treft u ook nieuwe informatie aan over de natuurreizen van "Het Kleine Reiscollectief". De aangeboden reizen naar Polen kan ik u ten zeerste aanbevelen. Polen heeft prachtige en uitgestrekte natuurgebieden, die zeker de moeite waard zijn om te bezoeken. Landelijk is er op het politieke vlak inmiddels het nodige gebeurd. De verkiezingen zijn achter de rug: zal de nieuwe regering ook geld over hebben voor natuurbehoud of alleen maar voor het behoud van de euro en de economie? Ongetwijfeld hebt u wel gehoord over het aflopen van de Mayakalender op 21 december 2012. Er zijn verwachtingen of zo u wilt voorspellingen, dat er na deze datum op wereldniveau belangrijke veranderingen in positieve zin gaan plaats vinden. Hopelijk gaan we dit dan ook terug vinden in het natuurbeleid van de landelijke politiek.

3


Programma 4e kwartaal 2012 Voor alle excursies geldt: raadpleeg de website of informeer bij de werkgroepcoördinator, in het bijzonder leden die deel willen nemen aan een activiteit van een werkgroep waar ze geen lid van zijn. Datum

Activiteit

Toelichting

za 06-10

Vwg, Euro Birdwatch. Telpunt ruïne Nijenbeek

van 8.00 uur af bij ruïne Nijenbeek

ma 08-10

Pawg, excursie Woudhuis

13.30 uur verzamelen het Woldhuis bij ingang naar het landhuis

di 09-10

Plwg, Werkgroepavond

19.30 uur de St@art, kleine zaal

di 16-10

Iwg, Werkgroepavond


ma 22-10

Pawg, Excursie Orderbos

13.30 uur verzamelen Kleiberg, parkeren langs de weg

di 23-10

Pawg, Werkgroepavond


za 27-10

Vwg, wandeling De Poll

8.00 uur vertrek van Meubelboulevard

di 30-10

Lezing Jan Visser: ‘Extreme en bijzondere weerverschijnselen leren begrijpen’

20.00 uur Dok Zuid. Zie aankondiging blz 5. Opgave gewenst, hetzij per mail: [email protected] hetzij per telefoon: 055-5412107

za 03-11

Gewestelijke excursie Biesbosch

Opgave gewenst; zie aankondiging blz 6.

di 06-11

Vwg, Werkgroepavond: : "Extremadura" door Janus Eliëns en Felix van den Ouwelant van Euromania Travel


za 10-11

Vwg, excursie naar Pier van IJmuiden

ma 12-11



di 13-11



di 20-11

Iwg, Werkgroepavond


za 24-11

Vwg, wandeling Hoog Buurlo

8.30 uur vertrek van carpoolplaats Europaweg

ma 26-11

Pawg, Excursie Paleispark

13.30 uur verzamelen op de parkeerplaats einde Pijnboomlaan (kosten park € 1,50)

ma 26-11

Lezing over De Robuuste Grift door Zeeger van de Koppel en Ykelien Damstra van het Waterschap Veluwe

Let op: algemene lezing op maandag!

di 27-11

Pawg, Werkgroepavond


di 04-12

Vwg, Werkgroepavond


za 08-12

Vwg, excursie naar Arkemheen

Voor tijd en plaats van vertrek: zie website of informeer bij coördinator

ma 10-12



di 11-12



tussen 15-12 en 01-01

Vwg, PT-Tellingen (Sovon)

Voor tijd en plaats van vertrek: informeer bij coördinator

di 18-12

Iwg, Werkgroepavond


za 29-12

Vwg, wandeling De Poll

8.30 uur vertrek van Meubelboulevard

Voor tijd en plaats van vertrek: zie website of informeer bij coördinator

20.00 uur de St@art, grote zaal

4


Lezing ‘Extreme en bijzondere weerverschijnselen’ op 30 oktober 2012 Is het u ook opgevallen dat het weer steeds meer extremen laat zien? Zomerse perioden duren langer, met als gevolg schade door droogte; koude/natte perioden duren langer, het regent meer en heftiger, met als gevolg wateroverlast. De winters zijn zeer mild en de koude perioden zijn korter maar soms zeer streng. Het voorjaar van 2011 was bijzonder mooi en warm, de zomer en herfst daarentegen zeer regenachtig. De maand december van 2011 was zeer zacht: meer dan 20 soorten bloemen sierden de bermen van de wegen. In februari 2012 viel een zeer strenge vorst in en de maand maart had vele dagen met zomerse waarden, gevolgd door mei en juni met koud en nat weer. Maar ook in Nederland zijn er grote verschillen tussen bijvoorbeeld de Veluwe en de kuststreek. In Apeldoorn valt de meeste regen van Nederland en de wind waait er minder hard en dooft ’s avonds uit. Bloeiende planten in een wegberm bij Zaandam op De weerman Jan Visser zal over deze bijzondere 12 december 2011 (bron: Jan Visser; foto: Fred en extreme weerverschijnselen een lezing Roovers) houden op 30 oktober 2012. Na een korte inleiding over algemene weerverschijnselen zal Jan Visser de bijzondere afwijkingen en extremen van het weer uitleggen aan de hand van sprekende voorbeelden uit de afgelopen jaren die zich in Europa, in Nederland, maar ook in onze regio hebben voorgedaan. Natuurlijk zal Jan Visser ook ingaan op de heersende meningen over het onderwerp “klimaatverandering”. De kosten van de lezing zijn € 2,00 p.p., te betalen bij de zaal (leden KNNV en IVN gratis). In verband met het aantal beschikbare plaatsen is reservering gewenst. Aanmelden bij Ineke Klaver: via email: [email protected] telefoon: 055-5412107 Locatie:

Wijkcentrum dok Zuid 1e Wormenseweg 460 7333 GZ Apeldoorn datum: 30 oktober 2012. aanvang: 20:00 uur.

