Verkoopprijs 2,50 AMERSFOORT MAGAZINE OPEN MONUMENTENDAG JAARGANG 8, NUMMER 1 - SEPTEMBER Kerken, kloosters en kapellen in Amersfoort

Verkoopprijs € 2,50

AMERSFOORT MAGAZINE

OPEN MONUMENTENDAG JAARGANG 8, NUMMER 1 - SEPTEMBER 2005

Kerken, kloosters en kapellen in Amersfoort

OPEN MONUMENTENDAG 2005

ZATERDAG 10 SEPTEMBER 2005, 10.00 TOT 16.00 UUR

st raa t

mend al se

Brede steeg str.

ize n

M uu rh u

ing el

18

ids izen

19

*

ns tr .

Zu

Z w ol le /A

oo sf er m A li j or po S

an Wi jck

Bloe M uurh u

.

21

*

He re

tr ss rie

22

17

nd

eg ra ch t

mp Ka

.A

25 24K or t

p

*

*

ie uw st

m Ka

St

hv

N

t aa

t traa

15

el ing ss en

t

tr es ng La

* raat

23

20

eg ew

k ar nm

*

27

at tra Varkens ses markt cht

*

16

S

i sr d ta

ng

g aa

2

28

Mu ur hu iz

rk Ke

12

H

19

Hof

e

´ ´

hem sew eg

Museum Flehite, Westsingel 50 Mannenzaal, Westsingel 47 Davidsbolwerk, Achter Davidshof Brouwerij de Drie Ringen, Kleine Spui 18 Koppelpoort, Kleine Spui/Grote Spui Armandomuseum, Elleboogkerk, Langegracht 36 Sint-Aegtenkapel, ‘t Zand 37 Sint-Franciscus Xaverius, ‘t Zand 29 Oud-Katholieke Kerk van de Heilige Georgius, ‘t Zand 13 ! Joodse Begraafplaats, Bloemendalsestraat ! Leger des Heils, Havik 25 Hof 11-12 Hof 39, Logement de Gaaper Sint-Joriskerk, Hof 1 ROB/ St Willibrordus en Sint Bonifacius Hofje Armen de Poth, Sint-Rochuskapel, ingang Pothstraat Coninckstraat 15, Logies de Tabaksplant Winkelpand, Kamp 82 Kamperbinnenpoort Muurhuizen 80-82 Dieventoren, Muurhuizen 97 ! Kapel OLV ter Eem, Zuidsingel 40 Kerkgebouw Oud Gereformeerde Gemeente, Muurhuizen 53 Mariënhof, Kleine Haag 2 Burgerweeshuis, Regentenkamer, Zuidsingel 25

Distributiepunt routebeschrijving Verkooppunt routebeschrijving

A rn

s ht ec r t

13

in Kle

17 18 Ø

aa tr es m

´ ´

om Kr

14 Ø 15 16

L.V. Kerkhof

rtl aan

Gr oe

*

t

s Poth

We ve r

Havik

26

at tr a

´

el i ng sts We

12 13

32

of eh

´ Ø

11

14

nn

1 Ø 2 3 4 5 6 7 Ø 8 Ø 9 Ø 10 11 Ø

U

30

aat nstr 29 Mole

e Utr

ouc ka e

Teut

Zo

LIJST VAN OPEN MONUMENTEN

Stadhuis plein

sc nA va Sn

6

es Br e

VVV VVV

't Zand

31

ing sr

at St

i pu

ui Sp

1

S ta d

VV /V ion

9

2

3

straat

8

7

S

ne

n

te ro

Kl ei 4

Flint

Coninickstraat

5

10

G

Eem rt -

pe ld oo rn

De routebeschrijving door de binnenstad vindt u vanaf pagina 10

20 21 22 23 24 Ø 25 ´ Ø ´

26 27 28 29 30 31 Ø 32

Ø

!

Museum Jacobs van den Hof, Zuidsingel 14 Muziekschool, ingang via brug Zuidsingel, uitgang via Muurhuizen ! Synagoge, Drieringensteeg 2 (vanaf 13.00 uur) Mondriaanhuis, Kortegracht 11 Evangelisch-Lutherse Kerk, Langestraat 61 Fortman & Hehenkamp, Langestraat 63 Theaterthuis, Nieuwstraat 17 Opstapplaats de Waterlijn, Krommestraat Archeologisch Centrum, Langegracht 11 Kapelhuis, Krankeledenstraat 11 Onze-Lieve-Vrouwetoren, Lieve Vrouwekerkhof Johanneskerk, Westsingel 30 Oude Stadhuis, Westsingel 43 Observant, Stadhuisplein 7 Logegebouw Jacob van Campen, Van Persijnstraat 9 Zie muziekprogramma op pagina 8 en 9 Tijdens Open Monumentendag voor publiek toegankelijk Primeur 2005

VERVOLG LIJST VAN OPEN MONUMENTEN Bergkwartier 33 ! Vrije Evangelische Gemeente, Appelweg 15 34 ! St. Ansfriduskerk, Jacob Catslaan 28

Hoogland West

43

42

Hoogland

44

Kattenbroek

40

41

Soesterkwartier 35 ! Architectenbureau Ag nova in St. Henricuskerk, Matthias Withoosstraat 34 36 ! Westerkerk, Lingestraat 10 37 ! Emmaüskerk, Noordewierweg 131 38 Wagenwerkplaats, Soesterweg 244

39 Soesterkwartier

38

37

36

Binnenstad

35

Bergkwartier

34

De Kruiskamp

33

Liendert/Kattenbroek 39 ! Kerkgebouw parochie Heilig Kruis, Liendertseweg 48 40 ! Het Brandpunt, Laan naar Emiclaer 101 Hoogland West/Hoogland/Kattenbroek 41 Kapel Coelhorst, Coelhorsterweg 35 Hoogland 42 ! Boerderij, Coelhorsterweg 6 Hoogland 43 Boerderij Bosserdijk, Zevenhuizerstraat 56 Hoogland 44 ! Boerderij de Geer, De Stelp 37

De routebeschrijving door de wijken buiten de binnenstad vindt u vanaf pagina 26

���������������������� ������������

���������������

�������������

�������������

����������������������������������

���������������������������������������������������������������

��������

����������

�����������

���������������������

������������������

��������������������������������������������������������������������������������������

�����������������������������������������������������������������������������������������

AMERSFOORT MAGAZINE

INHOUD 2 Routekaart binnenstad en lijst van open monumenten 4 Inhoud / Colofon 5 Voorwoord 6 Activiteiten Open Monumentendag 2005 8 Muziekprogramma 10 De Reformatie in Amersfoort 13 De Amersfoortse Synagoge 16 Van Schuilkerk tot ‘waterstaatskerk avant la lettre’ 18 Routebeschrijving binnenstad en overige wijken 31 Religieuze gebouwen in Amersfoort: een overzicht 56 Advertorial Adviesbureau Haver Droeze: Alles uit de kast voor de oudste pastorie in Hoogland

RELIGIE

COLOFON Amersfoort Magazine is een city-marketing magazine dat bericht over de (economische) ontwikkeling van de stad Amersfoort. Jaargang 8 Nummer 1 – september 2005 Special Open Monumentendag 2005 Deze special rondom de Open Monumentendag 2005 is een initiatief van Uitgeverij Educom BV en kwam tot stand in samenwerking met de gemeente Amersfoort en het comité Open Monumentendag Amersfoort. Het comité Open Monumentendag is een samenwerkingsverband tussen de VVV Amersfoort, Museum Flehite, ‘t Gilde Eemland, de NV Amersfoortse Maatschappij tot Stadsherstel, Uitgeverij Educom, Bureau Kunsteducatie en de gemeente Amersfoort (archief Eemland, bureau monumentenzorg, bureau archeologie, bureau communicatie SOB en bureau toerisme, recreatie en sport). In het comité hadden in 2005 zitting: wethouder monumentenzorg en archeologie P. Jonkman, voorzitter, A.M.E. de Backer (Stadsherstel), H. Beckers (‘t Gilde), C. van den Braber (restauratiearchitect), J. van Brussel (sponsoring), M.A. Cramer (Monumentenzorg), R.P.H. Diederiks (Educom), L. Edelkoort (Flehite), H.M. Groenland (Toerisme), A. Groot (Kunsteducatie), J. Heukelom (Kunsteducatie), S. de Jong (Communicatie), F. van Kan (archief Eemland), S. Vrielink (VVV) en G. IJzereef (Flehite). Het Comité Open Monumentendag Amersfoort werd inhoudelijk en organisatorisch ondersteund door de medewerkers van het gemeentelijk bureau monumentenzorg: A. van Engelenhoven, A.L.M. Hovens en J.B. Vernhout.

Productie Uitgeverij Educom BV R.P.H. Diederiks, uitgever Postbus 25296 3001 HG Rotterdam Mathenesserlaan 347 3023 GB Rotterdam Telefoon: 010 – 425 65 44 Telefax: 010 – 425 72 25 E-mail: [email protected] Internet: www.uitgeverijeducom.nl Hoofd- en eindredactie Robert Diederiks en Max Cramer Redactie Dit nummer werd - naast bijdragen vanuit Uitgeverij Educom BV - samengesteld door het gemeentelijk bureau Monumentenzorg. Hiervoor werden bijdragen ontvangen van: Cor van den Braber, Max Cramer, Jos Heukelom en Dirk Steenbeek Afbeeldingen Archief Eemland Bureau Archeologie Amersfoort Bureau Monumentenzorg Amersfoort Cor van den Braber, Amersfoort Tjeerd Jansen, Amersfoort Coverfoto Rochuskapel Foto: Tjeerd Jansen. Distributie van deze special VVV-Amersfoort, Stationsplein 9-11; Museum Flehite Westsingel 50; De Observant, Stadhuisplein 7; OLV-toren, Krankeledenstraat 30 en het Archeologisch Centrum, Langegracht 11. Adreswijzigingen kunnen worden doorgeven aan: redactie van het Nieuwsblad Monumentenzorg en Archeologie, Sector Stedelijke Ontwikkeling en Beheer, Postbus 4000, 3800 EA Amersfoort. Telefoon: 033 - 469 48 16, Max Cramer of [email protected] Met dank aan: • Alex de Jonge, afdeling Geo-informatie, die de routekaarten heeft vervaardigd; • Archief Eemland, die fotograaf Tjeerd Jansen de opdracht heeft gegeven de religieuze gebouwen in Amersfoort te fotograferen. • Joke Sickmann (SIESTA), voor de openstelling van de Wagenwerkplaats met de diverse activiteiten. Sponsors en logo’s Deze speciale uitgave werd mogelijk door een financiële bijdrage van de Hoofdafdeling Stedelijk Beheer van de gemeente Amersfoort. Daarnaast werden bijdragen ontvangen van: Educom bv Eemland Makelaardij G84 Adviesbureau Haver Droeze Logement de Gaaper NV Amersfoorse Maatschappij tot Stadsherstel De Tabaksplant Van de Burgt & Strooij Van Hoogevest Restauratie

4

© Copyright september 2005 Uitgeverij Educom BV ISSN 1387-5701

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

Kerken, kloosters en kapellen in Amersfoort presenteren. Dit initiatief van Arie Keijzer en Fred van Kan zal het komende jaar onder verantwoordelijkheid van het Archief Eemland worden uitgevoerd. Inmiddels heeft de redactie al veel materiaal van de kerkbesturen ontvangen.

