KIEN INNovEErt
2
3
KIEN Innovatiecongres 2015: Kansen verzilveren Dit boekje is uitgegeven ter gelegenheid van het KIEN Innovatiecongres 2015. Het markeert ook de overgang van KIEN 1.0 naar KIEN 2.0. De eerste vier jaar is er gezaaid: partijen zijn bij elkaar gebracht, processen onderzocht en opgestart, veel kennis en ervaring opgedaan. Nu is het tijd om te oogsten. Samenwerkingsverbanden betreden de markt; ideeën en theorieën ontwikkelen zich tot levensvatbare producten; kennis komt beschikbaar voor praktische toepassingen. Tijd om kansen te verzilveren. In dit boekje leest u over de activiteiten en successen uit vier jaar KIEN. Het gaat over 0-energie, langer zelfstandig thuis wonen, led en valorisatie, over gerealiseerde projecten en over de rol van de installateur. Dit alles als solide fundament voor de volgende stap: KIEN 2.0. Binnenkort vertellen we u daar meer over.
4
5
inhoud voorwoord adrie van duijne
7
Thema: 0-energie Project: Duurzaam Enspijk / 11duurzaam Samenwerking: KennisPartnerCoalitie Energiesprong Project: Bronkhorst en Omgeving EnergieNeutraal Project: 0-energietunnel Project: Duurzame papierfabriek Project: Blijstroom Rotterdam
9 10 11 13 14 15 17
THEMA: LANGER ZELFSTANDIG THUIS WONEN Project: Vitaal Thuis Project: Keuze Thuis-woning Publicatie: DomoticaKompas Project: Startpakket comfortabel wonen en ISSO 77 Samenwerking: Servicepunt Techniek Rivierenland Project: Inspiratietool LZTW
19 20 21 23 24 25 27
THEMA: LEDVERLICHTING Samenwerking: Ledgilde
29 30
THEMA: VALORISATIE Dienst: Vragenbank Dienst: Praktische innovatie Kennisdeling: Innovatiecongres Kennisdeling: Masterclasses Kennisdeling: Technodagen
33 34 35 37 38 39
De toekomst: van co-creatie naar co-realisatie 41 Over Stichting KIEN
43
6
7
voorwoord De opdracht die KIEN in 2011 meekreeg was e-installateurs een rol te geven bij maatschappelijke innovatie. In vier jaar tijd heeft KIEN veel stof doen opwaaien. We hebben wetenschap, bedrijfsleven en overheid bij elkaar gebracht. Er zijn onderzoeken gedaan en bijzondere samenwerkingsverbanden ontstaan. Met stakeholders hebben we belangwekkende projecten gerealiseerd in duurzaamheid en zorgvernieuwing. Als het stof even gaat liggen, dan zie je de rode draad: versterking van de positie van de e-installateur. Dat is de concrete erfenis van vier jaar KIEN. Maar het is vooral de stevige basis waarop we met veel vertrouwen willen voortbouwen. Dat doen we graag samen met u. KIEN 2.0 komt eraan. Samen met sympathisanten en participanten versterken we de komende jaren de rol van e-installateurs bij maatschappelijke innovatie en geven we innovatie een vaste plek bij de installatie. Kunnen we ook op u rekenen? Adrie van Duijne Directeur Stichting KIEN
8
9
Thema: 0-energie Duurzaamheid, 0-energie: het is een interessante markt voor e-installateurs. Om daarin een goede uitgangspositie te hebben is het van belang dat installateurs de kennis hebben over de actuele technologie. Bovendien zullen ze samen moeten optrekken met andere disciplines als bouw. Het thema heeft vele raakvlakken en dat vraagt om een brede focus. Ook van de opdrachtgever, die meer dan ooit een totaalvisie zal moeten ontwikkelen op projecten en constructies. KIEN heeft die totaalaanpak in de Innovatiereis 0-energie vorm gegeven. Een concrete route voor een doordachte, breed gedragen en succesvolle implementatie van een duurzame (0-energie) omgeving. De kennis en ervaring van de afgelopen vier jaar wordt vervat in een routeboek voor e-installateurs.
