Het verenigingsblad van de KNNV - afdeling Eindhoven

Venkraai

Het verenigingsblad van de KNNV - afdeling Eindhoven (Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, Vereniging voor Veldbiologie) De verschijningsdata zijn: 20 februari, 20 mei, 1 september en 20 december. Kopij kan tot uiterlijk 1 maand voor verschijning ingeleverd worden bij de eindredacteur. Eindredactie Gerard Vos Redactieleden Jan Schellekens Jelle Schuurmans Frank Toolenaar De KNNV is een landelijke vereniging, opgericht in 1901. Het doel is natuurstudie en -bescherming door middel van inventarisaties en activiteiten als excursies, lezingen en cursussen. De afdeling Eindhoven - opgericht in 1945 - is op al deze terreinen actief, o.a. in een aantal werkgroepen (zie hieronder). Het aantal leden bedraagt ongeveer 250. Het lidmaatschapsgeld voor 2015 is € 32,00 voor een gewoon lid en € 13,75 voor een huisgenootlid per jaar. Bij toetreden na 31 juli geldt de helft van deze bedragen. Over te maken op de rekening van KNNV Afd. Ehv. Gewone leden ontvangen naast het verenigingsblad het landelijke KNNV-tijdschrift ‘Natura’ 4x per jaar. Een informatiepakket voor toekomstige leden ligt bij de ledenadministratie gereed. Aanmelden en opzeggen kan bij de ledenadministrateur (zie hieronder). Website: www.knnv.nl/eindhoven

Kopij Adressen

De volgende Venkraai komt uit op 1 september 2015. Kopij hiervoor aanleveren vóór 1 augustus 2015. Per email: [email protected], of per post aan: Redactie Venkraai, Ansbalduslaan 10-B, 5581CW Waalre. De redactie behoudt zich het recht voor, teksten aan te passen of in te korten. Bestuur Voorzitter Han Monteiro Secretaris Jan Lanters Penningmeester Gerard Vos Bestuurslid Margriet Bekking-van Dort Adviseurd Annemieke van Vucht-Houniet Ledenadministratie Henk van der Gaag

Lezingen Neske Dupuis Cursussen Annemieke van Vucht-Houniet Wim Wieland Publiciteit Margriet Bekking-van Dort

Werkgroepen Vogelwerkgroep Johan Goossen Vogelgroep Willy Meijer

Floristische werkgroep Wim v.d. Ven Insectenwerkgroep P.T.H. Tutelaers Mossenwerkgroep Marleen Smulders Paddenstoelenwerkgroep Nel Bulthuis Micro-hydrobiologische werkgroep Joost van de Sande Plantenwerkgroep Petra van Leeuwen Commissies Excursiecommissie Trudy Vos Natuurbeschermingscommissie Jacqueline van Heek Stichting Stadsnatuur Eindhoven Voorzitter: Paul Timmermans

Natuurhistorisch archief Dit bevat alle Wetenschappelijke Mededelingen, uitgaven van de Stichting Uitgeverij KNNV, inventarisatierapporten, Venkraaien, Dubbelloven, excursieverslagen en andere literatuur. leder lid van de afdeling kan gebruik maken van dit archief. Inlichtingen bij Jelle Schuurmans. Website www.knnv.nl/eindhoven Beheer: Harry Nouwen [email protected]

Zomer 2015

Inhoud

Onze nieuwe voorzitter stelt zich voor

2

Wijzigingen ledenbestand

2

Jubileum 70 jaar KNNV Afdeling Eindhoven

3

Excursies

3 4 4 4 4 5 5 5

Za Za Wo Za Za Zo Zo Za

23 30 17 27 11 26 30 5

mei mei jun jun jul jul aug sep

Soerendonks Goor en Strijperheg De Liereman Gijzenrooi Kampina Plateaux ‘t Hurkske Ringselvennen Malpieheide en Horsten-Putten

Excursies Vogelwerkgroep

6

Cursussen

Mossen

6

GPS (vooraankondiging)

7

Wo 16 sep Do 24 sep Ma 12 okt

Lezing bij de werkgroep Microhydrobiologie Jubileumlezing “De natuur als leermeester” “Natuurwondertjes in Rupsen- en Insectenkast”

9 7 7

Ma 16 nov

“Herkenning en ecologie van waterplanten”

8

Lezingen

De Kampeergroep van de KNNV bestaat 65 jaar

9

Excursie Bunderbos op 9 april 2015

10

Nieuwe afdelingsbanner

11

Van nabij gevolgd: Gevlamde vlinder (Endromis versicolora)

12

Ortolaan

16

Vraag en Aanbod

17

Tekeningen

Annemarie Schrover-van Bokhoven, Jan Schellekens

Voorblad

Hermelijn (Mustela erminea) – Foto: Gerard Vos

1

Onze nieuwe voorzitter stelt zich voor Han Monteiro

Op de Algemene Ledenvergadering in maart heb ik me al mogen voorstellen als nieuwe voorzitter van de KNNV-Eindhoven. Nu doe ik dat in de Venkraai, ons mooie blad. Ik ben geboren in 1949 te Soerabaja. In 1950 zijn mijn ouders naar Nederland vertrokken, alles achterlatend. Ik ben in de omgeving van Uden opgegroeid, met heel veel natuur. Al vroeg begon mijn interesse in het bestuderen van vogels. Ik kreeg mijn eerste vogelboek, de Peterson, toen ik 13 was en werd toen ook lid van de Vogelbescherming. Het is dan ook niet verwonderlijk dat ik van mijn hobby min of meer mijn beroep heb gemaakt. Op verschillende middelbare scholen mocht ik namelijk als biologieleraar tot mijn pensionering in 2012 les geven. Hierdoor kwam ik in aanraking met heel wat facetten van de natuur.