Over de spreker: Jan Visser, geboren op Marken, werkt(e) als weerkundige bij verschillende dagbladen (o.a. Trouw, Noordhollands Dagblad, Gooi en Eemlander) en sinds 1997 ook als vaste weerman bij RTV Noord-Holland.

5


Gewestelijke excursie naar de Biesbosch op 3 november 2012 Op zaterdag 3 november 2012 organiseert het Gewest een excursie naar de Brabantse Biesbosch onder leiding van Hans Grotenhuis en Tjalling van der Meer. De Brabantse Biesbosch is met een oppervlakte van 3.638 hectare het grootste gedeelte van de Biesbosch en ligt tussen de Nieuwe Merwede, de Amer en het Land van Heusden en Altena. Het gebied ontstond na de Sint Elisabethsvloed van 1421: een deel van het toen ondergelopen polderland is nooit meer opnieuw ingedijkt. Uiteindelijk ontstond hier een zoetwatergetijdengebied. De rivieren Maas en Rijn voerden zand aan, waardoor zandplaten ontstonden. De mens exploiteerde de biezen, het riet en de grienden. De nu nog aanwezige grienden zorgen voor de aanwezigheid van bijzondere mossensoorten. Door de uitvoering van het Deltaplan, met name de afsluiting van het Haringvliet, verdween de getijdendynamiek grotendeels. De ontwikkelingen hebben in de Biesbosch echter niet stilgestaan. De laatste jaren zijn door natuurontwikkeling met ontpoldering en vergravingen weer nieuwe natte gebieden toegevoegd. De flora en fauna is bijzonder. Dit jaar broedde voor het eerst de zeearend in de Biesbosch. De bever komt in een behoorlijk aantal voor en tenslotte is het gebied in deze periode van het jaar vogelrijk. Met de aanwijzing als Natura 2000-gebied is de betekenis van het gebied onderstreept. Meer informatie hierover is te vinden in de speciale folder op de landelijke website van de KNNV www.knnv.nl onder Projecten-Natura 2000. Tijdens de excursie willen we een aantal karakteristieke plekken van de Brabantse Biesbosch bezoeken, zoals natte graslanden, wilgengrienden en cultuurhistorisch belangrijke plekken zoals de Spieringsluis. De afstanden zijn redelijk groot en daarom verplaatsen we ons met de auto naar de verschillende excursiepunten.. Behalve vogels kijken zullen we ook enkele korte wandelingen maken. Kortom, het wordt een afwisselend programma in een afwisselend gebied. De Brabantse Biesbosch ligt niet naast de deur, dus het is vroeg weg en wat later thuis. We willen om uiterlijk 10.00 uur verzamelen bij het Biesbosch Museum, Hilweg 2, 4251 MT Werkendam. Tijdens de excursiedag zijn we bereikbaar onder het volgende nummer 06-20892808 (telefoon Tjalling). We zullen ongeveer 16.00 uur naar huis terugkeren. Meenemen: brood en drinken voor de hele dag, stevig waterdicht schoeisel, (neem ook laarzen mee) winden waterdichte kleding en natuurlijk kijker en zo mogelijk telescoop. Bij slechte weersomstandigheden gaat de excursie niet door. Als je meewilt met deze excursie, dan graag uiterlijk 25 oktober aanmelden bij Ineke Klaver ([email protected] of telefoon 055 -541 21 07).

Nieuwe cursus Vogelherkenning in 2013 ! Regina Vlijm In februari van dit jaar is het allereerste ei gelegd voor de ontwikkeling van een nieuwe cursus Vogelherkenning. Inzet was om samen met het IVN naar een nieuwe vorm en uitvoering te zoeken. Willem de Wilde diende zich als bevlogen coördinator binnen het IVN aan en ondergetekende als trekvogel van het geheel. Al snel zijn de eerste ideeën geboren en ook de meeste uitvoerders gevonden. De cursus wordt opgedeeld in vier modules, elk bestaande uit een lesavond en een excursie, die door vier docenten/gidsen worden uitgevoerd. De eerste drie docenten waren snel gevonden. Uiteindelijk is Maarten Kaales van het AVN (Apeldoorns Vogel Netwerk) bereid gevonden ook een module op zich te nemen. Zodoende ziet het geheel er als volgt uit: 1. Huis- en Tuinvogels door Ineke de Vries - KNNV 2. Stad- en Parkvogels door Maarten Kaales - AVN 3. Weide- en Watervogels door John van Heiningen - IVN 4. Trekvogels door Jan den Held - KNNV De vier modules zijn bewust in deze volgorde geplaatst waarbij de eerste module start in maart, de tweede in april, de derde in mei/juni en na het zomerreces van de vogels als afsluiting de laatste in september/oktober. Aansluitend aan de lesavond zal op de eerstvolgende zaterdag een excursie worden gehouden. Ook zullen de modules enigszins in elkaar overlopen qua soorten en gebied zodat het weer een geheel wordt.

6


Gaandeweg de ontwikkeling van de modules is het niet ondenkbaar dat er nog aanpassingen binnen deze begrippen komen, bijv. een link naar bosvogels, roofvogels e.a. Leidraad is de Zakgids ‘Vogels van Nederland’ en de daarbij behorende Herkenningskaart. Zakgids vogels van Nederland kijktips | verspreidingskaarten | trefkans Luc Hoogenstein, Ger Meesters, Jip Louwe Kooijmans