Het Landelijke Comité Open Monumentendag heeft het jaar 2005 in het teken gesteld van religieus erfgoed. Dit thema is Amersfoort echt op het lijf geschreven. Een blik op de betreffende pagina’s in de Gemeentegids 2005 leert dat in Amersfoort een groot aantal religieuze stromingen aanwezig is. Het ontstaan en de betekenis van de kerkgenootschappen in Amersfoort is in een aantal publicaties beschreven, zoals het in 1984, in de Amersfortia-reeks verschenen, boek De Amersfoortse kerken, kloosters, kapellen en synagoge en hun geschiedenis tot omstreeks 1850. Een jaar later volgde: De Bruid aan de Eem, grepen uit de Amersfoortse Kerkgeschiedenis. Daarnaast kwamen deelstudies uit over bijvoorbeeld de Sint Joriskerk, de RK-kerken op ’t Zand en de Langegracht en de Evangelisch Lutherse kerk. De aanwezigheid van zoveel kerkgenootschappen uit zich natuurlijk ook in het stadsbeeld. Het silhouet wordt op veel plaatsen bepaald door torens en dakruiters, vaak bekroond met een haan, een kruis of een zwaan. Op verzoek van het Comité Open Monumentendag Amersfoort hebben veel kerkbesturen zich bereid verklaard de deuren van hun kerk voor het publiek te openen, niet alleen in de binnenstad, maar ook daarbuiten zijn fraaie voorbeelden te bekijken. Dit heeft geleid tot een groot aantal primeurs! Voor het eerst is op deze dag de Synagoge van de Joodse gemeente vanaf 13.00 uur te bezichtigen. Daarnaast zijn de kapel van de zusters van OLV ter Eem aan de Zuidsingel en het monumentale pand van het Leger des Heils aan het Havik een bezoek zeker waard. Dat geldt zeker ook voor de verschillende opengestelde kerken buiten de binnenstad. Het gekozen thema vormde voor het comité Open Monumentendag Amersfoort gelijktijdig een goede aanleiding om een overzicht

van alle religieuze gebouwen in Amersfoort op te nemen. Het Archief Eemland gaf hiervoor een foto-opdracht aan Tjeerd Jansen, die in het voorjaar van 2005 het exterieur van ruim tachtig panden op dia heeft vastgelegd. De gebouwen zijn vervolgens chronologisch gerangschikt, waardoor de ontwikkeling in dit bouwtype goed afleesbaar is. Dit overzicht wordt ondersteund door een drietal verhalen, die een aantal belangrijke momenten uit de Amersfoortse kerkgeschiedenis belichten. Vanzelfsprekend kon hierbij, door de beperkte omvang en het grote aantal kerkgenootschappen, geen volledigheid worden nagestreefd. Vandaar dat de uitgave van deze aflevering van het Amersfoort Magazine vooruitloopt op een boek waarin alle Amersfoortse kerkgenootschappen zich zullen

Dank | Als voorzitter van het Comité Open Monumentendag Amersfoort wil ik iedereen die aan deze dag meewerkt van harte bedanken. De auteurs ben ik zeer erkentelijk voor hun bijdrage, die het de bezoeker mogelijk maakt zich verder in dit thema te verdiepen. De Open Monumentendag kan echter geen succes worden zonder de medewerking van eigenaren, beheerders, kerkbesturen en bewoners, die hun bezit met liefde aan de bezoekers willen tonen. Dank ook aan de gidsen van ’t Gilde Eemland en de vrijwilligers van het Bureau Archeologie voor hun vakkundige rondleidingen. Ongetwijfeld zal ook deze, door uitgeverij Educom zorgvuldig vormgegeven, aflevering van het Amersfoort Magazine weer een plaats in veel Amersfoortse boekenkasten krijgen.

foto: Conny Meslier, Amersfoort

Interieur synagoge

Breed draagvlak | Zoals ieder jaar stelt de Stichting Coelhorst de fraai in het landschap gelegen kapel Coelhorst voor het publiek open (zie pag. 28) Naast het landelijke thema zijn er ook andere initiatieven te melden. Evenals vorig jaar zal de Stichting Industrieel Erfgoed Stad Amersfoort aandacht besteden aan de wagenloods op het spoorwegemplacement. Voor nadere informatie zie pag. 6-7. Maar ook zijn er meerdere boerderijen in het buitengebied te bezichtigen, waarvan Coelhorsterweg 6 in restauratie is. Hopelijk zal ook boerderij de Geer aan De Stelp in Kattenbroek in de toekomst weer in een goede staat verkeren. (zie pag. 29-30). De combinatie Open Monumentendag en de Dag van de amateurkunst blijkt een succesformule te zijn. Vandaar dat op 10 september in veel monumenten concerten worden georganiseerd. Op pagina's 8 en 9 vindt u een volledig programma-overzicht.

Piet Jonkman Wethouder Monumentenzorg en Archeologie/ voorzitter Comité Open Monumentendag Amersfoort 5

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

Extra activiteiten op ZATERDAG 11 SEPTEMBER 2005, 10 - 16 uur

Plattegrondtekening van de boerderij met twee doorsneden. De getekende situatie is die van 1854, toen er een verbreding van de boerderij plaatsvond. Het is tevens de situatie na de restauratie. Tekeningen: bureau monumentenzorg

Monumenten van het spoor en het mobiele erfgoed Station Smallepad Dit Rijksmonument is één van de oudste spoorwegstations van Nederland. De architect is N.J. Kamperdijk. Het station is gebouwd in 1863 en is tot 1902 in gebruik geweest. Daarna is het gebouw benut als werkplaats voor het seinwezen en als opslagruimte. Het gebouw is enkele jaren geleden gerestaureerd en heeft daarna dienst gedaan als reisbureau. Aan de achterzijde staat een Noorse tramwagon. Het “Station Centraal” is per 1 september in gebruik genomen door het

6

adviesbureau Hospitality Consultants en is op de Open Monumentendag beperkt toegankelijk. Het station aan het Smallepad kan ook bezocht worden met de museumbus, zie Wagenwerkplaats. Wagenwerkplaats Een aantal gebouwen van de voormalige wagenwerkplaats staat op de nominatie voor Rijksmonument. Van dit complex is de Wagenloods te bezichtigen. Deze hal dient thans als thuishaven voor het vervoerbedrijf Herik Rail. Wat er in de toekomst met het uitgestrekte gebied gaat gebeuren is nog onbekend, maar plannen zijn er genoeg. Een aantal van de plannen wordt geëxposeerd. Verder zijn er vele foto’s te bezichtigen over de geschiedenis van dit inmiddels wel zeer beroemde Amersfoortse bedrijf.

Aandacht voor mobiel erfgoed o.a. rit met stoomtrein en bezoek aan Huis Heiligenberg te Leusden Onlangs heeft de Werkgroep Wagenwerkplaats bij de gemeente een Burgerinitiatief gepresenteerd. Een onderdeel daarvan is het plan om hier een Museumwerkplaats voor mobiel erfgoed te vestigen. Om dit te kunnen realiseren moet er nog veel werk verzet worden. Verschillende organisaties die zich bezig houden met mobiel erfgoed zullen zich daarom vandaag in Amersfoort presenteren. Vlak bij de Wagenloods staat een trein uit 1954 opgesteld: ‘de Hondekop’.

foto: Ruud van Schaik

Open-Boerderijen Op de Open Monumentendag zijn, naast het thema religieus erfgoed, ook drie boerderijen te bezichten. Boerderij Coelhorsterweg 6 is op dit moment in restauratie, met het ingrijpend herstel van Bosserdijk aan de Zevenhuizerstraat 56 in Hoogland wordt in september begonnen. De 17de -eeuwse Boerderij De Geer in Kattenbroek verkeert na een brand in een erbarmelijke staat. Op dit moment wordt onderzocht of ook deze boerderij weer hersteld kan worden. Ondanks de slechte conditie van dit pand bent u ook hier van harte welkom. Boerderij Coelhorsterweg 6, Hoogland-West Boerderij Bosserdijk, Zevenhuizerstraat 56, Hoogland en Boerderij De Geer, De Stelp 37, Kattenbroek Zie voor meer informatie pag. 27.

De Hondekop (1960) op Station Amersfoort

Station NCM, Smallepad 13-15

De Nefkens Museumbus staat klaar voor vertrek. Een wel zeer oude Londense Dubbeldekker is bespannen met paarden en maakt een ritje door het Soesterkwartier.

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

Extra activiteiten op ZATERDAG 11 SEPTEMBER 2005, 10 – 16 uur De wagenloods is het vertrekpunt voor een aantal excursies. Zo kan men van daar per koets ter kerkevaart gaan naar de kerken in het Soesterkwartier of met de Nefkensbus via het Station aan het Smallepad en de Kersenbaan naar Leusden rijden alwaar gelegenheid is om een bezoek te brengen aan de Heiligenberg. Tijdens de wandeling op het terrein van de buitenplaats kunt u kennismaken met levende historie. In het koetshuis zijn tentoonstellingen over religie, de duiventoren, de tuinen en de geschiedenis van de Heiligenberg.

De VVV-Amersfoort kan u tijdens de open monumentendag hierover informeren. Informatiemarkt Ter gelegenheid van Open Monumentendag wordt nabij de Wagenloods een veelzijdige markt gehouden waar organisaties en personen die zich bezig houden met spoormonumenten, erfgoed, vervoer, techniek en burgerinitiatieven zich zullen presenteren. Voor speciaal vervoer wordt op deze dag ook de nieuwe minibus van de Eemlijn ingezet. Een uitgebreid overzicht van het programma met de vertrektijden voor de excursies is verkrijgbaar bij de VVV en in de Wagenloods. Zie ook www.siesta-amersfoort.nl De wagenloods is het beste te bereiken via de Mondriaanlaan. Volg de wegwijzers. Alle excursies zijn gratis en worden u aangeboden door de Stichting Industrieel Erfgoed Amersfoort (Siesta), met dank aan de Stichting Eemlijn, De Amersfoortse Verzekeringen en Pon Automobielen.

Een overzicht van het programma en de diverse vertrektijden is verkrijgbaar bij de VVV en in de Wagenloods. De Wagenloods is het beste te bereiken via de Mondriaanlaan. Volg de wegwijzers. Fotoexpositie Soesterkwartier (onder voorbehoud) De werkgroep ‘Foto en Route’ van het Soesterkwartier ontving van de Emmaüskerk het verzoek om ter gelegenheid van de openstelling van deze kerk op de Open Monumentendag een fototentoonstelling over het Soesterkwartier in te richten. De werkgroep heeft enthousiast op deze uitnodiging gereageerd. Bij het ter perse gaan van dit nummer, werd nog onderzocht of deze expositie ook over andere locaties in het Soesterkwartier kan worden verdeeld.

