Economische Agenda

Economische Agenda 2013-2015 Voor een duurzame economische ontwikkeling van Zeeland

Uitgave Provincie Zeeland

Economische Agenda 2013-2015

COLOFON

Eindredactie Provincie Zeeland Tekst • Peter van Houte Fotografie • Felice Buonadonna / Beeldbank Laat Zeeland Zien • Rob Gellman / Beeldbank Laat Zeeland Zien • InputOutput Fotografie • Mechteld Jansen • Jord Stenvert • Eddy Westveer/ Beeldbank Laat Zeeland Zien • Dennis Wisse / Beeldbank Laat Zeeland Zien • Stichting Promotie Zeeland Delta • Provincie Zeeland Prepress Provincie Zeeland Druk LNO, Zierikzee December 2012 www.zeeland.nl

Inhoud

Voorwoord

3

Inleiding

4

1. Zeeland: LAND IN ZEE!

7

2. Excellent vestigingsklimaat

15

3. Topsectoren van ons land in zee

23

4. Businesscases

35

5. Financiering en verantwoording

61

6. De agenda in het kort

63

1

Voorwoord

Economische ontwikkeling, groei en innovatie: dat is de centrale focus van ons college. In de Economische Agenda staat hoe wij die ambitie als college willen waarmaken om zo een stuwende kracht te vormen voor de Zeeuwse economie. We spelen in op de bij Zeeland passende kansen, en zoeken daarbij voortdurend naar de verbinding en synergie met partijen en programma's binnen én buiten Zeeland. Economie is continu in beweging. Deze agenda moet u dan ook niet lezen als het 'spoorboekje voor de Zeeuwse economie'. Wij benoemen de kansen die we zien en hebben samen met het bedrijfsleven een aanpak gekozen die gericht is op uitvoering van de ambities. De Economische Agenda is tot stand gekomen in samenwerking met het economisch veld: ondernemers, overheden, onderwijs-, kennis- en maatschappelijke instellingen. Samen hebben we de kracht van de Zeeuwse economie in beeld gebracht en de Zeeuwse economische topsectoren benoemd. We hebben vastgesteld welke concrete kansen er, in relatie met nationale en Europese ontwikkelingen, binnen deze economische sectoren zijn. Met als resultaat negen 'businesscases', negen kansrijke programma's voor Zeeland. Voor iedere businesscase is een trekker uit het bedrijfsleven benoemd, een persoon met gezag binnen de sector en met een netwerk binnen en buiten Zeeland. Betrokken partijen uit het bedrijfsleven, onderwijs en overheid gaan onder leiding van deze trekker aan de slag om de businesscase uit te werken én de ambities uit deze Agenda waar te maken. De Provincie Zeeland levert, net als de andere betrokkenen, steeds de nodige kennis, kunde, netwerk en middelen.

Voor het realiseren van de ambities van de Economische Agenda hebben wij voor de komende drie jaar in totaal € 16,5 miljoen gereserveerd. Dit budget is bedoeld om de benoemde ontwikkelingen aan te jagen. Dat budget gaan we verveelvoudigen met geld uit Brussel, Den Haag en de private sector. Ook gaan we op zoek naar nieuwe mogelijkheden van financiering, van subsidiëren naar investeren. De daadwerkelijke investering in de economie zal derhalve een veelvoud van die € 16,5 miljoen zijn. De economie staat nooit stil. De Economische Agenda dus ook niet. Die blijft in ontwikkeling. Samen met het Zeeuwse economische veld zorgen wij ervoor dat de Economische Agenda dynamisch en up-to-date blijft én dat de 'to do list' wordt uitgevoerd. Namens het College van Gedeputeerde Staten,

Ben de Reu Gedeputeerde Economie

3

Inleiding

Voor u ligt een agenda voor de komende drie jaar met heldere afspraken om ons economisch, onderwijs- en arbeidsmarktbeleid waar te maken. Het zijn afspraken die Zeeland verder ontwikkelen. Met oog voor toekomstige generaties, inspelend op onze unieke ligging en het bijzondere karakter van de regio. Samenwerken en elkaar aanvullen zijn sleutelbegrippen in een periode waarin organisaties terug worden geworpen op hun kerntaken. We kijken over onze muren en grenzen, naar onze partners binnen en buiten de provincie. Dat deden we al en daarmee zijn we bij het opstellen van deze Economische Agenda verder gegaan.

Het veld in Om een goed beeld te krijgen van onze huidige economische positie hebben we een sterkte-zwakte analyse gemaakt. Als basis is een ‘foto’ genomen, waarop in detail is ingezoomd op thema’s als werkgelegenheid en groei van verschillende economische sectoren.1 Ook de resultaten van het Provinciaal Sociaal Economisch Beleidsplan 2009-2012 zijn meegenomen. Omdat de economische omstandigheden continu in beweging zijn, is de analyse gecompleteerd met een beschrijving van de te verwachten veranderingen in onze economie. Met onze analyse zijn we naar buiten gegaan. Tijdens verschillende sessies hebben betrokken organisaties, zoals bedrijven, kennisinstituten en koepelorganisaties hun mening en visie met ons gedeeld. Ze gaven aan wat zij belangrijke sectoren vinden, welke thema’s voor hen prioriteit hebben en hoe ze blijvend een bijdrage kunnen leveren aan de uitvoering van het gezamenlijke beleid. 1 2

Conclusies: de focus moet liggen op havens en industrie (met biobased economy, logistiek en maintenance), op vrijetijdseconomie en zorg en op agro en food. Deze sectoren hebben uitstekende mogelijkheden zich duurzaam te vernieuwen.2 De terugkerende thema’s zijn innovatie, onderwijs, arbeidsmarkt, ondernemerschap, fysieke ruimte, promotie en acquisitie. Samenwerking, tussen overheden, ondernemers én onderwijs, is een voorwaarde voor duurzame economische groei in Zeeland.

Praktisch Met deze gegevens is de Economische Agenda 2013-2015 opgesteld. Het is een document dat richting geeft aan ontwikkelingen, dynamisch is, makkelijk kan inspelen op alle veranderingen. Een agenda die bijdraagt aan duurzame ontwikkeling, een goed vestigingsklimaat en die aansluit op de vraag en behoeften van ondernemers en bewoners zonder de kansen van toekomstige generaties te begrenzen. Ons beleid richt zich op Zeeland, maar staat niet los van doelstellingen van nationale en Europese overheden. Zo sluiten we aan op de topsectoren van het ministerie van EL&I en de Europese doelstellingen uit de EU2020-agenda. De Economische Agenda is opgebouwd uit een beleidsmatig deel en een praktische invulling. In het volgende hoofdstuk beschrijven wij onze missie, rol en hoe wij ons economisch beleid invullen volgens de provinciale ontwikkelingsvisie LAND IN ZEE! We doen dat aan de hand van een beleidspiramide. We starten met het leggen van een sterk fundament in de vorm van een uitstekend vestigingsklimaat. Daarop bouwen we samen met de

Zie Bijlagenboek ‘Zeeuwse economie 2012’. De keuze voor een aantal speerpuntsectoren betekent dat een aantal sectoren niet worden uitgewerkt in de Economische Agenda. Hierbij kan worden gedacht aan de bouwnijverheid, handel, horeca, dienstverlening, overheid en onderwijs.

4

bedrijven aan onder andere ondernemerschap, innovatie en ontwikkeling. Hoe we dat gaan doen, leest u in hoofdstuk 4. Onze speerpuntsectoren die in hoofdstuk 5 worden beschreven, vormen de top van ons beleid. Het zwaartepunt ligt bij onze businesscases, de praktische realisatie van ons beleid. Hierin werken overheden en private partijen uit onze speerpuntsectoren aan projecten die de gezamenlijke excellente ambities omzetten in

concrete uitwerkingen. Met elke sector hebben we een aantal van deze businesscases benoemd. De komende periode zullen deze verder worden uitgewerkt en voegen we nieuwe aan de lijst toe. De Economische Agenda is ambitieus, dynamisch en nodigt iedereen uit om mee te denken en te pionieren in ons bloeiende en boeiende LAND IN ZEE!

5

1. Zeeland: LAND IN ZEE!

Onze betrokkenheid bij de Zeeuwse economie wordt bepaald door de kenmerken van Zeeland (LAND IN ZEE!), de rol die we voor onszelf zien (Provinciale rol) en onze plaats in het economisch veld (Economische Beleidspiramide).

LAND IN ZEE! Deze collegeperiode hebben we ervoor gekozen ons sterk neer te zetten als regisseur en ons te richten op economische en ruimtelijke ontwikkeling. Om succesvol te kunnen zijn, moesten we weg van de gebaande paden, op zoek naar nieuw elan, een nieuwe invulling. We hebben gezocht én gevonden wat ons bindt en wat onze specifieke krachten zijn die ons duidelijk onderscheiden van andere regio’s. Het leidde tot de simpele conclusie: Zeeland ligt niet aan zee, maar er middenin, we zijn LAND IN ZEE. LAND IN ZEE! Zeeland lééft met water. Als we naar de kustlijn kijken, valt één ding meteen op: Zeeland is niet zomaar één van de provincies aan zee. Zeeland ligt letterlijk IN zee. Waar je ook bent in Zeeland, binnen 15 minuten sta je altijd aan open water. Van oudsher hebben we het hier over de strijd tegen het water. Tegelijkertijd zorgt het water ook voor ons: energie, visserij, scheepvaart, kusttoerisme, zilte zaligheden… Het water rondom ons is dus onze krácht. Vanuit deze kracht richten we ons beleid vooral op die zaken die hier logischerwijs bij passen. Dat vraagt om keuzes, toewijding en daadkracht. Daarmee creëren we nationaal én internationaal toegevoegde waarde. LAND IN ZEE! staat voor het versterken én benutten van dat waar Zeeland anders in is, zich in kan ontwikkelen. Het staat voor de band met het water, voor optimisme en een open zelfbewuste houding.

De missie van het economisch beleid is: De Provincie Zeeland geeft richting aan een duurzame ontwikkeling van de economie die aansluit bij de sterktes van de ligging van Zeeland (LAND IN ZEE!) en bijdraagt aan een duurzame samenleving.

7

LAND IN ZEE! laat ons op een nieuwe manier naar Zeeland kijken, vraagt om verandering, structureert onze gedachten en ons beleid. We verleggen onze grenzen, slaan onbekende wegen in, stappen uit de schaduw, tonen lef, zoeken samenwerking met partijen van binnen en buiten Zeeland om ons doel te realiseren, kiezen voor (economische) ontwikkeling en laten dingen gebeuren! LAND IN ZEE! is de leidraad voor al het provinciaal beleid. Het geeft aan wat bij onze provincie past, rationeel én gevoelsmatig. We maken Zeeland toegankelijk voor bewoners, mensen die hier tijdelijk verblijven, voor studenten, passanten en natuurlijk het bedrijfsleven.

8

Produceren, beleven en bloeien op LAND IN ZEE! Wij zien in Zeeland drie verschillende gebieden die elk hun eigen kwaliteiten hebben, kansen bieden in specifieke sectoren, hun eigen interactie hebben met de zee. Ze versterken elkaar, gezamenlijk vormen ze één economische regio.

Ons doel: duurzame economische ontwikkeling, groei en innovatie waarbij we als indicatoren hanteren: werkgelegenheid, werkloosheid en economisch toegevoegde waarde.

Produceren op LAND IN ZEE! In het gebied van de zeehavens met de daar gevestigde industrie en in de vier steden Vlissingen, Middelburg, Goes en Terneuzen, draait de economische motor op volle toeren. Hier produceren we op land aan zee en vinden veel mensen hun werk. De ligging aan diep vaarwater, de aanwezigheid van procesindustrie en de uitstekende verbindingen met het achterland zijn de kwaliteiten van dit gebied. Hier richten we ons op de ontwikkeling van biobased economy, maintenance, energie en logistieke activiteiten op het raakvlak van zee- en binnenvaart.

Met bestuurders, directieleden en medewerkers van ondernemingen zoals DOW Benelux, DELTA, Zeelandia en de Zeeuwse woningcorporaties werkten we het concept LAND IN ZEE! uit in een marketingstrategie. Gezamenlijk kwamen we tot de conclusie dat Zeeland zich moet richten op ondernemers met durf, mensen op zoek naar ruimte en uitdaging, die er van houden buiten de gebaande paden te treden en weerstand weten te overwinnen. Kortom: LAND IN ZEE! biedt ruimte voor pioniers!

