ZAKBEELDBOEKJE
KERKEN, KAPELLEN EN KATHEDRALEN BEELDGIDS VOOR DE VAKANTIEGANGER
Anton Sinke
Uitgeverij Meinema Zoetermeer
www.uitgeverijmeinema.nl
Op de omslag: Maria Hemelvaart. Santa Maria in Trastevere, Rome; Evangelist Johannes. Kathedraal St-Pierre-et-St-Paul, Troyes; Kooromgang. Basiliek St.-Remi, Reims; Antonius van Padua. Basiliek de la Madeleine, Vezealy. Achterkant omslag: Kruisstatie. Kapel van de Heilige Eik, Oirschot; Maria met kind, de Heilige Geest, de wet, kandelaar, kruis en avondsmaalsbeker. Santa Maria Maggiore, Rome; Kerkinterieur. Poncé-sur-le-Loir; Johannes de Doper. St. Johanneskirche, Waxweiler; Jezus. Plafondschildering in de crypte, Cathédrale St. Etiènne, Auxerre.
Boekverzorging: Studio Anton Sinke Fotografie omslag en binnenwerk: Anton Sinke ISBN 978 90 211 4417 7 (eboek) ISBN 978 90 211 4249 4 (pboek) NUR 654 © 2010 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Inhoud
Inleiding
9
1
Wat zien we in de kerk - De vorm van de kerk - Kathedralen en basilieken Een paar begrippen - Voorhal of narthex - Het schip - Zijbeuken - Kruisbeuk, dwarsbeuk of transept - Koor - Kooromgang en straalkapellen - Doopkapel of baptisterium - Gebrandschilderd glas
13 14 15 16 16 17 19 21 21 23 24 26
2
Oude Testament God Adam en Eva Noach, zondvloed De aartsvaders: Abraham, Isaäk en Jacob Mozes Jesse, ‘de tronk van Isaï’ David Profeten
27 27 29 33 34 38 41 42 44
3
Jezus De geboorte van Jezus - De aankondiging van de geboorte (annunciatie) - Geboren in de stal - De herders - De drie koningen - De vlucht naar Egypte - Jezus wordt opgedragen in de tempel De verhalen - Jezus als twaalarige in de tempel - De bruiloft te Kana - Gelijkenissen Lijden, sterven en opstanding
53 53 53 55 56 59 60 63 64 64 64 66 68 5
-
6
Het laatste avondmaal Kruisiging en graflegging Opstanding Verschijningen Hemelvaart Laatste Oordeel
68 70 75 76 77 77
4
Familie en vrienden van Jezus Anna en Joachim Maria - Kerkelijke leerstellingen - De zeven smarten van Maria - Kroning van Maria - Verschijningen Jozef Maria Magdalena
79 79 83 85 86 87 87 89 92
5
Johannes de Doper
95
6
Apostelen Petrus Jacobus-Major Andreas Johannes Jacobus-Minor Philippus Bartholomeüs of Nathanaël Matteüs Thomas Mattias Simon de Zeloot Judas Iskariot Judas (Lebbeüs) Thaddeüs Paulus
98 101 105 107 111 115 117 120 123 127 129 133 135 139 140
7
De evangelisten Marcus Lucas Johannes Matteüs
143 144 147 148 148
8
Kerkvaders Augustinus Ambrosius Hiëronymus
149 150 151 153
Gregorius de Grote Athanasius van Alexandrië Johannes Chrysostomus Gregorius van Nazianze Basilius de Grote
155 157 159 159 160
9
Enkele heiligen Franciscus van Assisi Clara van Assisi Antonius Abt Antonius van Padua Catharina van Alexandrië Christoforus Nicolaas van Myra Sebastianus Helena Rochus van Montpellier Martinus van Tours Joris Stephanus Laurentius Willibrord Bonifatius
163 163 167 168 171 174 176 179 182 185 188 191 194 196 199 200 203
10
Engelen Michaël Gabriël Rafaël Uriël Duivel(s)
205 206 208 210 213 214
11