E-installateur: van capaciteitsbedrijf naar kennisbedrijf
11
Begin 2012 onderzochten studenten van de TU Eindhoven de mogelijkheden van energieneutraliteit in (onder meer) Enspijk in de gemeente Geldermalsen. Vervolgens zijn gemeente, enthousiaste ondernemers en bewonersverenigingen (MooiWonenInEnspijk) gestart om projecten te realiseren. Stichting KIEN heeft Enspijk voortdurend ondersteund en geadviseerd. Bovendien heeft KIEN de installateurs handvatten gegeven om duurzaamheid te vertalen naar concrete projecten en marktconcepten. In 2014 sloot Duurzaam Enspijk zich met hulp van KIEN aan bij bewonersvereniging 11duurzaam die zich richt op alle dorpskernen van Geldermalsen. Daarmee heeft het project de juiste schaalgrootte bereikt voor commercieel succes en begrenzing voor sociale cohesie. In 2014 won Duurzaam Enspijk een award voor duurzaamheid.
Installateurs helpen om ideeën te vertalen naar marktconcepten
samenwerking: KennisPartnerCoalitie Energiesprong
Project: Duurzaam Enspijk / 11 Duurzaam 2012 – 2015
10
De kennis en ervaring, opgedaan tijdens Innovatiereizen in onder meer Bronkhorst, Rotterdam en Enspijk, plus de tools die ontwikkeld zijn voor de e-installateurs, stelt KIEN nu ter beschikking aan de KennisPartnerCoalitie Energiesprong. Deze bestaat uit BOB Opleiding Training en Advies, Saxion Kenniscentrum Leefomgeving, Duurzaam Integraal Opleiden (DIO) en SBRCURnet. De coalitie is met KIEN de kennispartner voor het ‘nul op de meter’project.
Alle kennis en tools komen beschikbaar voor ‘nul op de meter’
Dat heeft als doel de komende jaren minimaal 100.000 naoorlogse huur- en koopwoningen radicaal te renoveren en duurzamer te maken. De start is in Midden-Brabant. Ook alle andere Nederlandse gemeenten worden opgeroepen om met deze KennisPartnerCoalitie haar duurzame doelstellingen te realiseren.
13
ProjeCt: bronkhorst en omgeVing energieneutraal 2011-2015
12
In 2011 begon het monumentale stadje Bronkhorst aan zijn 0-energiereis. In opdracht van KIEN is eerst onderzoek gedaan naar de mogelijkheden om Bronkhorst energieneutraal te maken. Vervolgens bundelden gemeente, inwoners en bedrijfsleven hun krachten. Op 6 februari 2015 richtten die de Energiecoöperatie Bronkhorst en Omgeving EnergieNeutraal (BOEN) op. De coöperatie ontwikkelt projecten om energie te besparen en lokaal op te wekken en bundelt vraag en aanbod. Lokale installateurs spelen een belangrijke rol. Met de oprichting van BOEN kwam er een einde aan de betrokkenheid van KIEN. Projectleider Rob Barnhoorn: “Onze Innovatiereis geeft richting en houvast, maar de mensen moeten het zelf doen. Ik heb met trots en een gerust gevoel het stokje overgedragen.”
De Innovatiereis geeft houvast, maar de mensen moeten het zelf doen
15
Met de gemeente Den Haag en Rijkswaterstaat heeft KIEN het concept van de 0-energietunnel ontwikkeld: een energieneutrale en milieuvriendelijke tunnel. Het concept van de 0-energietunnel is een goede benadering om tunnels in Nederland en daarbuiten duurzamer en milieuvriendelijker te maken. Er is sprake van een algemene aanpak voor betere energieprestaties van de wegtunnels. Op basis van dit concept is een inspiratiedocument opgesteld dat als leidraad dient voor aanbesteding van duurzame tunnels. Inmiddels werkt Rijkswaterstaat met KIEN en het Centrum voor Ondergronds Bouwen (COB) samen aan energiezuinigheid in bestaande tunnels. Bij dit soort conceptmatige ontwikkelingen focust KIEN op elektrotechnische innovatie; via KIEN heeft de installateur ingang in infrastructuurprojecten.