9

Beleven van LAND IN ZEE! Aan de kust komen land en zee letterlijk samen. Een gebied bij uitstek om de zee en zijn spel met het land te beleven. Hier vind je de schoonste stranden van Nederland, horeca waar het goed toeven is en prachtige natuurgebieden om de drukte van de stad achter je te laten. Voor mensen die actie zoeken om te ontspannen zijn er de vele (water)sportmogelijkheden, de gezellige steden, sportieve en culturele evenementen en tal van recreatieve voorzieningen. Mensen uit de Randstad komen, net als de Zeeuwen zelf, speciaal naar dit deel van Zeeland om te ontspannen, om het jachtige bestaan even af te schudden. Samen met het gebied ‘Bloeien op Land en in Zee’ noemen we dit ook wel het Central Park van Zuidwest-Nederland. Een kwalificatie die tal van activiteiten mogelijk maakt.

10

Met de toeristische, sport- en cultuursector is het concept LAND IN ZEE! uitgewerkt in een marketingstrategie. LAND IN ZEE! biedt zeeën van tijd en ruimte voor jezelf. Zeeland is bij uitstek een bestemming voor mensen die op zoek zijn naar ruimte letterlijk en figuurlijk. Fietsen, wandelen, hardlopen, samenzijn met familie of vrienden. Kitesurfen, zeilen, duiken, steden bezoeken, culinair genieten. Het kan allemaal, in je eigen tempo, in je eigen tijd, volgens je eigen fantasie. LAND IN ZEE! Geen overdonderende attracties, maar gewoon: zeeën van tijd en ruimte voor jezelf!

Bloeien op LAND IN ZEE! Landbouw, aquacultuur, visserij, kleine woonkernen, ze zijn beeldbepalend voor het Zeeuwse buitengebied. Op het eerste gezicht een gebied van rust en ruimte. Wie verder kijkt ziet ook bedrijvigheid die het werken op het land en de zee met zich meebrengt. De regio toont haar ondernemerschap. Yerseke is het hart van de schaal- en schelpdiersector, internationaal befaamd. Rond Kapelle zijn veel agrofoodbedrijven gevestigd. Samen met de fruitteelt en de traditionele landbouw vormen ze het gebied ‘Bloeien op Land en in de Zee’.

11

Provinciale rol: leidend en stimulerend Wij zien voor ons als provinciale overheid verschillende rollen en taken om de sectoren in alle Zeeuwse regio’s verder tot bloei te brengen. Als eerste zijn wij beleidsbepaler. Met deze Economische Agenda geven we richting aan economische ontwikkelingen. We zetten onze expertise en menskracht in om relaties te versterken met strategische partners in de ons omringende gebieden, bij het Rijk en in Brussel. We steken onze nek uit zodat excellente kansen en ambities concrete resultaten worden en werken samen met andere overheden, ondernemers, onderwijs- en kennisinstellingen. Met lef en zo nodig op onorthodoxe wijze! We waken over de kwaliteit van de ondernemersruimte, zorgen voor een goede verdeling van schaarse middelen en houden toezicht. Zo voorkomen we ongewenste concurrentie en beschermen we onze natuur en ruimtelijke kwaliteit. Met de rol van ontwikkelaar en investeerder begeven we ons in een complexe omgeving met veel spelers. Hier treden we op als regisseur van Zeeuwse processen. We investeren, met menskracht en in financiële zin. We stellen zelf financiële middelen ter beschikking voor excellente ontwikkelingen, kijken daarbij naar andere Zeeuwse organisaties zoals Stichting ZigZag, het Zeeuws Participatiefonds of het Zeeuws Investeringsfonds. We ondersteunen bij het aanboren van investeringsfinancieringen van het Rijk en bij het verkrijgen van middelen uit de Europese structuurfondsen. Wij stellen hiervoor menskracht, expertise, netwerken en financiële ondersteuning, bijvoorbeeld voor cofinanciering van Europese projecten, ter beschikking. 3

Gebaseerd op: Brochure 'lekker duidelijk en makkelijk', Kamer van Koophandel, MKB Nederland Brabant-Zeeland, BZW, maart 2012.

12

Als belangenbehartiger brengen we de kracht en ambitie van Zeeland voor het voetlicht in Zuidwest-Nederland, Den Haag en Brussel. We leggen verbanden met partijen die het verschil kunnen maken. We zoeken vanuit onze regionale visie aansluiting bij het nationale topsectorenbeleid en bij Europese programma’s.

Economische beleidspiramide: een stevig fundament voor speerpunten Met helderheid over de potenties van ons LAND IN ZEE! en over de mogelijkheden van de Provincie om economische ontwikkelingen te stimuleren, kunnen we met onze samenwerkingspartners gericht gaan bouwen, gestructureerd, op basis van de Economische beleidspiramide.3

EUROPA Met de EU2020-agenda zet Europa in op kennis, innovatie en onderwijs. Op een duurzamer en efficiënter gebruik van natuurlijke hulpbronnen, met het oog op meer werkgelegenheid en maatschappelijke cohesie. Deze thema’s (innovatie en energie-efficiency) passen uitstekend bij onze ambities en prioriteiten. Europa ziet een belangrijke rol voor de regio’s om dit beleid handen en voeten te geven. Zij stelt niet alleen financiële middelen ter beschikking, maar zorgt ook voor synergie tussen de verschillende fondsen en introduceert de 'smart specialisation strategy' (S3). Gekoppeld aan het nieuwe OP-Zuid vraagt Europa om scherpe keuzes op basis van concrete, vraag gedreven investeringsprojecten. Onze businesscases sluiten daar naadloos op aan.

De piramide visualiseert hoe we ons beleid vormgeven. Hiermee kan iedereen zijn eigen rol vaststellen en kunnen we heldere afspraken maken. Alle partijen weten wat er van hen wordt gevraagd. Zo werken we efficiënt samen aan de duurzame ontwikkeling van onze economie.

primaire verantwoordelijkheid ligt bij de overheid. Ambities ten aanzien van en gerelateerd aan het economisch vestigingsklimaat worden door de Provincie Zeeland ook gerealiseerd vanuit het Omgevingsplan Zeeland, de nota Leefbaarheid, de Cultuurnota en het Provinciaal Verkeer en Vervoersplan.

We beginnen bij het fundament: A. Een uitstekend vestigingsklimaat. Leidende thema’s zijn de beschikbaarheid van kwalitatief goede fysieke ruimte voor bedrijven, uitstekende ICT-voorzieningen, de bevordering van innovatie, ondernemerschap, arbeidsmarktontwikkeling, onderwijs, scholing, kennisontwikkeling, promotie en acquisitie. De

B. Op het tweede niveau staat de individuele ondernemer centraal. Zij zijn in principe zelf verantwoordelijk voor hun ontwikkeling en groei. Het gaat hier onder andere om expertise, nuttige contacten, clustervorming en uitgebreide netwerken voor bijvoorbeeld kennisontwikkeling. De Provincie kan onder voorwaarden het onderhoud van deze activiteiten financieel ondersteunen en stimuleren. De primaire verantwoordelijkheid ligt bij de ondernemers en de intermediaire organisaties zoals de Kamer van Koophandel, Syntens en Impuls Zeeland.

C.

C. Onze expertise en middelen zetten we met name in voor de speerpuntsectoren en onze businesscases die aansluiten op de visie LAND IN ZEE!. Het bedrijfsleven heeft hierbij een leidende rol. Samen met de ondernemers ontwikkelt en investeert de Provincie in projecten die uiteindelijk leiden tot volwaardige, zelfstandige economische activiteiten. De primaire verantwoordelijkheid ligt bij de 3 O's gezamenlijk: Overheid, Onderwijs en Ondernemers.

versterking speerpuntsectoren

B. ondernemersondersteuning

A. economisch vestigingsklimaat

Aan de hand van deze piramide bouwen we onze Economische Agenda op. In het volgende hoofdstuk starten we met de basis: de thema’s die zorgen voor een uitstekend vestigingsklimaat en die innovatie en ondernemerschap stimuleren. De speerpuntsectoren, de top van de piramide, komen in hoofdstuk 5 aan bod. We karakteriseren ze, benoemen hun krachten en kansen die we vervolgens bundelen in onze businesscases.

13

2. Excellent vestigingsklimaat

Solide basis Duurzame economische ontwikkeling, groei en innovatie, daar gaan we voor. We benutten de kracht van Zeeland, spelen ambitieus in op nieuwe kansen en ontwikkelingsmogelijkheden. Om dit te kunnen doen, zorgen wij voor een excellent vestigingsklimaat, een stevige economische infrastructuur. Dat is de onderste laag van de beleidspiramide. Wij vullen dit in aan de hand van verschillende thema’s en onderwerpen waarin wij als overheid een belangrijke verantwoordelijkheid vervullen en die de economie als geheel ten goede komen. De toepassing vindt plaats in de tweede laag van de piramide. Het is aan de ondernemers en de sectoren zelf om plannen uit te werken en projecten uit te voeren. Intermediaire organisaties en wij als overheid kunnen hier met gericht beleid voor ondersteuning zorgen. Innovatie en ICT, ondernemerschap, arbeidsmarkt, onderwijs, promotie en acquisitie en fysieke ruimte vormen die basis. In dit hoofdstuk werken we die thema’s uit, geven aan wat ze in essentie omvatten en wat nodig is om ze blijvend in onze economische structuur te verankeren. Dat zetten we 'op de agenda', zodat we weten wat we de komende jaren moeten doen om de resultaten vast te houden. Om onze agenda tot een succes te maken, trekken we gezamenlijk op. Op initiatief van ondernemers werken we met bedrijven, onderwijs- en onderzoeksorganisaties de thema’s concreet uit in businesscases.

Innovatie en ICT De wereld om ons heen verandert, elke dag. Nieuwe technieken, nieuwe technologieën, ze volgen elkaar in rap tempo op. Om in deze omgeving succesvol te kunnen ondernemen moeten organisaties, clusters en regio’s zichzelf en hun producten kun-

nen blijven innoveren. Innovatie wordt vaak gezien als de motor voor economische groei. Innovators boren nieuwe markten aan, weten hun schaarse middelen slimmer in te zetten. In onze kenniseconomie wordt nieuwe of bestaande kennis omgezet in economische of maatschappelijke waarde. Kennis is de belangrijkste productiefactor geworden. Voor de ontwikkeling van kennis is een krachtige verbinding tussen kennisleveranciers, overheid en bedrijfsleven noodzakelijk. Iedereen levert daaraan een bijdrage vanuit zijn eigen rol en verantwoordelijkheid. Ondernemers stellen heldere vragen, onderwijs- en kennisinstituten bieden praktische oplossingen, overheden zorgen voor beleid, regisseren en verbinden. Op ondernemerspleinen ontmoeten we elkaar en brengen we de plannen tot uitvoering. We gaan met name in onze speerpuntsectoren op zoek naar echte vernieuwing en dagen ondernemers uit om die handschoen op te pakken. Ondernemend gedrag, innovatie- en ontwikkelingsactiviteiten gaan hand in hand. Op de agenda: infrastructuur en kennisuitwisseling ICT is in Zeeland een belangrijke voorwaarde voor succesvol ondernemerschap. Met name in dunbevolkte gebieden maken nieuwe technologieën het mogelijk afstanden te overbruggen, efficiënter te werken, concurrerend te worden. De ICT-infrastructuur moet dus op orde zijn, alleen dan kunnen we de eindeloze mogelijkheden van de nieuwste ontwikkelingen benutten. De digitale agenda van de EU biedt op dit vlak kansen. Na het in kaart brengen van de huidige situatie gaan we met alle partijen aan de slag om Zeeland ook digitaal volledig te ontsluiten. Dat geldt ook voor ons innovatiebeleid. De drie O’s (Overheid, Onderwijs en Ondernemers) staan hiervoor gezamenlijk aan de lat. We geven richting, brengen initiatieven samen, coördineren projecten. We spreken Rijk en Europa aan

15

voor financiële ondersteuning. Zo brengen we initiatieven van ondernemers en sectoren van de tekentafel naar de markt. Het thema Innovatie komt in alle businesscases terug.

Ondernemerschap en MKB Een dynamische en concurrerende economie staat of valt met goede ondernemers. Een klimaat waarin ondernemerschap gestimuleerd wordt en waar een efficiënte ondersteuningsstructuur voorhanden is, is een belangrijke voorwaarde voor regionale ontwikkeling. Voor de Ondernemerspleinen ligt hier een taak. Hier kunnen ondernemers terecht voor begeleiding en advies. Overheden zorgen dat kansrijke maar risicovolle initiatieven toch van de grond komen.