Ik ben lid van de Vogelwerkgroep van onze vereniging en doe mee met vogelinventarisaties. Maar ook libellen, mossen, paddenstoelen, schelpen, planten en de microbiologie hebben mijn belangstelling. Verder ben ik onder andere lid van de Werkgroep Pleistocene Zoogdieren en de Nederlandse Vereniging van Preparateurs. De KNNV-Eindhoven heeft vanaf september 2014 een roerige tijd achter de rug. Als medebestuurslid heb ik het gedwongen vertrek uit het MEC-gebouw en de verhuizing naar het IVN-gebouw in Veldhoven van nabij meegemaakt. Het voortbestaan van onze KNNV in Eindhoven is voor een belangrijk deel afhankelijk van het toekomstige beleid van de gemeente Eindhoven. Via een nieuw concept, Natuuren Duurzaamheidseducatie, wil de gemeente Eindhoven richting geven aan de natuur in de stad. Als bestuur gaan we ons plekje proberen te veroveren.

Wijzigingen ledenbestand van 19-1-2015 t/m 4-5-2015 Nieuw Mw. J. de Bruijn Dhr. R. Duijnhouwer Mw. R.A. van Empel-Nicolai Mw. M.E.Y. Geurts Dhr. H.J. Moonen Mw. M. Oosthoek Dhr. J.H. de Vries Geen lid meer per 01-01-2015 Dhr. F. Cazemier Dhr. R.C. van Eeden Adreswijziging Mw. E. Torfs

)

Stuur wijzigingen naar onze ledenadministrateur, ook voor de landelijke ledenadministratie: [email protected]

2

Jubileum 70 jaar KNNV afdeling Eindhoven Han Monteiro

In september 2015 viert de KNNV afdeling Eindhoven haar 70-jarig jubileum. We hebben besloten dit feit niet ongemerkt voorbij te laten gaan en nodigen onze leden dan ook van harte uit voor een bijeenkomst op zaterdagmiddag 19 september a.s. in de Paardestal in Geldrop. Daarnaast zal er een bijzondere lezing worden gehouden op donderdagavond 24 september met als onderwerp hoe wij de aarde duurzaam kunnen bewonen,

waarbij mechanismes uit de natuur zelf als voorbeeld dienen voor ecotechnische ontwikkelingen. Klinkt misschien ingewikkeld, maar het belooft een boeiende lezing te worden! Deze lezing sluit ook goed aan bij het motto van deze jubileumviering: kijk met vertrouwen naar de toekomst! Meer informatie en het programma van zaterdag 19 september volgen in de Venkraai van 1 september dit jaar.

Excursies Voor alle excursies geldt:

Zaterdag 23 mei



Wil je meegaan, meld je dan aan bij de excursieleider. Een kleine wijziging is altijd mogelijk en vervoer kan aangepast worden aan de deelnemers.



Zorg voor proviand – eten en drinken.



Neem regenkleding mee, evt. laarzen.



En natuurlijk…. een veldkijker, een loepje, je favoriete boek om iets in op te zoeken.



Bij colonne rijden let de chauffeur altijd op degenen die volgen, dit om elkaar niet uit het oog te verliezen.



De chauffeur kan de route ontvangen van, of vragen aan de excursieleider.



Iedereen is ook van harte welkom.



Het mag duidelijk zijn dat het KNNV-principe is: We leren van en ontdekken met elkaar, ieder brengt het hare of zijne in.

Excursie naar het Soerendonks Goor en Strijperheg Thema: Leiding:

Algemeen, historie en vogels Jacques van Kessel,

Duur: Start:

4 uur 9:00 uur, Gerardusplein, Eindhoven

We bezoeken weer een Natura 2000 gebied. Vlakbij Soerendonk ligt namelijk het prachtige beekdal van de Strijper Aa met daarom heen moeras, heide, vennen en het Leenderbos. Een groot en prachtig natuurgebied met veel afwisseling om te wandelen. We starten bij het Goor bij Soerendonk, een grote en rijke vogelplas met vogelkijkhut, dus mocht het wat regenen dan is dat geen probleem.

We kunnen hier genieten van watervogels, er komen namelijk verschillende reiger-, eenden- en ganzensoorten voor. Uiteraard komen ook de roofvogels aan bod. Het is eind mei, dus is het mogelijk om hier de eerste wespendieven al te zien, een soort die in de omliggende bossen broedt. Verder is in mei nog wel wat aan vogeltrek te zien, dit gebied is vooral bekend vanwege doortrek van kraanvogels en houtduiven in grote aantallen. Zo telden we op 1 november 2014 hier nog 127.000 houtduiven op een dag, een record aantal voor dit gebied Groote Heide. Ook is in dit gebied een grote variatie aan vogelsoorten tijdens de trek te zien. Dit heeft natuurlijk alles te maken met de grote afwisseling van landschapstypen in dit gebied.

3

Zaterdag 30 mei

Excursie naar de Liereman (B) Thema: Leiding: Contact:

Vogels en algemeen Achilles Cools Carla van Moorsel,

Duur: Vertrek:

Driekwart dag 9:00 uur, Gerardusplein, Eindhoven

We zullen een gedeelte van de Liereman bezoeken met o.a. de Brakeleer, Hoge Woensdag 17 juni

Excursie naar Gijzenrooi Thema: Leiding:

Algemeen, vogels en beheer Gerard Vos

Duur: Start:

4 uur 9:00 uur, Gerardusplein, Eindhoven

Gijzenrooi is een afwisselend landschap met kleinschalige akkerbouw en natte graslanden. Het ligt vlak bij de Stratumse Heide, tegen het gelijknamige Eindhovense stadsdeel aan. De Gijzenrooische Zegge heeft als kern een moerasbos met planten zoals het Moerasviooltje, Gele lis en Waterviolier. Zaterdag 27 juni

Excursie naar de Kampina Thema: Leiding:

Vlinders Bert en Riet van Rijsewijk,

Duur: Start:

Hele dag. 9:00 uur, carpool parkeerplaats aan de Noord Brabantlaan, achter McDonalds. 9:30 uur, parkeerplaats aan de Logtsebaan. Meld je even aan als je mee wilt gaan.