Elektrotechnische innovatie voor de infrastructurele bouw
Project: Duurzame papierfabriek 2015
Project: 0-energietunnel 2012 - 2015
14
Papierproductie is van oudsher een energie-intensief proces. Door slimme innovaties is er bij de moderne papierfabrieken veel duurzaamheidswinst te boeken. Er zijn goede mogelijkheden om energie te besparen, energie duurzaam op te wekken en energie te hergebruiken. KIEN is momenteel een samenwerking gestart met de papierindustrie om de duurzaamheidskansen te benutten. In overleg met fabrieksdirecteuren wordt onderzoek gedaan naar de mogelijkheid van een duurzame papierfabriek die minder energie verbruikt en een minder groot beslag legt op bronnen. Elektrotechnische innovatie speelt een wezenlijke rol bij de realisatie hiervan.
Slimme innovatie om de kansen voor duurzaamheid te benutten
17
ProjeCt: blijstroom rotterDam 2012 - 2015
16
Bewoners in Rotterdam-Noord hebben de handen ineen geslagen om hun wijk energieneutraal te maken. In 2012 is de vereniging Blijstroom opgericht, die als doel heeft zelf projecten op te zetten voor de opwekking, het (her)gebruik, de uitwisseling en besparing van schone energie in de eigen wijken.
Realisatie van praktische duurzaamheid in woningen
Eind 2014 is die vereniging omgevormd naar een coöperatie, voor de volgende stappen op weg naar een duurzamer Rotterdam-Noord. Stichting KIEN is vrijwel vanaf de start op verschillende vlakken betrokken bij Blijstroom. KIEN heeft zich met name ingespannen om bewoners, VvE’s en lokale en regionale installateurs bij elkaar te brengen, om zo de praktische duurzaamheid in woningen en woningblokken te realiseren.
18
19
Thema: langer zelfstandig thuis wonen Als ouderen langer zelfstandig thuis kunnen wonen, vermindert de zorgvraag en neemt de kwaliteit van leven toe. Innovatieve (elektro)technische aanpassingen aan de woning maken dat mogelijk. Dat is de basis voor de Innovatiereis Langer Zelfstandig Thuis Wonen van Stichting KIEN. De Innovatiereis bestaat uit deelprojecten die aansluiten bij de levensfasen en -houdingen van consumenten. Het gaat in praktische zin om domotica, zorg op afstand, bewegingssensoren, personenalarmering en bouwkundige aanpassingen en zorgdiensten. Maar het gaat vooral om samenwerking tussen gemeenten, lokale ondernemers, kennisinstellingen, zorginstellingen en de zorgconsumenten. KIEN brengt vraag en aanbod bij elkaar en faciliteert de e-installateur in zijn rol als adviseur, specialist en (soms) regisseur.
De e-installateur is adviseur, specialist en soms regisseur
21
Vitaal Thuis is opgezet om de implementatie van thuiszorgtechnologie te versnellen. Door te streven naar open standaarden, een goede basisinfrastructuur, een kwaliteitssysteem en betaalbare en gebruiksvriendelijke oplossingen moet technologie structureel bijdragen aan langer zelfstandig thuis wonen (LZTW). Vitaal Thuis is een initiatief van brancheorganisatie Actiz voor zorgondernemers en kennisnetwerk VitaValley, waar KIEN sinds 2014 in participeert. Er zijn drie succesvolle kennissessies van Expertteam Vitaal Thuis gehouden, waaruit inmiddels regionale samenwerkingsverbanden van gemeenten, zorgorganisaties en installatiebedrijven zijn voortgekomen. De eerste drie zijn al aan de slag met concrete LZTW-projecten. Parallel daaraan heeft KIEN voor installateurs die actief (willen) zijn in de woonzorgmarkt Masterclasses georganiseerd.
Zonder installateurs geen praktische en werkbare woonzorgoplossingen
Project: Keuze Thuis-woning 2015
Project: Vitaal Thuis 2014 - 2015
20
KIEN neemt deel aan het platform Wonen, Welzijn, Zorg en Werk in Overbetuwe. In de gemeente Overbetuwe is de ‘Keuze Thuis’-woning ingericht en daar kunnen bezoekers ervaren wat er nodig is om langer thuis te blijven wonen. Er is een modelwoning van Woonstichting Valburg met allerhande toepassingen voor zorg, veiligheid en welzijn. Er is ook een ‘living lab’ waar mensen echt woonervaring kunnen opdoen. De officiële opening is op maandag 22 juni 2015.