Speciale aandacht hebben we voor startende ondernemers: ze zijn vaak innovatief, werken kennisintensief en leveren een meer dan gemiddelde bijdrage aan de economische groei. Als deze starters snel groeien, lopen ze geregeld tegen problemen aan, zeker in de huidige economische situatie. Financiering komt moeilijk los of het blijkt lastig geschikte huisvesting te vinden. Dit zet een rem op ondernemerschap en dus een rem op de dynamiek. Daarom ondersteunen we innovatief ondernemerschap, net als maatschappelijk verantwoord werken, met respect voor huidige en toekomstige generaties. Bedrijven die daar strategisch mee omgaan zijn minder afhankelijk van economische schommelingen, passen zich makkelijker aan nieuwe omstandigheden aan. Ze zijn aantoonbaar efficiënter én vernieuwender. Op de agenda: ondernemersvaardigheden en innovatief ondernemen Met ons beleid richten we ons op het vergroten van ondernemersvaardigheden en het vergroten van het aantal startende ondernemingen in onze speerpuntsectoren. We vergroten de aandacht voor innovatief én maatschappelijk verantwoord ondernemen in het midden- en kleinbedrijf. Dat doen we samen met het bedrijfsleven en met kennis- en onderwijsinstellingen. Deze thema’s worden dan ook in elke businesscase uitgewerkt. Ook bestaande instrumenten zoals Innogo, Zeeuws Participatiefonds, Dok41 en het Zeeuws Investeringsfonds zetten we de komende periode in. NV Economische Impuls Zeeland is hierbij een belangrijke partner. Vanzelfsprekend sluiten wij zoveel mogelijk aan bij Europese programma's.

16

Arbeidsmarkt

Onderwijs, scholing en kennis

Het succes van een economische sector staat of valt bij de beschikbaarheid van goed geschoold personeel. Voldoende gekwalificeerde arbeidskrachten zijn een voorwaarde voor economische groei. Onze beroepsbevolking krimpt en vergrijst, dat vraagt om aanpassingen en nieuwe wegen in beleid. Mogelijkheden liggen in het verhogen van de arbeidsparticipatie, langer doorwerken, meer fulltime contracten, mensen aantrekken uit omringende regio's en andere Europese landen. Al spreken we van één Europa, het blijft moeilijk buitenlandse werknemers daadwerkelijk aan te nemen. Binnen de EU en tussen Nederland en België moet daarom aandacht komen voor onder meer: wederzijdse diploma-erkenning, adequate instrumenten om vraag en aanbod bij elkaar te brengen, afstemming in wederzijdse leerlijnen en in sociale verzekerings-, fiscale en pensioenregelingen. De formele beleidstaak op dit gebied ligt bij de Rijksoverheid en de gemeenten. Het UWV Werkbedrijf voert het beleid uit.

Goed onderwijs en voldoende kennis zijn een belangrijke voorwaarde voor innovatie en een aantrekkelijk vestigingsklimaat. Alle vormen van publiek gefinancierd onderwijs, van primair tot wetenschappelijk, zijn in Zeeland aanwezig. Daarnaast zijn er in Zeeland diverse kennisinstituten. Ons stelsel is echter kwetsbaar. De bevolking in Zeeland krimpt en vergrijst. Dat betekent dat ons onderwijs- en kennisaanbod kwalitatief én kwantitatief goed op de vraag van ons bedrijfsleven moet aansluiten. De Onderwijsautoriteit Zeeland werkt met onderwijsinstellingen, overheden en ondernemers aan een compleet palet van kwalitatief hoogstaand en betaalbaar onderwijs. Voor ons economisch beleid is met name de wisselwerking tussen het bedrijfsleven en de Zeeuwse kennis- en onderwijsinstellingen van belang.

Op de agenda: gezamenlijke ambitie Wij richten ons op een optimaal evenwicht van vraag en aanbod op de Zeeuwse arbeidsmarkt, voor alle sectoren en met name voor zorg en techniek. De vraag van de markt is ons vertrekpunt. Samen met werkgevers, werknemersorganisaties, onderwijs, overheden, het UWV en intermediairs op de arbeidsmarkt stellen we een gezamenlijke ambitie vast en voeren die uit.4 Wij kijken ook naar mogelijkheden voor samenwerking met Vlaamse partners. Ook voor een succesvolle uitvoering van de businesscases zijn voldoende gekwalificeerde mensen nodig. Daarom is in elke businesscase een human capital-paragraaf opgenomen. Hierin staat beschreven hoe we ervoor zorgen dat er voldoende gekwalificeerde arbeidskrachten beschikbaar zijn om de ambities van de businesscase te verwezenlijken.

Onderwijs- en kennisinstellingen moeten in de vraag naar geschoold personeel en de vraag naar kennis/informatie goed kunnen voorzien. Onze businesscases brengen nieuwe ambities, nieuwe ontwikkelingen naar Zeeland. Dit zijn ontwikkelingen die vragen om specifieke kennis en vaardigheden. Het is daarom belangrijk het onderwijs en de kennisinstituten hier direct in te betrekken. Op de agenda: monitoren, sturen en stimuleren Wij hechten veel waarde aan een goede onderwijs- en kennisinfrastructuur in Zeeland. Het is een belangrijke reden voor bedrijven én voor inwoners om voor onze provincie te kiezen. Veel partijen zijn hierbij betrokken. Wij maken ons sterk voor een goede 4

Een op provinciaal niveau afgestemd en gecoördineerd arbeidsmarktbeleid conform het advies van de SER Zeeland.

17

18

samenwerking tussen die spelers, houden een vinger aan de pols. We kijken of het onderwijsaanbod voldoende aansluit op de vraag van het bedrijfsleven en sturen waar nodig bij. En we stimuleren de komst van één of meerdere kenniscampussen (Kenniswerf).

acquisitie van nieuwe bedrijvigheid mogelijk. Alle activiteiten, van productontwikkeling tot en met promotie, horen hierbij. Het thema komt terug in alle businesscases.

SPORT & REGIOBRANDING Voor een succesvolle uitvoering van de businesscases zijn voldoende gekwalificeerde mensen nodig. Daarom is in elke businesscase een human capital-paragraaf opgenomen. Hierin staat beschreven hoe we er voor zorgen dat er voldoende geschoolde/getrainde arbeidskrachten zijn én er up-to-date kennis beschikbaar is om de ambities van de businesscase te verwezenlijken.

Promotie en acquisitie Met promotie van Zeeland laten we zien wat onze provincie te bieden heeft, voor potentiële investeerders, inwoners én bezoekers (wonen, leven, cultuur en sport). Dat doen we zelf en met ons ook vele bedrijven en instellingen. Met een gezamenlijk vertrekpunt, een overkoepelende strategie en een heldere boodschap zetten we Zeeland neer zoals het echt is. De Provincie heeft hiervoor het DNA voor Zeeland ontwikkeld en werkt een LAND IN ZEE! marketingconcept uit. Uit een sessie met ondernemers uit Zeeland kwamen we tot een heldere boodschap voor ondernemers die ons op het lijf is geschreven: LAND IN ZEE! biedt ruimte voor pioniers, mensen met durf op zoek naar ruimte en uitdaging, bereid om weerstand te overwinnen. Op de agenda: uitvoeren van de marketingstrategie Gezamenlijk voeren we de marketingstrategie van Zeeland uit. Hiermee zetten we de regio neer als aantrekkelijke vestigingsplaats voor bedrijven, werknemers en inwoners. We maken

De komst van de Tour de France en de Giro d'Italia naar Zeeland heeft duidelijk gemaakt dat top(sport)-evenementen een uitstekend instrument zijn voor de promotie van Zeeland. Onderzoeken wijzen uit dat ze tegelijkertijd zorgen voor aanzienlijke economische spin-off, gezien de aantallen bezoekers en deelnemers. Door actief grote evenementen te zoeken die aansluiten bij het DNA van Zeeland willen we Zeeland nadrukkelijk ‘branden’ als LAND IN ZEE!.

Fysieke ruimte Ondernemers hebben fysieke ruimte nodig om hun werk te kunnen doen. Voor een regio is het daarom belangrijk dat het aanbod zowel kwalitatief als kwantitatief aansluit op de vraag van ondernemers. Met het Omgevingsplan 2012-2018 en onze Economische Agenda willen we hiervoor zorgen. Wij stellen de kaders vast, zodat iedereen weet wat er in een bepaald gebied kan en mag. We lossen knelpunten op waardoor de ruimte aantrekkelijk en rendabel blijft en we zoeken naar een balans tussen vraag en aanbod van bedrijventerreinen. We stimuleren individuele initiatieven binnen ruimtelijke kaders en voeren meer algemene programma’s en gebiedsgerichte projecten uit. Op de agenda: herstructurering en kwaliteit De komende jaren richten we ons op de kwaliteit van de

19

fysieke ondernemersruimte. We gaan aan de slag met herstructurering van bedrijventerreinen en in de recreatiesector. We zorgen voor een goede waterkwaliteit zodat watersport in de delta tot bloei kan komen. Ook de havengebieden hebben onze aandacht. Knelpunten op het gebied van milieu en infrastructuur lossen we op en we zorgen voor voldoende kaderuimte voor binnenvaartschepen. Dit thema komt, voor zover van toepassing, terug in de businesscases.

Aan de economie gelieerde thema's In de Economische Agenda worden met name de economische thema’s van het vestigingsklimaat behandeld. Een aantal, voor het economisch vestigingsklimaat eveneens belangrijke thema’s, worden in andere beleidsnota’s van de Provincie Zeeland behandeld. Deze nota’s nemen we mee bij het uitwerken en realiseren van de concrete ambities van de Economische Agenda. Het gaat dan om: Woon- en leefklimaat Een goed vestigingsklimaat bestaat uit méér dan economische factoren. Een goed woon- en leefklimaat is net zo belangrijk. Mensen willen plezierig wonen, recreëren en sporten in een schone omgeving. Ze willen hun boodschappen in de buurt kunnen doen en genieten van een gezellig avondje uit, van theater of een expositie. Ook de nabijheid van zorgvoorzieningen is belangrijk. Een mooie omgeving trekt mensen en dus potentiële werknemers aan en is een basisvoorwaarde voor economische ontwikkeling. Door vergrijzing en krimp staan onze voorzieningen onder druk. De Beleidsagenda Leefbaarheid 2013-2015, de Cultuurnota en onze ambities ten aanzien van sport zetten in op de bereikbaarheid en kwaliteit van voorzieningen in Zeeland.

20

Omgevingsplan Met het Omgevingsplan 2012-2018 wordt nieuwe samenwerking gezocht voor duurzame ontwikkeling van Zeeland in brede zin. Daarnaast is in dit plan het provinciaal milieubeleid opgenomen. Beide thema’s zijn een stimulans voor innovatie en ontwikkeling. Ze nodigen mensen uit na te denken over efficiënter omgaan met grondstoffen, ontwikkelen van schonere technologie, hergebruik en invoeren van groene grondstoffen. Dit sluit naadloos aan op onze ambities voor duurzame economische groei en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Tevens wordt in het Omgevingsplan ingegaan op gebiedsontwikkeling. Dit is een integrale benadering waarbij verschillende partijen in een regio samen de opgaven voor het gebied aanpakken. Een voorbeeld van integrale gebiedsontwikkeling is de ontwikkeling van de Kanaalzone. Provinciaal Verkeer- en Vervoerplan Mensen en goederen gaan van A naar B. Goede en filevrije verbindingen zijn van groot belang om de afstanden snel en veilig te kunnen overbruggen. Daarmee houden we Zeeland economisch vitaal. Maar we moeten ook aandacht hebben voor ons milieu, beschermen wat kwetsbaar is. Het Provinciaal Verkeer- en Vervoerplan uit 2008 en de nota goederenvervoer zoeken naar de balans, houden Zeeland bereikbaar én leefbaar.

KANAALZONE GENT-TERNEUZEN Dit gebiedsontwikkelingsproject is een voorbeeld van moderne industriepolitiek: sterke bedrijvenclusters en het havengebied versterken elkaar tot economisch knooppunt. In het bijlageboek wordt dit project toegelicht.

21

3. Topsectoren van ons LAND IN ZEE!

Duurzame revolutie We willen zelfbewust de kansen die bij ons gebied passen zien, creëren en verzilveren. Bestuurlijk vraagt het om keuzes, toewijding en daadkracht. Onze unieke positie biedt ongekende mogelijkheden voor ontwikkelingen die binnen deze visie passen. Dat vraagt om mensen die hun nek uitsteken, initiatief tonen, die met lef en durf ambities omzetten in daden. Daarom hebben we voor de invulling van de tweede laag en de top van onze beleidspiramide samen met belanghebbenden in de regio een lijst opgesteld van Zeeuwse speerpuntsectoren. Dat zijn de sectoren die kansrijk zijn om de komende jaren het verschil te maken. Met alle betrokkenen kozen we voor de sectoren: havens en industrie (met biobased economy, logistiek en maintenance), energie, zorg, recreatie en toerisme, water, agro, food en landbouw5 en tot slot seafood, visserij en aquacultuur. In dit hoofdstuk van de Economische Agenda typeren we de speerpuntsectoren, laten we zien waar de grote kansen voor ontwikkeling liggen en wat nodig is om succesvol en duurzaam te kunnen ondernemen in de 21e eeuw. De sectoren hebben grote ambities, die ze alleen met vereende krachten kunnen realiseren. Daarom zijn voor elke sector één of meer businesscases opgesteld waarin die ambities handen en voeten krijgen. In het volgende hoofdstuk worden de verschillende businesscases verder uitgewerkt.