Kampina is een prachtig, groot natuurgebied met veel variatie in biotopen: Zaterdag 11 juli

Excursie naar de Plateaux Thema:

Leiding: Duur: Start:

4

Historie, planten, beheer en bescherming door Natuurmonumenten. Michel Hendrix 4 uur 9:00 uur, Gerardusplein, Eindhoven.

Mierdse heide en het tuintje van Achilles en Brénine. Maar ook een minder gekend gedeelte: het 'Rooigoor'. Dit is een kwelgebied met wilgenbroek, heide, schrale weiden en bossen, gelegen aan de oostelijke kant van de Liereman. Pas aangekocht in 2005 door Natuurpunt, grenst het aan het privédomein 'de zeshonderd' (600 ha groot). In het Rooigoor broeden o.a. kruisbek, appelvink, goudvink, fluiter, gekraagde roodstaart, karekiet, bosrietzanger, buizerd en havik. Het moeras ligt temidden van weilanden waar in het voorjaar weelderig pinksterbloemen bloeien. Rondom de graslanden liggen eeuwenoude akkers. Hier worden op biologische wijze, zonder gebruik van chemische bestrijdingsmiddelen, granen verbouwd. Dat levert een kleurrijk schouwspel op, met rood van klaproos, blauw van korenbloem en geel van ganzebloem. De kruiden op de akkers trekken vlinders, zoogdieren en vogels aan, waaronder Patrijs, Geelgors en roodborsttapuit. Er zijn hier nog heel wat heggen en bosjes aanwezig. Dit Gijzenrooi is een ouderwets stukje Brabant dat op wonderbaarlijke wijze is blijven bestaan. Onze wandeling is 6 km lang. Het beekdal van de Beerze met vochtige blauwgraslanden en broekbos, droge en natte heide, bossen en vennen. Daaraan is enige jaren geleden 92 ha landbouwgrond toegevoegd (Banisveld) en een retentiebekken aan de Logtsebaan. Van Banisveld is de toplaag van zwarte grond afgegraven waardoor er allerlei bijzondere planten te voorschijn komen, zoals het teer guichelheil. Eind juni verwachten we in ieder geval de kleine ijsvogelvlinder en het heideblauwtje te zien en met wat geluk de grote weerschijnvlinder.

De Plateaux heeft een rijke cultuurhistorie door en met vreemd water, met als gevolg hoge natuurwaarden. Onder leiding van Michel Hendrix (boswachter ter plekke) gaan we uitgebreid in op de historie van het gebied en snappen zo steeds beter waarom de natuurwaarden van De Plateaux voor een dergelijk relatief klein gebied zo hoog zijn. We gaan kijken bij de vloeiweiden en horen daar wat de invloed van deze landbouw-

Zondag 26 juli

historie is geweest op de streek en wat het ons nu nog levert aan natuurwaarden. En we gaan kijken naar de vele (herstelde) vennen op een bijzondere heide. We schampen de grens met België waar de

natuur gewoon verder gaat in het Hageven. Er is uitgebreid ruimte voor het stellen van vragen over beheer, natuurontwikkeling en huidige waarden.

Excursie naar ’t Hurkske

dezelfde poel was gedumpt. Deze exoot is een geducht predator van amfibieën die zich ter plaatse zo snel vermeerderde dat de knoflookpad erdoor verdween. Inmiddels zijn er verspreid in dit bosgebied een flink aantal poelen gegraven en vanaf 2012 zijn er jaarlijks knoflookpadlarven en net gemetamorfoseerde dieren uitgezet. Onlangs zijn ingrijpende beheersmaatregelen genomen ten behoeve van deze zeldzame amfibieënsoort. Annemarie, van 2004-2014 als projectleider werkzaam bij RAVON (Reptielen Amfibieën Vissen Onderzoek Nederland), zal e.e.a. hierover vertellen.

Thema: Leiding:

Duur: Start:

Diersporen, insecten, reptielen en amfibieën Annemarie van Diepenbeek en Pieter van Breugel,

Halve dag 9:30 uur, parkeerplaats achter het boswachtershuisje, Gemertsedijk 10, Erp.

't Hurkske is een bosgebied dat grotendeels bestaat uit naaldhout, en de randen deels ook uit gemengd bos. De KNNV bezocht 't Hurkske vorig jaar al voor een paddenstoelenexcursie. Een belangrijke verandering in dit gebied was de recente herintroductie van de knoflookpad. Deze soort kwam vroeger voor in het Rauwven en was daar rond de eeuwwisseling verdwenen doordat de zonnebaars in Zondag 30 augustus

Excursie naar de Ringselvennen Thema: Contact: Duur: Vertrek:

Al wat we tegenkomen Peter Zomer Driekwart dag 9:00 uur, Gerardusplein, Eindhoven

Onze excursie voert naar de Ringselvennen bij Budel Dorplein. Eind augustus treffen we er naast vogels (vroege najaarstrek is Zaterdag 5 september

Excursie naar de Malpieheide en de Horsten - Putten Thema: Leiding:

Algemeen, vogels en beheer Jacques van Kessel,

Duur: Start:

4 uur 9:00 uur - Gerardusplein, Eindhoven

Vanwege het slechte weer ging deze excursie op 24 januari niet door, we gaan het nu nog een keer proberen. Afgelopen jaren zijn in het Natura 2000 gebied de Malpieheide Valkenswaard diverse

Verder kijken we, zoals gewoonlijk bij Annemarie, naar diersporen en zal Pieter ons wat vertellen over insecten die we tegenkomen. Voor meer informatie over het gebied, zoek met Google naar “Hurkske + amfibie”.