MUZIEKPROGRAMMA: Zie pag. 8 en 9 Uitgebreid muziekprogramma Op veel plaatsen is ook dit jaar weer muziek in de monumenten te beluisteren; met name koormuziek, soms in combinatie met de in

Amersfoort Mannenkoor voor de Koppelpoort

de kerk aanwezige orgels. De organisatie hiervan is verzorgd door Jos Heukelom van het bureau Kunsteducatie. Op pag. 8-9 treft u het muziekprogramma aan, zoals dat bij het ter perse gaan bekend was. Tijdens de Open Monumentendag worden aanvullingen c.q. wijzigingen per affiche kenbaar gemaakt. Keistadfeesten In het weekend van 9, 10 en 11 september vinden in Amersfoort ook de Keistadfeesten plaats. Voor meer informatie kunt u de website raadplegen: www.keistadfeesten.nl

LOGEMENT

de GAAPER´´´ SLAPENINLOGEMENTDEGAAPER,

SLEEPING IN LOGEMENT DE

HETOUDSTESTENENWOONHUIS

GAAPER, THE OLDEST HOUSE OF

VAN AMERSFOORT

AMERSFOORT

Hotel de Gaaper is sinds 2003 gevestigd in de voormalige stadsapotheek aan het marktplein, Hof 39, midden in het centrum. Dit fraaie rijksmonument heeft 18 kamers en biedt onderdak aan maximaal 30 gasten. Er zijn één-, twee- of driepersoonskamers. Het comfort is goed en modern, boxspring bedden, badkamer met toilet, ligbad of douche, tv, minibar, telefoon, ADSL, bureau met stoel. De kamers geven uitzicht op de Langestraat (winkelstraat) of de Hof. In alle kamers geldt een rookverbod. Er is geen lift in het pand aanwezig. Er heerst een vriendelijke en informele sfeer. In de zomermaanden heeft de Gaaper een ruim terras tot zonsondergang.

Hotel the Gaaper is housed in a former pharmacy on the larg- Primeurs est square, de Hof, in the heartOpen of the center. At this market-square (Friday & Saturday) there are a large number of restaurants, pubs, shops and old houses. The restoration of this building was based on historical records and many of the original architectural details have been retained. The hotel offers a variety of rooms (singles doubles and triples). All rooms have a workstation and data entry port and are non-smoking. There is no elevaReserveren (Reservations): tor. The rooms offer views of the Monumentendag 2005 ! de Gaaper Logement Langestraat, the main shopping Hof 39, 3811 CK street, or the Hof. During summer Ag nova in Sint Amersfoort guests can enjoy the terrace till Architectenbureau suntel: (+31) 033-4531795 down. fax: (+31) 033-4531796 info: www.degaaper.nl Prices, photos, reservation? Visit our website: www.degaaper.nl e-mail: [email protected]

Voor prijzen, arrangementen, foto’s, reserveren? Bezoek de website: www.degaaper.nl

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

| Tekst en organisatie Jos Heukelom, medewerkster Bureau Kunsteducatie Amersfoort

Traditiegetrouw openen de Amersfoortse amateurkunstverenigingen het nieuwe seizoen met een openbare presentatie de “Dag van de Amateurkunst”. Deze dag wordt in samenwerking met het comité van de “Open Monumentendag” georganiseerd. Op zaterdag 10 september is het woord aan de amateurs. In diverse panden die voor de “Open Monumentendag” zijn opengesteld worden kleine optredens verzorgd. Amersfoort is een actieve stad op amateurkunstgebied en herbergt ruim 60 koren, 14 korpsen, 5 orkesten, 5 volksdansverenigingen, 20 toneelverenigingen, 3 fotoclubs en 1 literaire club binnen haar stadsmuren. De dag van de amateurs biedt dit jaar ruimte aan de koren, korpsen, muziekverenigingen, dans, fotoclubs en toneel om zich te presenteren. In een optreden van ca. 25 minuten geven zij een impressie van hun nieuwe programma. Het publiek krijgt uitgebreid de gelegenheid om met de diverse groepen kennis te maken en kan zich laten informeren over de diverse mogelijkheden die er in Amersfoort zijn om zich bij een vereniging aan te sluiten. Daarnaast biedt het programma alle ruimte aan de bezoekers van

de “Open Monumentendag” om de panden te bezichtigen. Zesentwintig koren presenteren zich met een middagvullend programma in twee kerken die zich aan ’t Zand bevinden: de St. Franciscus Xaveriuskerk en de St. Aegtenkapel. Tussen 11.30 en 17.30 brengen zij een afwisselend programma. De diverse koren brengen religieuze en wereldlijke liederen, film-, musical- en popmuziek, en staan zo samen garant voor een gevarieerde en verrassende dag. De foyer van de St. Aegtenkapel is ingeruimd als informatieruimte. Diverse koren geven hier uitleg over het reilen en zeilen van hun koor, maar ook andere verenigingen hebben informatiemateriaal neergelegd. Het publiek kan zich laten informeren over de diverse mogelijkheden. Video’s van diverse optredens zijn aanwezig. In de foyer hangen tien prachtige

foto’s die door leden van de fotoclub Eemland zijn gemaakt. Bij de stand van de fotoclub is het mogelijk om foto’s te kopen. De Amersfoortse muziekkorpsen formeren zich in de muziektent op de Groenmarkt. Tussen 14.00 en 16.00 uur treden muziekgezelschap CODA Amersfoort, Muziek- en Showband Oranje en Muziekvereniging Ancora Musica afzonderlijk op en sluiten af met een gezamenlijke finale. Ook andere korpsen en orkesten zijn tijdens de Keistadfeesten te beluisteren. In het sfeervolle pand Nieuwstraat 17 zal de toneelvereniging Tejaterthuis vier maal gelegenheid bieden om een korte voorstelling bij te wonen. Tijdens deze voorstelling wordt het publiek verzocht om niet in- en uit te lopen. Toneelvereniging Thalia is te zien in de Observant en de St. Rochuskapel. Het spraakmakende koor Voice Box treedt driemaal buiten op: 11.30 bij de ingang van de Flint, 11.50 op de Korte Gracht (visafslag) en 12.10 op het Jorisplein. Dansvereniging Terpsichoré treedt om 14.00-14.30 uur op voor Galerie de Hof op het plein de Hof.

Orkestvereniging Amersfoort in St. Franciscus Xaverius

On-Y-Chante in St. Franciscus Xaverius

8

Sjofar vóór de St. Aegtenkapel

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

Sint Joriskamerkoor in de Sint Joriskerk

Tangogroep Cheek2Cheek St. Rochuskapel, Armen de Poth, Pothstraat 13.00 – 13.30 uur VGA Swing Close 13.30 – 13.55 uur Kamerkoor Chantatouille 13.55 – 14.20 uur Vocal Group Akkoord 14.30 – 14.55 uur Balkankoor “Horus” 15.00 – 15.25 uur Collegium Vocale Constantinianum 15.30 – 15.50 uur Toneelvereniging Thalia

Oud Katholieke St. Georgiuskerk, ’t Zand 13 12.00 – 13.00 uur Lezing dr. Fred van Kan “De functie van monumenten door de eeuwen heen” 13.55 – 14.20 uur ..., voorheen Draadloos 15.05 – 15.30 uur Byzantijns Vocaal Ensemble 16.00 – 17.00 uur Vesperdienst: Pastor Rudolf Scheltinga, lector Christien den Draak en St. Joris Kamerkoor

St. Franciscus Xaveriuskerk, ’t Zand 29 12.00 – 12.25 uur groep Eemgaarde 12.25 – 12.50 uur Chr. Gem. Koor Voice of Hope 12.50 – 13.15 uur Dwarsfluitgroep Syrinx 13.15 – 13.40 uur Gereformeerd Kamerkoor Amersfoort 13.40 – 14.05 uur Amersfoorts Mannenkoor 14.05 – 14.30 uur On-Y-Chante 14.30 – 14.55 uur Tourdion 14.55 – 15.20 uur St. Joris Kamerkoor 15.20 – 15.45 uur Allégresse 15.45 – 16.10 uur Oecumenisch koor Spirit 16.10 – 16.35 uur Cantiamo 16.35 – 17.00 uur Amstel Consort 17.00 – 17.25 uur Orkestvereniging Amersfoort presentatrice: Marlijn Dingshoff St. Aegtenkapel, ’t Zand 37 11.30 – 11.55 uur Popstones 11.55 – 12.20 uur Balkankoor “Horus”

St. Aegtenkapel, ’t Zand 37 12.20 – 12.45 uur Sjofar 12.45 – 13.10 uur Vocaal Ensemble Sequens 13.10 – 13.35 uur ..., voorheen Draadloos 13.35 – 14.00 uur Het Hallenhuiskoor 14.00 – 14.25 uur Kamerkoor Primula 14.25 – 14.50 uur VGA Swing Close 14.50 – 15.15 uur Chantatouille 15.15 – 15.40 uur Vocalgroup Akkoord 15.40 – 16.05 uur Amersfoorts Kamerkoor 16.05 – 16.30 uur Amersfoortse Muziektheatergroep Totaal 16.30 – 16.55 uur Dennis Claasen en Marlies Prenger 16.55 – 17.20 uur Klein Amersfoorts Koor presentator: Guido de Wijs Museum Flehite, Buiningzaal, Westsingel 50 14.30 – 14.45 uur Cheek2Cheek (tangodans) 15.30 – 16.00 uur Klein Amersfoorts Koor

De Observant, Stadhuisplein 1, binnenplaats 13.00 – 13.30 uur Popstones 13.30 – 13.55 uur Vocaal Ensemble Sequens 14.00 – 14.15 uur Tangogroep Cheek2Cheek (café) 14.30 – 14.55 uur Toneelvereniging Thalia 14.55 – 15.20 uur Kamerkoor Primula

Pand Hof 12, voor op straat 14.00 – 14.30 uur Volksdansvereniging Terpsichoré

Muziektent Groenmarkt 14.00 – 16.00 uur optreden van de muziekverenigingen Oranje, CODA en Ancora Musica afzonderlijk en afgesloten met een gezamenlijke finale

Koor Alégresse Evangelisch Lutherse Kerk, Langestraat 61 11.30 – 11.55 blokfluitgroep Regentesse 12.30 – 13.00 Klein Soester Koor

Tejaterthuis, Nieuwstraat 17 Het succesvolle theatertje van Amersfoort “Tejaterthuis” opent haar deuren voor het publiek om gratis een voorstelling bij te wonen. Tussen de schuifdeuren wordt 4 maal een korte voorstelling gegeven: 13.30 – 14.00 uur . 14.30 – 15.00 uur 15.30 – 16.00 uur . 16.30 – 17.00 uur Kapel Zusterhuis Onze Lieve Vrouwe Ter Eem, Zuidsingel 40 11.30 – 12.00 uur Zangeres Aleid Pluvier met pianobegeleiding 14.00 – 14.25 uur Dennis Claasen en Marlies Prenger op fagot en piano 14.25 – 14.50 uur Amersfoorts Mannenkoor 15.10 – 15.35 uur Hallenhuiskoor

Voor de argeloze voorbijganger die zich in het kader van de Open Monumentendag en de Keistadfeesten naar Amersfoort heeft begeven moet het een aangename verrassing zijn om zoveel bedrijvigheid bij de monumenten aan te treffen. De monumenten kunnen rustig bezichtigd worden en de mooie muziek die in verschillende panden te beluisteren valt zorgt voor een sfeervolle combinatie. Amersfoort een stad vol monumenten, maar ook vol mensen die amateurkunst beoefenen. 9

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

De Reformatie in Amersfoort | Tekst: Dirk Steenbeek, adjunct-gemeentearchivaris

De zestiende eeuw wordt met name gekenmerkt door een omslag op religieus gebied, de Reformatie. Eeuwenlang werden het kerkelijk en maatschappelijk leven beheerst door de katholieke kerk met haar plechtigheden, processies, reliekenverering en daarmee verband houdende bedevaarten (zie kadertekst), maar in deze eeuw manifesteerde zich een vloedgolf van dissidente meningen die aanvankelijk met de verzamelnaam ‘lutherije’ werden aangeduid. Door overheid en kerk werden deze dissidente meningen fel bestreden. Met telkens nieuwe plakkaten probeerde Karel V de ketterij uit te roeien, maar zonder resultaat. Filips II, die in 1555 zijn vader opvolgde, zette zo mogelijk nog fanatieker de repressiepolitiek voort. Tegelijkertijd werd door de kerk een kerkelijke rechtbank opgericht, de inquisitie, die tot taak had ketters te vervolgen en te veroordelen. Alle genomen maatregelen ten spijt werd de onvrede, waaraan naast religieuze ook politieke en sociale motieven ten grondslag lagen, steeds breder gedragen. Uiteindelijk mondde dit in de Nederlanden uit in een opstand tegen landsheerlijk gezag, de Tachtigjarige Oorlog.