5

De keuze voor een aantal speerpuntsectoren betekent dat een aantal sectoren niet wordt uitgewerkt in de Economische Agenda. Hierbij kan worden gedacht aan de bouwnijverheid, handel, horeca, dienstverlening, overheid en onderwijs. Deze sectoren profiteren vanzelfsprekend wel van de algemene verbeteringen van het vestigingsklimaat, het beleid van de eerste laag van de piramide.

PrODuCErEN OP LAND IN ZEE! Havens en industrie (biobased, maintenance en logistiek) In de Zeeuwse havens zorgt de procesindustrie al sinds de jaren zeventig van de vorige eeuw voor veel werkgelegenheid, ze levert bovendien een substantieel aandeel in de toegevoegde waarde van de regio.

Kengetallen Havens

Werkgelegenheid (Nationale Havenraad) • werkgelegenheid 2009 • werkgelegenheid 2010 Toegevoegde Waarde (mln euro) NHR • tgw 2009 • tgw 2010

In % Zeeuwse economie

15.342 15.043

9% 9%

2.597 3.119

24% 28%

De concurrentie in de Hamburg-Le Havre-range bij het binnenhalen van ladingstromen is aanzienlijk. Toch werkt Zeeland Seaports op veel gebieden samen met andere havens. Met de haven van Gent bijvoorbeeld in Biobase Europe. Multinationals als DOW Benelux, Cargill, Yara en Zeeland Refinery zijn beeldbepalend. Ze investeren in hun fabrieken, installaties en productieprocessen. De sector legt de focus op de transitie naar een biobased economy.

23

Biobased economy Fossiele grondstoffen worden schaars. Bedrijven zijn daarom voor hun productie op zoek naar alternatieve groene grondstoffen. Ze zetten de eerste stappen naar groene productiemethodes. Een volledige transitie naar een biobased economy zal nog decennia duren en vraagt om onderzoek en kennisontwikkeling voor toepassingsmogelijkheden. Zeeland heeft de ambitie deze activiteiten samen te brengen en op dit gebied een Topregio te zijn. De Economische Agenda en de Agenda Biobased Economy Zuidwest-Nederland, waarin we samenwerken met West-Brabant en Vlaanderen, moeten die ambitie waarmaken. Inmiddels zijn de eerste stappen gezet. Samen ontwikkelden we het concept ‘Agro meets Chemistry’. Het rust op drie pijlers: groene procesindustrie, het ontwikkelen van groene grondstoffen en groene bouwstenen voor hoogwaardige materialen en chemicaliën. In Zeeland richten we ons met name op de groene grondstoffen en de vergroening van de procesindustrie. Maintenance Goed onderhoud kost geld, maar verlengt de levensduur van kostbare productiemiddelen. Voor ons is het één van de duurzame economische speerpunten die we met verschillende projecten concreet maken. Het Dutch Institute World Class Maintenance, dat wij als Provincie mede financieren, speelt een belangrijke rol bij de ontwikkeling en uitvoering van die projecten. Ook met het programma Pieken in de Delta en het Europese programma OP-Zuid financieren wij de ontwikkeling van maintenance-activiteiten. De eerste resultaten liggen er inmiddels. De plannen voor het Maintenance Value Park (MVP) in Terneuzen bijvoorbeeld worden nu uitgewerkt en fasegewijs ontwikkeld. Het MVP moet dé onderhoudshotspot voor Zuidwest-Nederland

24

worden, een centraal punt in het hart van de procesindustrie voor onderhoudsbedrijven met een onafhankelijk Kennis- en Informatiecentrum. De maintenanceprojecten beperken zich overigens niet tot de procesindustrie. Ook in de agro- en foodsector en de maritieme bedrijven speelt maintenance een steeds belangrijker rol. Logistiek Logistieke activiteiten, de afhandeling van goederen en de complete organisatie daaromheen, worden steeds belangrijker voor de Zeeuwse havens. De toegevoegde waarde is (vergeleken met de industrie) nog beperkt maar laat al jaren een stijgende lijn zien. Rederijen zetten in Vlissingen en Terneuzen met name natte en droge bulk op de kant. Wereldwijd wint transport in containers meer en meer terrein. Een ontwikkeling die zich de komende decennia zal voortzetten. In Zeeland komt slechts een klein deel van de overslag in containers. Om de concurrentiepositie van onze havens te verbeteren zijn meer faciliteiten voor de overslag van containers noodzakelijk. Beleidsmatig kunnen we letterlijk en figuurlijk ruimte maken voor havenontwikkelingen. De komende jaren investeren we samen met andere overheden veel in infrastructuur. Tot 2020 worden de Sluiskiltunnel (300 miljoen euro), Sloeweg en Tractaatweg (104 miljoen euro) en een zeesluis in het Kanaal van Gent naar Terneuzen (930 miljoen euro) gebouwd. Op de agenda: de transitie De bedrijven in de havens van Zeeland ontwikkelen zich op verschillende gebieden. Met deze Economische Agenda en de businesscases ondersteunen we dat. We richten ons ten eerste op de biobased economy. Daarin willen we Topregio zijn. We

moeten dan wel gezamenlijk de knop omzetten, omschakelen naar gebruik van groene grondstoffen en een verstandige inzet van productiemiddelen. Om onze ambities waar te maken, sluiten we aan op het topsectorenbeleid van de Rijksoverheid en richten we ons op duurzame productiemethodes bijvoorbeeld door uitwisseling van reststromen en door goed onderhoud. Voor dit laatste is de uitbouw van Maintenance Valuepark in Terneuzen een voorwaarde. In ons beleid gaan we uit van de kracht van de bedrijven in onze regio, van hun ideeën voor innovaties. We ondersteunen die initiatieven, faciliteren ontwikkelingen en leggen noodzakelijke verbanden. Voldoende gekwalificeerd personeel is een voorwaarde. Voor de ontwikkeling van de logistieke functie van de haven willen we in Zeeland grootschalige containeroverslag kunnen faciliteren. Zeeland Seaports speelt hierbij een leidende rol. De uitbreiding van de overslag van bulk- en stukgoed is kansrijk. Zeker als goederen hier worden bewerkt voordat ze verder Europa ingaan. Door in te zetten op multimodaliteit willen de Zeeuwse havens zich versterken. Voorwaarden voor alle ontwikkelingen zijn de beschikbaarheid van voldoende gekwalificeerd personeel en een uitstekende toegankelijkheid van de havengebieden. Zowel via het water als over het land (weg, spoor en buisleidingen). De binnenvaart moet zich in Zeeland meer kunnen ontwikkelen. Betere faciliteiten, bijvoorbeeld in de vorm van goede binnenhavens kunnen hieraan bijdragen. Samen kunnen we meer dan alleen, daarom zoeken we aansluiting bij het nationale topsectorenbeleid en bij het project Logistic Accelerator van Dinalog. Via dit project kunnen we onze havens profileren als logistiek draaipunt, kennis ontwikkelen en met bedrijven werken aan projecten en innovaties.

BUSINESSCASES HAVENS EN INDUSTRIE (zie uitwerking in hoofdstuk 6, Businesscases)

• Biobased Economy • Containerisatie op het Knooppunt van Zee- en Binnenvaart • Multi Utility Providing (dit is op dit moment nog geen businesscase maar is als zodanig in ontwikkeling)

25

Energie

Kengetallen Energie

Werkgelegenheid 2011 • productie • distributie en netwerk Totaal Toegevoegde Waarde 2009 (mln euro)

In % Zeeuwse economie 795 924 1.719

1%

806

7%

Op de agenda: transitie naar de koolstofarme economie De huidige economie is voor de energievoorziening afhankelijk van fossiele grondstoffen, kolen, olie en aardgas. Onze agenda richt zich op een transitie naar hernieuwbare energie (en daarnaast op groene grondstoffen in het programma Biobased Economy). Hier is kennis en innovatie voor nodig en dat zorgt weer voor hoogwaardige werkgelegenheid en toegevoegde waarde. Het vraagt ook om samenwerking en nieuwe verbindingen, met het nationale topsectorenbeleid, met biobased economy en maintenance. Ook voor deze sector is voldoende en goed gekwalificeerd personeel noodzakelijk.

De energiesector omvat niet alleen de bedrijven die energie opwekken en transporteren. Ook ondernemers die speciale energietechnologie leveren aan bedrijven en particulieren vallen hieronder. In Zeeland wordt op verschillende manieren energie opgewekt: conventioneel in de kolen- en kerncentrale. Recent zijn daar een biomassa- en gascentrale, die minder milieubelastend produceren, bijgekomen. Windenergie op land is nu nog de grootste bron van duurzame opwekking. Onze ambitie is om zo snel mogelijk de overstap naar hernieuwbare energie te maken, zodat de uitstoot van CO2 wordt geminimaliseerd en we niet meer afhankelijk zijn van fossiele bronnen. 6

De term 'hernieuwbare energie' wordt in deze nota gebruikt voor duur-

BUSINESSCASE ENERGIE

zame energie, om aan te sluiten bij de (inter)nationale definities die

(zie uitwerking in hoofdstuk 6, Businesscases)

(soms wettelijk) zijn vastgelegd en waarin de lange-termijndoelen zijn

• Energie en Klimaat

benoemd.

26

Zorg

Kengetallen Zorg

In % Zeeuwse economie

Werkgelegenheid (RIBIZ) 2011 • gezondheidszorg 11.154 • verpleging/verzorging met overnachting 12.569 • thuiszorg, kinderopvang, welzijnswerk en dergelijke 5.212 Totaal 28.935 Toegevoegde Waarde (CBS) 2008 (mln euro)

1.029

17%

9%

Zorg is een belangrijke sector, in sociaal en in economisch opzicht. De toegevoegde waarde is hoog. De zorg levert een grote bijdrage aan de Zeeuwse werkgelegenheid. En de sector is breed. Zij omvat natuurlijk het zorgaanbod zelf, dat reikt van mantelzorg tot gespecialiseerde ziekenhuiszorg en van preventieve zorg tot permanente zorg voor bijvoorbeeld ouderen. Ook de organisaties die deze sector faciliteren, zoals verzekeraars, beroeps- en patiëntenverenigingen behoren tot deze sector, net als andere sectoren die hun goederen en diensten aan de zorg leveren. Bouwbedrijven, vervoersorganisaties en bedrijven die voeding en levensmiddelen verzorgen zijn enkele voorbeelden.

De zorg verandert. Innovaties zorgen voor nieuwe behandelingen, door vergrijzing neemt de vraag naar zorg toe. Door slimme samenwerkingsverbanden zorgen we voor kwaliteit, kunnen we nieuwe behandelvormen naar Zeeland halen en aanbieden in combinatie met een ontspannen verblijf aan de kust. Zo kunnen we Zeeuwen in Zeeland blijven behandelen en zorgtoeristen naar onze provincie trekken. Goed voor onze inwoners én voor de regionale economie. Op de agenda: schaalvergroting en kwaliteit Om de zorgsector optimaal tot bloei te laten komen voor de Zeeuwen en zorgtoeristen, is voldoende goed gekwalificeerd personeel noodzakelijk. Het onderwijs moet inspelen op toekomstige nieuwe behandelingen in de zorg en op ontgroening en vergrijzing. Verbindingen tussen kenniscentra, bedrijfsleven én zorgaanbieders zorgen voor kwalitatief uitstekende zorg en voor innovatie van de sector. Bijvoorbeeld in de vorm van zorgarrangementen. Samenwerking tussen Zeeuwse zorginstellingen is nodig voor voldoende schaalgrootte en daarmee een betere concurrentiepositie.