dan al op gang) ook verschillende soorten (zeldzame) libellen aan. Ook voor vlinders is het dan nog heel aardig. Wat we kunnen verwachten: Jagende Boomvalken, IJsvogel, steltlopers langs de zinkplas, eenden en futen, en qua libellen mogelijk Zuidelijke Glazenmaker, Zuidelijke Heidelibel en Zuidelijke Keizerlibel. Budel Dorplein ligt dan ook pal aan onze Zuidgrens.

beheerwerkzaamheden uitgevoerd, zowel in als ook rond het vennengebied. Er is veel machinaal geplagd en dennenhout verwijderd waardoor een meer open landschap is ontstaan. Aan de noordzijde zijn de werkzaamheden nog in volle gang. We gaan in dit prachtige heide- en vennengebied wandelen. Ik wil er graag wat vertellen over roofvogelonderzoek, heidebeheer en het beheer van omliggende gebieden. Daarna vertrekken we naar Borkel en Schaft (Peedijk), waar we gaan wandelen in de Horsten en de Putten in het beekdal van de

5

Dommel. In dit gebied komt de Dommel vanuit België Nederland binnen, deze grensstreek staat lokaal bekend als de Graaf van Loon. Het is een afwisselend landschap met graslanden houtwallen, poelen en bossen, er vind ook begrazing plaats met runderen. Een groot deel van

deze beekdalgronden is eigendom van Natuurmonumenten. Het is een heel mooi landschap vooral voor de vogelaars! In dit gebied zijn afgelopen jaar veel nieuwe elzensingels aangelegd door het Waterschap de Dommel.

Excursies Vogelwerkgroep Datum

Gebied

Do

Achelse kluis 21:00 uur Gerardusplein (Avondexcursie nachtzwaluwen)

Martien

Zo 14 jun

Zouweboezem

8:00 uur

Orionstraat (AH)

Carla

Zo 28 jun

Spoordonk – De Beerze

9:00 uur 9:20 uur

Trudoplein Riki Spoordonkse watermolen

Za 22 aug

Zeelandtocht

8:00 uur

Orionstraat (AH)

4 jun

Vertrek

Plaats

Contact

Martien

Carla van Moorsel Riki Sleegers Martien Helmig

Cursus "Mossen" Dit najaar wordt een cursus Mossen gegeven door Jan Kersten en Riek van den Bosch. Zij zijn al vele jaren experts op dit gebied. Het door hen geschreven cursusboek "Mossen" is een leidraad voor hen die zich willen begeven op het “Florissante pad der Mosflora" In de boeiende cursus wordt o.a. gekeken naar de plaats van mossen in het plantenrijk, de onderverdeling, en de levenscyclus. Uiteraard wordt ook ingegaan op een zeer belangrijk aspect, namelijk het determineren van mossen. De cursusleiders brengen dan ook enkele binoculairen (microscopen) mee, waarmee de cursisten de mosjes van "dichtbij" kunnen bekijken.

6

De cursus bestaat uit 3 theorieavonden en 3 excursies. De theorie-avonden zijn op donderdag: 10 september, 17 september, 1 oktober. Aanvang: 20:00 uur. Plaats: d'n Aard, Ariespad 5, Veldhoven. (s.v.p. niet parkeren op het Ariespad). De excursies zijn op zaterdag: 3 oktober, 17 oktober, 24 oktober Prijs inclusief koffie, thee en lesboek: Leden: € 40,00 Niet-leden: € 47,50 De deelnemers aan de cursus ontvangen gratis het 395 pagina's tellende boek: "Atlas van de mosflora van Eindhoven". Aantal deelnemers: min. 10, max. 25 Opgave vóór 1 september 2015, door betaling op rekening KNNV afd. Eindhoven, o.v.v. "Mossen" en door opgave van naam, adres, woonplaats, e-mailadres en telefoonnummer .

Vooraankondiging basiscursus "GPS" Deze cursus zal worden gegeven in het najaar van 2015 door Peter Gielen. Hij is de auteur van het boek "Garmin GPS gids". Een must voor iedere GPS gebruiker. Doelstelling van de cursus: Een algemeen overzicht geven van de mogelijkheden en het gebruik van GPStoestellen voor buitensportgebruik.

In het bijzonder wordt ingegaan op de toepassing van de GPS door de recreatieve fietser of wandelaar. Behandeld worden de basisbegrippen en de specifieke instellingen. Nadere informatie over de cursus en opgave volgen in de Venkraai van september 2015.

Jubileumlezing “De natuur als leermeester?” Donderdag 24 september

20:00 uur – Gebouw “D’n Aard”, Ariespad 5, Veldhoven. Deze lezing wordt verzorgd door Sanne van der Hout. Hoe kunnen wij de aarde op duurzame wijze bewonen? Geconfronteerd met de kwetsbaarheid van de aarde voor menselijk ingrijpen, richten steeds meer wetenschappers, ontwerpers en ingenieurs zich op de ontwikkeling van ‘duurzame’ of ‘groene’ technieken, producten en toepassingen. Ontwerpdisciplines als Biomimicry, Cradle to Cradle en Natural Step beloven een nieuwe relatie tussen mens en natuur mogelijk te maken. Waar klassieke technologische benaderingen voornamelijk geïnteresseerd zijn in wat we uit de natuur kunnen halen, concentreren deze nieuwe disciplines zich op wat we van de natuur kunnen leren.

De kerngedachte is dat organismen en natuurlijke systemen in de loop van de evolutie talloze oplossingen hebben ‘uitgevonden’ voor menselijke innovatieproblemen. Deze oplossingen zijn niet alleen duurzamer, maar vaak ook ingenieuzer en stabieler dan menselijke technieken. Door de natuur als leermeester te raadplegen, kan de balans worden hersteld tussen wat de natuur geeft en wat de mens neemt. In mijn lezing zal ik de beloften van biomimicry en andere ontwerpdisciplines kritisch onder de loep nemen. Wat maakt deze disciplines zo revolutionair? Heeft de mens zich niet altijd tot de natuur gewend voor inspiratie? Eén van de bekendste voorbeelden is Leonardo Da Vinci, die schetsen maakte van vliegmachines geïnspireerd op de vleugels van een vogel. Wat is het verschil tussen de nieuwe ontwerpdisciplines en eerdere voorbeelden van leren van de natuur. En hoe slagen zij erin de balans tussen mens en natuur te herstellen? Door in te gaan op deze en andere vragen, zullen wij stilstaan bij wat het precies betekent om de natuur als leermeester te aanvaarden.