Langer zelfstandig thuis wonen heeft ook met bewustwording te maken
De woningen zijn mede tot stand gekomen met advies van KIEN, die ook de link heeft gelegd met de lokale installateurs. De demowoning moet bewoners inspiratie geven en hen bovendien uitnodigen om na te denken over hun woontoekomst.
23
PubliCatie: DomotiCakomPas 2013 - 2014
22
Nederlandse zorginstellingen en woningcorporaties benutten wel afzonderlijk domotica in ouderenwoningen, maar er is nog geen sprake van grootschalige implementatie. Dit is de conclusie van het onderzoek van dr. ir. Masi Mohammadi. Zij onderzocht op initiatief van KIEN hoe de ‘slimme zorg’ zich in de afgelopen tien jaar heeft ontwikkeld. Met dit grootschalige onderzoek is de basis gelegd voor een nationale databank.
Er is veel winst te behalen door kennisdeling, samenwerking en participatie
Onderzoeksrapport DomoticaKompas brengt 75 woonzorgprojecten in kaart die tussen 2002 en 2013 zijn gerealiseerd. De conclusie is dat er veel winst te behalen is door kennisdeling, samenwerking en burgerparticipatie: voor KIEN de bevestiging dat de Innovatiereis de juiste aanpak is om langer zelfstandig thuis wonen te stimuleren.
25
Het Startpakket Comfortabel wonen is ontwikkeld door TNO in opdracht van UNETO-VNI, OTIB en KIEN. Het is gebaseerd op de jarenlange ervaring uit het project Technologie Thuis NU!. Uit de kennisdatabase die daaruit is ontstaan, is een pakket samengesteld van minimale bouwkundige en installatietechnische voorzieningen voor comfort en veiligheid in een woning nu en voor langer zelfstandig thuis wonen later. Dit overzicht wordt opgenomen in de nieuwe ISSO 77-richtlijn voor langer zelfstandig thuis wonen. Kennis van het startpakket is opgenomen in de nieuwe training tot comfortinstallateur. Met het startpakket en de ISSO 77-richtlijn kunnen installateurs hun klanten nog beter adviseren en van dienst zijn bij het langer zelfstandig thuis wonen.
Met kennis en tools de markt vol vertrouwen tegemoet
Samenwerking: Servicepunt Techniek Rivierenland 2014 - 2015
Project: isso 77 en Startpakket comfortabel wonen 2015
24
Servicepunt Techniek Rivierenland (STR) is met ondersteuning van KIEN opgericht door een aantal installateurs en ondernemers uit de regio Rivierenland. Er is een nauwe samenwerking met een lokale zorgorganisatie die een gekwalificeerd bedrijvencluster in de regio zocht voor cliënten met behoefte aan thuistechnologie en woningaanpassingen.
Samenwerking die uitgaat van de vraag van bewoners en niet start bij het aanbod
Inmiddels heeft STR een woningcheck ontwikkeld voor veiligheid en basisvoorzieningen in de woning. Deze check wordt uitgevoerd in samenwerking met Huistest. STR is het soort samenwerkingsmodel dat KIEN nastreeft. De bedoeling is dan ook om in 2015 en 2016 meer van dit soort Servicepunten in Nederland in te richten, die kwaliteit en kennis bieden en verstand hebben van de klantbehoefte.
27
ProjeCt: insPiratietool lztw 2015
26
KIEN ontwikkelt met partners de Inspiratietool Langer Zelfstandig Thuis Wonen. Dit digitale hulpmiddel inspireert vitale oudere huiseigenaren om bij een verbouwing alvast na te denken over langer zelfstandig thuis wonen. Zo kunnen ze dit verbouwingsmoment aangrijpen om (ook) toekomstbestendige voorzieningen aan te brengen. Dat voorkomt dat ze later nog een keer moeten verbouwen. De installateur attendeert de bewoners op de tool, helpt hen ermee op weg en zorgt er voor dat bewoners niet alleen geïnspireerd worden maar ook meteen geholpen worden bij de uitvoering.
