Economische Agenda Arnhem 2015 KOERS OP KANSEN
Arnhem is een energieke stad. Een stad met een actief bedrijfsleven en een bestuur dat een stimulerend economisch klimaat schept. Deze Economische Agenda is door bestuurlijk Arnhem, samen met ondernemers en onderwijs- en onderzoeksinstellingen voorbereid. In deze Agenda zetten wij de koers uit om samen te werken aan verdere groei en ontwikkeling. Want er liggen kansen, ook in deze lastige economische tijd. Deze Agenda is een staalkaart van onze ambities. Arnhem heeft een stevige economische positie en een duidelijke economische koers, gericht op het behoud van bestaande bedrijvigheid en de versterking van sectoren waarin Arnhem bijzonder en kansrijk is. Met Energie en Milieutechnologie en Mode en Vormgeving beschikt de stad over twee clusters met een echt Arnhems profiel en met grote kansen. De Zakelijke dienstverlening, Zorg en Welzijn en Toerisme en Vrije Tijd zijn al sterke bronnen van werkgelegenheid in onze stad die 98.000 arbeidsplaatsen telt.
De Economische Agenda WAT IS DE ECONOMISCHE AGENDA? De Economische Agenda is een instrument bij het tegengaan van de maatschappelijke tweedeling en het vergroten van de aantrekkelijkheid van de stad. Dit zijn twee belangrijke ambities van de gemeente Arnhem, zoals onder meer vastgelegd in de (Tussenbalans) Visie Arnhem 2015 en het coalitieakkoord van 2006. De Economische Agenda geeft op hoofdlijnen aan hoe hier op langere termijn (tot 2015) aan gewerkt kan worden. De Economische Agenda is geen nieuw beleid, maar geeft nadere invulling aan de economische thema’s van de vier bestaande stadsprogramma’s: participatie en werk; aantrekkelijke centrumstad; wonen en leefomgeving; zorgzame stad. De Agenda kan dienen als toetssteen voor ruimtelijke plannen, als kader voor economische stimulering en vertaalt bestaand regionaal, provinciaal en landelijk beleid naar onze stad. De Agenda legt verbindingen met andere beleidsvelden en geeft helderheid over de rol van de gemeente in het economische speelveld. De Economische Agenda kan als stuurmiddel gebruikt worden bij de inzet van gemeentelijke capaciteit en budgetten.
De Economische Agenda bevat een visie en strategie, concreet en ondernemersgericht. De publieksversie heeft u nu in handen. Ontworpen en uitgevoerd in Arnhem. De Economische Agenda: ook Made in [Arnhem]! Rita Weeda, wethouder Economische Zaken Voorjaar 2009
2
PARTNERSCHAPPEN De economische ontwikkeling van de stad is een gezamenlijke opgave van overheid, ondernemers, onderwijs en onderzoek. Complexe problemen en situaties zijn niet meer binnen individuele organisaties aan te pakken. Partijen moeten gezamenlijk optrekken. Dat wordt in de stad ook breed onderkend. Partnerschap staat dan ook centraal.
HOE KUNT U DEZE AGENDA GEBRUIKEN? Deze agenda geeft een koersbepaling voor de langere termijn, tot 2015. We geven aan hoe we er voor staan en we plaatsen Arnhem in regionaal en landelijk perspectief. De ambities van Arnhem worden onder woorden gebracht en er wordt een overzicht gegeven van de gebieden waar kansen liggen voor de stad. In de bijlage ‘Arnhem in een oogopslag’ krijgt u een grafisch overzicht van de sterke punten en de economische uitgangspositie van de stad.
De gemeente vindt het belangrijk dat de economische doelstellingen worden gehaald. Maar het daadwerkelijke instrumentarium van de gemeentelijke overheid –in geld en menskracht– is relatief beperkt. De rol van de gemeente is daarom vooral faciliterend, stimulerend en regisserend.
Het ‘Actieplan 2009-2010’ geeft voor de kortere termijn de concrete acties aan. Met een perspectief van twee jaar worden de hoofdlijnen van de Economische Agenda per onderwerp nader uitgewerkt. Het Actieplan wordt tweejaarlijks ververst.
3
Hoe staan we er voor? HET UITGANGSPUNT: PLUSSEN EN MINNEN Arnhem is een gevarieerde en levendige stad, centraal gelegen in een groene omgeving. Arnhem is een stad met een omvangrijke werkgelegenheids- en winkelfunctie en heeft een aantal hoogwaardige toeristische en recreatieve trekkers. De stad heeft markante wijken en een gevarieerde multiculturele bevolking. Arnhem is bovendien een creatieve stad. Dit uit zich op verschillende manieren: een rijk en gevarieerd aanbod aan cultuur, goede opleidingsinstituten, creatieve woonen werkmilieus, culturele festivals en publieksevenementen, diverse podia en netwerken. De stad biedt volop kansen.
FEITEN EN CIJFERS
145.571 inwoners
2,8% langdurig werklozen 8.600 niet werkend werkzoekenden (NWW) waarvan 57% NWW-ers zonder starkwalificatie
De stad heeft ook een keerzijde: in de afgelopen jaren heeft Arnhem een gematigde economische ontwikkeling doorgemaakt. In de praktijk blijkt dat Arnhem het in een aantal opzichten niet goed doet. We hebben relatief veel werkloosheid, er zijn grote verschillen tussen arm en rijk en het woon- en werkklimaat blijft achter. Arnhem heeft minder hogere inkomensgroepen en een tekort aan banen voor laagopgeleiden. Een deel van de beroepsbevolking heeft een gebrekkig niveau aan kennis en vaardigheden. Onze binnenstad krijgt steeds meer concurrentie van andere steden en ook de bereikbaarheid van Arnhem vergt continue aandacht.