Ontwerptekening uit 1553 van een gebrandschilderd raam in de Sint-Joriskerk, boven de toenmalige ingang in de Windsteeg, met akte van aanbesteding van het maken van het raamwerk. Mogelijk is dit een van de ramen die tijdens de beeldenstorm werden kapotgeslagen.

10

Aan Amersfoort ging de reformatie in eerste instantie vrijwel onopgemerkt voorbij. Tot 1579 was de stad een overtuigd katholiek centrum van Mariaverering zonder noemenswaardige protestantse activiteit. Wel was in de zomer van 1572 de Sint Joriskerk na een beeldenstorm tijdelijk door de calvinisten in gebruik genomen, maar dat gebeurde onder druk van een kortstondige geuzenbezetting. Na het vertrek van de geuzen in november van dat jaar, waren de katholieken weer heer en meester in de stad en kon de schade aan het interieur van de Sint-Joriskerk opgenomen worden. Die schade bleek groot; beelden waren kapot geslagen, altaren vernield en ontwijd, glas-in-loodramen verbrijzeld en kroonluchters en kerkelijke gewaden gestolen. Het herstel werd voortvarend ter hand genomen, maar onherstelbaar was de diep betreurde verdwijning van de belangrijkste in de Sint Joriskerk bewaarde reliek; een doorn of tak uit de doornenkroon van Christus, waarmee aan een

van de belangrijkste Amersfoortse katholieke feestdagen een abrupt einde kwam. Ondanks de bloeiende Mariadevotie (vanaf 1444) staken ook in Amersfoort in de loop van de zestiende eeuw dissidente meningen de kop op. In 1529 werden de broeders van het Sint-Jansklooster op beschuldiging van ketterij uit dit klooster en de stad verdreven. Datzelfde lot, verbanning uit de stad, was in 1532 de van lutherije verdachte burgers Loich Ceelen en Steven van Bloemendal beschoren. In 1534 werden door het Amersfoortse stadsbestuur scherpe maatregelen tegen de ketterij uitgevaardigd. In het jaarlijks afgekondigde vrijgeleide voor de (vrouwe)vaart werd dat jaar specifiek verboden om huisvesting te bieden aan lutheranen, dopersen en Münstergangers. Militante wederdopers hadden eerder dat jaar in de stad Münster het Koninkrijk Gods uitgeroepen. Tot de verovering in juni 1535 regeerde de uit Leiden afkomstige Jan Breukelsz als ‘koning van Sion’ in dit Nieuwe Jeruzalem, waarna hij en andere leiders op gruwelijke wijze werden terechtgesteld. Tegelijkertijd werd een bezetting van het Amsterdamse stadhuis, eveneens door wederdopers, op bloedige wijze beëindigd. In de zomer van het jaar 1539 werd in Amersfoort een proces gevoerd dat de gemoederen danig beziggehouden moet hebben. Een priester genaamd Claes Petersz. zou zich laatdunkend hebben uitgelaten over de twee onderwerpen van speciale plaatselijke verering: het Allerheiligst Sacrament en de verering van Onze Lieve Vrouw. Het Heilig Sacrament zou niet meer zijn dan een stuk brood en het vereerde beeldje van Onze Lieve Vrouw werd door hem vergeleken met een lege zak. Op 7 juli van dat jaar deed de raad van de stad uitspraak (voor letterlijke tekst en vertaling zie onderstaande kadertekst). Hoewel zijn uitlatingen zeer ernstig waren besloot de raad ‘die justicie mit bermherticheijt te laten geschijen’ en verbande Claes Petersz. voor drie jaar uit de stad. Hij mocht na zijn verbanning slechts terugkeren wanneer hij op bedevaart was geweest naar Onze Lieve Vrouwe van Eenzeell. Waarschijnlijk gaat het hier om Einsiedeln in Zwitserland; sinds de middeleeuwen een van de belangrijkste Europese bedevaartplaatsen. Strafbedevaarten werden wel vaker opgelegd. Het was niet ongebruikelijk dat een dergelijke straf afgekocht kon worden, maar bij deze uitspraak staat uitdrukkelijk vermeld dat hij in persoon op bedevaart moest gaan. Als bewijs moest hij een door het stadsbestuur van die plaats gezegelde verklaring van zijn bedevaart mee naar Amersfoort terugbrengen. Niet bekend is of Claes Petersz. daadwerkelijk op bedevaart is gegaan en of hij zich nadien met het verlangde schriftelijk bewijs bij het stadsbestuur heeft gemeld. Letterlijke weergave uitspraak Claes Petersz Alsoe den Raidt in der tijt ter wairheet verstaen heeft ende kentlick gemaict is dat Claes Petersz opt weerde Heijlige Sacrament qualicken ende oneerlicken gesproken heeft, seggende tselfde anders nijt te wesen dan broot, twelck dat alder costelicksten ende weerdichste goet is dat Godt

Beeld van een liggende Christus, gevonden in 1962 tijdens de restauratie van de Sint-Joriskerk. Dit ca. 1.85 m. lange beeld werd aangetroffen in een dichtgemetselde nis in de noordermuur van de kerk. Het dichtmetselen heeft waarschijnlijk plaatsgevonden na de beeldenstormen in 15791580. Bovenop het beeld bevond zich een groot aantal beeldhouwfragmenten uit de 15e-16e eeuw, waarschijnlijk afkomstig van de tijdens de beeldenstorm vernielde altaren. Het uit ca. 1520 daterende beeld is wellicht bedoeld geweest als “Heilig Graf” met een kapelletje eromheen. Dit stond dan in verband met het kerkhof dat destijds op de Groenmarkt lag.

PLECHTIGHEDEN EN RELIEKENVERERING 1340

Verering van het Allerheiligst Sacrament Een van de oudste, bekende vereringen in Amersfoort was de bijzondere verering van het Allerheiligst Sacrament, de hostie. In de nacht van Witte Donderdag op Goede Vrijdag van het jaar 1340 werd de stad door een hevige stadsbrand voor het grootste deel in de as gelegd. De geconsacreerde hostie, bestemd voor de ochtendplechtigheden op Goede Vrijdag, werd door een Amersfoortse burger op het nippertje uit de vlammen gered. Dit sacramentswonder werd sindsdien jaarlijks op de zondag na Pasen herdacht in een grote processie die rond de singels in de binnenstad leidde. Tevens werd een sacramentsbroederschap van leken opgericht die zorgde voor de algemene verspreiding en vrome bekendheid van de Amersfoortse sacramentsdevotie onder alle gelovigen van het bisdom Utrecht. De viering trok eind veertiende en begin vijftiende eeuw steeds meer mensen van overal uit het bisdom. Geleidelijk aan is deze sacramentsverering echter gereduceerd tot een stedelijke aangelegenheid, die uiteindelijk volledig werd overvleugeld door de beroemde Maria-verering na 1444.

1382

Verering van de doorntak De belangrijkste in de Sint-Joriskerk bewaarde reliek was een doorn of tak uit de doornenkroon van Christus. Zeker al sinds 1382 was deze reliek onderwerp van speciale verering zoals blijkt uit een in dat jaar door het stadsbestuur genomen besluit om de doorntak tweemaal per jaar in het openbaar te tonen, namelijk op de vrijdag na het feest van de Kruisvinding (op 3 mei) en op de vrijdag na het feest van de Kruisverheffing (14 september).

1444

Mariaverering Middelpunt in de Maria-verering was niet de Sint Joriskerk, de hoofdkerk van de stad, maar de Onze-LieveVrouwekerk. Deze devotie was in eerste instantie waarschijnlijk van niet meer dan plaatselijke betekenis, maar dat veranderde met de vondst van een miraculeus Mariabeeldje. Kort voor Kerstmis in het jaar 1444 werd door een Amersfoorts dienstmeisje een Mariabeeldje gevonden bij de stadspoort aan het einde van de Kamp. Dit beeldje was daar in het water gegooid door Geertgen Arendsdochter uit Nijkerk, die naar Amersfoort was gekomen om zuster te worden in het Agnietenconvent. Zij had het beeldje weggedaan omdat zij bang was dat de zusters haar zouden uitlachen, want het beeldje was maar `kleyn en simpel’. Al direct nadat het beeldje was gevonden, deden zich wonderen voor in het huis van de priester Jan van Schoenhoven, die zich over het beeldje had ontfermd. Hij was lid van de Onze-Lieve-Vrouwebroederschap, die haar samenkomsten hield in de Onze-Lieve-Vrouwekerk. Die kerk was al tientallen jaren centrum van de Amersfoortse Mariaverering. Het is dan ook goed te begrijpen dat de priester op Tweede Kerstdag 1444 het Mariabeeldje naar de Lieve-Vrouwekerk bracht, zodat het door de broederschap en anderen vereerd kon worden. Ook daar deden zich nu wonderen voor en de Mariadevotie kreeg dankzij het beeldje een enorme impuls. Het waren voortaan niet alleen Amersfoorters die hier Maria kwamen vereren, maar mensen van heinde en ver en de stad ontwikkelde zich snel tot één van de belangrijkste bedevaartsoorden in de noordelijke Nederlanden. Jaarlijks hoogtepunt van de Mariadevotie was de ‘Vrouwevaart’, een processie waarin het beeldje werd meegedragen. Deze Vrouwevaart, waaraan tevens een meerdaagse jaarmarkt en een kermis verbonden waren, vond plaats op de zondag voor Pinksteren. Voor de stad was deze ontwikkeling letterlijk een geschenk uit de hemel. Niet alleen verhoogde het beeldje het prestige van de stad, de toeloop van de vele pelgrims, aan wie door de stad een vrijgeleide werd verzekerd, had voor de stad ook grote economische betekenis. Uit de opbrengst van de overvloedige offergaven van de pelgrims werd tussen 1450 en 1500 de Onze-Lieve-Vrouwetoren gebouwd en werd de naastgelegen Onze-Lieve-Vrouwekerk aanzienlijk vergroot.