Lezing “Natuurwondertjes in Rupsen- en Insectenkast” Maandag 12 oktober

20:00 - 22:00 uur – Gebouw “D’n Aard”, Ariespad 5, Veldhoven.

In de rupsenkast gaat het om de rups, pop en eitjes van verschillende vlindersoorten.

Deze lezing wordt verzorgd door Toon Gevers, coördinator van de fotowerkgroep van het IVN Nuenen. De lezing gaat over de natuurwondertjes die gebeuren in mijn rupsenkastje en insectenkastje.

In de insectenkast betreft het de voortplanting van de verschillende soorten solitaire wilde bijen en wespen. Al die gebeurtenissen heb ik vastgelegd met foto/filmcamera.

7

De foto- en filmopnames heb ik samengesteld in twee Powerpoint Presentaties.

Deze presentatie is wat korter zodat ik ook de gelegenheid heb voor een praktische uitleg over rupsen- en insectenkastjes.

De presentatie “Natuurwondertjes in een rupsenkastje” geef ik voor de pauze.

De rupsen- en insectenkastjes maak ik zelf. Voor de Lezing breng ik rupsen- en insectenkastjes mee, als voorbeeld voor wie ze zelf wil maken.

Na de pauze komen de “natuurwonderen in een insectenkastje aan bod.

Lezing “Herkenning en ecologie van waterplanten” Maandag 16 november

20.00-22.00 uur - Gebouw “D’n Aard”, Ariespad 5, Veldhoven. Deze lezing wordt verzorgd door John Bruinsma. Waterplanten zijn zelfs in ons natte land een ondergeschoven groep. Krijgen floristen liever geen natte voeten?

Niettemin, water is een apart milieu en waterplanten hebben aanpassingen om in deze omstandigheden te overleven. Niet alle zoet water is hetzelfde en de plantensoorten zijn aangepast aan verschillende omstandigheden. Watervegetaties zijn niet alleen opgebouwd uit vaatplanten, ook varens, mossen en kranswieren kunnen er deel van uitmaken. Van al deze groepen zullen voorbeelden worden gepresenteerd. Na de pauze worden de resultaten gepresenteerd van zes jaar eigen plantenonderzoek in de diepe zand- en grindgaten in NoordBrabant. Dit onderzoek is uitgevoerd door met perslucht onder water te gaan kijken. Welke soorten komen hier voor? Tot hoe diep staan de planten? Zijn er verschillen tussen de plassen en zijn die verschillen een beetje te begrijpen?

Onderwaterfoto van Gele plomp (Nuphar lutea) Foto: Klaus van de Weyer

8

Lezing bij de werkgroep Microhydrobiologie Woensdag 16 september

19:30 - 22:00 uur – Gebouw “D’n Aard”, Ariespad 5, Veldhoven. De werkgroep Microhydrobiologie organiseert een avond met een lezing over het onderwerp: “Water en algen en hun watertypen”. Ook aan bod komen de cyanobacteriën, met hun specifieke watertypen. Voor deze voordracht is medewerking verkregen van waterschap De Dommel

Wil je de lezing bijwonen, en heb je een microscoop ter beschikking, dan adviseren we deze mee te brengen. In de volgende Venkraai zal nader de inhoud bekend worden gemaakt. Daar het aantal plaatsen beperkt is, vragen wij je vooraf op te geven bij Harry Nouwen, Zo spoedig mogelijk ontvang je een bevestiging van deelname.

De Kampeergroep van de KNNV bestaat 65 jaar De Kampeergroep, kortweg KG, is een onderdeel van de KNNV. Behalve KNNV leden kunnen sinds kort ook IVN leden deelnemen aan de activiteiten van de KG. De kampeergroep is op de KNNV website te vinden onder “werkgroepen”.

De KG heeft tot doel om d.m.v. kampeerweekeinden en dagwandelingen met elkaar te genieten van de natuur in Nederland, en deze te bestuderen. Al deze activiteiten worden door de leden zelf georganiseerd. Wij kamperen het liefst op kleinschalige terreintjes met eenvoudige accommodatie, bijv. een “natuurkampeer-terrein” of een SVR-camping bij een boer. Tijdens de weekeinden wordt voornamelijk gewandeld en gefietst. Voor verderaf gelegen excursiedoelen wordt de auto wel eens ingeschakeld. Degenen die met openbaar vervoer gekomen zijn, rijden dan met anderen mee. Tijdens de excursies wordt niet alleen aandacht besteed aan al wat leeft, maar ook aan geologie en het (cultuur)landschap. We bespreken alles zoveel mogelijk en helpen elkaar in het ontdekken van wat er om ons heen te vinden en te ervaren is. En komen wij er overdag niet uit dan kan er ’s avonds nog verder worden gespeurd. Ben je nieuwsgierig geworden, kijk dan eens op onze website: www.knnv.nl/kampeergroep. Wil je eens een keer meegaan, neem dan contact op met de voorzitter van de KG, Marianne van der Heijden. .

9

Excursie Bunderbos op 9 april 2015 Wim Wieland

Onder een stralende lentezon vertrokken we met 6 natuurliefhebbers te voet vanaf het station Beek-Elsloo richting Bunde, een tocht van zo'n 10 kilometer door het Zuid-Limburgse heuvellandschap. We kozen ervoor om via de Hemelbeek te lopen richting kasteel Elsloo. De weg met kinderkopjes daar naar toe was volop verlicht. Niet door de straatverlichting, maar door vele tientallen kandelaartjes die links en rechts van de weg stonden.