25% creative klasse 98.005 arbeidsplaatsen
56% Inkomende pendel
34% laag opgeleiden
Vooraad kantoren (999.000 m2 bvo)
Vooraad winkels (283.000 m2 vvo)
4
DE ECONOMISCHE COMPONENT VAN DE STADSPROGRAMMA’S De vier stadsprogramma’s van Arnhem zijn bedoeld om de stad aantrekkelijker te maken en de maatschappelijke tweedeling tegen te gaan: twee belangrijke hoofdambities van het stadsbestuur. De stadsprogramma’s hebben een belangrijke economische component. Investeren in de economie van de stad heeft dan ook een rechtstreeks effect op het realiseren van de hoofdambities van Arnhem. Dit leidt tot de volgende economische opgave in de stadsprogramma’s:
is de regio groter. Arnhem ligt centraal en profiteert van de schaalvergrotingstendens in de zakelijke dienstverlening in geheel Oost Nederland. Op dit gebied zijn Zwolle en Apeldoorn belangrijke concurrenten. Het economisch functioneren van Arnhem houdt niet op bij de grens: veel Duitse studenten bezoeken het Arnhemse hoger onderwijs en Duitsland is het belangrijkste exportland voor het regionale bedrijfsleven. Arnhem is daarmee ook actief onderdeel van de Euregio Rijn-Waal. AANDACHT VOOR KANSRIJKE CLUSTERS Het bestaande landelijke, provinciale en regionale beleid ondersteunt goede basisvoorzieningen en een goed vestigingsklimaat in de stad. De beleidskaders daarvoor worden onder meer gegeven door ‘Pieken in de Delta’ (rijk), ‘Maak het in Gelderland’ (provincie) en de ‘Economische Agenda 2007-2010’ (Stadsregio Arnhem Nijmegen). Ondernemerschap en innovatie worden met dit beleid extra gestimuleerd. Dat gebeurt onder meer door het versterken van clusters en sectoren.
PARTICIPATIE EN WERK • Meer banen (voor zowel hoger als lager opgeleiden) • Minder werkloosheid • Een bij de arbeidsmarkt passend onderwijsaanbod • Meer én betere starters AANTREKKELIJKE CENTRUMSTAD • Groei werkgelegenheid in de kansrijke sectoren • Versterking imago • Meer (toeristische) bezoekers en bestedingen
Voor Arnhem zijn dat: • Energie en Milieutechnologie • Mode en Vormgeving
WONEN EN LEEFOMGEVING • Meer banen en bedrijvigheid in de wijken
En voor de regio: • Toerisme en Vrije Tijd • Zorg en Welzijn • Halfgeleiders en technologie
ZORGZAME STAD • Meer banen in zorg en welzijn • Innovatief en vraaggericht aanbod voor welzijn en zorg
De clusters en sectoren hebben breed maatschappelijk draagvlak. Ze worden niet alleen vanuit het bestuur, maar ook vanuit het bedrijfsleven en de onderwijs- en kennisinstellingen ondersteund. De Economische Agenda Arnhem sluit hierbij aan.
HOE STAAN WE ER VOOR IN DE REGIO? Arnhem vervult een centrumfunctie in de regio. Niet alleen waar het gaat om werken, winkelen en cultuur, maar zeker op het gebied van zorg en onderwijs. De economische ontwikkeling van de stad is dan ook onlosmakelijk verbonden met de regio. Die regio is verschillend van schaal. De arbeidsmarkt bijvoorbeeld strekt zich vooral uit tot de omliggende gemeenten: veel forensen komen naar Arnhem om te werken. Daarnaast biedt de regio kansen om Arnhemse laagopgeleiden aan het werk te helpen. Wat betreft de kantorenmarkt 5
Wat willen we in de komende tien jaar doen? ROUTEKAART In de komende tien jaar wil Arnhem de basis op orde houden, sterke sectoren verder uitbouwen en extra aandacht geven aan twee kansrijke clusters in de stad. Dat geeft de volgende routekaart:
DE BASIS OP ORDE De basis, het ondernemingsklimaat van een stad, moet op orde zijn. Dat betekent: • Optimale dienstverlening aan ondernemers. • Voldoende en goede ruimte om te ondernemen: voor kantoren, op bedrijventerreinen, voor detailhandel, horeca en in de wijken. • Een goede bereikbaarheid van de stad in het algemeen en de bedrijven en instellingen in het bijzonder. • Een gezonde (regionale) arbeidsmarkt, die een goed samenspel met de onderwijs- en kennisinstellingen kent. • Een stimulerende en uitdagende omgeving voor startende ondernemingen, en voor innovatieve ontwikkelingen binnen het bedrijfsleven en de kennisinstellingen. • Een sterke marketing van stad en regio.
Sterke sectoren: uitbouwen • Zakelijke dienstverlening • Toerisme en Vrije Tijd • Zorg en Welzijn Kansrijke clusters: extra aandacht • Energie en Milieutechnologie • Mode en Vormgeving
Behoud en verdere ontwikkeling van de bestaande bedrijvigheid staan hierbij centraal. Bestaande bedrijvigheid is immers de beste ambassadeur voor de stad. Groei zorgt voor nieuwe arbeidsplaatsen en het op peil houden van het netwerk. Gesteund door actieve marketing en een samenhangende acquisitiestrategie zorgt dit voor een vruchtbare voedingsbodem voor startende bedrijven en voor nieuwe (internationale) bedrijfsvestigingen. In het Actieplan 2009-2010 worden de activiteiten voor het versterken van de basis op korte termijn uitgewerkt.