BUSINESSCASE ZORG (zie uitwerking in hoofdstuk 6, Businesscases)

• Zeeland Care

27

BELEVEN VAN LAND IN ZEE! Vrijetijdseconomie

Kengetallen Recreatie en Toerisme

Werkgelegenheid 2011 • horeca • logiesverstrekking • overig Totaal Toegevoegde Waarde (CBS) 2009 (mln euro)

In % Zeeuwse economie 7.688 3.984 3.066 14.738

400

9%

3,7%

Alles wat inwoners en bezoekers in hun vrije tijd in Zeeland ondernemen, valt onder onze vrijetijdseconomie. Wij onderscheiden twee typen. Ten eerste verblijfsrecreatie waarbij mensen één of meerdere nachten verblijven in bijvoorbeeld een hotel, op een camping, in een bungalowpark, of op een jacht in één van de havens. Daarnaast richten we ons op dagrecreatie zoals watersport, het bezoeken van een museum of een attractie, een drankje drinken op een zonnig terras of winkelen in één van onze steden. De sector is dus veelomvattend én biedt heel veel ontwikkelingsmogelijkheden. Met ons beleid zorgen we ervoor dat er meer wordt besteed in deze sector, dat werkgelegenheid

28

behouden blijft of zelfs kan groeien. Om onze doelen te bereiken maken we heldere keuzes, het Omgevingsplan van de Provincie Zeeland helpt ons daarbij. In dit plan is een 'recreatiekansenkaart' opgenomen. Hierop staat precies aangegeven welke gebieden bij uitstek geschikt zijn voor grootschalige toeristische ontwikkelingen. Wij noemen ze onze 'hotspots’, locaties waar verschillende ontwikkelingen tegelijkertijd de vrijetijdseconomie kunnen versterken. Hier hebben ondernemers, investeerders en gemeenten ruime mogelijkheden om kansen te benutten en om te zetten in unieke hoogwaardige toeristische trekpleisters. Het gaat om de Brouwersdam, Zierikzee, Bruinisse en Grevelingendam, Neeltje Jans, Veerse Dam, de as Vlissingen-Middelburg, Breskens en Cadzand-Bad (zie kaart). Op de agenda: hotspots en recreatieve infrastructuur Wij nemen het voortouw in de ontwikkeling van de hotspots. Met kennisontwikkeling en gerichte promotie passend bij onze visie LAND IN ZEE! En omdat onze regio het hele jaar door zeer in trek is voor korte vakanties zetten we in op een uitstekende recreatieve infrastructuur. Zo leggen we een fysieke verbinding tussen al onze toeristische pareltjes.

BUSINESSCASES VRIJETIJDSECONOMIE (zie uitwerking in hoofdstuk 6, Businesscases)

• Recreatieve Infrastructuur • Leisure Hotspots

Recreatiekansenkaart

Legenda Jachthaven

Hotspot

Recreatiewoningcomplex Camping Dagrecreatie

Kustzone (actualiseren, verbreden bestaand product) Regionale ontwikkelingslocatie

Hotel (Overig) Zeeland

De ontwikkeling van de leisure hotspots staat de komende jaren voorop. Met toeristische promotie, kennisontwikkeling, revitalisering van de verblijfsrecreatie en het stimuleren van ontwikkelingen op het gebied van toerisme en (top)sport vullen we onze ambities in.

29

Water

Kengetallen Water (water- en deltatechnologie)

Werkgelegenheid (Ecorys) • werkgelegenheid 2009 Toegevoegde Waarde mln euro (ruwe schatting) • tgw 2009

In % Zeeuwse economie

3.613

200

2%

2%

Water heeft een grote aantrekkingskracht op bedrijven. Het biedt mogelijkheden op tal van gebieden. Deze agenda richt zich ten eerste op de maritieme sector (en dan niet het logistieke deel, maar de maakindustrie), op haveninfrastructuur en dienstverlenende bedrijven. Deltatechnologie met waterbouw, waterbeheer en energieopwekking is het tweede speerpunt. Tot slot: watertechnologie. In deze sector draait het bijvoorbeeld om de beschikbaarheid van zoet water of de verwerking van afvalwater. Een breed terrein dus, dat relaties heeft met al onze speerpuntsectoren en daarin ook steeds terugkomt. Wij richten ons vooral op de ontwikkeling van het winnen van energie uit water. Dit initiatief wordt gesteund door het nationale 7

Watersport komt terug in recreatie en toerisme, aquacultuur en agrofood.

30

topsectorenbeleid en vindt in Zeeland een vruchtbare bodem. Door het vele water is onze regio bij uitstek geschikt als proeftuin voor nieuwe technologieën. Dat trekt bedrijvigheid en kennis naar onze provincie en geïnteresseerden die willen zien wat wij hier doen. Inmiddels zijn verschillende pilotprojecten gestart. Getijdecentrale Watermachine Brouwersdam en Grevelingen Tidal Test Centre zijn twee aansprekende voorbeelden. Ze worden de komende tijd uitgewerkt in verschillende businesscases. Zeeland kan zich gaan profileren als Energy Water Valley. Op de agenda: proeftuin voor innovatie Als we Zuidwest-Nederland willen neerzetten als Energy Water Valley, moeten we ons profileren als proeftuin en etalage waar innovatieve ideeën en projecten van bedrijven worden getest en aan de wereld worden getoond. We moeten zorgen voor verbindingen met andere sectoren, nieuwe marktkansen creëren en bestaande initiatieven zoals de Getijdecentrale Watermachine Brouwersdam ondersteunen. Voldoende kennis en kunde zijn een vereiste. Onderwijs- en onderzoeksinstellingen in de regio moeten daaraan hun bijdrage leveren. Via gerichte les- en onderzoeksprogramma’s én door jonge professionals in Zeeland te verwelkomen en ze een plek te bieden waar ze hun ideeën kunnen transformeren tot creatieve, innovatieve deltatechnologieën.

BUSINESSCASE WATER (zie uitwerking in hoofdstuk 6, Businesscases)

• Energy Water Valley (dit is op dit moment nog geen businesscase maar is als zodanig in ontwikkeling)

BLOEIEN OP LAND IN ZEE! Agro & Food en Landbouw

Kengetallen Agro & Food en Landbouw

Werkgelegenheid 2011 • landbouwbedrijven • overige landbouw en bosbouw • industrie • groothandel • overig Totaal Toegevoegde Waarde 2009 (mln euro) • landbouwbedrijven inclusief ov. landbouw en bosbouw, inclusief visserij 2009 (CBS) • hele agro en foodketen 2007 (Rijnconsult)

In % Zeeuwse economie 8.482 1.376 1.997 2.580 1.256 15.691

groene grondstoffen. De toekomst van de verschillende deelsectoren (akkerbouw, fruitteelt, melkveehouderij, etc.) wisselt, is afhankelijk van de ontwikkelingen op de markt. Ook veranderingen in het klimaat vragen om aanpassingen. Zeeland kent ook een sterk cluster van landbouw gerelateerde bedrijvigheid: handel, verwerkende industrie en leveranciers. De productiewaarde van de hele agro en foodketen was in 2007 in totaal 1,7 miljard euro met een toegevoegde waarde van 800 miljoen euro. De sector Agro & Food en Landbouw is een belangrijke sector die door het stimuleren van innovatie kan blijven vernieuwen en kan groeien. Op de agenda: schaalvergroting en verjonging Er liggen kansen. Om die optimaal te benutten, is versterking van de totale sector Agro & Food en Landbouw noodzakelijk.

9%

298

3%

800

7%

Wie door Zeeland rijdt, valt het al snel op: de grote akkers, de boomgaarden, koeien in de wei, kassen. Zeeland is een agrarische provincie. Hier wordt op veel manieren voedsel geproduceerd én verwerkt tot eindproducten. De agrarische sector heeft ook een belangrijke maatschappelijke functie, als natuurbeheerder, energieproducent of als leverancier van

Het versterken van de landbouw kan door het faciliteren van schaalvergroting, intensivering, specialisatie en samenwerking. We stimuleren kavelruil, en doen dat in combinatie met een provinciale grondbank die gebiedsontwikkeling stimuleert. We versterken de positie van jonge agrarische ondernemers via nieuwe vormen van samenwerking en we richten ons op het stimuleren van innovatie gericht op zowel duurzaamheid en groene grondstoffen als op kostenbesparingen en het zorgen voor meerwaarde. Klimaatverandering heeft ook gevolgen voor de landbouw. De agrarische sector moet daarop inspelen. Dat kan bijvoorbeeld door innovatieve oplossingen te zoeken voor zoetwatergebruik en -conservering en nieuwe zouttolerante rassen/gewassen te ontwikkelen en te vermeerderen als uitgangsmateriaal.

31

De kansen liggen bijvoorbeeld in de ontwikkeling van facilitysharing, productinnovatie, het vergroten van het ketenrendement, logistiek en het hergebruiken van reststromen. Zowel binnen de sector als in samenwerking met bedrijven uit andere sectoren. Verbindingen van de agrarische sector met biobased economy en de (toekomstige) logistieke mogelijkheden van de Zeeuwse havens zorgen voor een unieke aanpak in Europa. Dat leidt tot groei in productie en toegevoegde waarde. De hele keten van agro- en foodbedrijven, handelsbedrijven en de logistieke dienstverleners, profiteert hiervan. En we moeten over onze grenzen heenkijken. In het Agro-complex Scheldemond onderzoeken we de mogelijkheden voor grensoverschrijdende samenwerking, gezamenlijk beleid en nieuwe projecten.

BUSINESSCASES AGRO & FOOD EN LANDBOUW (zie uitwerking in hoofdstuk 6, Businesscases)

• Foodport Zeeland • Nieuwe Teelten en Techniek in de Landbouw • Ontwikkeling en Teelt van Groene Grondstoffen (onderdeel van Biobased Economy)

32

Seafood, Visserij en Aquacultuur

gekeken of mosselen gekweekt kunnen worden in nieuwe gebieden, bijvoorbeeld de Noordzee, en of oesters in drijvende systemen kunnen gedijen.

Kengetallen Seafood, Visserij en Aquacultuur

Werkgelegenheid 2011 • visserij • industrie • groothandel en handelsbemiddeling • detailhandel en overig Totaal

In % Zeeuwse economie

806 297 729 146 1.978

1%

Sinds mensenheugenis varen Zeeuwse vissersschepen uit over de zeeën en binnenwateren en kweken we hier schaal- en schelpdieren. Zeeuwse mosselen zijn een begrip. Vissers hebben Yerseke en Bruinisse beroemd gemaakt en ook plaatsen als Zierikzee, Colijnsplaat, Arnemuiden en Vlissingen zijn onlosmakelijk met dit ruige beroep verbonden. Tijden veranderen. De productie van schaal- en schelpdieren daalt. Overheden en consumenten vragen om een meer duurzaam visserijbeleid. Zowel de schepdiercultuur als de zee-, kust- en binnenvisserij moeten de overstap maken naar een nieuwe bedrijfsvoering. Als Provincie Zeeland stimuleren en begeleiden wij deze transitie. We leveren een bijdrage aan de optimalisatie van de bedrijfsvoering binnen de sector. Zo wordt in de vorm van verschillende pilotprojecten onderzocht hoe de kweek van vis, schaal- en schelpdieren op het land economisch rendabel kan worden gemaakt. Ook wordt

Op de agenda: aanpak in de breedte Voor een bloeiende visserijsector moet aandacht worden besteed aan tal van ontwikkelingen en activiteiten. De productieomstandigheden zullen verbeteren door verhoging van de draagkracht van de Oosterschelde. Om de dalende productie in de mosselsector te keren zijn nieuwe productiegebieden en -methoden nodig. Optimalisatie van de productieomstandigheden is ook binnen de oestersector noodzakelijk voor een rendabele bedrijfsvoering. De uitvoering van het convenant Mosseltransitie kan hieraan een bijdrage leveren. Een omschakeling naar duurzame visserij, bijvoorbeeld door elektrisch vissen is een opgave voor de zee- en kustvisserij. Voor deze sector is het tevens belangrijk dat zij haar vis in de regio kan afslaan. We zetten daarom in op het behoud en, indien mogelijk, versterking van de Zeeuwse visafslagen. Ook de binnenvisserij moet worden versterkt. Dit kan bijvoorbeeld door verbreding van de bedrijfsvoering, door samenwerking met de sportvisserij. Die sector heeft nadrukkelijk onze aandacht. We combineren infrastructurele werken met uitbreidingsmogelijkheden voor de sportvisserij. Met het wegnemen van barrières kunnen trekvissen zich beter over de Zeeuwse wateren verspreiden. Met deze inzet wordt Zeeland aantrekkelijker voor sportvissers.