Symbolen Kruis Wereld Lam Gods Synagoge & Ecclesia Pelikaan Aureool, nimbus
216 216 216 216 217 218 218
12
Index op attribuut
219
Literatuur
223
7
Inleiding
Tijdens mijn vakantie word ik onweerstaanbaar aangetrokken door open deuren. Ik kan het niet laten te kijken wat er achter die deur te zien is. Graag wil ik me laten verrassen door een inkijkje in een andere cultuur. Om te snuffelen aan iets authentieks, iets wat zorgvuldig achter een deur bewaard wordt, maar wat ik nu zomaar kan zien. Op die manier heb ik in de loop der jaren allerlei kerkjes, kapellen en kathedralen van binnen gezien. De deur staat immers altijd open, het is er lekker koel en er is ook nog veel moois te zien. Er zijn gebrandschilderde ramen, schilderijen, houtsnijwerk, beelden, draperieën, fresco’s, mooi versierde zuilen, pronkerige tafels en stoelen. Je komt ogen te kort. Vrijwel altijd staat er een beeld met allemaal brandende kaarsjes en ook al kom je normaal nooit in de kerk, nu steek je een kaarsje aan en denk je een goede gedachte. Ver weg van het tumult van alledag kun je hier genieten van een moment van bezinning en verstilling. Het is lang niet altijd duidelijk voor welke heilige nu dat kaarsje aangestoken wordt. Als het een vrouw is, kunnen we voor het gemak aannemen dat het Maria is, zeker als ze een klein kind op de arm draagt. Maar een man in priesterkleed met een kind? Die dan ook nog een bord met broodjes vasthoudt? Jozef was toch een timmerman en geen bakker? Zo gaat het ook met afbeeldingen in de ramen. Wanneer je een beetje vertrouwd bent met de bijbelverhalen is hier vaak veel moois te ontdekken.
Kathedraal van Reims (Champagne) (boven en links)
9
Andere afbeeldingen echter zijn raadsels. Wat doen bijvoorbeeld die vier dieren rondom een afbeelding van Jezus op een troon? Wie zijn die oude man en vrouw met een meisje? En waarom kronkelt er een slang onder de voet van Maria? In de ons omringende vakantielanden zijn veel kerken rooms-katholiek. In tegenstelling tot de protestantse traditie is er hier veel aandacht voor heiligen. Heiligen kunnen voorbeeldige personen zijn uit het Oude of Nieuwe Testament, maar kunnen ook komen uit de apocriefe boeken (boeken die vaak wel oud zijn maar die niet opgenomen zijn in de canon van de bijbel), uit legenden en uit de geschiedenis. Mensen die opgegroeid zijn in een protestantse traditie of die alleen enkele bijbelverhalen kennen, zullen vele beelden niet thuis kunnen brengen. Veel kerken zijn genoemd naar een heilige. In de Lage Landen wemelt het van de Sint Janskerken (Gouda, Den Bosch), Jacobskerken (Vlissingen, Brugge) of Catharina-kerken (Brielle). Dat Sint Jan het Nederlands is voor Johannes de Doper, Jacob voor de apostel Jacobus en dat Catharina een Egyptische prinses was, is minder goed bekend. Er zijn vele heiligen, maar een aantal kom je erg vaak tegen. Als je die weet thuis te brengen gaan die mooie kerkjes in de vakantie – maar ook daarbuiten – meer spreken. En als je weet dat je de beeldpuzzel kunt oplossen, blijf je vanzelf langer kijken en geniet je meer.