>> lees verder op pagina 12

11

AMERSFOORT MAGAZINE

den crijsten menschen all hijer opden eerden after gelaten heeft tot sijnre ewige memorien ende dat een spijse onser sijelen. Ende Claes voirseijt oick soe well een priester is als andere priesters. Ende oick mede scandelick ende oneerlicken op onser Lijver Vrouw gesproken ende aldair Claes voirseijt seer omme versprocken woirde ende word geseit dat onser Lijver Vrouw alder eeren weerdt is, dair op Claes geseit heeft ‘een sack voll gouts is seer schoen om ansijen, uutgeschut wesende ist een sack als anderen sacken’ twelck tot groote scande ende confuijs is den crijsten gelove dair Claes voirseijt well grotelick omme behoirt gecorrigeert ende gestraft te worden tot exempel van een ander. Mee den raidt geneijgt wesende die justicie mit bermherticheijt te laten geschijen om sijnre goeden vrienden will, zoe is den raidt eendrachtelick overcomen ende geaccordeert uut gratien als boven, dat Claes Petersz voirseijt bij sonnenschijn uut onse stadt ende stadt vredecrussen gaen wesen ende blijven sall drie jair lang ende nijet weder inne te comen hij en heeft eerst geweest selfs in parsoen ende versoecken mit ootmoet onser Lijver Vrouw te Eenzeell ende brengen van der stadt aldair een seker schijn besegelt mitter stadt zegell aldair dat hij selfs in persoen aldair geweest heeft ende sijn bedevairt gedaen opt verboren sijn lijff. Vertaling Het stadsbestuur heeft vernomen dat Claes Peterszoon ten aanzien van het Heilig Sacrament lasterlijk heeft opgemerkt dat dit niets anders is dan brood, terwijl dit het kostbaarste en meest waardevolle is dat God aan de christenen op deze aarde heeft achtergelaten tot eeuwige herinnering aan Hem en tot voedsel voor onze zielen. En dat terwijl eerdergenoemde Claes een priester is. En (omdat) hij op de overtuiging dat Onze Lieve Vrouwe het kostbaarste bezit op aarde is, lasterlijk heeft beweerd ‘dat een zak vol goud er prachtig uitziet, maar dat leeggeschud, diezelfde zak er niet anders uitziet dan andere zakken’, dit tot schande en verwarring van de gelovigen en waarvoor Claes streng gestraft moet worden tot voorbeeld van anderen. Maar omdat de raad op voorspraak van zijn vrienden barmhartigheid wil tonen, heeft zij unaniem besloten om Claes Petersz. voorgenoemd bij zonsopkomst voor drie jaar uit de stad te verbannen en niet terug te laten keren voordat hij persoonlijk op bedevaart is geweest naar Onze Lieve Vrouwe te Eenzeell en daarvan een schriftelijk bewijs mee heeft teruggenomen, afgegeven en bezegeld door het stadsbestuur aldaar, op straffe van terechtstelling.

Slechter verging het Vincent van der Houve, schout van Amersfoort van 1552 tot 1568. Hij werd benoemd op een moment dat er in Amersfoort een kleine teruggetrokken mennistengemeente ontstond die voornamelijk bestond uit ambachtslieden. Bij zijn benoeming zal hij ongetwijfeld de opdracht hebben meegekregen om streng toe te zien op de naleving van de keizerlijke ketterplakkaten die in toenemende mate van hogerhand werden doorgedreven. Van der Houve bleek echter geen roomse scherpslijper te zijn die zich vol ijver stortte op de vervolging van ketters. Integendeel. Hij spreidde hierin een moeilijk verklaarbare laksheid ten toon die in 1559 heel duidelijk tot uitdrukking kwam. Op 3 april van dat jaar hoorde hij de bekentenis 12

RELIGIE

aan van een zekere Helmich Jan Aertsz. die niet alleen vergaderingen van wederdopers had bijgewoond maar ook opbiechtte herdoopt te zijn. Hoewel Helmich de namen noemde van de daarbij aanwezige personen, ondernam Van der Houve niet onmiddellijk actie, waarmee hij de wederdopers de gelegenheid gaf de stad te ontvluchten. Drie jaar later, in 1562, duiken de eerste beschuldigingen wegens ketterij tegen de schout zelf op. Zeer ernstig is de afgelegde getuigenverklaring dat hij in zijn huis Dorrestein het bestaan van God en een leven na de dood ontkend zou hebben. Na een moeizaam begin werd een proces tegen de schout begin 1568 krachtig ter hand genomen. Waarschijnlijk hing dit samen met de komst van Alva in de Nederlanden en instelling van de Raad van Beroerten in 1567. Ondanks de beschuldiging van ketterij en Godloochening leggen in hetzelfde proces verschillende getuigen verklaringen af ten gunste van de schout. Hij zou wel ijverig de van ‘heresie’ verdachte personen vervolgd en gearresteerd hebben. Bovendien stemmen alle getuigenverklaringen op één punt met elkaar overeen, namelijk dat van de religie. Zowel zijn mede- als tegenstanders schilderen hem af als een voorbeeldig katholiek die alle kerkelijke riten en gebruiken nauwkeurig in acht neemt, blootshoofds meeloopt in processies en regelmatig met zijn zoontjes in de kerk zit. Desondanks werd hij uiteindelijk door de Raad van Beroerten ter dood veroordeeld vanwege ambtsmisdrijven, afpersing, knevelarij en doodslag, maar ook en vooral vanwege de beschuldiging van goddeloosheid. Op 25 augustus 1569 werd hij in Utrecht terechtgesteld. In 1577 had de stad Utrecht zich bij de opstand aangesloten. Amersfoort bleef zich echter koppig verzetten tegen aansluiting bij de Unie van Utrecht. Niet alle Amersfoortse inwoners waren daar overigens gelukkig mee. Zo vertelde begin december 1578 een niet met name bekende Amersfoortse stoeldraaier aan twee inwoonsters van Utrecht dat hij van plan was om met de schutterij in Amersfoort te gaan beeldstormen. Volgens een hiervan opgemaakte beëdigde verklaring zou het hem niet zozeer te doen zijn om de beelden, als wel om de inkomsten van het Onze-Lievevrouwebeeldje en de inkomsten van de St. Barbarabroederschap, een stichting in de Onze-Lieve-Vrouwekerk. Maar zo ver was het nog niet. Een reformatorische predikant die van een Amersfoortse burger het verzoek had gekregen om op Kerstmis te preken werd rond de kerstdagen van dat jaar nog door het katholieke stadsbestuur de stad uitgezet. Enkele maanden later moest Amersfoort buigen voor militaire druk en werd de stad gedwongen de zijde van de opstand en het calvinisme te kiezen. Na een kort beleg door Jan van Nassau, een broer van Willem van Oranje, werd op 10 maart 1579 met het katholieke stadsbestuur een religievrede overeengekomen waarbij de OnzeLievevrouwekerk, na een beeldenstorm op 12 maart, en de kapel van het Observantenklooster voor de gereformeerde eredienst werden bestemd. De Sint-Joriskerk, de hoofdkerk van de stad, bleef in gebruik bij de katholieken. De uitoefening van beide godsdiensten zou

in principe gelijkelijk vrij zijn. Doel van de religievrede was om onrust en bloedvergieten te vermijden door te bemiddelen tussen de katholieken en de protestanten. In het verlengde hiervan werd door het nieuwe gematigde stadsbestuur, dat op 14 maart door Jan van Nassau was benoemd, aan de sociale instellingen van de stad opdracht gegeven om in hun liefdadigheid geen onderscheid te maken tussen de aanhangers van beide religies of kerkgang te verbieden. Maar nauwelijks een maand later was het met de religievrede gedaan. Groeiende spanning tussen katholieken en protestanten over het bezit van de Sint-Joriskerk (mede door de scherpe prediking van de invloedrijke katholieke geestelijke Jacob van Hees in diezelfde Sint-Joriskerk) en een nieuwe beeldenstorm (op 21 of 22 april 1579) dwongen het stadsbestuur tot ingrijpen. De katholieken werd het gebruik van de SintJoriskerk ontzegd, overigens zonder dat hen de openbare godsdienstoefening werd verboden. In de niet gebruikte Sint-Joriskerk vond op de avond van 9 juni 1579 een nieuwe beeldenstorm plaats. Om verdere vernielingen en de daarmee gepaard gaande onrusten te voorkomen gaf het stadsbestuur opdracht aan de kerkmeesters om de resterende beelden en altaren in de kerk af te breken. Een opdracht die op 18 september nog eens werd herhaald. En nog steeds was het niet rustig in de stad. Op 8 maart 1580 vond opnieuw een beeldenstorm plaats, in het bijzonder in het Sint-Aagtenklooster. Deze ongeregeldheden volgden op het bekend worden van het verraad van Rennenberg, de stadhouder van de noord-oostelijke Nederlandse gewesten, die begin maart 1580 overliep naar de zijde van Philips II en diens legeraanvoerder Parma. Hij handhaafde van toen af de Roomse religie als enige godsdienst in Groningen en Ommelanden. Om verdere onrust te voorkomen nam het stadsbestuur op 18 maart 1580 het besluit dat de Roomse religie, zolang er onrust zou zijn, stopgezet moest worden. De Sint-Joriskerk werd nu in gebruik genomen door de protestanten en de eredienst die op zondag 27 maart 1580 in die kerk werd geleid markeerde niet alleen het einde van een roerige periode van geuzenbezetting, beeldenstormen en (kortstondige) religievrede, maar betekende bovendien de definitieve vestiging van de hervorming in Amersfoort. De gereformeerde gemeente groeide snel. Waarschijnlijk al vanaf de overgang van de stad heeft Amersfoort twee predikanten gehad en al in 1586 of 1587 kwam daar een derde predikant bij. Overigens is het niet zo, dat het katholieke leven zich na 1579 in het verborgene afspeelde en dat priesters zich schuil hielden. Weliswaar waren de uiterlijke tekenen van de katholieke eredienst niet toegestaan, maar als men zich beperkte tot huiskerken en zich onthield van politieke, de Republiek bedreigende activiteiten, werd de katholieken geen strobreed in de weg gelegd. Dat kon ook niet anders in een stad waar voor 1579 geen noemenswaardige protestantse activiteit was en waar naar schatting 40% van de bevolking katholiek is gebleven.