6
STERKE SECTOREN: UITBOUWEN Arnhem heeft een aantal bestaande sterke segmenten in de economische structuur. Ze zijn sterk vanwege het aantal arbeidsplaatsen of vanwege de regionale of nationale positie die Arnhem inneemt. De Economische Agenda en het Actieplan geven aan hoe deze sterke sectoren verder uitgebouwd kunnen worden.
Deze kansrijke clusters hebben in het verleden al aandacht gekregen. Ze dragen op veel manieren bij aan de ontwikkeling en het onderscheidend vermogen van de stad. Door gerichte ondersteuning kan dit effect worden versterkt. Beide clusters hebben groeipotentie, zowel in aantallen bedrijven als in werkgelegenheid.
Zakelijke dienstverlening Arnhem is de zesde kantorenstad van het land, heeft een omvangrijke werkgelegenheid, heeft attractieve en gevarieerde locaties en een gunstige geografische ligging en is goed toegankelijk met auto en (hogesnelheids)trein.
De clusters kunnen worden gestimuleerd door: • Het verder uitbouwen van marketing en acquisitie. • Het versterken van het innovatief vermogen van het bedrijfsleven. • Het stimuleren van ondernemerschap. • Het investeren in de aansluiting van onderwijs en arbeidsmarkt.
Toerisme en Vrije Tijd Arnhem bekleedt een centrumpositie, heeft de beste binnenstad, is benoemd tot de groenste stad, is de vijfde evenementenstad en de vijfde toeristenstad van het land, heeft een aantal topattracties en herbergt verschillende top-evenementen en een uitstekende balans tussen stad en natuur.
Deze thema’s spelen bij beide clusters een rol, maar zijn er accentverschillen. Dit is afhankelijk van het ontwikkelingsstadium, de ontwikkelingsgraad en het karakter van de cluster. Waar bijvoorbeeld bij Energie en Milieutechnologie (EMT) sprake is van een sterk netwerk is dat bij mode en vormgeving veel minder het geval. Wat betreft de arbeidsmarkt staat bij EMT de behoefte aan meer technische medewerkers centraal, bij Mode en Vormgeving is de uitdaging juist om reeds aanwezig talent te behouden. In de maatregelensfeer gelden dan ook andere accenten. Voor Mode en Vormgeving gaat het om het stimuleren van (duurzaam) ondernemerschap, versterking van de binnenstad en het leggen van verbindingen met andere partijen. EMT vraagt om het stimuleren van innovatie en ondernemerschap, evenals gerichte promotie en acquisitie.
Zorg en Welzijn Arnhem is de thuishaven van veel grote en bekende instellingen, de sector is de tweede grote werkgever van de stad na de zakelijke dienstverlening. KANSRIJKE CLUSTERS: EXTRA AANDACHT Naast het op orde houden van de basis en het uitbouwen van sterke sectoren kiest Arnhem nadrukkelijk voor extra aandacht voor twee kansrijke clusters. Deze clusters hebben een typisch Arnhems profiel en zijn daarmee uniek voor de stad. • Energie en Milieutechnologie • Mode en Vormgeving
7
Kansrijke clusters: het ideaalbeeld HOE ZIEN DE TWEE KANSRIJKE CLUSTERS ER IN 2015 UIT?
ENERGIE EN MILIEUTECHNOLOGIE “In 2015 heeft (de regio) Arnhem een compleet gegroeid, internationaal toonaangevend en erkend EMT-cluster opgebouwd rond enkele specifieke innovaties en toepassingsgebieden.”
MODE EN VORMGEVING “Arnhem staat internationaal bekend als Modestad. Arnhems talent, onder meer afkomstig van ArtEZ, wordt langer voor de stad behouden. De gehele productieketen (van ontwerp naar product naar markt) is versterkt. Er is sprake van eenduidige profilering van mode en design.”
Achtergrond Arnhem heeft een rijke historie in de traditionele energie en richt zich sterk op nieuwe technologieën. Het EMT-cluster, met als belangrijke partij de Stichting kiEMT, biedt goede mogelijkheden voor groei van bedrijvigheid en werkgelegenheid. Bij de bedrijven zelf, maar ook bij toeleveranciers en uitbesteders. Dit gebeurt in samenhang met toonaangevende kennisinstituten in de regio. Arnhem onderscheidt zich op EMT-gebied duidelijk van andere steden. Dat biedt mogelijkheden voor een sterkere profilering van Arnhem, eventueel in samenhang met de klimaatproblematiek. Deze kansen moeten verder worden geëxploreerd. Aandacht gaat in de komende jaren uit naar het versterken van de innovatiekracht en ondernemerschap (‘start-ups’ en ‘spin-offs’) en naar marketing en acquisitie.
Achtergrond Om dit te bereiken moet vooral het ondernemerschap worden gestimuleerd. Projecten als ‘Ondernemer in de Wijk’, ‘Ik Start Smart’ en ‘GO! Gelderland Onderneemt!’ spelen hierbij een rol. Met gerichte acquisitie kunnen het stadscentrum en de creatieve milieus daaromheen worden versterkt. Het uitbouwen van evenementen als de Arnhem Mode Biënnale en een betere presentatie van Mode en Vormgeving kan het imago van Arnhem versterken. Initiatieven als Modekwartier Klarendal (100% Mode) en het podium voor startende ontwerpers Arnhem Coming Soon kunnen daarbij worden ingezet.
8
EFFECTEN OP DE ONTWIKKELING VAN DE STAD Door het aantrekken van hoger opgeleiden wordt een bijdrage geleverd aan een evenwichtiger bevolkingssamenstelling van Arnhem. En hierdoor indirect aan een betere leefbaarheid in de stad. Voorwaarde om die hoger opgeleiden aan te trekken is wel dat er –naast banen– sprake is van een aantrekkelijk cultureel en woon- en leefklimaat. Investeren in zowel economische ontwikkeling als in goede woningen en een hoog voorzieningenniveau is dus noodzakelijk. Met de plannen voor bijvoorbeeld Rijnboog wordt hier al op ingespeeld.