KNNV NATUURBOEKEN INFORMATIE ( ... laatste editie?) Ruud Lorwa Het is echt waar, dit is de laatste KNNV Natuurboeken Informatie in de Vier Jaargetijden, althans die van mijn hand. Ik had er goede hoop op dat een van jullie zich spontaan zou melden voor de vacature “boekverkoop van de KNNV Uitgeverij” na de oproep van Paul in de vorige uitgave van De Vier Jaargetijden. Maar zover is het helaas nog niet. Maar het kan nog steeds hoor! Even uitleggen waarom ik er eind van het jaar mee stop. Ik heb het dan 5 jaar met plezier gedaan. Ik ben recentelijk nogal druk met andere natuuractiviteiten in mijn woongebied en dat is een nieuwe uitdaging, die zeker ook wat vrije tijd vraagt. Gezien het aantal boekbestellingen van de leden voorziet de boekverkoopservice zeker in een behoefte, al was het alleen maar financieel. Dus nog maar eens een nieuwe oproep om deze boekenservice voor de leden in stand te houden. Het werk omvat behalve het ontvangen van bestellingen, natuurlijk ook een bestelling aan de KNNV Uitgeverij. Dat gaat tegenwoordig heel makkelijk per mail en de boeken worden door de Uitgeverij bij je thuisbezorgd. Het uitleveren doe ik nu op de fiets, maar om het jezelf makkelijk te maken zou je de bestelde boeken ook bij je thuis op kunnen laten halen. De factuur van de uitgeverij gaat naar de penningmeester voor betaling en het door mij ontvangen geld stort ik weer bij onze penningmeester. De werkzaamheden bedragen gemiddeld een uur per week. Soms piekt het even na een bestelling en soms is het weken / maanden rustig. Dus dat is wat tijd betreft nog wel te overzien. (Ook deze rubriek “KNNV natuurboeken informatie” in De Vier Jaargetijden is eigen initiatief en geen verplichting) De verkoop van KNNV boeken op de promotiekraam staat ook los van bovengenoemde werkzaamheden en valt dus onder de verantwoording van de leden van de Promotie Commissie. Mocht je interesse hebben om deze leuke job over te nemen dan maak ik je natuurlijk vertrouwd met de details. Wie durft? Bel 5788844 of mail [email protected] me gerust voor nadere info. AANBIEDINGEN VAN DE KNNV UITGEVERIJ: Regelmatig verschijnen er aanbiedingen op de website van de KNNV Uitgeverij. De aanbiedingen betreffen zowel nieuwe publicaties als het uitverkopen van te grote voorraden. Met name het boekje Veldkijker is voor leden KNNV Afd. Apeldoorn een bestseller. Dus buur- of kleinkinderen (of uzelf) kunt u zeker verrassen met deze uitgave (zolang de voorraad strekt). •

Veldkijker. Aanbieding ledenprijs € 7,15. Met daarin o.a. 11 zoekkaarten.

RECENTE BIJZONDERE UITGAVEN VAN DE KNNV UITGEVERIJ: zie ook www.knnvuitgeverij.nl •

Expeditie wildernis. Zoektocht naar het sublieme in de Nederlandse natuur. Ledenprijs € 17,95 Auteur: Bram van de Klundert.

7


• •

Extremadura-Spain. Natuurreisgids in de serie Crossbill Guide. Engelstalig. Bevat o.a. routes, observatietips en informatie over landschap en ecologie. (zie de boekenbijlage) Kempen en Maasland. Natuurroutes-Observatietips-Flora en Fauna.1e Nederlandstalige Crossbill Guide compact, Nieuwe serie over natuurgebieden. (zie de boekenbijlage)

Ik bestel in de maand november voor de laatste keer bij de KNNV Uitgeverij (Denk aan Sint en Kerst) • • • • • •

Levering KNNV boeken voor de ledenprijs. U betaalt geen verzend- of administratiekosten. Uw bestelling wordt in Apeldoorn gratis thuis afgeleverd. Zodra de boeken binnen zijn krijgt u bericht over de bezorging. Betaling contant pas bij aflevering. (op verzoek per bank) De KNNV afdeling Apeldoorn wordt er ook nog financieel sterker van.

•

Uitgaven te bestellen via Tel. 055-5788844 of Mail: [email protected]

Extra aandacht voor de boeken bijlage achterin de De Vier Jaargetijden en veel leesplezier toegewenst.

Eten aan andermans tafel: een ongenode gast Monique van de Waarsenburg Het plantenseizoen loopt wat op zijn einde en ik ben tevreden: het was weer boeiend en leerzaam! Twee algemene KNNV-kampjes en een weekje Floron-kamp staan garant voor een aantal primeurs. Die eerstelingen worden dan genoteerd in mijn zwarte boekje en uitgebreid op de foto gezet. Maar soms gaat mijn hartslag ook wat sneller bij planten die ik al eerder zag, zoals bij Warkruid, dat - nog beeldender - ook wel Duivelsnaaigaren genoemd wordt. Deze plant is een klaploper, en dat niet alleen, het is ook nog een kannibaal en een vrij zeldzame verschijning! Deze kwalificatie behoeft wat toelichting. Een Warkruidzaadje komt vrij laat in het voorjaar tot kieming. Het heeft dan een Klein Warkruid op Struikheide kleine hoeveelheid reservevoedsel bij zich. De kiem drukt zich aan een kant in de bodem en het andere uiteinde slingert zich in slow motion in het rond, op zoek naar planten in zijn omgeving die mogelijk interessant voor hem zijn (en die vroeg in het voorjaar met de groei begonnen zijn!). Op een chemische manier ‘ruikt’ de kiem welke kant hij op moet voor een geschikte plant. Het stengeltje strekt zich in de goede richting, slingert zich onderweg voor de nodige steun om plantenstengels die hij tegenkomt, tot hij zijn doelplant bereikt heeft. De plant bestaat dan nog steeds uit niet meer dan een roodachtig of bleek stengeltje zonder bladeren of bladgroen, en intussen is het bodemdeel afgestorven. Na aankomst bij de doelplant zal er van zijn reservevoedsel niet veel meer over zijn en moet het jonge Warkruidplantje zijn toekomstige voedsel gaan regelen. Wat je zelf niet kunt produceren zul je bij een ander moeten halen en dat is ook precies wat er nu gebeurt: het Warkruid maakt zuigwratten die bij de gastheerplant naar binnen groeien, waardoor hij gebruik kan maken van diens voedingsstoffen. Eenmaal aangesloten op deze voedselbron groeien de stengels, vertakken zich en hebben nog maar één doel in het leven: bloemen en zaad produceren. Bladeren zouden in dit geval een nutteloze versiering zijn en die komen dus niet voor. Uiteraard vinden niet alle jonge Warkruidplanten een geschikte gastheerplant, want ze zijn erg kieskeurig. Daar waar de spoeling dun is, komen soms twee zoekende Warkruidplanten elkaar tegen. Dan probeert ieder van de twee de ander te kannibaliseren om wat tijd en energie te winnen in de zoektocht naar een goede gastheer!