Santa Maria Maggiore, Rome
Dit boekje is gemaakt voor die mensen die graag willen weten wat ze zien; in ieder geval de belangrijkste dingen. Het behandelt kort de christelijke beeldcultuur van een aantal veel voorkomende figuren uit het Oude Testament, het Nieuwe Testament en de christelijke geschiedenis. Veel aandacht is gegeven aan het beeldmateriaal, want juist hier geldt dat een plaatje meer zegt dan woorden. De foto’s zijn gemaakt tijdens verschillende vakanties in Nederland, Engeland, Duitsland, België, Frankrijk en Italië. Daarbij is bewust niet gekozen voor alleen bijzondere, grote of bekende gebouwen of bekende kunstenaars (hoewel die er wel tussen zitten). Juist wat achter al die open deuren van dorpskerkjes te zien is, is fascinerend. Legenden Veel kunstwerken uit de christelijke beeldcultuur zijn pas te begrijpen met de kennis van middeleeuwse verhalenbundels
10
als de Legende Aurea. In deze verzameling levensbeschrijvingen van heiligen, geschreven door de Italiaanse dominicaan Jacobus de Voragine (1228-1298), staan veel wonderbaarlijke verhalen. Dankzij deze verhalen konden kunstenaars eenvoudig een bepaalde heilige aanduiden door deze een of meerdere ‘attributen’, kenmerkende voorwerpen, mee te geven. Jacobus de Voragine schreef zelf over deze verhalen: ‘Vooraf is het goed te bedenken, dat legendes geen ander doel hebben dan te laten zien, hoezeer de heilige van het verhaal op Jezus gelijkt; hoe in de persoon en de omstandigheden van de heilige het evangelie zich herhaalt.’ Toen hij bij het opschrijven van allerlei legendes tegenstellingen tegenkwam betreffende de dood van Bartholomeüs (hij zou ondersteboven gekruisigd zijn of levend gevild of zijn schedel zou zijn gekliefd), merkte hij op dat dat slechts schijntegenstellingen waren. ‘Want wat is er op tegen om te denken, dat hij eerst aan het kruis werd geslagen; vervolgens levend gevild en tenslotte onthoofd?’ Van veel bijbelfiguren en heiligen zijn meerdere legendes bekend, maar meestal springt er één uit waaraan de heilige
Carteret (Normandië)
11
zijn attribuut te danken heeft. Die verhalen zijn vaak ongeloofwaardig, maar te mooi om niet te vertellen. De legendes zijn (vaak in sterk ingekorte vorm) in dit boek cursief gezet. Als hulp om een heilige aan zijn attribuut te herkennen, is achterin dit boekje een index opgenomen op voorstelling en attribuut. Een heiligenbeeld is geen afgodsbeeld. Binnen de katholieke traditie worden heiligen gezien als voorbeeldige personen die de gewone mens kunnen inspireren om te leven zoals God dat bedoeld heeft. Wel kan er een beroep worden gedaan op een heilige om een goed woordje te doen bij God voor een zaak waar hij of zij affiniteit mee heeft. In dat geval is de heilige ‘beschermheilige’ of ‘patroon’ geworden van bijvoorbeeld een beroepsgroep of voor een bepaalde ziekte. Het gebeurt nog steeds dat heiligen gekoppeld worden aan bepaalde zaken. Zo is de samensteller van de eerste encyclopedie, de kerkleraar Isodorus van Sevilla (560-636) sinds 2003 ook de beschermheilige van het internet. Op www.meertens.knaw.nl/bedevaart/bol/isidorus is van deze heilige een afbeelding te vinden die gebruikt kan worden als screensaver. Mocht u meer willen weten over de kerkbouw, kerkelijke kunst of verhalen over heiligen, dan vindt u achterin een beknopte literatuurlijst. Bent u geraakt door een afbeelding in dit boekje en zou u heer een grotere afbeelding van willen ontvangen, stuur dan een mail naar:
[email protected]
Ik wens de lezer veel kijkplezier. Anton Sinke, oktober 2009
12
1 | Wat zien we in de kerk?
We zijn toerist en zien de deur van het dorpskerkje wijd open staan. Het is buiten warm en binnen koel en we lopen even naar binnen. Wat zien we dan? Eén en ander is natuurlijk afhankelijk van de ouderdom van het desbetreffende kerkje. Net als bij kleding heb je ook bij de kerkbouw allerlei modegrillen gehad. Soms kwam na verloop van een aantal eeuwen een bepaalde bouwwijze weer terug. Hadden we eerst romeins, kwam er daarna romaans en nog later neo-romaans. Tussendoor gotisch en later neo-gotisch. Verder hadden we nog barok, modernisme, nieuwe zakelijkheid en art-deco. Soms deed men zo lang over het bouwen van een kerk dat men in de ene stijl begon, om hem in een andere stijl af te bouwen. Een andere keer brandde er een kerk af en werd hij op een oude onderbouw in een nieuwere stijl herbouwd. Veel kerken zijn dan ook niet stijlzuiver. Een geval apart zijn kerken, vooral in Italië, die gebouwd zijn met gebruikmaking van ‘tweedehands’ zuilen van oude romeinse tempels. In sommige gevallen moest er dan een nieuw tussenstukje gemaakt worden om zo tot de gewenste hoogte te komen. Ook het marmer van bijvoorbeeld de Sint Pieter in Rome is tweedehands en eerder gebruikt in romeinse tempels.