De aandacht voor de sterke sectoren en kansrijke clusters van Arnhem heeft verschillende effecten op de ontwikkeling van de stad. Op de werkgelegenheid, bevolkingssamenstelling en leefbaarheid. De extra aandacht voor de kansrijke clusters ‘Energie en Milieutechnologie’ en ‘Mode en Vormgeving’ zullen in de aanloop bijvoorbeeld bijdragen aan de werkgelegenheid voor hoger opgeleiden, en pas later aan de werkgelegenheid voor midden- en lager opgeleiden. Het uitbouwen van de sterke cluster Zorg en Welzijn biedt meer specifiek kansen voor lager opgeleiden. STERKE SECTOREN Effect op:
Zakelijke dienstverlening
Toerisme en Vrije Tijd
Zorg en Welzijn
Directe werkgelegenheid
Hoger en midden opgeleiden
Midden en lager opgeleiden
Midden en lager opgeleiden
Indirecte werkgelegenheid
Lager opgeleiden
Lager opgeleiden
Lager opgeleiden
Bevolkingssamenstelling
Positief effect
Indirect positief
-
Bestedingen
Positief
Positief
Positief
Profileringsmogelijkheden
Sterk
Sterk
Te onderzoeken
KANSRIJKE CLUSTERS Effect op:
Energie en Milieutechnologie
Mode en Vormgeving
Directe werkgelegenheid
Hoger en midden opgeleiden
Hoger opgeleiden
Indirecte werkgelegenheid
Lager opgeleiden
Lager opgeleiden
Bevolkingssamenstelling
Positief effect
Positief effect
Bestedingen
Positief
Positief
Profileringsmogelijkheden
Zeer sterk
Zeer sterk
9
Samen aan de slag! GEZAMENLIJKE VERANTWOORDELIJKHEID De uitvoering van de Economische Agenda is een gezamenlijke verantwoordelijkheid van de gemeente met partijen in de stad. In wisselende strategische netwerken en coalities zoeken we dan ook de samenwerking. We dagen het organiserend vermogen van de stad uit om knelpunten én kansen aan te pakken. Die aanpak kan leiden tot een belangrijke kwaliteitsimpuls voor de (economische) ontwikkeling van de stad. Gemeente Arnhem zal zich daarbij vooral richten op de rol van aanjager. Het gaat dan bijvoorbeeld om: • De ontwikkeling van ruimte om te ondernemen. • Het bij elkaar brengen van partijen. • Het inzetten van organisatiekracht, zoals het initiëren en onderhouden van netwerken. • Het gezamenlijk op zoek gaan naar middelen. • Actieve lobby en promotie.
GEZAMENLIJK RESULTAAT Georganiseerd bedrijfsleven, kennisinstellingen, gemeente Arnhem, de stadsregio, de provincie: ze onderkennen allemaal dezelfde kansen voor toekomstige economische ontwikkeling. Daarbij kan worden uitgegaan van de organisatiekracht die nu al bestaat binnen de sterke en kansrijke clusters van Arnhem. Energie en investeringen moeten vooral niet gaan zitten in nieuwe organisatievormen. Het opstellen van een gezamenlijke investeringsagenda ligt voor de hand. Daarbij hoort ook een gezamenlijke lobby naar bijvoorbeeld Den Haag en Brussel. Gezamenlijke focus, intensief samenspel van alle betrokken partijen en een efficiënte inzet van middelen kan leiden tot méér resultaat.
10
De sterke sectoren: uitbouwen ZAKELIJKE DIENSTVERLENING > STERKE SECTOR : UITBOUWEN
OMVANG Sector biedt 31% (30.000 arbeidsplaatsen) van de werkgelegenheid: grootste sector van de stad. Zesde kantorenstad van Nederland. Totale kantoorruimte: 999.000 m2 bvo (2007). Aanbod: 160.000 m2 bvo (2007). Structurele leegstand: 58.000 m2. Verwachte vraag: ca. 20.000 m2 bvo per jaar. LOCATIE Aantrekkelijke en diverse bedrijfs- en kantoorlocaties. Te verdelen in: centrummilieu (centrum / singels / Arnhem Centraal / Coehoorngebied); het subcentrummilieu (Schuytgraaf / Velperweg / Kroonpark / Kronenburg) en specifieke werkmilieus (Gelderse Poort / IJsseloord 2 / Business Park Arnhem / Matsersingel).
KLINKENDE NAMEN Ohra, Ernst & Young, Arcadis, Uvit, Firestone, Essent. Internationale uitstraling: WTC Arnhem-Nijmegen.
NETWERK Alleen binnen kleinere deelgebieden georganiseerd overleg.
POTENTIE Vraag naar kantoorruimte vooral afkomstig uit groeisectoren als zakelijke en financiële dienstverleners, ICT-bedrijven, overheidsorganisaties, nutsbedrijven en ideële en belangenorganisaties. Ontwikkeling van kantoorruimte is gericht op lokale, regionale, nationale en internationale gebruikers. Uitdaging: goede balans vinden tussen grote, middelgrote en kleine kantoorgebruikers. Kans: ook andere sectoren (industrie, R&D, logistiek) maken steeds meer gebruik van kantoorruimte voor bedrijfsactiviteiten. Verdere marktontwikkelingen: snelle economische veroudering, ruimtelijke deconcentratie, toename aandeel huur, functiemenging en herbestemming/transformatie van kantoren.