Inspiratie om nu alvast in actie te komen voor langer zelfstandig thuis wonen
28
29
Thema: ledverlichting Op het gebied van verlichting zijn er veel ontwikkelingen. Led en dynamische verlichting zijn bezig aan een snelle opmars en van de e-installateur wordt verwacht dat hij van al deze nieuwe technieken op de hoogte is. Kennisuitwisseling is cruciaal. Onder leiding van Stichting KIEN hebben e-installateurs, lichtadviseurs en lichtfabrikanten de Innovatiereis Verlichting ontwikkeld. Daarin staan het uitwisselen en op peil houden van kennis centraal. KIEN voert geregeld onderzoek uit op het gebied van dynamische verlichting, ledverlichting, licht-presentaties en verlichtingsinstallaties. De kennis wordt vervolgens met de branche gedeeld. Daarnaast verzorgt KIEN met de Nederlandse Stichting voor Verlichtingskunde (NSVV) het LED Event.
Nieuwe ontwikkelingen en technologieën: KIEN licht installateurs voor
Samenwerking: Ledgilde 2015
30
31
KIEN heeft samen met de Nederlandse Vereniging voor Verlichtingskunde (NSVV) en de lichtfabrikanten het Gilde van ledspecialisten opgericht. Doel van het gilde is tweeledig: enerzijds het kwaliteitsniveau van de ledinstallateur verbeteren, anderzijds de eindgebruiker informeren over de voordelen van ledverlichting.
Zelfregulerend genootschap van gekwalificeerde en professionele ledspecialisten
Er komt een opleveringsprotocol voor zowel de verlichting als de installatie en een register van ledfabrikanten. Verder worden de gecertificeerde ledopleidingen op het gebied van advisering, installatie en onderhoud in kaart gebracht en er wordt een kwaliteitspuntensysteem ontwikkeld. Het gilde moet een zelfregulerend genootschap worden van gekwalificeerde en professionele ledspecialisten, mogelijk opererend onder de paraplu van UNETO-VNI.
32
33
Thema: valorisatie Een belangrijke taak van universiteiten is de overdracht van wetenschappelijke kennis naar de maatschappij en het bedrijfsleven. Van oudsher hebben universiteiten voornamelijk verbinding met grote en multinationale bedrijven. Tussen MKB en universiteit zijn er nauwelijks connecties. En dat is jammer, voor beide partijen. KIEN legt juist de link tussen universiteit en het (elektrotechnische) MKB. Met wetenschappelijke onderbouwing kan het MKB nog beter tot zijn recht komen als innovatiemotor van Nederland. Anderzijds profiteren onderwijsinstellingen van de verbinding met de zakelijke praktijk. KIEN organiseert onder meer inspiratieen innovatietafels, waar vragen van de consument centraal staan en universiteiten uitgedaagd worden mee te denken over praktische toepassing.
Van kennis naar kassa
35
KIEN heeft in samenwerking met SURE Innovation van de TU/e de Vragenbank 0-energie opgericht. Via de Vragenbank kunnen MKB-ondernemers een uitdaging, vraag of idee op het gebied van energie en duurzaamheid laten onderzoeken door high potential studenten in hun masterfase. Deze studenten beschikken over actuele wetenschappelijke kennis, hebben toegang tot netwerken en bronnen van de TU/e, werken in multidisciplinaire teams en krijgen ondersteuning van staf en wetenschappelijke medewerkers.
De directe link tussen wetenschap en ondernemersvragen
Inmiddels is bij de Vragenbank van KIEN al een groot aantal vragen van innovatieve MKB’ers ingediend. Die vragen zijn al of worden nog onderzocht en teruggekoppeld naar de ondernemer, die deze kennis kan verwerken in een businessplan.
Dienst: Praktische innovatie
Dienst: Vragenbank
34
Ondernemers in de installatiebranche krijgen soms technische vragen van klanten waar ze geen antwoord op hebben. Of soms lopen ze zelf tegen iets aan waar nog geen oplossing voor is. Om op die vragen toch een antwoord te krijgen of om technologische ideeën of vindingen op haalbaarheid te onderzoeken, heeft KIEN de dienst Praktische Innovatie in het leven geroepen. Studentmedewerkers van SURE Innovation gaan, na overleg met de ondernemer, op zoek naar oplossingen voor het vraagstuk. Zij hebben toegang tot de kennis die binnen de universiteit aanwezig is en hebben ingangen bij professoren op diverse vakgebieden. Zo kunnen goede ideeën op een heel praktische manier levensvatbare producten of activiteiten worden.