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

De Amersfoortse synagoge | Tekst en foto's: Cor van den Braber, restauratie-architect Het gebouw | In 1725 slaagde het bestuur van de Joodse Gemeente erin een stuk grond te verwerven dat in die tijd bekend stond als ‘Het Juffergat’. Het werd aangekocht van de gezusters Drakenburgh en bleek groot genoeg om er een echte synagoge, of Shul, op te bouwen. Tot dat tijdstip hielden de Joden, die vanaf 1655 ook in Amersfoort werden toegelaten, ‘sjoeldiensten’ bij mensen thuis. Enige tijd waren er diensten in de Bank van Lening van de bankiersfamilie Gomperts, toen gevestigd in de Krommestraat. De beschikbare ruimte op de plek van het Juffergat liet toe dat de plattegrond van de synagoge georiënteerd kon worden, op het zuidoosten en gericht naar Jeruzalem. Aangenomen mag worden dat met voortvarendheid de plannen tot stand kwamen. In 1726 werd de sjoel gebouwd en in februari 1727 kon zij in gebruik worden genomen. Van de waarschijnlijk sobere architectuur uit die beginperiode is weinig bekend. De gevels waren van de rood-paarse baksteen e ook nu nog het beeld bepaalt. De vensters hadden een rechthoekige vorm met veel kleine ruitjes. Aan de noordwestkant werd de ingang gesitueerd. Eigenlijk twee, want de eerste synagoge moet twee toegangen hebben gehad. Een hoofdingang voor de mannen en een tweede voor de vrouwen. Het oorspronkelijke interieur heeft het gangbare stramien vrijwel zeker nauwkeurig gevolgd. Tegenover de ingang stond de Heilige Arke, links en rechts geflankeerd door banken van het bestuur van de Kehilla. In het midden de bima met de lezenaar en daaromheen de stoelen voor de mannen. De vrouwen die, zoals gezegd, een eigen toegang

tot het gebouw hadden, konden vanaf een afgescheiden galerij de diensten volgen. In 1737 werd het complex uitgebreid met een mikwe. Dat is een huis voor de rituele baden. Benjamin Cohen kocht in 1780 het pand op de hoek van de Drieringensteeg en de Kortegracht. Later werd nog een woninkje aan de andere kant van de steeg verworven. Daarmee kwam het gehele gebied in het bezit van de Joodse Gemeente. Men had al spoedig te weinig ruimte. Al in 1734 werd de sjoel als te klein ervaren. Het zou desondanks tot 1842 duren dat met het vergroten van de synagoge ernst werd gemaakt. In een verzoek aan Gedeputeerde Staten van Utrecht in januari van dat jaar maakte het bestuur melding van een ‘indringende behoefte aan een nieuw gebouw of anders het onontkoombaar vergroten van de bestaande synagoge’. En dan moeste meteen de ‘hoogstnoodzakelijke reparatiën’ worden uitgevoerd. De brief illustreert verder het gebrek aan ruimte door melding te maken van het toegenomen aantal zielen. ‘Vooral op Sjabbat en de Feestdagen staan alle toegangen en doorgangen zó vol dat niet dan met moeite de plaatsen voor de Heilige Arke en de bima zijn te bereiken, waardoor de behoorlijke uitoefening van de godsdienstige en ceremoniële orde niet kan plaats vinden. Vaak leidt dit tot wanorde en onaangenaamheden’. (1842) Toen duidelijk werd dat de bijdrage van de overheid niet toereikend zou zijn om een geheel nieuwe synagoge te bouwen werd besloten het bestaande gebouw aan te passen en te vergroten. Als bouwmeester trad B.Ruitenberg op, stadsarchitect van Amersfoort. De plannen van het bestuur waren duidelijk. De synagoge van Kleef leek een goed voorbeeld te

zijn. Ruitenberg werd gevraagd of hij zich in die stad op de hoogte wilde stellen. In het bijzonder de uitbouw aan de zuidoostkant zou daar zeker van kunnen worden afgekeken. Een en ander leidde in 1842-1843 tot het verbouwen van de oude sjoel. Daarbij werd de ingang vernieuwd en het gebouw aan de kant van de Muurhuizen verlengd. Zover als maar mogelijk was, dat is duidelijk. Als men in de Muurhuizen gaat kijken, ziet men dat de achterzijde als het ware dóór de tuinmuren is heen geschoven. Ruitenberg was al eerder de vormgever van de nieuwe voorgevel van de Lutherse Kerk in de Langestraat. Zijn standpunt over deze soort gebouwen is dan inmiddels bekend: ‘een echte kerk dient ook echte kerkramen te hebben’. In zijn opvatting waren dat de spitsboogvensters uit de Middeleeuwen. De ramen van de synagoge behoorden eveneens te voldoen aan dit beeld. Vandaar de neogotische vormen, uiteraard vóór het ontstaan van dit begrip. In tien weken heeft men het werk geklaard. Geen geringe opgave wanneer men bedenkt dat ook de kap moest worden uitgebreid, dat het gebouw een nieuwe kroonlijst kreeg, het interieur werd gepleisterd, het meubilair opgeknapt, de Heilige Arke vernieuwd, de vrouwengalerij verbeterd en dat ook de houten vloer werd vervangen. Lange tijd heeft de synagoge aan haar doel beantwoord. Pas tegen de viering van het tweede eeuwfeest kwamen weer echt ingrijpende werkzaamheden in zicht. De buitenkant bleef in 1927 ongeveer zoals zij was. Het interieur was echter aan een verbetering toe. Hiertoe behoorden, als vaste onderdelen, het pleisteren en witten van het plafond en de wanden. Maar evenzeer waren de vensters weer aan de beurt. Deze werden voorzien van glas-inlood waarin gebrandschilderde Joodse symbolen waren opgenomen. De banken en de galerij

13

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

gehouden door de galerie op de hoek van de Drieringensteeg en de Kortegracht. In het vroegere badhuis wordt gewoond, evenals in het huisje van de sjammas, die de functie van koster vervulde. In een pandje aan het spitstoelopende uiteinde is een atelier ondergebracht.

Negenarmige kandelaar

werden zwart gelakt en voorzien van gouden biezen. Elektrische kronen in ‘Oudhollandsche’ stijl completeerden het beeld. Architect was Harry Elte, die gelijktijdig in Utrecht de synagoge aan de Springweg bouwde en later ook de synagoge aan het Jacob Obrechtplein te Amsterdam ontwierp. In de Tweede Wereldoorlog is veel verloren gegaan. Op 16 augustus 1942 kwamen de Amersfoortse Joden voor de laatste keer in de sjoel bij elkaar. Daarna is het gebouw tot in de zomer van 1943 gebruikt voor opslag van meubelen van de Joden die Amersfoort moesten verlaten. Een rapport, dat op 9 juli van dat jaar van de synagoge werd opgemaakt, laat evenwel zien dat op dat tijdstip de betimmeringen nog redelijk in tact waren. Van het glas-in-lood waren tien kleine ruitjes gebroken. De rest van het gebouw was, afgezien van de verwijderde banken, nog steeds zo goed als onbeschadigd. Foto’s van de periode daarna tonen een ander beeld, dat van plunderingen en trieste onttakeling. Met hulp van Canadese Joodse militairen en onder leiding van een eveneens Canadese legerrabbijn vond in september 1945, tijdens de viering van het Joodse Nieuwjaar, de heropening plaats. In 1949 werden het gebouw en het interieur gerestaureerd. Architect A.Oznowitz tekende daarvoor. Alleen de Heilige Arke, waarover straks meer, kon na weer in onderdelen bijeen te zijn gebracht en gerestaureerd, opnieuw worden geplaatst. Men was aangewezen op ander meubilair. Overigens werden de stoelen pas in 1981 vervangen. Tot dat tijdstip zat men op gewone keukenstoelen. In 1973 werd de kap ingrijpend hersteld en in 1981 was het monumentale front aan de Kortegracht met de hekpijlers en de smeedijzeren poorten aan restauratie toe. In 2005 volgde het pandje op de hoek van de Muurhuizen en de Kortegracht. De bijgebouwen van het vroegere Juffergat kregen in de loop van de tijd andere bestemmingen. De naam van het gebiedje wordt thans nog levend 14

Het interieur | Boven de toegangsdeur van de synagoge, in het Hebreeuws: Beth haknesset, wat ‘Huis van samenkomst’ betekent, is een tekst aangebracht. De vertaling luidt: “Want Mijn huis zal genoemd worden ‘Huis van het gebed voor alle volkeren”, een opschrift dat niet ongebruikelijk is op die plek. Na het portaal direct achter voordeur wordt een reeks opbergkasten aangetroffen. Deze dienen voor het bewaren van de voor de diensten onontbeerlijke gebedsmantels, ook voor het opbergen van de keppels (hoofddeksels), gebedenboeken en andere persoonlijke zaken. De trap aan de rechterkant biedt de mogelijkheid de damesgalerij te bereiken. De vrouwen kunnen, met de nog jonge kinderen, vanaf die plek de dienst volgen. Voor degenen die moeilijk de trap kunnen belopen zijn beneden stoelen neergezet. De galerij is door middel van een separatie, de megietse, gescheiden van de feitelijke sjoel. In de Amersfoortse synagoge bestaat deze uit een doorzichtig latwerk. Overigens, vanaf de leeftijd van omstreeks drie jaar zijn de kinderen niet meer aan hun plek bij hun moeder gebonden. Zij mogen zich vrij door de synagoge bewegen. Ook door de hoofdruimte, wat dikwijls een levendige sfeer tot gevolg heeft. In het midden van de synagoge bevindt zich de bima, een verhoging van waaraf de Torah, de vijf boeken van Mozes, wordt gelezen. Daarachter, aan de oostkant, staat de Heilige Arke waarin de Torah is opgeborgen. Daar links- en rechtsvoor staan de zetels van de rabbijn en het bestuur van de Joodse Gemeente. De stoelen links en rechts van het middenpad zijn bestemd voor de overige mannen. De synagoge heeft twaalf vensters, een getal dat is afgeleid van het aantal Joodse stammen. In de ramen, die afkomstig zijn van het atelier van Willem Bogtman uit Haarlem, zijn medaillons opgenomen. Deze emblemen hebben betrekking op bij uitstek Joodse begrippen. Zoals een altaar waarop de broden voor de Cohaniem, de priesters, zijn gelegd. Verder zijn palmtakken, wilgentakken, en mirre afgebeeld. Deze verwijzen naar het Loofhuttenfeest. De Heilige Arke die door de woestijn werd meegedragen is een andere voorstelling. Net zoals die van de stenen tafelen met de tien uitspraken, het rokende altaar van de Tempel, het jaarcijfer 5487, dat slaat op de ingebruikname van de synagoge in 1727, de menora, ofwel de zevenarmige kandelaar, de kan die wordt gebruikt om de handen van de priester (de Cohen) te begieten, de ramshoorn, ofwel de sjofar, waarop wordt geblazen om onder meer het nieuwe jaar aan te kondigen (zie afb. rechtsboven), de zegenende handen van de priester en de Davidsster. De drie kaarsen links van de Heilige Arke hebben geen bijzondere betekenis. De kandelaar met de negen armen daarentegen

Glas-in-loodraam met sjofar (ramshoorn)

wel (zie afb. linksboven). Die wordt ontstoken bij het Chanoekafeest dat in december wordt gevierd. Tijdens deze plechtigheid wordt het opnieuw inwijden van de tempel in Jeruzalem herdacht. Deze werd door de Maccabeeën op de Hellenisten veroverd. De hanglamp voor de Heilige Arke, die altijd behoort te branden, symboliseert het eeuwige licht. Zoals al gezegd werd, is De Heilige Arke het enig overgebleven onderdeel van het synagogemeubilair dat in 1843 in het gebouw werd geplaatst. Alle overige stukken zijn in de Tweede Wereldoorlog vernield en verloren gegaan. In die periode werd de synagoge als opslagplaats en dergelijke aan plaatselijke ondernemers in gebruik gegeven. De Heilige Arke kon na de bevrijding ternauwernood van de zaagbank worden gered. Dit belangwekkende onderdeel van de oude inventaris kon, nadat de beschadigingen waren hersteld, in de synagoge terugkeren. Door tussenkomst van een Amersfoortse predikant konden eveneens de geschonden, maar wel bewaarde gebedsrollen hun oorspronkelijke plaats weer innemen. Opschriften | Naast de Heilige Arke is een steen met een opschrift aangebracht ter herinnering aan de Amersfoortse Joden die in de Tweede Wereldoorlog werden vermoord. Het blauwe parochèt dat voor het Aron Hakodesj hangt, de Joodse naam voor de Heilige Arke, heeft als tekst: En mogen onze ogen het aanschouwen dat U in ontferming naar Tsion terugkeert. Geschonken door de leden van de Joodse gemeente Amersfoort ter gelegenheid van het 275-jarig jubileum 2002. De Hebreeuwse tekst op de lambrisering rechts voor de plaats waar de rabbijn zit, luidt: Doch hoor nu, Jacob, Mijn dienaar! Israël, die Ik heb uitverkoren! Zo zegt de Eeuwige, Die u gemaakt heeft, u in de moederschoot geformeerd heeft en u zal helpen: “Vrees niet, Jacob, Mijn dienaar! Jesjoeroen, die Ik heb uitverkoren”! (Jesaja 44: 1-2).