8


Zes soorten Warkruid staan er in de Flora van Heukels, maar in onze omgeving is de kans op Groot en Klein warkruid het grootst. Klein warkruid zien wij het meest op heel jonge Struikhei, die groeit op wat open plekken in de heide. In de praktijk zijn dat vaak plagplekken waar de Struikhei weer tot ontwikkeling komt. Tot onze grote verrassing vonden we onlangs een uitgebreide groeiplaats van Klein warkruid in het als tuin beheerde groene monument rond de Steinbank op de Hoge Veluwe. Daar waar het gras het niet redt in het gazon, blijkt de Struikhei zich goed te handhaven op een hoogte van 5 cm en het maaibeleid garandeert een constante groei van jonge scheutjes. Ideaal voor Klein warkruid! Groot warkruid vind je op ruige groeiplaatsen van Grote brandnetel in de buurt van rivieren. Ook Hop kan in zo’n omgeving als waardplant dienen. Het Groot warkruid zie je dan als een dikke zware massa dunne draden over de planten walsen. Cortenoever en de Duurse Waarden zijn goede plaatsen om het te gaan bekijken.

Groot Warkruid op Grote Brandnetel Bronnen: Nederlandse oecologische flora, E. J. Weeda, R. Westra, Ch. Westra, T. Westra Grenswetenschap.nl - Waarneming.nl - Floron.nl Foto’s: Monique van de Waarsenburg/Niko Visser

Vreemde vogels Klaske de Jong Sinds ik aan het vogelen geslagen ben, heb ik veel meer oog en oor voor vogels dan voorheen. Wat me opvalt, is dat er vrijwel altijd wel ergens vogels te vinden zijn. Zo kampeerden we een keer in de woestijn, en vloog daar bij ons kampje onder aan een groot zandduin een leeuwerik rond. Dit voorjaar ben ik naar New York geweest. Deze miljoenenstad telt vele parken, waaronder heel grote als Central Park en Brooklyn Park. Voor ik op reis ga, is altijd de afweging of ik al dan niet een verrekijker meeneem. Omdat ik altijd veel wandel, besluit ik meestal om het maar niet te doen, want te zwaar. Zo ook deze keer in New York. Toch valt er ook zonder verrekijker genoeg te genieten. Ik had in een American Robin (Roodborstlijster) reisboekhandel een kaart gevonden, met de meest voorkomende flora en fauna in Central Park. Hierdoor konden we wat we zagen thuis brengen. Toen wij de eerste vreemde vogel zagen, waren wij erg enthousiast. Na een klein stukje lopen, bleek dit een zeer veel voorkomende soort. Een soort merel met rode borst, American Robin genoemd. Net als de merels bij ons thuis, waren deze vogels niet schuw. Ze scharrelden om ons heen, terwijl we in het gras picknickten. Diverse andere soorten werden gespot, ’s morgens zagen we in de tuin van het huis, waar we logeerden, bijv. niet alleen altijd eekhoorns (die zijn er echt heel veel), maar ook een blauwe gaai. Ik hoopte echter vooral een noordelijke kardinaal te zien. Deze vogel heeft een kuifje, het mannetje heeft een prachtig rode kleur. Vroeger als kind spaarde ik de plaatjes, die bij de vloeitjes van Rizla zaten. Je had een serie met exotische vogels. Hier herinner ik me deze vogel van. Wat was het leuk om het mannetje en vrouwtje te zien in het park op onze laatste dag.

9


In het trekseizoen zijn er overigens nog veel meer vogels waar te nemen. De parken worden gebruikt als rustplaats op vogeltrek. Dus als je een keer in New York komt, overweeg een verrekijker mee te nemen.

Vlinders, kevers, libellen en nog meer… Ton van Wouwe Insecten die vooral mijn belangstelling hebben. Deze belangstelling stamt nog uit mijn tienerjaren toen ik gebiologeerd raakte door de bijzonder fraaie kleuren van dagvlinders en de bijzondere verschijningsvormen van kevers. Libellen hadden toen nog niet echt mijn interesse. De larven kende ik al wel als "ongewenste bijvangst" bij waterluizen voor de aquariumvissen thuis. Vlinders, het begon allemaal met een schepnet en het vangen van exemplaren van de gebruikelijke soorten als Koolwitje, Kleine Vos en Atalanta. Die waren redelijk makkelijk te vangen op de vlinderstruiken en de bloemperken in een park in Dordrecht, waar ik toen woonde. Kevers kende ik alleen uit het boekje: "Welke kever is dat?". Ik ben indertijd niet echt bezig geweest met het vangen van kevers. Na de vangst gingen de vlinders in een pot met daarin een dot met azijnether doordrenkte watten totdat ze "dood" waren. Dit laatste ging wel eens mis omdat ik te weinig geduld had om te wachten met het opzetten en de vlinders nog tot leven kwamen nadat ze al waren opgeprikt op het opzetplankje. Nu denk je: wat gruwelijk! De bedoeling was met een mooie verzameling van opgezette vlinders te starten. In van die mooie insectenkasten die we allemaal wel kennen van uit de musea. Maar het is nooit wat geworden. In de loop der tijd veranderden mijn ideeën en vond ik het niet meer zinvol om vlinders en andere insecten te Purperstreep parelmoervlinder vangen en op te zetten behalve dan voor wetenschappelijk onderzoek. In plaats daarvoor kreeg ik het idee om insecten te gaan fotograferen en op die manier een fotoverzameling aan te leggen. In het analoge tijdperk was het fotograferen van insecten zeker niet gemakkelijk en ook niet bepaald goedkoop. Voor mij bleef het dan ook bij het maken van een beperkt aantal dia's. Nu in het digitale tijdperk is het gemakkelijker en als de foto niet is geslaagd, ach dan gooi je hem toch gewoon in de prullenbak. Alhoewel ik mijn foto's doorgaans maak met een spiegelreflexcamera op statief, sta ik toch er altijd weer versteld van hoe anderen met een compactcamera ook goede foto's weten te maken. Alleen het echte macrofotowerk lukt mijns inziens alleen met een spiegelreflexcamera met speciale macrolens. Mijn eerste ervaringen met KNNV'ers in het veld dateren uit 2009 tijdens een excursie naar Blankenheim in de Eifel (Duitsland). Een heuvelachtig gebied met bijzondere planten en veel soorten vlinders. De belangstelling van de deelnemers ging vooral uit naar de Purperstreep parelmoervlinder die in dit gebied voorkomt. Het viel mij wel op dat alle deelnemers druk waren met het fotograferen om de waarnemingen vast te leggen. Behalve vlinders kwamen er in dat gebied ook diverse soorten orchideeën voor. Omdat deze plantenfamilie mijn speciale interesse heeft, werden ook hiervan de nodige foto's gemaakt. Een gelukje, er bloeiden ook enkele Vliegenorchissen die ik nog niet eerder in het vrije veld was tegen gekomen.