Kandelaar (Saxifraga tridactylites)

Er stond volop vingerhelmkruid in bloei. Gerard wilde graag de bloeiende dotterbloem zien, maar daarvoor was het kennelijk nog iets te koud geweest. Zo groeide er in tegenstelling tot vorig jaar veel paarbladig goudveil. Ook stonden er veel bosanemonen in bloei, afgewisseld met veldjes met speenkruid en klein hoefblad. Terwijl de discussie of het nu paarbladig goudveil of verspreidbladig goudveil is wordt gevoerd, vaart er een vaartuig door het aangrenzende Julianakanaal. De discussie slaat direct over naar dat vaartuig; is dat een schip of een boot. Nou ja.... de schipper is toch geen "booter" vindt onze florist. Duidelijk, het was een schip. Je rook en zag de aanwezigheid van daslook, maar het had nog geen bloem. Zo bloeide ook de eenbes nog niet. Al deze waarnemingen vonden plaats onder het veelvuldig geroffel van de aanwezige grote bonte spechten. Het gaf een fijn voorjaarsgevoel. We konden er dan ook volop van genieten, want het was verder erg rustig in het prachtige glooiende bos. Zoals uit bijgaande grafiek blijkt was de route ook erg glooiend.

Onder het druk fotograferen van dit lantaarntje liet de zwartkop ons verstaan dat hij weer in het land was. Voor ons was dit de eerste zwartkop dit jaar. Het panorama was geweldig. Je waande je direct in het buitenland. Dus vrij snel was het tijd voor een koffiepauze, zodat we er even rustig van konden genieten. Zo was er ook tijd om de waarnemingen direct op de smartphone in te voeren. Via een draadloze bluetooth verbinding met een gps kon nauwkeurig de vindplaats ingegeven worden. Bij thuiskomst was het dan erg gemakkelijk de gegevens door te geven aan Floron. Dat is heel wat anders dan handmatig allerlei lijsten in te moeten vullen (Het is toch geweldig hoeveel vrijwilligers nog bereid zijn deze waarnemingen te melden) Door de mooie warme dag waren veel planten bereid zich van hun beste kant te laten zien. Er werden dan ook veel mooie waarnemingen gedaan.

10

Afbeelding van Garmin Basecamp We zagen zo weer mooie planten, zoals bloeiende witte klaverzuring. Ook de wolzwever was druk in de weer en genoot van het mooie weer. Op onze speurtocht door het bos zagen we opeens een aantal anemonenbekerzwammen. Deze op anemonen parasiterende zwam vind je dan ook alleen maar bij bosanemonen. Zoals je aan onderstaande foto ziet is het gebied rondom deze zwam kaal. Een leuke waarneming, omdat je deze zwammen niet veel ziet.

Met behulp van onze gps konden we her en der een nieuw pad ontdekken en de route aanpassen. Wat is dit toch een geweldig hulpmiddel. Verdwalen bestaat niet meer en je kunt er zoveel gegevens uit halen. Het is zeker tijd om voor het gebruik van een gps een cursus te organiseren. Zie dan ook pagina 7 in deze Venkraai. De cursus is voor velen een aanrader. Aan de gps kun je erg veel plezier beleven zowel in binnen- als buitenland.

Anemonebekerzwam (Dumontinia tuberosa) Tijdens de gehele wandeling kom je ogen te kort, want je blijft van alles ontdekken en er is zoveel moois te zien. Het grootste probleem is echter dat je moet blijven kijken waar je loopt omdat het op en af gaat. Dus regelmatig stil staan is de boodschap. Ook nu zal het wel weer laat zijn voordat we bij het station in Bunde zijn. Ook hier geeft de gps uitkomst. Met een beetje goede wil zijn we rond 17:00 uur in Bunde.

Het was vandaag weer een fantastische en erg gezellige excursie onder geweldige weersomstandigheden.

Nieuwe afdelingsbanner Wij hebben een nieuwe afdelingsbanner! Deze door Margriet Bekking ontworpen banner vervangt de panelen die jarenlang dienst deden bij buitenpresentaties van onze afdeling. Hij is opgesteld in gebouw D’n Aard in Veldhoven.

We zien veel afgewaaide takken liggen met daarop maretakken. Ook staan er veel populieren met maretakken (zie Venkraai 2014-4, "Op zoek naar de maretak” door Gerard Compiet). Ze lagen nu voor het oprapen. Langs de spoorlijn, die je tijdens de wandeling regelmatig tegen komt, stonden weer een groot aantal reuzenpaardenstaarten. Wat ook leuk was dat er in een poel aan de route een koppeltje Mandarijneenden zat.

Mandarijneend ♂

(Aix galericulata)

Anemonebekerzwam (Dumontinia tuberosa)

11

Van nabij gevolgd: Endromis versicolora (Gevlamde Vlinder) Inleiding Tekst en foto’s: Lothar Rutten

De eerste nacht waarin ik een proefopstelling met een blacklight (door een accu voorzien van stroom) testte, bracht al na een uurtje in de schemering een aangename verrassing. Op de rand van de trechter zat, spookachtig blauw verlicht, een prachtig getekende grote onbekende vlinder. Bladerend in de veldgids Nachtvlinders bleek het onmiskenbaar te gaan om de Endromis versicolora (Gevlamde Vlinder).

De vlinder vliegt maar een heel korte periode; van half maart tot eind april in één generatie. Deze eerste kennismaking vond plaats in het natuurgebied De Maaij in Bergeijk; een voormalig viskwekerij omringt met loof- en dennenbos. Een klein perceel was tijdens een nationale boomfeestdag door schoolkinderen beplant met berkenbomen; de waardplant van de rups van deze vlinder. Na de fotosessie en nog wat bewonderende blikken mijnerzijds mocht deze mooie dame weer in vrijheid weg fladderen.