AMERSFOORT MAGAZINE

De tekst links luidt: Vele volkeren zullen heengaan en zeggen: “Komt, laat ons optrekken tot de berg van de Eeuwige, tot de Tempel van de G’d van Jacob, opdat Hij ons Zijn wegen zal leren en wij op Zijn paden zullen wandelen; want uit Tsion komt de Tora - Leer voort en het woord van de Eeuwige uit Jeroesjalajiem” (Jesaja 2:3; Micha 4:2). Op de twee stoelen links van het Aron Hakodesj, waarop de rabbijn gewoonlijk zit, luiden de opschriften respectievelijk: Ter ere van de ‘bode des verbonds’ (profeet Elia) en ter ere van de chatan torah en de chatan beresjiet. Moge de zonen van de gemeenschap vermeerderen. Eigendom van de chewra kediesja ‘Tif’èrèt batora’. En Dankt de Eeuwige, want Hij is goed, want Zijn liefde is voor altijd. Dit is de stoel voor Elia – moge hij ten goede herdacht worden. (Geschonken) in het jaar 1852: En mijn verbond zal zijn aan uw vlees tot een eeuwig verbond (Genesis 17:13). De twee stoelen behoorden toe aan de Joodse Gemeente Nijkerk. De dienst | Nadat men elkaar heeft begroet en de mannen hun gebedsmantels hebben omgedaan kunnen de plechtigheden in de Amersfoortse synagoge beginnen. Vanaf hun dertiende jaar gaan ook de jongens behoren tot de mannen. Hun inwijding vindt plaats tijdens het Bar Mitswafeest en vanaf dat moment mogen zij

G 84

RELIGIE

deelnemen aan de erediensten. Deze kunnen alleen plaats vinden wanneer aan het minimum aantal van tien mannen wordt voldaan. In Amersfoort duren deze op de zaterdagen, de dagen van de sjabbat, van ’s morgens negen uur tot ‘s middags twaalf uur. Tijdens Joodse feestdagen duren de diensten langer. Er wordt begonnen met het zingen van gebeden. Dat gebeurt door de voorzanger vanachter de lezenaar die voor de Heilige Arke staat. Hierna is het mogelijk persoonlijke gebeden uit te spreken. Er volgt een stichtelijke uitleg en, meestal, een overpeinzing en een verwijzing naar de actualiteit van de dag van ongeveer een kwartier. Na ongeveer een uur wordt de Heilige Arke geopend en worden de Heilige Gebedsrollen, de Torah, tevoorschijn gehaald en de Torahmantel weggenomen. Zowel het openen van de Heilige Arke als de handelingen met de Torah worden gedaan door de gabbaj, een door het bestuur aangewezen man die de dienst regelt. De sjabbatdienst vervolgt met de lezing van een gedeelte van de gebedsrollen. Deze vindt plaats door de ba’al koreh vanaf de bima. Er wordt gelezen van rechts naar links en van achteren naar voren. Elke week een episode, wat ongeveer een uur in beslag neemt. Vanaf het begin van het Joodse religieuze jaar is de tekst verdeeld in 52 min of meer gelijke delen, zodat in één jaar de

gehele Torah wordt doorgenomen. Na deze lezing worden de gebedsrollen weer omgeven met hun mantel en opgeborgen in de Heilige Arke, waarna deze gesloten wordt. Het slotgedeelte van de dienst bestaat uit gebeden. In de gemeenschapsruimte, het vroegere schooltje aan de overkant van de Drieringensteeg, is gelegenheid nog wat na te praten. De synagoge aan de Drieringensteeg vervult alweer tientallen jaren haar functie en staat er verzorgd bij. Het monument wordt met belangstelling bekeken door geïnteresseerde Amersfoorters en bezoekers van buiten, stellig ook tijdens deze Open Monumentendag. Het betrokken zijn met, en de zorgzaamheid voor de sjoel is van het gebouw af te lezen. Geraadpleegd werden: - ‘De Joden van Amersfoort’ S.van Adelberg. - ‘Centraal blad voor Israëlieten in Nederland 1927’. - ‘Joods Nederland’, Stoutenbeek en Vigeveno. - ‘Gedenkschrift tweede eeuwfeest’, J.Zwarts. - Gegevens uit het stadsarchief na 1813 (bundel erediensten enz. 1813-1907) Nechamah Mayer-Hirsch vertaalde de Hebreeuwse teksten en enkele leden van de Joodse Gemeente gaven waardevolle inlichtingen over het gebouw en de gang van zaken tijdens de diensten.

bureau voor tuin- en landschapsarchitectuur

landschappen stadsparken pleinen straten woonomgeving

Heerlijk overnachten in een prachtig monument

renovatie Zocherplantsoen 1999 - 2005

terreinen

Coninckstraat 15 3811 WD Amersfoort t 033 4729797 www.tabaksplant.nl

plekken tuinen

groenvisie Bergkwartier 1990 - 2000

Wie zoekt kent Educom niet. Wie Educom kent zoekt niet.

GOED UITGEVEN IS ONS VAK Voor het uitgeven van uw brochures, nieuwsbrieven en bedrijfsmagazine

herinrichting moestuin Randenbroek 1986

Barchman Wuytierslaan 72 3818 LK Amersfoort T 033 - 461 84 11 E [email protected]

EDUCOM COMMUNICATIE T 010 - 425 65 44 E [email protected]

www.uitgeverijeducom.nl

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

Van schuilkerk tot ‘waterstaatskerk avant la lettre’ | Tekst en foto's: Max Cramer, architectuurhistoricus bureau Monumentenzorg Na de Reformatie in Amersfoort (1579) gingen de middeleeuwse kerken bijna binnen het jaar over naar de nieuwe protestantse kerk. De uitoefening van de rooms-katholieke eredienst werd verboden. Priesters moesten hun ambt neerleggen en kloosters mochten geen nieuwe leden aannemen, waardoor zij tot uitsterven waren gedoemd. Wie het rooms-katholieke geloof trouw bleef, moest in verborgenheid samen komen. Zo hielden de rooms-katholieken in Amersfoort eerst nog diensten in kloosterkapellen, met name de St. Aegtenkapel, maar later werd men gedwongen in woonhuizen -schuilkerken- de diensten te vieren. Deze eerste jaren waren ongetwijfeld moeilijk. Men had een tekort aan zielzorgers, men ondervond tegenwerking van de plaatselijke overheid en de organisatie was gebrekkig. Door de onderdrukking van de rooms-katholieke geloofsgemeenschap in de door protestanten geleide gebieden, zag Rome zich al snel genoodzaakt de Noordelijke Nederlanden als missiegebied aan te wijzen. De leiding kwam daarbij in handen van een apostolisch-vicaris, die een beperktere macht bezat, dan de vroegere aartsbisschop. Later stond Rome ook kloosterlingen toe werkzaam te zijn in de rooms-katholieke staties (parochies in

een missiegebied). Hierdoor ontstond op den duur een grote spanning tussen het centraal gezag in Rome, dat met de Contra-Reformatie een scherpe koers uitzette tegen de protestantse overheersing en de officiële rooms-katholieke geestelijkheid in Nederland, die veel meer heil zag in het gebruik maken van de vrijheden die hen door de protestantse overheid toch werd geboden. De kloosterlingen volgden daarbij de harde lijn van Rome om zo het verloren gegane terrein weer op de protestantse kerken terug te winnen. Uiteindelijk liep deze tegenstelling in 1723 uit op een schisma binnen de roomskatholieke kerk in Nederland, waardoor de Oud Bisschoppelijke Cleresy (Oud-Katholieke Kerk) ontstond. In Amersfoort waren tussen 1579 en 1650 vier staties ontstaan. De St. Willibrordus & St Bonifacius (1606) aan de Muurhuizen (vermoedelijk de opvolger van de St. Joriskerk), de St. Georgius (1630-40) aan ’t Zand (waarschijnlijk de opvolger van de OLV-kapel), de St. Franciscus Xaverius eerst aan de Vijver (1630) en later (1666) aan ’t Zand en de OLV ten Hemelopneming, eerst (1639) aan de Muurhuizen en later (1700) aan de Kromme Elleboogsteeg. In de eerste twee gemeenten waren met toestemming van de apostolisch-vicaris, ‘wereldheren’ (priesters die niet aan een orde verbonden waren) werkzaam. Dit waren vaak ‘borgerszonen’ d.w.z. Amersfoorters, die door de plaatselijke overheid niet het recht ontzegd konden worden in de stad te wonen. Voor deze groep was het geestelijk klimaat in Amersfoort niet ongunstig. Hierbij zal ongetwijfeld hebben meegespeeld dat Amersfoort vlak voor de Reformatie een rooms-katholiek bolwerk was en pas onder dwang van Jan van Nassau tot de Reformatie overging. De staties van de St. Franciscus Xaverius en de OLV ten Hemelopneming waren door kloosterlingen gesticht, de eerste door de jezuïeten, de laatste door een kapucijnermonnik. De kloosterlingen riepen door hun hardere houding soms weerstand op bij de plaatselijke overheid. Als het stadsbestuur de invloed van deze priesters te groot vond worden, werden zij gedwongen de stad te verlaten. Desondanks bleef het voor de roomskatholieken mogelijk samen te komen. Het duurde echter meer dan honderd jaar voordat de overheid toestond dat nieuwe kerken werden gebouwd. In 1696 kreeg de statie aan de Muurhuizen een ‘fraay net Kerkje’, dat nog wel verscholen in het stadsbeeld was gelegen. De architectuur aan de buitenzijde was sober, maar