10


Na deze excursie heb ik aansluiting gezocht bij onze eigen insectenwerkgroep en in 2010 en 2011 regelmatig deelgenomen aan excursies en de leerzame werkgroepavonden bijgewoond. Tijdens de excursies wordt veel gefotografeerd. Behalve door Koos Middelkamp die alle waarnemingen nauwgezet tijdens de excursies noteert. Verbazingwekkend vind ik toch altijd weer de kennis waarover bepaalde mensen beschikken en hun bereidheid om deze kennis tijdens de werkgroepavonden en cursussen met anderen te delen. Dit laatste vaak weer aan de hand van meestal zelf gemaakte foto's Vanwege mijn interesse voor orchideeën ben ik ook lid van de Nederlandse Orchideeën Vereniging. In het tweemaandelijks tijdschrift van deze vereniging heeft dit jaar (in de nummers 2, 3 en 4/2012) een bijzondere artikel gestaan over de bloemvorm van de Europese orchideeën en de specifieke Vliegenorchis insecten die voor de bestuiving van de orchideeën zorgen. Het artikel, dat vergezeld gaat van prachtige foto's, is te omvangrijk om in DVJ op te nemen. Daarom verwijs ik naar de website van de auteurs: Jean Claessens en Jacques Kleynen. Zij hebben het artikel in zijn geheel op hun website gezet. Ga hiervoor naar de volgende website: http://www.europeanorchids.com/publications_new%20%20duits.html. Klik onderaan, achter publicatie 36 t/m 38 op pdffile en het artikel wordt op uw computer gedownload. Veel lees- en kijkplezier.

Sluipwesp op Grote Keverorchis

Nieuws van de paddenstoelenwerkgroep Ruud Knol Ooit was ik lid van de paddenstoelenwerkgroep, maar door allerlei omstandigheden stond het paddenstoelenleven op ’n laag pitje. Drukte rond mijn werk bij de Koninklijke Talens weerhield me ervan veel aan paddenstoelen te doen en later ook ene Vincent Knol, die zonodig een hotel moest kopen in het Ahrdal/Duitsland, waaraan nog wat gedaan moest worden…. Maar sinds maart van dit jaar is mijn prepensioen een feit, en hoop ik wat vaker iets van me te laten horen. Geen uitgebreide beslommeringen, maar gewoon een melding van een al dan niet bijzondere soort. Of 2012 de boeken in gaat als ’n rijk jaar, valt nog te bezien. Het begon goed, met o.a. een rijke vlucht aan cantharellen, veroorzaakt door overvloedige regenval in de zomermaanden. Zo snel als ze kwamen, zo snel verdwenen ze weer, want inmiddels gaat augustus de boeken in als een droge maand, dankzij vele ruggen van hogedruk, met alle gevolgen vandien voor de mycoflora. Zo wandelden mijn vrouw en ik op 2 september een 18 km lange route over de zuidelijke Veluwezoom, vrijwel alleen door het bos. Armoe troef, alleen maar enkele aardappelbovisten en twee berijpte russula’s. Wat echter wel ’n highlight was, was de spoelvoetcollybia, een zeldzame soort, die opgenomen is in het landelijke meetnet. Een parasiet die aan de voet van oude zomereiken zijn slag slaat. Ook bijzonder waren enkele schaapjes (nee, niet op de hei, maar onder een oude beuk) en prachtige zwavelzwammen. Die soort blijft maar opduiken, vaak al vroeg in het jaar, in april en mei, maar ook begin september laat hij zich weer zien.