Een jaar later

♀

25 maart: In een natuurgebied grenzend aan de Keersop, gelegen tussen Riethoven en Dommelen, ben ik gericht gaan zoeken en ving ik wederom deze prachtige vlinder. Ditmaal een paar meter van de Skinnerval (met een ML-lamp van 160 watt), tussen het gras aan de voet van een berkenstruweel. Net als het jaar hiervoor ging het om een vrouwtje. Het verschil tussen man en vrouw is bij deze forse nachtvlinder duidelijk zichtbaar. Het vrouwtje is groter (34-39 mm.) en is grotendeels bruinwit gekleurd. Het kleinere mannetje (27-30 mm) is donkerder gekleurd en heeft een oranjebruine achtervleugel. Door de literatuurstudie van het laatste jaar was ik meer over deze vlinder te weten gekomen en nam ik dit verse exemplaar mee naar huis om te fotograferen en om te zien of ei-afzet in gevangenschap mogelijk was…

De cyclus ♂

Een zeldzame soort die gebonden is aan bossen en dan vooral op de zandgronden. Dit is de enige soort uit de familie van Berkenspinners (Endromidae) die in Nederland voorkomt. De vlinder heeft zijn habitat in open berkenbossen en licht beboste heiden waarbij als waardplant vooral ruwe berk aangemerkt wordt.

12

Ei-afzet (27maart) Nadat het vrouwtje twee dagen rustig op een berkentakje gezeten had, was de vreugde groot om 2 takjes vol met eitjes te zien. Het vrouwtje sterft in dit geval vrij snel na het leggen van de eieren; haar werk zit erop. De eitjes drogen in en verkleuren. Ze worden bijna zwart van kleur. Na 14 dagen hebben ze dit stadium bereikt.

Groeperen (9 mei) Dag 6 van het rupsenbestaan. De rupsen kluwen bij elkaar in groepjes. In eerste instantie geen idee waarom, maar bij benadering van zo’n kluwen wordt me dat duidelijk. Ze krullen zich bij gevaar achterover en bootsen zo de geelgroene, hangende rupsvormige katjes van de berk na. Ze gaan op in hun omgeving en vallen niet meer op.

Fiasco? De eitjes zien er zo zwart, uitgedroogd en weinig levensvatbaar uit dat ik na 4 weken vermoed dat het op een fiasco zal uitlopen. Te koud? Zijn ze wel bevrucht? Allemaal twijfels van een gespannen jonge vlindervader in spé! Dan, op 3 mei, zie ik bij controle in een keer witte eitjes, met daarbovenop kleine zwarte rupsjes. Hoera! 37 dagen na het leggen van de eitjes eten de rupsjes zich uit het eitje en gaan ze op zoek naar voedsel.

Veelvraten (20 mei) Ze vreten en vreten en hun jas wordt te klein; de eerste vervelling is een feit.

De rupsen verlaten de ‘tros’ en gaan solo verder. Ze vreten zich zo vol dat het lijkt alsof ze elk moment kunnen exploderen. Mooi is nu te zien hoe de rups zich vastgrijpt aan de takken. De buikpoten hebben haakjes die in een krans op een poot staan welke

13

ervoor zorgen dat ze zelfs met dit logge lijf blijft hangen. Ook zijn de op de flanken gelegen tracheeën (zeer kleine ademhalingsbuisjes hier te zien als witte punten) goed te herkennen.

Verpoppen (26 juli)

Op reis

Binnen vs. buiten (risicospreiding II)

De zomervakantie is begonnen, de koffers gepakt, de rupsen nog steeds niet verpopt… Wat nu? Samen met andere kweekprojecten gaan ze in de bakjes in een grote verhuisdoos mee naar Frankrijk. Vanuit de camping moet ik 45 minuten rijden om aan berk te komen. Je moet er iets voor over hebben!

In november haal ik de helft van de bakken binnen, de andere blijft buiten. Wederom om de kans op het uitkomen van de vlinders te verhogen en het spreiden van risico’s.

Risicospreiding I Thuis aangekomen verplaats ik de rupsen in verschillende bakken. Mocht er iets gebeuren met een kweekbak, dan heb ik altijd nog andere bakken over; risicospreiding zogezegd. De volgevreten rupsen beginnen te verkleuren. Van groen naar lila/roze, om van daar uit zich te gaan verpoppen.

De meeste rupsen spinnen een harige losse cocon, sommige rupsen verpoppen zonder dit te doen.

Erg vroeg 10 januari; als ik in mijn werkkamer aan het werk ben hoor ik een fladderend geluid. Dat kan toch (nog) niet? Jawel hoor; een prachtig mannelijk exemplaar is uitgekomen. Maar hoe kan dat nu al? Het blijkt dat ik na het vullen van de verwarming deze vergeten ben dicht te draaien en dat het de afgelopen dagen warm geweest is op de kamer waar de vlinders staan. Er komen de dagen daarna nog 7 vlinders uit, maar geen een is er in perfecte staat (de vleugels zijn niet ontvouwen). Het uitsluipen gaat dus niet altijd goed, zelfs niet in geconditioneerde omstandigheden. 17 januari komt een mannetje uit de cocon, een dag later (18 januari) een vrouwtje. Om 12.15 uur sluipt ze uit, om 15 uur heeft het mannetje haar gevonden en vindt de paring plaats.

14

Cirkel rond ’s Morgens vroeg, met de slaap nog in de ogen, zie ik dat het vrouwtje haar werk al heeft gedaan; de tak zit vol met eitjes, keurig naast elkaar en tegen elkaar aan gelegd. De cirkel is rond.

Paring De paring duurt van 15 uur tot 21.30 uur, waarna manlief doodmoe neervalt. Het vrouwtje zet ik apart in een bakje met een berkentak.