BUSINESSCASES SEAFOOD, VISSERIJ EN AQUACULTUUR (zie uitwerking in hoofdstuk 6, Businesscases)

• Ontwikkeling Binnendijkse Aquacultuur

33

4. De businesscases

Zoals in hoofdstuk 3 aangegeven zijn vanuit elke sector één of meer businesscases opgesteld waarin de noodzakelijke ontwikkelingen handen en voeten krijgen. Het zijn ‘samenhangende publiek-private samenwerkingsarrangementen’. Innovatie, promotie & acquisitie, human capital en financiering zijn de terugkerende thema’s. De businesscases vormen de top van onze piramide en leveren een bijdrage aan de werkgelegenheid in Zeeland, vergroten de toegevoegde waarde en zijn maatschappelijk verantwoord. Ze kenmerken zich door focus en concrete doelen. Ze zijn ambitieus, maken iets los in de Zeeuwse economie. De vraag van het bedrijfsleven staat voorop en alle betrokkenen, onderwijs, overheid en ondernemers, zetten zich in om de doelen te behalen. Deelnemers komen bij voorkeur uit Zeeland. Indien het de kans op succes vergroot, aarzelen we niet om met organisaties uit binnen- en buitenland samen te werken. De private partijen investeren minimaal vijftig procent in het project, de overheid draagt de rest bij. Dat kan als subsidie of bijvoorbeeld als achtergestelde lening. Ook de inzet van menskracht is mogelijk. Vertegenwoordigers uit de sector (zo mogelijk ook vanuit het MKB) worden de trekkers van de businesscases. Zij nemen het voortouw bij de ontwikkeling en uitvoering. In dit hoofdstuk zijn de houtskoolschetsen van de businesscases opgenomen. De komende tijd vullen we ze in, brengen we ze in de praktijk. We zorgen ervoor dat pioniers in dit LAND IN ZEE! vaste grond vinden.

1. Biobased Economy De kracht van Biobased Zeeland komt tot uiting in het kleurrijke palet van tientallen nu al lopende initiatieven en projecten. Deze businesscase – als onderdeel van het programma Biobased Delta – bouwt hier op voort. Zeeland heeft de ambitie om samen met de omliggende regio's door te groeien naar een Europese biobased regio van formaat, een topregio. Biobased Economy staat voor een economie die draait op groene grondstoffen en op het hergebruik van reststoffen zoals warmte, water en CO2. Zeeland heeft een uitstekende uitgangspositie omdat zowel de chemie als de agro&food-sector in de regio sterk zijn vertegenwoordigd. Zowel in de chemische sector als in de agro&food-sector zijn de eerste stappen gezet. Een volledige omschakeling zal zeker dertig jaar duren en waarschijnlijk langer. Als fossiele grondstoffen schaars worden en de prijzen stijgen, zal de vraag naar groene grondstoffen steeds meer toenemen. Binnen het programma Biobased Delta werken Zeeland en West-Brabant samen aan het versterken van het biobased cluster. Kernthema's Biobased Delta: 1. de ontwikkeling en teelt van groene grondstoffen; 2. de vergroening van de procesindustrie; 3. de ontwikkeling en fabricage van zogenoemde biobased building blocks voor de chemische sector. Zeeland concentreert zich op de eerste twee lijnen en zal hierin samenwerken met Wageningen Universiteit en Research

35

Center (WUR). Op specifieke terreinen wordt ook met andere kennisleveranciers samengewerkt. Het Uitvoeringsbureau Biobased Zeeland is verantwoordelijk voor de uitvoering van alle activiteiten. Het richt zich met name op bestaande bedrijven die de overstap willen maken naar groene grondstoffen en gebruik van reststoffen, en op nieuwe bedrijven die hier hun producten willen ontwikkelen. 1. Groene grondstoffen Bij de innovatielijn groene grondstoffen wordt onderzoek gedaan naar de kweek en toepassingsmogelijkheden van algen en wieren; eiwitten winnen uit reststromen zoals vis; teelt van gewassen (zoals stevia, vlas, miscanthus en lupine) en kleinschalige bioraffinage en vergisting op agrarische bedrijven. Het programma staat open voor nieuwe onderzoeken. 2. Vergroening procesindustrie Binnen deze innovatielijn staan de toepassing van groene grondstoffen, de verduurzaming van productieprocessen, het hergebruik van reststromen en het sluiten van regionale kringlopen centraal. Met deze businesscase zorgen we voor nieuwe werkgelegenheid en het behoud van werkgelegenheid in het midden- en kleinbedrijf en de procesindustrie. Door innovaties en productontwikkeling stijgt de toegevoegde waarde en het bedrijfsleven bespaart door slim gebruik van reststromen. Omdat het Centraal Bureau voor de Statistiek alleen statistieken per sector publiceert, is het lastig om de opbrengsten van deze activiteiten te kwantificeren. Biobased Economy gaat tenslotte dwars door de sectoren agrofood, havens en industrie heen. We verwachten op korte termijn een paar honderd extra banen in Zeeland. Biobased versterkt de economie in de breedte en zal de werkgelegenheid en toegevoegde waarde op langere termijn aanzienlijk versterken.

36

Inzet Biobased Economy sluit naadloos aan op het topsectorenbeleid van de Rijksoverheid en de doelen van OP2020. De Provincie Zeeland hecht daarom grote waarde aan deze businesscase en maakt zich op vele fronten sterk om haar tot een succes te maken. We faciliteren bedrijven bij hun transitie, stimuleren samenwerking en denken mee bij de uitwerking van strategieën. We stellen financiële middelen en menskracht ter beschikking en ondersteunen bij het aanboren van externe bronnen bij het Rijk of in Europa. En we laten de wereld zien wat Zeeland doet, zorgen ervoor dat deze regio bekend staat als dé biobase hotspot. Tijdpad De drie O’s zijn in 2011 begonnen om deze businesscase van de grond te krijgen. Zij formuleerden gezamenlijke doelstellingen en werken nu aan de verdeling van de rollen en taken en het verkrijgen van voldoende financiële middelen. Inmiddels zijn de eerste projecten in de opstartfase en worden de biobasedketens gevormd.

37

6. De buisinesscases

2. Containerisatie op het Knooppunt van Zee- en Binnenvaart Het inspelen op de mondiale trend van containerisatie staat centraal in de ambities van Zeeland Seaports. Een complete haven moet eenvoudigweg containerfaciliteiten kunnen aanbieden. Een haven die dat niet kan, is op de lange duur gedoemd tot een bijrol en steeds verdergaande marginalisatie. Vanuit die optiek is het van essentieel belang dat maximaal wordt ingezet op de mogelijkheden voor containerafhandeling. De vernieuwde binnenvaartverbinding tussen de Seine en de Schelde speelt hierbij een belangrijke rol. Ondanks de discussies in Frankrijk rond de financiering van het onderdeel SeineNord Europe is de verwachting dat dit dé internationale achterlandverbinding van de haven van de Nederlandse havens met Parijs wordt. De Zuidwestelijke Delta zal in betekenis toenemen. Het Zeeuwse havengebied (Vlissingen, Terneuzen en Kanaalzone) krijgt hierdoor een zeer strategische ligging. Vanuit Nederland vormt het de binnenvaarttoegang tot Belgische en Franse afzetgebieden. Door de ligging in de monding van de Westerschelde – tevens hoofdtoegang van de mainport Antwerpen – hebben de Zeeuwse havens een natuurlijke rol als draaischijf tussen zeevaart en binnenvaart, op de lijnen Londen-Antwerpen en Rotterdam-Parijs. In de Zeeuws-Vlaamse Kanaalzone spelen we in op de containerstromen op de as Rotterdam-Parijs. Binnen het Sloegebied richten we ons in toenemende mate op containeroverslag voor de zeevaart. Zo versterken de twee havens elkaar en krijgt Zeeland Seaports een sterkere positie binnen de Vlaams-Nederlandse Delta.

Inzet In de periode tot 2020 is de verwachting dat binnen de bestaande havengebieden van Terneuzen en Vlissingen meer containeroverslag tot stand zal komen, vooruitlopend op mogelijk in de toekomst de WCT. Vanuit de Economische Agenda willen we actief meewerken aan het - in eerste instantie - tot stand komen van containerisatie voor zowel zee- als binnenvaart binnen de bestaande havengebieden van Vlissingen-Oost en Terneuzen. Samen met Zeeland Seaports, bedrijfsleven en onderwijsinstellingen spannen we ons in om containeroverslag mogelijk te maken. We doen dat met proactieve acquisitie door ZSP en het havenbedrijfsleven voor containeroverslag binnen het Sloegebied. Door het positioneren van de Zeeuws-Vlaamse Kanaalzone als multimodaal knooppunt op de verbinding Rotterdam-Parijs. We doen dat in het netwerk van achterlandterminals en werken samen met de drie O's. Verder spelen we met de Zeeuwse infrastructuur actief in op een groei van de containeroverslag, onder andere door in te zetten op de spoorverbinding Zeeland-Antwerpen. Door het bundelen van bestaande containerstromen voor de binnenvaart creëren we vaste binnenvaartshuttles. Samenwerking met de havens van Rotterdam en Gent en met onderzoeksinstellingen is belangrijk. Met de HZ University of Applied Sciences en het bedrijfsleven ontwikkelen we logistieke kennis, leggen we verbanden met nieuwe concepten zoals Port Centric Logistics en Cross Chain Control Centers.

39

3. Zeeland Care De zorg is een grote werkgever in Zeeland. Een belangrijke sector dus, die we verder willen ontwikkelen. Deze businesscase richt zich vooral op de ontwikkelingsmogelijkheden voor curatieve zorg zoals huisartsen- en ziekenhuiszorg. We willen hiermee meer Zeeuwen in Zeeland behandelen en de instroom van patiënten van buiten de provincie vergroten. Dat levert niet alleen voordeel in de vorm van toegevoegde waarde. Zeeland wordt een aantrekkelijker vestigingsplaats voor zorgprofessionals. Met kwalitatief goede zorg zullen meer Zeeuwen kiezen voor een behandeling in de eigen regio. Zorginstellingen zullen patiënten met korte wachtlijsten en servicegerichtheid moeten verleiden in Zeeland te worden behandeld. Voor patiënten van buiten de regio zetten we in op mensen die een korte vakantie willen combineren met een eenmalige medische ingreep waar een vervolgbehandeling niet of nauwelijks voor nodig is. Bijvoorbeeld plastische chirurgie. Zo combineren we zorg met toegespitste toeristische arrangementen. De marktwerking binnen de zorg biedt hiervoor alle mogelijkheden. Uit een eerste marktverkenning onder duizend toeristen blijk het een kansrijke ontwikkeling. Om zorgtoeristen uit binnen- en buitenland aan te trekken, werkt Zeeland Care arrangementen uit waarin behandelingen en verblijf op elkaar zijn afgestemd. Een onderbouwde marketingcampagne moet patiënten uit binnen- en buitenland verleiden te kiezen voor een behandeling in Zeeland.

Inzet De Provincie faciliteert deze nieuwe marktontwikkelingen. We leggen verbindingen tussen de zorg en kenniscentra, overheden en andere belanghebbenden om zorgarrangementen te ontwikkelen. Daarnaast zetten we onze kennis en ons netwerk in om deze businesscase (financieel) mogelijk te maken. De zorg- en de recreatiesector moeten de aanzet voor nieuwe ontwikkelingen geven, de kansen van deze groeimarkt zien en ondersteunen, investeerders en ziektekostenverzekeraars overtuigen om in te stappen. Tijdspad Met goed marktonderzoek en een stevige financiële onderbouwing wordt het komende jaar de businesscase Zeeland Care verder ontwikkeld. Dat moet investeerders interesseren om mee te doen met deze kansrijke ontwikkelingen. Als alles volgens planning verloopt starten de activiteiten in 2013.

41

4. recreatieve Infrastructuur Zeeland is, met een gemiddeld cijfer van 8,3, de favoriete fietsprovincie van Nederland. Niet vreemd met al onze fietspaden, slingerende dijkjes en goede voorzieningen. Daarnaast is Zeeland een van de eerste provincies met een uitgebreid wandelnetwerk en zorgt de ligging van LAND IN ZEE! voor allerlei mogelijkheden voor recreatie op en langs het water. Als ondernemers en overheden willen blijven investeren in de vrijetijdseconomie, is het belangrijk dat al die verschillende elementen met elkaar in verbinding staan. Een aantrekkelijke recreatieve infrastructuur is dus een basisvoorwaarde, die maakt toeristisch ondernemerschap in de regio mogelijk. Dat zorgt weer voor werkgelegenheid en meer bestedingen in het toerisme. Met deze businesscase zetten we in op vier onderdelen. Ten eerste op de versterking van routenetwerken voor wandelen, fietsen en varen. Verder kijken we naar duurzame mobiliteit en naar informatievoorziening onderweg zoals het wifinetwerk. Recreatieve voorzieningen die de omgeving versterken completeren het viertal. We maken een inventarisatie van alle toeristische voorzieningen en routes die nodig zijn om onze ambities voor een goede infrastructuur mogelijk te maken. Met de sector bepalen we vervolgens hoe we de regio nog aantrekkelijker kunnen maken voor korte vakanties. Dat kan door het huidige aanbod te versterken, maar ook door nieuwe ontwikkelingen de ruimte te geven.