11


Dit keer laat ik een opvallende soort de revue passeren, die ik – ook al vroeg in mei – ontdekte tijdens een fietstocht richting Voorst, op de Ecofactorij. Aanvankelijk een dikke beige bol, onderaan de voet van een kwijnende Amerikaanse eik. Ik had al ’n vermoeden welke soort het betrof, maar wachtte toch nog even af. ’n Paar maanden later, om precies te zijn op 5 augustus 2012, er weer heen gefietst. Nu stond hij er prachtig bij en kon ik ‘m definitief op naam brengen: de harslakzwam. Toen had-ie een breedte van circa 20 cm en een diepte van ongeveer 15 cm. Het is een stevige soort, die geen last heeft van droogte, hij haalt immers zijn voedsel uit het vochtige eikenhout. Toch nieuwsgierig of hij nog groter kon worden. Dus opnieuw op de De harslakzwam op 5 augustus 2012 .... fiets, op 30 augustus. En ja hoor, al weer verder gegroeid tot ’n enorm apparaat van zo’n 30 cm breedte. Nu in optima forma, met een fraaie roestbruine kleur en die prachtige beige rand. Wél miste hij zijn glanzende uiterlijk, dat normaliter wat roder is en vooral opvalt bij vochtig weer. De harslakzwam kwam tot in de jaren 70 van de vorige eeuw sporadisch voor, maar de verspreidingsatlas van de NMV laat een behoorlijke toename zien, waardoor hij nu te boek staat als matig algemeen. Ongetwijfeld wordt dit veroorzaakt door een uitgebreid net van tellers en kenners, maar ook door het ouder worden van het bomenbestand, dat vervolgens gevoeliger wordt voor aantasting door parasitair levende paddenstoelen. Ik kan mij nog herinneren, dat zo’n 20 jaar geleden tientallen Amerikaanse eiken langs het Apeldoorns kanaal ter hoogte van de Matense dreven, het loodje moesten leggen omdat ze door ouderdom waren aangetast, o.a. door de harslakzwam. Heel jammer natuurlijk voor paddenstoelenliefhebbers, want door het omzagen van al die oude eiken is ... en op 30 augustus 2012 een belangrijke leefruimte voor parasieten teloor gegaan. En nu maar hopen dat een medewerker van de Gemeente Apeldoorn dit verhaal niet leest, anders vrees ik voor “mijn harslakzwam”. Gelukkig staat-ie niemand in de weg, of het moeten de paarden zijn in het weiland onder de aangetaste Amerikaanse eik. Laten we hopen dat die tijdens het omvallen een veilig heenkomen hebben. Naschrift: toch nieuwsgierig naar de grootte van de harslakzwam, fietste ik vandaag, 4 september 2012 een ommetje, met een meetlat in m'n fietstas. En alweer was-ie groter geworden: de maximale breedte bedroeg exact 40 cm, de diepte 25 cm.

Onderaan de voet van de kwijnende Amerikaanse eik zijn drie exemplaren van de harslakzwam te zien

12


De ijsvogel Jan den Held

Van alle Nederlandse vogels is de ijsvogel ongetwijfeld de mooiste. Zijn ongelofelijke kleurenpracht is al vele malen uitvoerig beschreven. Ik kan daar eigenlijk weinig meer aan toevoegen, behalve dat na al die glitter en bling-bling zijn geluid een beetje tegenvalt (‘piep!’). Bij nader inzien gaat dit stukje daarom niet over de ijsvogel maar over een weliswaar veel saaier gekleurde, maar qua zang bijna onovertroffen soort: de bosrietzanger. Heeft de bosrietzanger zijn uiterlijk al niet mee, hij gaat ook nog eens gebukt onder een verwarrende naam. Zit hij nu in het riet of in het bos? Het antwoord is: geen van beide. Hij broedt in vochtige ruige vegetaties, vaak met brandnetels en andere hoge kruiden, waarin hier en daar wat struiken staan. De bosrietzanger is een rare vogel. Wanneer alle zomervogels, zelfs de late spotvogel, al lang en breed gearriveerd zijn in ons land, moet de bosrietzanger nog komen. Vaak zijn ze er pas begin of half juni. Een andere merkwaardigheid is dat de soort vaak in kleine ‘kolonietjes’ voorkomt. Zo kun je in een hectare natte ruigte opeens wel vijf of tien zingende bosrietzangers tegenkomen, terwijl ze dan in de rest van het gebied niet of nauwelijks aanwezig zijn. In het veld is de bosrietzanger op het oog nauwelijks van de kleine karekiet te onderscheiden, maar gelukkig is de zang heel kenmerkend. In een razend tempo passeren allerlei perfecte imitaties de revue, vermengd met trillers, vloeiende, gonzende en tikkende geluiden. Dit jaar hoorde ik bij het gemaal Nijenbeek in een kwartier bij één vogel imitaties van 15 verschillende vogelsoorten, en dan ook nog van een aantal soorten twee of drie verschillende geluiden. Maar pas toen ik de literatuur er op na sloeg 1) bleek ten volle wat een geweldige zanger deze soort is. Nauwkeurig onderzoek van de zang bracht aan het licht dat een individuele bosrietzanger imitaties van zo’n 75 vogelsoorten in zijn zang verwerkt. En wat nog meer bijzonder is: ongeveer de helft daarvan zijn imitaties van Afrikaanse vogelsoorten, die de bosrietzanger dus in zijn winterkwartier opdoet. Voor zover ik heb kunnen nagaan is hij de enige Europese zangvogel die dit doet. Al met al is de bosrietzanger een van mijn favoriete zangers, naar mijn smaak alleen overtroffen door de spotvogel. En dan niet zozeer door diens eveneens perfecte imitaties, maar door het enthousiasme en de felheid van zijn zang, met afwisselend snerpende en lieflijke muzikale motieven, dubbele en driedubbele glissando’s, dissonanten en vrolijke riedeltjes, die net als bij de bosrietzanger in adembenemende vaart worden gebracht. (Een goede site voor het beluisteren van de zang van de genoemde soorten is: www.xeno-canto.org; zoek voor bosrietzanger naar Marsh Warbler en voor spotvogel naar Icterine Warbler)

1

) Cramp, S. 1992. The Birds of the Western Palaearctic. Vol VI.

13


Drijvende bomen Yvonne Zwikker Vroeger was het heel gewoon dat stammen - voordat het hout gebruikt werd - eerst in het water dobberden. En dan niet voor even, maar jarenlang: de kwaliteit van eikenhout werd het best na 10 jaar ‘wateren’. Dat wateren schijnt onder andere ook op het Loo plaats gevonden te hebben. Wateren verduurzaamt het hout, het gaat twee keer zo lang mee. Vraag me niet naar de chemische processen. Maar boktorren en andere houtliefhebbers krijgen er minder vat op, zo werd mij verteld. Dat is natuurlijk niet meer te doen, veel te duur, te arbeidsintensief. Met de tijd zijn daar ook andere processen voor in de plaats gekomen. Op Kasteel Ter Horst, dat in het weekend van 8 en 9 september zijn poorten opende voor de Open Monumentendagen, gebeurt dat wateren nog wel, maar alleen met stammen van iepen voor de duur van 1½ jaar. Wanneer je met je gezicht naar het kasteel toe staat op de Hoofdweg in Loenen, ga je naar rechts langs de heg en daar waar de parkeerplaats eindigt kan je tussen de heg door de vijver met de drijvende stammen zien. Kinderen zagen er gelijk krokodillen in! De Zaandamse houthandelaar Russelman kocht in 1933 kasteel Ter Horst omdat hij hier goede mogelijkheden had het hout te wateren. De houthandel bestaat nog steeds. Het familiebedrijf ging van vader op zoon over. De houtloods op het terrein is uniek en zorgt voor een financiële basis voor het landgoed en kasteel.