31% (30.000 arbeidsplaatsen)
11
TOERISME EN VRIJE TIJD > STERKE SECTOR: UITBOUWEN
OMVANG Sector biedt 6% (6.200 arbeidsplaatsen) van de werkgelegenheid. Een groei van 4% over de laatste 5 jaar (landelijk 7%). Jaarlijkse toeristische besteding in de stad: 600 miljoen (2004). LOCATIE Accentgebied: binnenstad. Grotere attracties in groene buitengebied. Ligging op scharnierpunt stedelijk gebied / Veluwe biedt veel mogelijkheden.
KLINKENDE NAMEN Winkelaanbod binnenstad (Beste Binnenstad 2007– 2009). Grootste attractie: Burgers’Zoo (landelijk: 4e plaats bezoekersaantallen). Gelredome, Nederlands Openlucht Museum, Poppodium Luxor Live. Verwacht: Nationaal Historisch Museum. In ontwikkeling: Modekwartier Klarendal (100% Mode). Evenementen: Arnhem Mode Biënnale, Sonsbeek Beeldententoonstellingen, sportevenementen, Living Statues. Groenste Stad 2008.
NETWERK Sector sterk vertegenwoordigd in RBT KAN: verzorgt marketing- en informatievoorziening en de stadsmarketingcampagne Made in [Arnhem]. Overlegstructuren: Stichting Binnenstadsmanagement Arnhem, CCA (middenstand), HORA (hoteloverleg). Geen apart overleg leisureen vermaaksector.
POTENTIE Toerisme en vrijetijdsbesteding nemen toe, het versterken van het (internationale) aanbod sluit hierbij aan. Uitbouwen van de sector waarborgt ontwikkeling en aantrekkelijkheid van de stad (ook voor bedrijven). Versterking, verbreding en vernieuwing van het aanbod in (zakelijke) toerisme en vrijetijdsbesteding (waaronder hotels) kan magneetfunctie krijgen. Ontwikkelingsrichtingen: toename van verblijfsduur, verbetering van verblijfsklimaat, verhogen van bestedingen, versterking van de zakelijke markt.
6% (6.200 arbeidsplaatsen)
12
ZORG EN WELZIJN > STERKE SECTOR: UITBOUWEN
OMVANG Sector biedt 18% (17.300 arbeidsplaatsen, 660 bedrijven) van de werkgelegenheid: tweede sector van de stad. LOCATIE Groene stad met bijzondere locaties: interessant voor nieuwe zorgmodellen.
KLINKENDE NAMEN Alysis Groep (Rijnstate Ziekenhuis), Siza Dorp Groep (Het Dorp), Groot Klimmendaal, Thuiszorg Midden Gelderland, Regina Pacis. Medische technologie: De Koningh Medical Systems, Eurodiagnostica, Novartis, Hodes Groep. Sport en gezondheid: Papendal, NOC*NSF.
NETWERK Weinig onderlinge samenhang of interactie.
POTENTIE Uitbouw sector biedt veel kansen door combinatie van grote omvang en een aantal maatschappelijke trends (vergrijzing). Onderscheid tussen ‘care’ (zorggerelateerd) en ‘health’ (technologiegerelateerd). ‘Care’ biedt meeste arbeidsplaatsen in Arnhem. Op beide thema’s liggen kansen voor verdere ontwikkeling. Bij ‘care’: aandacht voor werkgelegenheid, opleiding en ontwikkeling van medewerkers. Actoren: overheid, onderwijs, instellingen. Bij ‘health’: aandacht voor kennisoverdracht, productontwikkeling en innovaties. Actoren: instellingen, bedrijfsleven, onderwijs. Uitdagingen voor Arnhem: creëren van meer werkgelegenheid met veel kansen voor midden- en laagopgeleiden; technologische vernieuwing en economische spin-off. Kansen moeten nog goed in beeld worden gebracht.
18% (17.300 arbeidsplaatsen, 660 bedrijven)
13
De kansrijke clusters: extra aandacht ENERGIE EN MILIEUTECHNOLOGIE > KANSRIJKE CLUSTER: EXTRA AANDACHT
DE WORTELS Rijke historie in de traditionele energie, sterke transformatie naar nieuwe energietechnologieën. OMVANG Sector biedt 3% (2.500 arbeidsplaatsen, 110 bedrijven) van de werkgelegenheid. Groei sinds 2001: 400 arbeidsplaatsen (16%). Hoger dan gemiddelde groei werkgelegenheid Arnhem. Klinkende namen Nuon, KEMA, Arcadis, Tennet, Essent, AKZO, BASF. Startups en spin-offs in waterstof- en brandstofceltechnologie: NedStack, HyGear, Silent Motor Company, Hyet. Milieutechnologie: Titan Wood, Helianthos. ACCENT Waterstoftechnologie. Knooppunt en katalysator voor bedrijvigheid in de waterstof- en brandstofceltechnologie. Oprichting Waterstofnetwerk, opening eerste openbare waterstoftankstation (2009), Waterstoflab (Hogeschool Arnhem Nijmegen), House of Energy, DutchHy (waterstofcoalitie). Eén van de drie ontwikkelingsregio’s in Nederland, gericht op productie van brandstofceltechnologie.
LOCATIE Vestigingsplek voor EMTbedrijven en kennisinstellingen: Industriepark Kleefse Waard/Koningspleij (EMTprofiel). Ontwikkeling: woonwerkpark Arnhems Buiten, ruimte voor bedrijven met laboratoria en kantoorfuncties.