Diverse zuilen, waarvan sommige op maat gemaakt. San Sisto, Pisa (Toscane)
13
Kerk met halfronde absis met daarin het altaar. San Benedetto, Rome Een nieuw altaar voor het oude. Gouberville (Normandië)
De vorm van de kerk De oudste kerken waren rechthoekig met een halfronde uitstulping aan de oostkant (de absis), net als veel tempels, markthallen en rechtzalen. Deze bouwwerken werden basilica genoemd. In de absis stond de zetel van de priester, de rechter of de marktmeester. Deze zetel werd in de christelijke kerken gereserveerd voor de bisschop, als vertegenwoordiger van Christus. Later werd deze plaats vaak ingenomen door het altaar (dat ook symbool stond voor de aanwezigheid van Christus). Dat altaar was oorspronkelijk niet meer dan een tafel tegen de oostelijke muur waarop het brood en de wijn stonden. De stoelopstelling (als die er al was), was gericht op het altaar. De priester die de gewijde handelingen verrichtte, deed dat dus met de rug naar de gemeente. Eigenlijk ook wel logisch, hij was immers zelf ook lid van die gemeente en keek dus ook naar het altaar. Nadeel was dat niemand zag wat die priester nou aan het doen was met het brood en de wijn. Tijdens het Tweede Vaticaans Concilie (1962-1965) is besloten dat het altaar in het midden van de gemeente moest komen te staan. De priester staat dan, als vertegenwoordiger
van God, achter de altaartafel en de gemeente kan precies zien wat hij aan het doen is. In veel oude kerken betekende dit een behoorlijke verbouwing. Meestal bleef het oude altaar gewoon staan en werd er, meer naar het midden van kerk een verhoging gemaakt met
14
daarop een nieuwe tafel, het volksaltaar. Die verhoging is bestemd voor de geestelijken en dus niet bedoeld voor de rondlopende toerist (hoewel je er in veel kerken gewoon over kunt lopen). In veel kleine kerken staat maar één altaar. Grote kerken kunnen er soms uitzien als een verzameling kerkjes. Naast het hoofdaltaar zijn hier altaren te vinden in de kleinere ‘straalkapellen’ en in de dwarsarmen. Vaak zijn deze kapellen gewijd aan een bepaalde heilige en zijn er in het altaar ook relieken (overblijfselen van de heilige zoals stukjes stof, hout, bot of haar) verwerkt. In West-Europa werden veel kerken en kathedralen in een kruisvorm gebouwd. Vaak met de ingang naar het westen en het altaar naar het oosten.
Dorpskerkje in Dunster (Sommerset)
Kathedralen en basilieken Een grote kerk wordt niet vanzelf een kathedraal. Daarvoor is het nodig dat het de kerk is van de bisschop. De bisschopsstoel – de kathedra – gaf de naam aan de kerk. De kathedraal van een klein bisdom is soms kleiner dan een kerk van een grote stad. Soms wordt een kerk basiliek genoemd. Een kerk
15
krijgt deze – door de paus gegeven – titel wanneer het gebouw een speciale betekenis heeft of heeft gehad, bijvoorbeeld als bedevaartsoord. Het is dus een soort onderscheiding. Er zijn kerken die zowel kathedraal áls basiliek zijn, zoals de Sint Jan in Den Bosch en de Sint Bavo in Haarlem. Daarnaast is basiliek (de Nederlandse vertaling van basilica) ook een bouwkundige term voor de rechthoekige markthallen, beursgebouwen en rechtzalen uit de klassieke oudheid en de oude romaanse kerkarchitectuur.
Een paar begrippen:
De apostelen en daaronder deugden en ondeugden in de kathedraal van Amiens
16
Voorhal of narthex In grotere kerken vind je direct achter de ingang een afgesloten hal of een halfopen ruimte. Oorspronkelijk bedoeld als een soort portiek waarin je de gelegenheid kreeg om je wereldse denkbeelden van je af te schudden en je open te stellen voor de geestelijke denkbeelden. In de kathedraal van Amiens wordt dit bevorderd door een beeldengroep bij de verdiepte ingang die de deugden personificeert.