Van goed idee naar levensvatbaar product
37
kennisDeling: innoVatieCongres
36
Tijdens het jaarlijkse Innovatiecongres maakt KIEN samen met alle stakeholders de balans op. Wat zijn de resultaten van het afgelopen jaar, wat zijn interessante ontwikkelingen en innovaties, waar liggen kansen en uitdagingen de komende tijd?
Het platform voor kennisdeling, netwerken en inspiratie
Het KIEN Innovatiecongres brengt universiteiten, overheden, zorgorganisaties, burgers, brancheorganisaties en ondernemers bij elkaar. Het is hét platform voor kennisdeling en netwerken. Het attractieve en interactieve programma rondom een centraal thema informeert en inspireert. Als participant, sympathisant of ambassadeur van KIEN bent u uiteraard elk jaar van harte welkom op het KIEN Innovatiecongres.
39
KIEN organiseert Masterclasses rond de thema’s Langer Zelfstandig Thuis Wonen en 0-energie. Deze Masterclasses zijn bedoeld voor installateurs die zich willen verdiepen in het onderwerp, om kansen in de markt te onderkennen en te grijpen. Tijdens de Masterclasses wordt diepgaand ingegaan op de veranderende markten en technologische ontwikkelingen. Deelnemers behandelen innovatieve technologieën, samenwerkingsvormen en business cases en krijgen tools in handen om de eigen business (om) te vormen. KIEN legt met deze Masterclasses de verbinding tussen wetenschap, innovatie, technologie en de installatiepraktijk van vandaag en morgen.
Verdieping en praktische marktverkenning voor ambitieuze installateurs
Kennisdeling: Technodagen
Kennisdeling: Masterclasses
38
De diverse kennissessies en workshops zijn sinds 2015 gebundeld in vier tot zes interactieve Technodagen per jaar. Per keer maakt KIEN een selectie van aansprekende onderwerpen die voor de e-installateur van belang zijn.
Denk mee, doe mee: KIEN Technodagen
De Technodagen worden gehouden om installateurs te informeren over de laatste ontwikkelingen (markt, technologie, overheid) en over mogelijke marktkansen. Deze gratis bijeenkomsten zijn ook nadrukkelijk bedoeld voor kennisdeling en uitwisseling van ideeën. Deelnemers zijn van harte uitgenodigd om mee te denken over nieuwe concepten en om eigen praktijkcases in te brengen. Op www.stichtingkien.nl staat de agenda van de Technodagen.
40
41
De toekomst: van co-creatie naar co-realisatie In de afgelopen vier jaar heeft KIEN veel geleerd en bereikt. Die kennis en kunde vormen nu het opstappunt voor de komende jaren. KIEN helpt installateurs innoveren en innoveert zelf ook. Van knooppunt ontwikkelt KIEN zich tot strategische partner van haar stakeholders. Op dit moment wordt de waardevolste en meest kansrijke toekomst van KIEN onderzocht. Medio 2015 presenteren wij u de resultaten daarvan. De Innovatiereizen gaan voort en zoals we dat ook op de thema’s doen: we vertalen de stip aan de horizon naar concrete, transparante en logische stappen en projecten. Eén ding is duidelijk. De samenwerking met u is van doorslaggevend belang geweest voor KIEN. In de nieuwe fase hebben we u ook hard nodig. We nodigen u van harte uit om betrokken te blijven en samen met ons te werken aan innovatie.
Eén ding is duidelijk: de samenwerking met u is cruciaal
42
43
ovEr stIchtINg KIEN Stichting Knooppunt Innovatie Elektrotechniek Nederland (KIEN) is in 2011 opgericht om innovatie in de elektrotechniek te stimuleren. KIEN is een knooppunt waar kennis, ervaring en onderzoek samenkomen. Samen met overheden, bedrijven, instellingen, netwerkorganisaties en gebruikers onderzoekt de stichting innovatieve oplossingen voor maatschappelijke thema’s waarmee e-installateurs aan de slag kunnen. Meer informatie kunt u vinden op de website van Stichting KIEN, www.stichtingkien.nl of op twitter: @stichtingkien. coNtact Adrie van Duijne Directeur en themacoördinator 0-energietunnel, led en valorisatie
[email protected] Wanda Kruijt Themacoördinator Langer Zelfstandig Thuis Wonen
[email protected] Koos Kerstholt Themacoördinator 0-energieomgeving
[email protected]