NETWERK Waterstofnetwerk en EMTnetwerk. Stichting kiEMT (kennis en innovatie in Energie en Milieutechnologie) werkt aan Gelders Transitiecentrum met patenten, ideeën en kapitaal voor startende EMT-ondernemers. Veel betrokkenheid en draagvlak bij bedrijfsleven. Aandachtspunt: afhankelijk van projectfinanciering, geen solide basis voor verdere groei en professionalisering
POTENTIE Het EMT-cluster biedt goede mogelijkheden voor groei van bedrijvigheid en werkgelegenheid, zelfstandig en in samenhang met kennisinstituten. Onderscheidende positie biedt mogelijkheden voor een zeer sterke profilering van Arnhem. Mogelijkheid: doorontwikkeling met klimaatproblematiek. Uitdaging: versterking van innovatiekracht en ondernemerschap (‘start-ups’ en ‘spin-offs’), marketing en acquisitie en versterking van de factor “kennis”. Kansen moeten nog goed in beeld worden gebracht.
3% (2.500 arbeidsplaatsen, 110 bedrijven)
14
MODE EN VORMGEVING > KANSRIJKE CLUSTER: EXTRA AANDACHT
DE WORTELS Grote ‘creatieve klasse’: 25% van de beroepsbevolking (2007). Creatieve stad is aantrekkelijk voor (dienstverlenende) bedrijven. Stevig fundament, o.a. door instellingen als ArtEZ en evenementen als de Arnhem Mode Biënnale. OMVANG Sector biedt 4,5% (4.200 arbeidsplaatsen, 1.050 bedrijven) van de werkgelegenheid (2005). Veel kleine bedrijven. KLINKENDE NAMEN Modelabels: Humanoid, Gsus, Jones Clothing, Spijkers & Spijkers, People of the Labyrinths. Hier opgeleid: Viktor & Rolf. Ook sterk in vormgeving: grafisch, product, 3D, architectuur. Instellingen en evenementen: ArtEZ, ARCCI, Arnhem Mode Biënnale, Arnhem Coming Soon.
LOCATIE Centrum en directe omgeving. Veel kleinschalige bedrijvigheid. Actieve ontwikkeling: herontwikkeling van oude panden en locaties in de wijken tot creatieve woonwerkmilieus (‘creatoop’-gedachte).
NETWERK Nog beperkt en in ontwikkeling met partijen als O.P.A. (Ontwerpers Platform Arnhem), CASA (Centrum voor Architectuur en Stedenbouw), Arnhem Mode Biënnale, ArtEZ.
ACCENT Creatie, ontwerp.
POTENTIE Hoge (internationale) naamsbekendheid. Mode en Vormgeving zijn intrinsieke en onderscheidende kwaliteiten van de stad. Kan worden versterkt door samenhangende marketingstrategie en verbinding tussen afzonderlijke initiatieven. Grote modeevenementen, aantrekkelijke winkelstad, bekende labels bieden kansen voor ontwikkeling van de stad als geheel. Uitdaging: creatieven binden aan de stad. Acties hierbij zijn: Het Hoofdkwartier (broedplaats); Arnhem Coming Soon (winkel, podium voor beginnende ontwerpers); Arnhem Mode Biënnale (festival); Modekwartier Klarendal (bedrijvigheid); en het opzetten van creatieve milieus elders in de stad. Opgave: creëren van een sterke keten, het omzetten van creativiteit (ontwerp) naar product, productie, omzet en arbeid. Aandachtspunt: stimuleren van ondernemerschap, projecten als ‘Ondernemer in de Wijk’, ‘Ik Start Smart’ en ‘GO! Gelderland Onderneemt!’ spelen hierbij een rol.
4,5% (4.200 arbeidsplaatsen, 1.050 bedrijven)
15
1 Werk
INDEXCIJFERS WERKGELEGENHEID
De werkgelegenheid in Arnhem: na een periode van afname wordt de stijgende lijn voorgezet; per 1 april 2008 telt Arnhem 98.005 arbeidsplaatsen. De ontwikkeling blijft achter bij de G31 en Nederland; de laatste jaren is echter een behoorlijke inhaalslag gemaakt.
(2004 = 100)
106 105 104 103 102 101 100 99 98 97 96
(Bron: PWE/LISA, bewerking O&S)
2004
2005
2006
2007
2008
■ Arnhem ■ G-31 ■ Nederland
De werkgelegenheidsstructuur laat zien dat het grootste deel van de Arnhemse werkgelegenheid zit in de dienstverlening, zorg & welzijn, overheid & onderwijs en handel & horeca. 4% van de banen behoort tot de creatieve sector. Dit is net iets meer dan gemiddeld in de grote steden. De toeristische sector telt 6% van de banen. Arnhem telt ruim 8.300 bedrijven. De meeste bedrijven zitten in de dienstverlening (43%) en de handel en horeca (28%). (Bron: PWE, bewerking O&S)
De bedrijven die in Arnhem zijn gevestigd hebben een belangrijke regionale functie wat betreft de werkgelegenheid. Uit de pendelgegevens blijkt dat meer dan de helft van de werknemers bij Arnhemse bedrijven komt van buiten Arnhem. De pendel de stad in groter is dan de pendel de stad uit. In totaal zijn er zo’n 30.000 meer mensen die van buiten Arnhem in Arnhem komen werken, dan Arnhemmers die buiten Arnhem werken.