14


Leden-taxi voor leden naar Natuurhuis de St@art Leden, die graag naar een algemene lezing willen en niet zelf naar Natuurhuis de St@art kunnen komen, kunnen gebruik maken van onze service "Leden-taxi voor leden". U kunt zelf een afspraak maken met een chauffeur, die op weg naar de St@art bij u in de buurt komt. Vrijwilligers, die zich daarvoor beschikbaar hebben gesteld zijn: naam Jan/Jannie Kerseboom Ineke Klaver Joke Tammen Els Kruijff Ruud Lorwa (als het geen fietsweer is) Martijn Deinum

adres Barnewinkel 714 Klingmakersdonk 404 Dotterbloem 54 Kinkelenburg 15

postcode 7326 KD 7326 GJ 7322 DC 7339 DJ

telefoon 055 - 533 83 23 055 - 541 21 07 055 - 366 40 87 055 - 541 72 51

Termaaden 66

7316 MZ

055 - 578 88 44

7316 DE

055 - 521 40 28 of 06 - 22 57 09 77

Vijverlaan 16

Ledenmutaties Geen mutaties in het 3e kwartaal van 2012

Algemene informatie, afdeling Apeldoorn Doel van de KNNV is het verbreiden van de kennis van de natuur in de ruimste zin van het woord en meewerken aan de bescherming van natuur en landschap door het voeren of steunen van acties die hierop gericht zijn. De afdeling Apeldoorn van de KNNV is opgericht op 16 december 1911. Afdeling Apeldoorn heeft een paddenstoelen-, planten-, insecten- en een vogelwerkgroep. Iedere werkgroep organiseert excursies en lezingen. Deze worden als regel in de algemene agenda opgenomen. Alle leden en huisgenootleden van de afdeling mogen aan deze activiteiten deelnemen. De werkgroepavonden zijn 1 x per maand op dinsdagavond. Voor tijdstip, plaats en over wat de groepen doen kunt u informatie krijgen bij onderstaande werkgroepcoördinatoren en op de afdelingswebsite: www.knnv.nl/apeldoorn. Locatie: Natuurhuis, de St@art, J.C.Wilslaan 29, tel. 055-3668427 Bestuur Voorzitter Secretaris Penningmeester Ledenadministrateur Activiteitencoördinator Lid Werkgroepcoördinatoren Insectenwerkgroep Paddenstoelenwerkgroep Plantenwerkgroep Vogelwerkgroep

Paul Vermeulen Vacant Martijn Deinum Ineke Klaver Marchien van Looij Ton van Wouwe

Koos Middelkamp vacant Marchien van Looij Rein van Putten Regina Vlijm

Commissies en overige adressen Activiteitencommissie Marchien van Looij Leidy van Beek

055-5789978 055-5214028 055-5412107 055-3550149 055-5336365

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

055-3667693

[email protected]

055-3550149 055-5412454 06-18488326

[email protected] [email protected] [email protected]

055-3550149 055-5225304

[email protected] [email protected]

15


Promotiecommissie

De Vier Jaargetijden Redactie Bezorging

Andries Sjouke Monique v.d.Waarsenburg Paul Vermeulen Jan Kerseboom Ruud Lorwa Frank de Vries Joke Tammen Lidy Kraamer Jan den Held Els Kruijff

0578-572640 055-3601979

[email protected] [email protected]

055-5789978 055-5338323 055-5788844 055-3601640 055-3664087 055-3663541 0575-517750 055-5417251

[email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected] [email protected]

Contributie per jaar: € 32,00, huisgenootleden € 18,00 jeugdleden (jonger dan 25 jaar) € 15,00. Jeugdleden (jonger dan 25 jaar) € 15,00. Jongeren kunnen, als ze dat leuk vinden, zich aansluiten bij de Landelijke Jongeren van de KNNV (tussen 20 en 33 jaar). De LJ vraagt € 4,50 extra contributie voor haar activiteiten. Informatie op www.knnv.nl/lj. Lid worden kan vanaf 18 jaar. Contributiereductie is mogelijk voor leden die gebruik kunnen maken van RegelRecht. Opgeven als lid van onze afdeling Apeldoorn bij Ineke Klaver, tel 055-5412107 of [email protected].

Opzeggen van het lidmaatschap kan uitsluitend schriftelijk of per e-mail (wordt definitief als dit per e-mail bevestigd is) en wel per 1 januari met een opzegtermijn van 2 maanden (dus uiterlijk 31 oktober). Betaling vóór 1 februari van het lopend jaar op gironummer 94 88 86, ten name van KNNV, afd. Apeldoorn te Apeldoorn.

Het Kleine Reiscollectief Hieronder vindt U informatie over Het Kleine Reiscollectief. Voor nadere bijzonderheden en overige informatie kunt u ook kijken op de website www.hkrc.nl Bij aanmelding voor een reis vermelden dat u lid bent van de KNNV afdeling Apeldoorn.