Inzet De Provincie geeft richting aan de ontwikkeling, stelt samen met de externe trekker en andere (semi)overheden het ambitieniveau, passend binnen het Omgevingsplan, vast. We maken ruimte voor initiatieven die bijdragen aan de uitbouw van onze hotspots. We zorgen voor de benodigde investeringen voor de realisatie van de recreatieve infrastructuur. Gemeenten, Waterschap, Rijkswaterstaat en ondernemers in de vrijetijdssector in Zeeland betrekken we in een vroeg stadium bij de ontwikkelingen. Samen formuleren we ons ambitieniveau en werken we deze businesscase uit. Tijdspad Deze businesscase wordt het komende halfjaar uitgewerkt. Samen stellen we het ambitieniveau vast, benoemen we kansrijke projecten voor de ontwikkelingen van de hotspots. We voeren de ideeën vervolgens in fases uit. De businesscase heeft een dynamisch karakter, dat betekent dat nieuwe ideeën en kansrijke ontwikkelingen altijd een plek kunnen krijgen in onze toeristische infrastructuur.

43

5. Leisure Hotspots Breskens Breskens is één van onze toeristische hotspots. Met de ligging aan de monding van de Westerschelde, de bedrijvige havens voor handel, visserij en recreatie en een uitnodigende boulevard hebben Breskens en de West-Zeeuws-Vlaamse kust voldoende troeven in handen om uit te groeien tot een toplocatie. Wij ondersteunen deze ontwikkeling met deze businesscase waarin de herontwikkeling van de havens en de boulevard centraal staan. Samen met de gemeente, investeerders en de ondernemers ontwikkelen we concrete projecten en maken we van Breskens een maritieme belevenis: een goed voorbeeld van toeristisch-economische ontwikkeling, die zorgt voor werkgelegenheid en toegevoegde waarde voor de regio. Inzet De Provincie geeft als regisseur richting aan de ontwikkelingen. Samen met een externe trekker en de gemeente zetten we een samenhangend investeringsprogramma op. We letten er daarbij op dat de plannen passen binnen ons Omgevingsplan. Wij zorgen verder voor de nodige investeringen voor de recreatieve infrastructuur. Waar mogelijk leggen we verbinding tussen andere thema’s. De gemeente, investeerders en ondernemers betrekken we nadrukkelijk bij het opstellen van de businesscase. Het is aan de marktpartijen om de ruimte en kansen die er liggen te benutten.

Hierin staan concrete projectvoorstellen met een financiële en technische onderbouwing. De uitvoering zal over een periode van meerdere jaren plaatsvinden. NB: De overige hotspotlocaties op de 'recreatiekansenkaart' worden gezien als potentiële businesscases. Afhankelijk van onder andere de haalbaarheid en bestuurlijke keuzes kunnen in de loop van de tijd ook deze hotspots als businesscase worden uitgewerkt. Brouwersdam Sinds 2006 werken publieke en private partijen samen aan de ontwikkelingen op en om de Brouwersdam. Een trendsettend, sportief strand- en watersportcentrum, dat is het doel. Bestuurders van Zeeland, Zuid-Holland, Schouwen-Duiveland en Goedereede stelden een ‘top 10 van prioritaire projecten’ vast. De verbetering van de kwaliteit van de openbare ruimte en de bereikbaarheid, nieuwe attracties, betere voorzieningen, aanleg van een jachthaven en verkenning van mogelijkheden voor aanleg van een getij-energiecentrale zijn enkele voorbeelden. Ze kunnen het toerisme en de economie een behoorlijke impuls geven. De gebiedsontwikkelingsplannen worden nu omgezet in concrete acties. Met verschillende regelingen zijn inmiddels subsidies binnengehaald. Een aantal projecten is daarmee financieel gedekt en staat in de startblokken.

Tijdspad Om de ontwikkelingen mogelijk te maken stellen we het komende halfjaar met de betrokken partijen een projectplan op.

45

Inzet De Provincie geeft richting aan de ontwikkelingen, zorgt voor de nodige investeringen voor de recreatieve infrastructuur en houdt toezicht op de realisatie en samenhang. De uitvoering van de projecten gebeurt door zowel ondernemers als overheden. De betrokken overheden en marktpartijen werken gezamenlijk aan de uitvoering van de benoemde projecten. Vanwege het economische belang van de Brouwersdam is samenwerking voor een langere periode noodzakelijk. Om de plannen in het gebied goed op elkaar aan te laten sluiten en om de economische belangen van het gebied te behartigen wordt een Rijkscoördinator aangesteld. Hij speelt een rol rond beslissingen die op rijksniveau worden genomen over waterveiligheid en kwaliteit die betrekking hebben op onze regio. Tijdspad Vanaf 2006 tot op heden hebben de betrokken overheden ingezet op het samenbrengen van partijen, het tot stand brengen van een gezamenlijk gedragen visie en actieprogramma, deelname aan project- en adviesgroepen en de financiering van projecten. Voor het maken van de businesscase maken we gebruik van de plannen en afspraken die er al liggen. De uitvoering van diverse projecten is reeds gestart.

46

47

6. Foodport Zeeland Landbouw, tuinbouw en aquacultuur vormen samen met de handel, de voedselverwerkende industrie en toeleverende bedrijven de zeer complete Zeeuwse foodsector. Het is een belangrijk economisch cluster voor onze provincie. Door slimme samenwerking binnen dit cluster en de ontwikkelingen richting de biobased economy kan het in de toekomst verder uitgroeien. Zeker wanneer de voedingssector een verbinding aangaat met de logistieke ketens in onze zeehavens en slim inzet op de kansen die nieuwe infrastructuur zoals de Westerscheldetunnel en Seine-Nord bieden. Beide zorgen voor een unieke en kansrijke positie, niet alleen in Nederland maar ook in Europa. Het zorgt voor groei in productie én toegevoegde waarde voor alle betrokken sectoren. Om de kansen ten volle te kunnen benutten is in januari 2012 de Stichting Foodport Zeeland opgericht. De stichting brengt ondernemers samen in een netwerk. Het doel: innovatie en ontwikkelingen versnellen door gezamenlijke concrete projecten. Dertig ondernemers benoemden inmiddels zes kansrijke ontwikkelingsthema’s: • • • • • •

Logistiek & ketens Facility sharing Foodport in (inter)nationaal perspectief Onderwijs en arbeidsmarkt in de foodsector Vergroten toegevoegde waarde en productinnovatie Biobased Economy

Elk thema levert zijn eigen bijdrage aan de duurzame economische groei in Zeeland. Projecten op het gebied van onderwijs en arbeidsmarkt zullen met name voor een groei in werkgelegen-

heid zorgen. Inzetten op innovatie zal een bijdrage leveren aan de groei van toegevoegde waarde. Nog dit jaar zal de stichting met de participanten twee projectvoorstellen uitwerken. Inzet Als Provincie nemen we in deze businesscase verschillende rollen op ons. Ten eerste die van ontwikkelaar. We faciliteren bijvoorbeeld haalbaarheidsstudies, maken pilotprojecten mogelijk. Waar nodig investeren we in projecten of zorgen we voor cofinanciering via het Rijk of Europa. Tot slot leggen we verbindingen binnen en buiten onze provinciegrenzen. Greenport Nederland, de topsectoren van het Rijk, Europese programma’s; wij zorgen ervoor dat ze niet om de ontwikkeling van onze foodsector heen kunnen. Foodport Zeeland richt in 2012 het Uitvoeringsbureau Food Zeeland op. Hierin werken de stichting, de Provincie Zeeland en Economische Impuls Zeeland samen met andere organisaties aan de uitvoering van projecten. Zo staan we niet langs de zijlijn aanwijzingen te geven, maar kunnen we meedenken en meewerken. We doen dat met de ondernemers die initiatieven ontwikkelen én daarop investeren. Waar nodig betrekken we onderzoeksinstellingen. De eerste concrete stappen zijn gezet. De komende jaren moeten de projecten van ondernemers Foodport Zeeland op de (inter)nationale kaart zetten. Tijdspad De trekker van deze businesscase zal in de tweede helft van 2012 samen met ondernemers onder andere verenigd in Foodport Zeeland inventariseren welke initiatieven als businesscase in 2013 kunnen worden uitgevoerd.

49

7. Nieuwe Teelten en Technieken in de Landbouw Om de landbouw ook op lange termijn gezond te houden, zijn innovaties noodzakelijk. Met deze businesscase richten we ons op bedrijven uit alle sectoren in de Zeeuwse landbouw. We stimuleren de teelt van nieuwe gewassen waarbij we synergie zoeken met andere initiatieven zoals binnen de actielijn 'groene grondstoffen' in de businesscase Biobased Economy. Die overstap vraagt om nieuwe productiemethodes, productiemiddelen en kennis. Dat levert een bijdrage aan de toegevoegde waarden en de werkgelegenheid in de hele keten. Nieuwe technieken vormen het tweede actiepunt. Het is een breed begrip dat zich richt op de innovaties in bijvoorbeeld koeltechniek, energieopwekking, zoetwaterconservering of teelttechnieken. Ondernemers besparen kosten, krijgen een hoger economisch rendement en een beter product. Dit draagt bij aan een hogere toegevoegde waarde.

Tijdspad De trekker van deze businesscase zal in de tweede helft van 2012 met ZLTO, ZAJK, Innovatie en Kenniscentrum Rusthoeve en agrarische ondernemers inventariseren welke initiatieven er op het gebied van nieuwe teelten en technieken in de Zeeuwse landbouw leven. Kansrijke initiatieven worden vertaald naar concrete projecten. In 2013 start de uitvoering.

Inzet In deze businesscase zijn de ondernemers leidend. Zij ontwikkelen initiatieven en investeren daarin, betrekken onderwijs- en onderzoeksinstellingen om hun vragen te beantwoorden. De Provincie Zeeland ondersteunt die ontwikkelingen. Wij werken bijvoorbeeld mee aan de opzet van pilotprojecten en haalbaarheidsstudies. Daarnaast maken wij ons sterk als bemiddelaar richting de biobased economy, zetten we in op aansluiting bij de topsectoren Agro & Food, Tuinbouw & Uitgangsmaterialen en Water van het ministerie van EL&I. De financiering van de projecten komt uit de sector zelf. Indien nodig leveren wij een directe bijdrage of zorgen we voor cofinanciering vanuit het Rijk, Europa of andere (semi)overheden.

51

8. Ontwikkeling Binnendijkse Aquacultuur Zeeuwse zilte zaligheden zijn een begrip in binnen- en buitenland. Zeeuwse mosselen en oesters zijn onze belangrijkste exportproducten. Oosterscheldekreeft en zilte groenten als zeekraal en lamsoor worden ook steeds populairder. Eén van de meest in het oog springende nieuwe activiteiten is binnendijkse aquacultuur: het kweken van vis en zilte gewassen op het land. In bassins worden zagers, vis, zeekraal, algen en verschillende schelpdieren gekweekt. Binnendijks, op agrarische percelen. De ontwikkelingen gaan snel. Het project Zeeuwse Tong combineert verschillende teelten om zo binnen een gesloten systeem, op een duurzame manier, tong op te kweken. De aanleg van een kustlaboratorium waar ondernemers dieren en planten in een natuurlijke omgeving kunnen kweken, wordt voorbereid. Het zijn ontwikkelingen die kunnen leiden tot een nieuwe sector met nieuwe werkgelegenheid en een hoge toegevoegde waarde. Het zijn slechts voorbeelden. Er is veel meer mogelijk. Aquacultuur zorgt voor uitdagende ondernemingsmogelijkheden voor bestaande agrarische ondernemers en pioniers, voor de toeleverende bedrijven en de verwerkende industrie. Met deze businesscase zorgen we ervoor dat alle kansen voor groei en bloei van de Zeeuwse aquacultuur ten volle worden benut.

Inzet Regisseur, kwaliteitsbewaker, ontwikkelaar of investeerder. Het zijn de rollen die de Provincie op zich neemt bij het stimuleren van innovatieve aquacultuurprojecten en ideeën. Daarnaast behartigen we de belangen van deze nieuwste loot van het visserijcluster bij het Rijk en in Brussel. Ondernemers en onderwijs leiden de ontwikkelingen, inventariseren kansen, stellen projecten voor. Tijdspad Samen inventariseren we dit jaar kansrijke ontwikkelingen en innovaties. Die werken we uit in een businesscase die aquacultuur naar een hoger en economisch aantrekkelijk plan tilt.