WERKGELEGENHEID ARNHEM PER SECTOR
3%
Bouwnijverheid
4%
Vervoer, opslag en communicatie
9%
Landbouw, industrie en nutsbedrijven
(Bron: PWE, bewerking O&S) 17%
18%
Handel en horeca
HERKOMST VAN WERKNEMERS BIJ ARNHEMSE BEDRIJVEN
32% Regio Arnhem
Zorg en welzijn
10% Overig Gelderland
18%
31%
Overheid en onderwijs
Dienstverlening
44%
7% Nijmegen en Regio Nijmegen
7% Overig Nederland
16
Arnhem heeft relatief veel banen ten opzichte van de beroepsbevolking. (bron: Atlas voor Gemeenten 2008)
WERKGELEGENHEID 1 Haarlemmermeer 2 Leeuwarden 3 Zwolle 4 Eindhoven 5 Utrecht 6 Arnhem 7 ‘s-Hertogenbosch 8 Groningen 9 Heerlen 10 Maastricht 11 Rotterdam 12 Amsterdam 13 Almelo 14 Hilversum 15 Venlo 16 Sittard-Geleen 17 Apeldoorn 18 Tilburg 19 Nijmegen 20 Alkmaar 21 Hengelo (O.) 22 Roosendaal 23 Den Haag -- gemiddelde G50-24 Delft 25 Amersfoort 26 Breda
2 Ondernemers Het aantal startende ondernemers in Arnhem is sinds 2003 sterk toegenomen. In 2008 hebben 1022 mensen een eigen bedrijf gestart. Vanaf 2004 groeide het aantal starters in Arnhem veel sneller dan Nederland. Arnhem heeft in 2008 nog altijd iets minder starters in haar potentiële beroepsbevolking dan gemiddeld in de grote steden. (Bron: KvK) AANTAL STARTERS IN ARNHEM, GS-31 EN NEDERLAND 11 10 9 8 7 6 5 4 3 2 1 0 2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
■ Aantal starters per 1.000 van de potentiële beroepsbevolking, Arnhem ■ Aantal starters per 1.000 van de potentiële beroepsbevolking, Grote steden ■ Aantal starters per 1.000 van de potentiële beroepsbevolking, Nederland
VOORTSCHRIJDEND JAARTOTAAL STARTERS IN ARNHEM 2001-2008 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0
01-1 t/m 01-4
01-3 t/m 02-2
02-1 t/m 02-4
02-3 t/m 03-2
03-1 t/m 03-4
03-3 t/m 04-2
04-1 t/m 04-4
04-3 t/m 05-2
Ondernemers beoordelen het ondernemingsklimaat in Arnhem in 2007/2008 met een 6,7 gemiddeld als rapportcijfer. Dit is significant beter dan in de periode 2004/2005 toen de ondernemers het ondernemingsklimaat met een 6,4 beoordeelden. Arnhem verbeterde zich sterker dan gemiddeld. De score van Arnhem is nu gelijk aan het gemiddelde van de grote steden. Arnhem neemt met een 6,7 een middenpositie in binnen de grote steden. (Bron: Benchmark Gemeentelijk Ondernemersklimaat,
05-1 t/m 05-4
(Bron:KvK)
05-3 t/m 06-2
06-1 t/m 06-4
06-3 t/m 07-2
07-1 t/m 07-4
07-3 t/m 08-2
08-1 t/m 08-4
Uit de binnenstadsmonitor blijkt dat bezoekers in 2006 positiever over de binnenstad en geven een 7,2 als rapportcijfer (2004: 6,9). Het bezoek aan de binnenstad is tussen 2004 en 2006 met 19% gegroeid. De toename van de bezoekersstroom bestaat vooral uit Arnhemmers; het aandeel niet-Arnhemmers is iets gedaald. De bereikbaarheid en de parkeermogelijkheden krijgen van mensen die met de auto komen nu een voldoende
ministerie EZ)
17
3 Ruimte De Arnhemse kantorenmarkt neemt naar omvang van de kantorenvoorraad de zesde positie in binnen Nederland. De Arnhemse kantorenmarkt is niet in evenwicht (aanbod is ca. 3x opname). Daarnaast is er sprake van structurele leegstand. (Bron: Vastgoedrapportage Arnhem-Nijmegen 2008, 2007)
KANTORENMARKT M 2 BVO 2006
Voorraad 989.000
2007
Aanbod 142.699
Opname 55.300
Leegstand > 3 jaar
Aanbod 144.600
Opname 46.500 Leegstand > 3 jaar Aanbod 142.699 Opname 55.300
2006
Voorraad 999.000
Voorraad 989.000
2007 De vraag naar goede winkellocaties is in Arnhem groot. winkelruimte is in 2007 lager dan in 2006, vanwege de opname 2006 2006 De voorraad van winkels is nagenoeg gelijk gebleven ten opvan units in het Musiskwartier in voorgaande jaren. Leegstand zichte van een jaar eerder. Er is een forse toename van het van winkelruimte komt op A-locaties nauwelijks voor. Wel is er 144.600 Opname 46.500 Voorraad 999.000 aanbod, waarvan een aanzienlijk deel bestaat uit leegstaande enige leegstand op B- enAanbod C-locaties en in winkels in buurtcentra. Aanbod 142.699 Opname 55.300 Leegstand > 3 jaar Voorraad 989.000 panden buurtwinkelcentra en aanloopstraten. De opname (Bron: Vastgoedrapportage Arnhem-Nijmegen 2008, 2007) Aanbod 7.511 Opname 16.623 van leegstand Voorraadin306.839 10% 2007 2007
WINKELMARKT M 2 VVO Voorraad 999.000 Voorraad 306.057
2006
Aanbod 144.600 Aanbod 14.146 Opname 13.229 leegstand 11% Aanbod 7.511 Voorraad 306.839
Opname 46.500
Leegstand > 3 jaar
Opname 16.623
leegstand 10%
Opname 13.229
leegstand 11%