Reiskalender Dit najaar zijn geen groepsreizen meer gepland, maar individueel is er uiteraard van alles mogelijk. Momenteel wordt hard gewerkt aan de planning voor 2013, daarom hierbij een overzicht van de winter- en voorjaarsplanning voor komend jaar. De website is nog niet helemaal bijgewerkt, maar dit zal spoedig wel het geval zijn. Altijd handig om te weten: voor veel vogelen natuurreizen gelden vroegboekkortingen. Vertrek februari 2013 23-02-2013 Noorwegen, sneeuwwandelreis, Rauland, sneeuwwandelen vanuit gezellige blokhut, 8 dagen Vertrek april 2013 19-04-2013 Polen, korte vogelreis, Oderdelta en Slonsk, zeearenden in actie, 5 dagen 19-04-2013 Polen, vogelreis, Karpaten, uilen en spechten, 10 dagen 19-04-2013 Roemenië, vogelreis, Donaudelta, 11 dagen 26-04-2013 Hongarije, vogelreis, Bükk, Tisza en Hortobagy, 10 dagen 26-04-2013 Polen, wandelreis, ontdek de prachtige natuur van ongerept Noordoost Polen, 10 dagen ??-04-2013 Turkije, wandelreis, Lycian Way, ?? dagen Vertrek mei 2013 03-05-2013 Polen, vogelreis, oerbos van Bialowieza en Biebrzamoerassen, 10 dagen 10-05-2013 Schotland, wandelreis, wandelen over Isle of Skye, vanuit cottage, 10 dagen 10-05-2013 Polen, vogelreis, oerbos van Bialowieza en Biebrzamoerassen, 10 dagen 17-05-2013 Polen, kanoreis, Czarna Hancza en Biebrzamoerassen, 10 dagen 24-05-2013 Kroatië, wandelreis, wandelen langs de kust van het wonderschone Istrië, 8 dagen 31-05-2013 Engeland, wandelreis, wandelen in het Lake District, vanuit cottage, 10 dagen ??-05-2013 Albanië, wandelreis, Albanese Alpen, 8 dagen

16


Bijlage bij de KNNV boeken informatie Dagvlinders van Europa

Ledenprijs: € 35,95 Nu met gratis Vlinder DVD Vlinderkenners in binnen- en buitenland zijn het erover eens: wie dagvlinders wil determineren, moet “de Lafranchis” hebben: de gezaghebbende, oorspronkelijk Engelstalige determinatiegids voor Europese dagvlinders. Eindelijk is er nu een Nederlandse vertaling en bewerking van dit standaardwerk Het boek geeft veel extra informatie over de soorten, hun leefwijze en voorkomen. Er zijn meer dan 400 verspreidingskaartjes in de gids opgenomen. De teksten, foto’s en kaartjes zijn per soort gerangschikt, wat het opzoeken gemakkelijker maakt.

Extremadura – Spain

Ledenprijs: € 22,45

- Engelstalige uitgave -

Extremadura, een wild, afgelegen natuurgebied in zuidwest Spanje, kenmerkt zich door uitgestrekte graslanden, dichte bergbossen, bloemrijke beekdalen en dramatische rotswanden. Dit gebied is een populaire reisbestemming en een paradijs voor natuur-, reis- en vogelliefhebbers. Met deze gids kun je de beschreven soorten en landschappen zelf ontdekken. • • •

de enige reisgids die wilde planten, dieren en vogels beschrijft routes, vogelkijk- en observatietips achtergrondinformatie over landschap en ecologie

Zakgids vogels van Nederland In prijs verlaagd: nu € 11,65 i.p.v. € 15,25 Vogels zijn in Nederland altijd dichtbij: op het balkon, in de eigen tuin, in het park en tijdens een wandeling in de natuur. De Zakgids Vogels van Nederland maakt het voor iedereen gemakkelijk om de soorten te leren kennen. Deze handzame gids geeft beknopte en duidelijke informatie over de uiterlijke kenmerken in het veld en over gedrag, zang en habitat.

Kempen en Maasland – België | Crossbill Compact •


De Crossbill Guides zijn populaire reisgidsen over bijzondere natuurgebieden in Europa. In navolging van dit succesvolle concept verschijnt er nu de eerste Nederlandstalige Crossbill Guide compact. Deze gids is de eerste in een serie, speciaal over natuurgebieden in de Lage Landen en behandelt flora en fauna, landschap en geologie van het betreffende gebied. Het beschrijft routes waarlangs de bezoeker deze rijkdom zelf kan ontdekken, en geeft praktische tips voor waarneming. Kempen en Maasland legt de nadruk op kaarten en illustraties. Nederlandstalige uitgave.

17


Tuinieren voor (wilde) dieren •


Het tuinplezier straalt ervan af: maak zelf een egelhuis, bijenflat, vogelbistro of paddenhotel! Of je nu een grote of een kleine tuin hebt, landelijk of in de stad: met een paar eenvoudige aanpassingen wordt je tuin een waar paradijs voor dieren en insecten. Natuurvriendelijk tuinieren: dit boekje vertelt je op een luchtige manier hoe je dat kunt aanpakken aan de hand van praktische instructies en inspirerende illustraties. Ook is er veel aandacht voor geschikte bloemen en planten per seizoen.

Ontdek vlinders en libellen In prijs verlaagd: nu € 8,95 i.p.v. van € 14,95 Buiten kun je zomaar de fijnste verrassingen tegenkomen. In je achtertuin, maar ook in de grote verscheidenheid aan Nederlandse natuurgebieden. Kleurrijke vlinders en sierlijke libellen maken iedere wandeling tot een ontdekkingstocht. Het is nog leuker als je de namen kent van de vlinders en libellen die je tegenkomt. En als je meer weet van hun leefwijze en hun omgeving. Dit boek is daarvoor de ideale handleiding. Dit boek bevat een schat aan achtergrondinformatie, handige tips voor herkenning en ideeën voor vlinderrijke wandelingen en uitstapjes. Handige kaartjes laten zien waar je een wandeling of bezoekerscentrum kunt vinden en met de praktische bezoekersinformatie kun je onbezorgd op pad

18


KNNV afdeling Apeldoorn DE VIER JAARGETIJDEN. Jaargang 2012, nummer 24

Recommend Documents