NB1 Door het vroege uitkomen van de vlinders en de paring daarna zat ik met het dilemma dat de berkenboom nog in diepe winterslaap lag. Ik heb in huis verschillende stekken gezet om zo bladgroei te stimuleren, maar deze kwam helaas onvoldoende op gang om deze rupsen groot te brengen.

NB2 Ook uit de bakken die buiten overwinterd hebben zijn bijna alle vlinders uitgekomen. Met drie vrouwtjes vlinders heb ik nog geprobeerd mannetjes te lokken in een nieuw te inventariseren natuurgebied (Pastoorsweijer, Bergeijk), maar daar is geen mannetje op afgekomen; aan de schoonheid van de dames heeft het zeker niet gelegen!

15

Ortolaan Achilles Cools

Vanuit Nederland België binnenkomen kan je ruiken. Vooral in de lente. En ook horen! Aan Belgische kant akkers volgestort met varkensgier. Aan gene kant de vijfde van Beethoven: geelgorzenzang! Vogels weten waar te eten valt. In België wordt hen het gras voor de voeten weggemaaid. In Nederland legt men houtsingels, ruigtestruwelen, braakland en onkruidakkers voor hen aan. België is bestraat, gemest, gemaaid en geploegd. Netjes, rein en rechtlijnig.. Geen land wordt zo intensief gebruikt, ieder stukje heeft zijn bestemming. We hoeven de vogels niet speciaal neer te schieten om ze uit de lucht te halen. Neem voldoende weg van hun woonplaats en hun voedingsmogelijkheden, dan vallen ze vanzelf uit de lucht.

We kunnen de grens oversteken, ver is het niet. Na tien meter al laten geelgorzen zich horen. Je ziet Nederlands natuurgebied grenzen aan Belgisch industrieterrein, lintbebouwing en opengescheurde kavels. Van Weelde, Ravels, Poppel tot Arendonk. Net over de grens, in het Reusels Moer, zingen de blauwborsten, boomleeuweriken en geelgorzen. Als ik onder een eik door loop, hoor ik plots een ortolaan. Tot mijn grote verrassing krijg ik de vogel ook nog te zien. Hij kijkt koeltjes op me neer vanaf een tak en drukt geen gevoel van minderwaardigheid uit in het bijzijn van een buitenlander. Zijn gele oogring doet aandoenlijk aan, hij lijkt zich hier wel thuis te voelen. Nog een strofe en vliegt dan de goede richting. Broeden hier nog ortolanen? Het is einde mei. Of is het een doortrekker die wat zit te oefenen op zijn melodie? In België hebben ortolanen al lang de genadeklap gekregen. Hoe uitgestorven hij ook is, omstreeks het jaar dat ik geboren werd, was hij een dagelijkse verschijning. Twintig jaar geleden ben ik nog naar de laatste twee broedende ortolanen gaan kijken in Gruitrode.. Ze hadden een voorkeur voor droge zandgronden waar hoge bomen grensden aan graanvelden en waar warmte zich vastzette in het donkere zand. Eikentakken van onderaan tot boven van waaruit de omgeving goed was te overzien. Zijn landje bestond uit een cirkel van ongeveer honderd meter, met de zangpost als middelpunt. Op dat kleine stuk scharrelde hij zijn voedsel bijeen, tot in de toppen van de boomkruinen. Hij zong het liefst bij zonnig weer. Als zijn vrouwtje van haar nest kwam, vloog hij van zijn notenbalk en vergezelde haar door het oude cultuurlandschap. De Kempen was zijn paradijs. Moderne landbouwmethodes en ruilverkavelingen hebben hun natuurverwoestende werk verricht.

16

Het areaal werd een leeg land. Mais en aardappelvelden wijzen erop dat de winst aan gewas een verlies aan gewest is. De ortolaan vindt geen roggeakker meer waarin hij kan korenschrijven, want zo werd hij destijds genoemd: de korenschrijver. De mens creëerde voor hem eerst een geschikt biotoop en vernietigde het nadien ook helemaal. In hun vaak gekooide staat waren ortolanen vroeger al diep te beklagen. Ze werden massaal gevangen, in donkere kooien met haver en gerst vetgemest, daarna de nek omgedraaid en in de gloeiende as gelegd. De buikdienaar had in dat kostelijk hapje een appetijt voor zijn tong gevonden. De culinaire geschiedenis van de ortolaan is

erg oud, maar nog niet voorbij. Tot in onze tijd gaat de liefde voor de vogelsoort in landen rond de Middellandse zee nog altijd door de maag, waarbij vooral de Fransen en Italianen hun vingers aflikken. Doorheen het smulpapendom wist de ortolaan zich toch min of meer te handhaven tot aan de onkruid verdelgende middeltjes en de gifspuit. Toen heeft hij het veld moeten ruimen. Van noord tot zuid kom je ze nog een enkele keer tegen, zo heel af en toe. Dan zie je hun aarzelende vlucht over het vergeten land en heel soms hoor je hun twijfelende lied. Op trek naar het beloofde land. Zonder grenzen Verschijnt bij ATLASCONTACT, Amsterdam.

Vraag en Aanbod Om ons blad nog aantrekkelijker voor de lezers te maken, willen wij alle leden de mogelijkheid bieden om kosteloos advertenties te plaatsen die min of meer een relatie met onze vereniging hebben. Dus wandelkleding, boeken, verrekijkers, camera's, vakantie- of trip-ideeën, het verhuren van tweede huizen en alle andere passende dingen waar wij nog niet aan gedacht hebben. Heeft u een advertentie die u in het volgende nummer geplaatst zou willen zien, stuur hem dan naar: [email protected]. Uiteraard behoudt de Redactie zich het recht voor advertenties te weigeren of in te korten. Ook opmerkingen of suggesties voor zo'n rubriek zijn natuurlijk zeer welkom. Laat weten wat u ervan denkt!

17

Venkraai KNNV Afdeling Eindhoven Ansbalduslaan 10 B, 5581 CW Waalre