2007 2006 2006 Voorraad 306.057
Aanbod 14.146
Aanbod 7.511 Opname 16.623 Voorraad 306.839 Aanbod bedrijfsruimte 56.899 Opname bedrijfsruimte 30.961
Het aantal vierkante meters beschikbare bedrijfsruimte in 2007 2007 Veluwezoom (incl. Arnhem) is in 2007 gedaald. In dit deelgebied 2006 is het aanbod van bedrijfsruimten het sterkst afgenomen binnen de Stadsregio. De opname is vrij constant ten opzichte van Aanbod 14.146 Opname 13.229 Voorraad 306.057 Opname bedrijfsruimte 30.683 Aanbod bedrijfsruimte 41.258 Aanbod bedrijfsruimte 56.899
leegstand 10% Uitgifte bedrijventerreinen 3%
het voorgaande jaar. De gronduitgifte is iets gedaald, waarbij de uitgifte in Arnhem betrekking had op IJsseloord 2 (1,4 ha.) en Westervoortsedijk (1 ha.). (Bron: Vastgoedrapportage Arnhem-Nijmegen 2008, 2007)
leegstand 11% Uitgifte bedrijventerreinen 2,5% Opname bedrijfsruimte 30.961
BEDRIJFSRUIMTE (M 2 BVO)EN BEDRIJVENTERREINEN (HA)
Uitgifte bedrijventerreinen 3%
2007
2006 Opname bedrijfsruimte 30.683
Aanbod bedrijfsruimte 41.258 Aanbod bedrijfsruimte 56.899
Opname bedrijfsruimte 30.961
Uitgifte bedrijventerreinen 3%
2007
Aanbod bedrijfsruimte 41.258
Opname bedrijfsruimte 30.683
Uitgifte bedrijventerreinen 2,5%
18
Uitgifte bedrijventerreinen 2,5%
Leegst
Leegst
4 Bevolking Arnhem kent ruim 145.000 inwoners. Het aandeel van van de 15 tot 64-jarigen dat tot de werkzame beroepsbevolking hoort, de netto participatiegraad, is 62% (5-jaarsgemiddelde 2002-2006). Dit betekent dat bijna 2 op de 3 Arnhemmers tussen de 15 en 64 jaar werkt. Dit is iets minder dan in de 36 grootste steden (63%) en Nederland (64%). (Bron bevolking: GBA. Bron beroepsbevolking: CBS,
Beroepsbevolking
ouder dan 65 jaar
EBB/provincie Gelderland) jonger dan 15 jaar
BEVOLKING ARNHEM PER 1-1-2009: 145.571
Waarvan Ov. pot. beroepsbevolking
Het opleidingsniveau van de potentiële beroepsbevolking in Arnhem: 34% laagopgeleid, 35% middelbaar opgeleid en 30% hoogopgeleid. Het aandeel laagopgeleiden in Arnhem is hoger dan gemiddeld in de grote steden. Het aandeel hoogopgeleiden is ook hoger dan gemiddeld. Arnhem heeft ten opzichte van andere grote steden en Nederland weinig middelbaar opgeleiden. De afgelopen jaren neemt het aandeel laagopgeleiden in Arnhem af. Het aandeel hoogopgeleiden neemt juist toe. Arnhem weerspiegelt daarmee de trend die ook in andere steden en landelijk te zien is. (Bron: CBS (5-jaarsgemiddelde 2002-2006)
hoog
middel
laag
Arnhem
G-36
Nederland
OPLEIDINGSNIVEAU POTENTIËLE BEROEPSBEVOLKING & ONTWIKKELING ARNHEMSE POTENTIËLE BEROEPSBEVOLKING 40%
30%
20%
19962000
19972001
19982002
19992003
■ Laag ■ Middelbaar ■ Hoog
19
20002004
20012005
20022006
5 Ranglijstjes
Arnhem kent een groot aandeel, ruim 8.600, niet werkende werkzoekenden (NWW-ers). Dit aandeel is de laatste 2 jaar dalende. In vergelijking met de 36 grootste steden en met Nederland is het aandeel NWW-ers als percentage van de potentiële beroepsbevolking hoog. (Bron: CWI, bewerking O&S)
Beste Binnenstad 2007-2009 (bron: Bedrijfschap Detailhandel) Groenste Stad 2008 (bron: Entente Florale)
WERKLOOSHEID: AANTAL NWW-ERS IN ARNHEM
5e Evenementenstad 2008 (bron: Stichting Nationale Evenementenprijzen)
11.000 10.000 9.000 8.000 7.000
5e toeristenstad (bron: Continu Vakantie Onderzoek 2008) 6e kantorenstad (bron: Bureau Louter 2007) 2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
12 % 11 % 10 % 9% 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% 2004
2005
2006
2007
■ Arnhem ■ G-31 ■ Nederland
Hoewel het totaal aantal werklozen de afgelopen twee jaar is afgenomen is het aandeel langdurig werklozen toegenomen. In Arnhem ligt het aandeel langdurig werklozen met 2,8% van de potentiële beroepsbevolking boven het gemiddelde van de grote steden van 2,4% en ruim boven het landelijk gemiddelde van 1,7%. Ruim de helft van de niet werkende werkzoekenden in Arnhem in Arnhem (57%) heeft slechts basisschool of vmbo als opleidingsniveau. Dit is beneden het niveau van een startkwalificatie; het minimale onderwijsniveau dat nodig is voor een kans op een duurzaam werk. Vergeleken met de grote steden (53%) en Nederland (49%) is dit hoog. 20
Ontwerp en infographics: Het Lab – grafisch ontwerpers BNO Arnhem, Druk: Drukkerij de Rijn
Uitgave voorjaar 2009 Gemeente Arnhem, Economische Zaken. Redactie: Richard Derks - Het Verre Oosten,
AANDEEL NWW-ERS ALS % VAN 15-64-JARIGEN