53

9. Energie en Klimaat Korte beschrijving Er is een breed gedragen energietransitie gaande van fossiele brandstoffen en grondstoffen naar een meer hernieuwbare energiehuishouding. Zeeland kenmerkt zich door zon, wind, water en groene grondstoffen. Deze elementen bieden kansen voor hernieuwbare energie, maar ook voor schone, conventionele energie, door de aanwezigheid van koelwater, goede toegang vanuit zee voor aanlevering van grondstoffen en het aanwezige transportnetwerk. Provinciale Staten hebben in de kadernotitie Energie en Klimaat gekozen voor de beleidsoptie 'Stuwend Zeeland'. Deze optie neemt het collegeprogramma Stuwende Krachten als uitgangspunt. De Provincie focust op een beperkt aantal onderwerpen, die voor de Zeeuwse economie de beste kansen bieden. Deze zullen op basis van een 'multi-criteria analyse' gekozen worden, waarbij economie, draagvlak en meerwaarde van de provinciale bemoeienis de belangrijkste zijn. Kernthema's Het onderwerp Energie & Klimaat draait om drie kernthema's: Energiebesparing De eerste stap in de 'Trias Energetica' is besparing op energieverbruik door zorg te dragen voor energie-efficiënte apparaten en processen. Energie besparen levert economisch het grootste voordeel op. Energie wordt gebruikt in alle sectoren en in al die sectoren is veel winst te behalen: mobiliteit (zuinige motoren), gebouwde omgeving (energieneutraal bouwen, warmte- en koudeopslag in de bodem (WKO) en in (productie)bedrijven (onder andere verlichting, energiezuinige processen en hergebruik van restwarmte).

Een onderwerp met bovenlokale belangen is de ontwikkeling van warmtenetten, waarbij restwarmte uit de industrie gebruikt wordt in de gebouwde omgeving. Dit is tot nu toe niet door marktpartijen opgepakt vanwege hoge investeringen en lage financiële opbrengsten. Er liggen kansen voor de Provincie, gemeenten en woningcorporaties om samen met bedrijven te komen tot projecten. Hiervoor zijn slimme financieringsmethoden nodig met hulp van Rijk en/of Europa. Ontwikkeling van warmtenetten is een onderdeel van de Green Deal die met het Rijk is afgesloten en waarin voor maximaal drie projecten 1,5 miljoen euro per project onder (strikte) voorwaarden beschikbaar is. Energieopwekking De transitie naar de koolstofarme economie vereist een overgang naar hernieuwbare energie. In de overgangsfase zijn de begrippen schoon, betaalbaar en betrouwbaar de randvoorwaarden van het transitieproces. Bewustwording Initiatieven van/voor overheden, bedrijven en burgers die aanzetten tot de hierboven genoemde doelen.

55

Inzet De Provincie Zeeland concentreert zich op de eerste twee thema's, die de belangrijkste concrete bijdragen leveren aan klimaatdoelen en de Zeeuwse economie. Op het gebied van energiebesparing liggen de grootste mogelijkheden bij de ontwikkeling van warmtenetten. Het thema 'Energieopwekking' leidt tot het maken van scherpe keuzes om voldoende focus te kunnen hebben. De Provincie is al geruime tijd met succes bezig met het onderwerp 'Energie uit Water' (met nadruk op getijdenenergie). Daarnaast zal de externe trekker met Zeeuwse bedrijven bezien óf en welke business cases ontwikkeld kunnen worden rond bijvoorbeeld: groen gas, zon en wind.

56

Tijdspad De externe trekker zal eind september 2012 van start gaan. In september 2012 is ook een eerste bijeenkomst met Zeeuwse actoren geweest om een SWOT-analyse te maken. De externe trekker zal de resultaten hiervan gebruiken om concrete businesscases te ontwikkelen. De beleidsnota met daarin opgenomen de uitgewerkte businesscases zal begin 2013 aan Provinciale Staten worden aangeboden.

57

Businesscases in ontwikkeling

Energy Water Valley

Bij het opstellen van de Economische Agenda zijn veel onderwerpen en thema’s benoemd die de regio verder kunnen ontwikkelen en kunnen zorgen voor duurzame economische groei. Verschillende worden inmiddels uitgewerkt in businesscases, voor andere blijft het vooralsnog bij ideeën. Een aantal is kansrijk, maar nog onvoldoende uitgekristalliseerd om een echte businesscase te worden. Ze verdienen verdieping. Mogelijk worden ze de komende jaren een waardevolle aanvulling van de Economische Agenda.

Zeeland en de zuidwestelijke delta profileren zich als Energy Water Valley, als regio waar op vernieuwende wijze energie wordt gewonnen uit waterkracht. Daar moet het om gaan draaien in deze potentiële businesscase. Zeeland als proeftuin én etalage van deltatechnologie. Het Grevelingen Tidal Test Centre, een initiatief dat is opgezet vanuit het nationale topsectorenbeleid, is hiervan een concreet en gezichtsbepalend onderdeel. Onderzoeksinstituten zoals de HZ University of Applied Sciences, IMARES en het NIOZ (Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee) willen aanhaken. Ook het bedrijfsleven toont interesse. De plannen passen in het provinciale Uitvoeringsplan Energie in Klimaat (UPEK), dat nog in ontwikkeling is. Als de UPEK gereed is, wordt Energy Water Valley als businesscase uitgewerkt.

Multi utility Providing Momenteel loopt een onderzoek naar de mogelijkheden voor het aanleggen van een ondergronds leidingennetwerk in de Zeeuws-Vlaamse Kanaalzone. Bedrijven kunnen zich op dit netwerk aansluiten om hun reststoffen kwijt te kunnen of om die van andere bedrijven in hun eigen productieproces te gebruiken. Hoe meer bedrijven zich aansluiten, hoe meer mogelijkheden bedrijven krijgen om slim gebruik te maken van elkaars reststromen. Voor het realiseren van een compleet leidingennetwerk is het nog te vroeg. Bedrijven zijn wel geïnteresseerd in deeltrajecten. Als bedrijven zich committeren en de plannen verder concretiseren, is dit mogelijk een nieuwe businesscase die we op de Economische Agenda kunnen zetten.

58

59

5. Financiering en verantwoording

Dynamiek in financiering én uitvoering Onze Economische Agenda draait om duurzaamheid, om innovatie die past bij LAND IN ZEE! Wij dagen bedrijven uit om de handschoen op te pakken en hun ambities om te zetten in kansrijke producten of productiemethodes. Daar is lef voor nodig én financiële ondersteuning. Met name dat laatste vormt een knelpunt. De risico’s van nieuwe initiatieven zijn moeilijk in te schatten, waardoor vanuit de markt weinig geld beschikbaar komt. De overheid kan inspringen en kansrijke projecten een financiële impuls geven. Van oudsher verstrekken overheden subsidies. Door teruglopende overheidsbudgetten is gezocht naar nieuwe vormen van financiering. Anno 2012 wordt overheidsgeld steeds vaker onder gunstige voorwaarden uitgeleend. Als bedrijven succesvol worden en geld gaan verdienen, betalen ze de lening terug. Dit geld kan dan opnieuw voor andere kansrijke ontwikkelingen worden ingezet. Bij het stimuleren van duurzame economische groei in Zeeland zal steeds de beste vorm van financiering worden gekozen. Dat kunnen subsidies zijn of speciale fondsen waar bedrijven kapitaal kunnen verwerven. De relatie met de organisaties die wij financieren zal daardoor sterk veranderen. Daarnaast zullen we binnen de Provincie onze kennis op dit gebied verder moeten ontwikkelen. De overgang naar nieuwe financieringsvormen wordt daarom stapsgewijs geïntroduceerd. Zo hebben alle partijen tijd om hiermee te leren werken. € 16,5 miljoen provinciale middelen Voor de uitvoering van de Economische Agenda is, voor de jaren 2013, 2014, 2015 vanuit provinciale middelen in totaal 16,5 miljoen euro beschikbaar:

Economie algemeen Vrijetijdseconomie Landbouw en visserij Onderwijs en kennis Biobased economy

€ 3 miljoen € 3 miljoen € 3 miljoen € 3 miljoen € 4,5 miljoen

Deze bedragen zetten we vooral in voor onze businesscases. Daarbij investeren we jaarlijks ook een deel van deze middelen in de algemene ontwikkeling van de verschillende thema’s en de speerpuntsectoren. De provinciale middelen zullen zoveel mogelijk worden ingezet als cofinanciering om andere financieringsstromen te verwerven (zoals Rijk en Europa 2020) en om de omslag van subsidiëren naar investeren te helpen faciliteren. De businesscases beslaan een breed spectrum, ze beperken zich niet tot economische ontwikkelingen en de ambities van deze agenda. Daarom kunnen verschillende projecten ook een beroep doen op geld uit andere programma’s. Energy Water Valley wordt bijvoorbeeld ook gefinancierd vanuit het Uitvoeringsprogramma Energie en Klimaat. Biobased Economy financiert de ontwikkelingen mede vanuit het budget voor de Zeeuws-Vlaamse Kanaalzone. uitvoering en Verantwoording Projectbureau De Economische Agenda, en met name de businesscases, worden opgesteld en uitgevoerd met en door externe partijen. De rol van de provinciale overheid is te beschrijven als beleidsbepaler, regisseur en investeerder. Het Projectbureau Economische Agenda is het eerste aanspreekpunt voor alle partijen en verbindt en ondersteunt partijen bij het realiseren van hun ambities.

61

Dynamische cyclus De Economische Agenda is op een dynamische manier tot stand gekomen en zal ook na vaststelling haar dynamische karakter behouden. Ondernemers pakken de businesscases op, werken ze uit met alle benodigde partners. Met een jaarplan houden we de vinger aan de pols. Dat maken we samen met betrokken organisaties en bedrijven. Provinciale Staten stellen het vast. Zo volgen we de voortgang van de businesscases en geven we aan hoe de thema’s en sectoren zich ontwikkelen. We kijken ook vooruit, voegen nieuwe excellente ideeën en ambities die een impuls geven aan duurzame economische groei toe aan onze agenda. Ook nieuwe businesscases kunnen er tussentijds, na vaststelling door Provinciale Staten, in worden opgenomen. Zo blijft deze Economische Agenda actueel, geeft hij altijd ruimte aan de pioniers die ons LAND IN ZEE! laten bloeien.

62

6. De agenda in het kort

Zes thema's

Met in iedere businesscase

• • • • • •

• Het economisch rendement: werkgelegenheid en toegevoegde waarde • Uitwerking van de zes thema's • Een 'human capital' paragraaf • De benodigde partijen • De benodigde inspanningen, mensen en financiële middelen • Planning

Innovatie & ICT Ondernemerschap (MKB) Arbeidsmarkt Onderwijs & Scholing Promotie & Acquisitie Ruimte voor Bedrijvigheid

Zeven sectoren • • • • • • •

Havens en Industrie (biobased, maintenance, logistiek) Energie Zorg Vrijetijdseconomie Water Agro & Food en Landbouw Seafood, Visserij en Aquacultuur

Negen businesscases • • • • • • • • •

Biobased Economy Containerisatie op het Knooppunt van Zee- en Binnenvaart Zeeland Care Recreatieve Infrastructuur Leisure Hotspots Breskens en Brouwersdam Foodport Zeeland Nieuwe Teelten en Technieken in de Landbouw Ontwikkeling Binnendijkse Aquacultuur Energie en Klimaat

63

Economische Agenda 2013-2015 Een Bijlagenboek met cijfermatige achtergrondinformatie is op aanvraag beschikbaar Nadere informatie over economisch beleid Provincie Zeeland, secretariaat afdeling Economie, telefoon 0118-631671 of 631245 Extra exemplaren Exemplaren van de Economische Agenda en het Bijlagenboek zijn verkrijgbaar bij Informatiecentrum Provincie Zeeland, 0118-631400 Algemene informatie Provincie Zeeland www.zeeland.nl

64

Economische Agenda 2013-2015 Voor een duurzame economische ontwikkeling van Zeeland

Uitgave Provincie Zeeland

Economische Agenda 2013-2015

COLOFON

Eindredactie Provincie Zeeland Tekst • Peter van Houte Fotografie • Felice Buonadonna / Beeldbank Laat Zeeland Zien • Rob Gellman / Beeldbank Laat Zeeland Zien • InputOutput Fotografie • Mechteld Jansen • Jord Stenvert • Eddy Westveer/ Beeldbank Laat Zeeland Zien • Dennis Wisse / Beeldbank Laat Zeeland Zien • Stichting Promotie Zeeland Delta • Provincie Zeeland Prepress Provincie Zeeland Druk LNO, Zierikzee December 2012 www.zeeland.nl