Vm Onze Lieve Vrouwe ten Hemelopneming: Elleboogkerk

16

het interieur was rijker van karakter en hier waren nog voorwerpen en gewaden van vóór de reformatie aanwezig. Vier jaar later mocht ook de statie van de OLV ten Hemelopneming onder strenge voorwaarden een kerkje aan de wat minder prominente Kromme Elleboogsteeg neerzetten. Ook dit gebouw zal ongetwijfeld weinig uitbundig zijn geweest. In de 18de eeuw werd de houding van het stadsbestuur toleranter. Toen in 1715 de kerk van de St. Franciscus Xaverius, gelegen achter de St. Aegtenkapel, in vlammen opging mocht men een meer in het stadsbeeld zichtbare kerk bouwen, op de huidige plek aan ’t Zand. Ongetwijfeld zal ook dit een eenvoudig bouwwerk zijn geweest, dat weinig aanstoot zal hebben gegeven. En in 1783, nog ruim voor de Bataafse Republiek, kreeg de statie van de OLV ten Hemelopneming toestemming voor de bouw van een nieuwe kerk aan de Langegracht, die ‘alleszins zoude houden de gedaante van een huis, waarvan de ramen twaalf voet of meer boven de grond komen, zodat de godsdienst daar ingevolgde de Placaten in alle stilte zoude kunnen worden verricht’. Ook dit was nog een onopvallend rechthoekig, bakstenen gebouw, dat blijkbaar nog associaties met een woonhuis opriep, maar de gevels waren wel al voorzien van meer bij een kerkgebouw passende rondboogvensters. Een houten klokkentoren werd ruim 35 jaar later, in 1819, toegevoegd. Pas toen kreeg de kerk, door de monumentale pilasterstelling, het driehoekig fronton boven het middelste spitsboogvenster en de houten spits een voornaam classicistisch aanzien. Maar hoe deze ingrijpende verbouwing precies heeft plaatsgevonden vereist nog diepgaand onderzoek. Op 5 augustus 1796 - exact honderd jaar na de bouw van het kerkje in de Muurhuizen besloot de Nationale Vergadering van de Bataafse Republiek dat ‘er geen bevoorrechte nog heersende kerk in Nederland mee kan of zal geduld worden’. In de grondwet van 1815 werd dit nogmaals bevestigd en werden alle kerkgenootschappen voor de wet gelijk verklaard. Ook werd een departement voor de eredienst ingericht. Op deze wijze werd het ook voor de rooms-katholieke kerk mogelijk zich nadrukkelijk in het stadsbeeld te profileren. In Amersfoort maakte de statie van de St. Franciscus Xaverius hiervan vrijwel direct gebruik. In 1815 was de kerk op ’t Zand, na honderd jaar in gebruik geweest te zijn, namelijk aan renovatie toe, zoals blijkt uit een in het Archief Eemland bewaard archiefstuk: ‘De Weleerwaarde Heer Rademaker ziende dat de Kerk groote reparatien behoefde, maar begrijpende dat de

Dakruiter St. Franciscus Xaveriuskerk

verbouwing, vergrooting of geheele vernieuwing der Kerk eene te groote onderneming was, om door den Pastoor der gemeente alleen ondernomen te worden, oordeelde het nuttig en noodzakelijk dat er een Kerkbestuur werde aangesteld’. Bovendien stelde pastoor Rademaker de gemeente de prangende vraag: ‘of de gemeente het niet goed en noodig oordeelde, dat er eerlang eene vergrooting, verbetering of herbouwing aan de kerk en pastorij plaats hadde’. De gemeenteleden stemden unaniem in met het aanstellen van een kerkbestuur en kozen vervolgens eensgezind voor een nieuw kerkgebouw. Het verslag geeft opnieuw uitsluitsel hoe het kerkbestuur tot een besluit kwam: ‘Nadat het kerkbestuur meer dan eens onderling gedelibereerd had hoe men het met het oude kerkgebouw zoude aanleggen, heeft men door een kundig architect het gebouw doen opnemen: welke architect berigtte dat er fl 13000 à fl 14000 zouden noodig zijn om het gebouw zooveel te vergrooten en te verbeteren als door et kerkbestuur werd verlangd: de kosten voor reparatieen van het pastorijhuis daar buiten gerekend. Donderdag den 1 Februarij 1816 werd door het kerkbestuur geraadpleegd of men de Oude kerk met zooveel onkosten zou repareren, of liever naar den wensch der gemeente een gansch nieuwe bouwen: werd met acht tegen twee stemmen besloten eene nieuwe kerk te bouwen, mits de geheele som daartoe noodig bij nadere berekening zoude bevonden worden niet boven de fl 24000 of fl 26000 zouden belopen, en men bij de fl 11000 door inteekening bijeen gebragt, de overige gelden tot obligatie konden vinden. De som tot bouwing eener nieuwe Kerk door den architect F: Wittenberg nauwkeurig berekend zijnde, zou fl 31500 bedragen: waarover door het kerkbestuur gedelibereerd zijnde, op den 5 April 1816 werd besloten om volgens teekeningen een begin te maken met het bouwen eener nieuwe Kerk’. Met het professionele ontwerp van bouwmeester Wittenberg, stadsarchitect in Zutphen, kon men voor de dag komen. In korte tijd werd de bouw uitgevoerd en op 22 oktober 1817 werd de kerk ingewijd. Een verslag geeft weer dat de bouwmeester inmiddels was overleden en daardoor dit feest niet meer kon meemaken. Het gebouw werd en wordt aan de buitenzijde gekenmerkt door een classicistisch uiterlijk, waarbij met name de geblokte pilasters met het hoofdgestel, het driehoekige tympaan en de dakruiter in de vorm van een klassiek rond tempeltje domineren. Ook de bloemslingers passen bij deze stijl. Daarentegen roepen de

Ingangspartij St. Franciscus Xaveriuskerk

spitsboogvensters herinneringen op aan de middeleeuwse, gotische kerkgebouwen. Het wit gepleisterde interieur werd gedomineerd door pijlers met daarboven een architraaf. Uit een overzicht in het toonaangevende boek 19de-eeuwse kerkelijke Bouwkunst in Nederland van drs. H.P.R. Rosenberg blijkt dat de Amersfoortse St. Franciscus Xaverius één van de allereerste 19de- eeuwse Neoclassicistische kerken van rooms-katholieke richting in Nederland was. Alleen de kerken in Rijssenburg (1809) en Doesburg (1813) zijn van eerdere datum. Maar kort daarna nam de bouwstroom in Nederland toe en werden ook in andere plaatsen vele kerken gebouwd. Blijkbaar waren deze panden bouwtechnisch van zo veel minder allure, dat koning Willem I in 1824 besloot dat de kerken voortaan onder toezicht van het ministerie van Waterstaat moesten worden gebouwd. Hoewel deze dienst meer de ingediende ontwerpen ‘verbeterde’ en slechts bij uitzondering zelf een kerkgebouw ontwierp, zijn veel van de nieuwe kerken in de classicistische vormentaal opgetrokken. Hierdoor kreeg dit type kerkgebouw op den duur het stempel ‘waterstaatskerk’ opgedrukt, waarin een sterk denigrerende ondertoon doorklonk. Lange tijd bleef dit negatieve beeld bestaan, waarbij de term ‘waterstaatskerk’ bij velen een beeld opriep, dat door Rosenberg in zijn standaardwerk beeldend werd omschreven. Een waterstaatskerk werd in zijn ogen gekenmerkt door: 'zuilenstellingen, frontons en een koel classicistisch interieur, waarin de zuilen nu een architraven, dan weer bogen mochten dragen of waarin de ene keer en cassettengewelf, de andere keer een plafond

werd toegepast’. De foto’s in dit boek versterkten het beeld, waarbij het koepeltorentje vaak de vorm van een sierlijk klassiek rondtempeltje bezat met een halfbolvormig koepeltje. Deze modelbeschrijving was zo goed van toepassing op het kerkgebouw van de Sint Franciscus Xaverius, dat het bijzonder begrijpelijk is dat men dit gebouw nog wel eens als ‘waterstaatskerk’ heeft getypeerd. Hoewel nog aanvullend onderzoek moet plaatsvinden, is inmiddels door het vroege bouwjaar wel duidelijk dat de invloed van het ministerie van Waterstaat in Amersfoort geheel moet worden uitgesloten. Omdat het kerkgebouw echter wel alle kenmerken van de waterstaatsstijl vertoont, verdient de Sint Franciscus Xaveriuskerk zeker de eretitel: ‘waterstaatskerk avant la lettre’.

Bronnen: - Archeologie en geschiedenis van een bouwplaats in Amersfoort, Amersfoort, 1988. - Archief Parochie St. Fransciscus Xaverius, inventarisnummer 11 in: Archief Eemland. - Bruid aan de Eem, grepen uit de Amersfoortse Kerkgeschiedenis, Amersfoort 1985. - Thomas H. von der Dunk, ‘Wat er staat is zelden Waterstaat’ in: Bulletin Koninklijke Nederlandse Oudheidkundige Bond, 1992-1. - H.P.R. Rosenberg, De 19de-eeuwse Kerkelijke Bouwkunst in Nederland, Den Haag 1972. - Uit het Dagboek van Frans Zand en Maria Elleboog 1630-1980, Amersfoort, 1980.

17

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

BESCHRIJVING ROUTE BINNENSTAD EN OVERIGE WIJKEN | Tekst en foto's Max Cramer, architectuurhistoricus bureau Monumentenzorg Amersfoort

Het vertrekpunt van de Open Monumentendag is traditiegetrouw Museum Flehite, ingang via het poortje en het bruggetje over de Westsingel. Hier vindt u de laatste informatie over de Open Monumentendag. Aan de hand van de routekaart op de binnenzijde van de omslag (pagina 2) kunt u gemakkelijk uw weg door het beschermde stadsgezicht van Amersfoort bepalen. De activiteiten buiten de binnenstad kunt u het best per fiets bereiken. Ook bij de Observant, de VVV, de OLV-toren en het Archeologisch Centrum zijn exemplaren van het tijdschrift verkrijgbaar.

1

Museum Flehite, Westsingel 50 Museum Flehite is gevestigd in drie muurhuizen, die gezien kunnen worden als het topstuk van de museumcollectie. Muurhuizen danken hun naam aan het feit dat zij omstreeks 1540 met hun voorgevels werden gebouwd op de plek van de eerste stadsmuur. Oorspronkelijk waren het woonhuizen: een haard, verschillende kaarsennissen en een wandschildering in de huidige Buiningzaal getuigen daarvan. In het souterrain bevond zich toen de keuken. Water om te schrobben en te spoelen werd geput uit een regenwaterreservoir. Deze halfronde put is nu

1. Museum Flehite Amersfoort

18

3. Davidsbolwerk

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

nog zichtbaar in Depot Junior. Meer interessante verhalen over het museumgebouw zijn te lezen in het gratis vouwblad Sporen in huis. Het museum is sinds 1889 op deze plaats gevestigd. Het begon in het huidige middelste pand, wat toen nog Breestraat 78 was. Tien jaar na aankoop was het pand zo verzakt, dat het rigoureus verbouwd moest worden. Architect Herman Kroes restaureerde het pand in neorenaissancestijl, waarbij helaas het historische interieur verloren ging.Wel hebben we het aan hem te danken dat Museum Flehite aan de Westsingel kwam te liggen. Kroes ontsloot het museum door een ingang aan de Westsingel, toegankelijk via het nu zo karakteristieke bruggetje. Vanaf 1958 maakte ook Breestraat 80 deel uit van het museum en in 1974 werd Breestraat 76 aangekocht. (SB) In het kader van het thema dit jaar is de museumroute Religieus erfgoed gratis verkrijgbaar. Hierin wordt de bezoeker geleid langs collectiestukken die één van de vele religies in Amersfoort vertegenwoordigen. Tentoonstelling Tekenend voor Amersfoort - Willem Jan van Dam - schilderijen, tekeningen en grafisch werk van een Amersfoortse kunstenaar Een grote overzichtstentoonstelling van de veelzijdige kunstenaar Willem Jan van Dam (1895-1964). Hij heeft in talrijke etsen, tekeningen en schilderijen de historische plekjes van de stad Amersfoort vastgelegd. Daarnaast maakte hij vele portretten en stillevens. Tijdens de dag is in dit monument regelmatig muziek te beluisteren. Zie hiervoor het programma op pagina 8 en 9

2

Mannenzaal en kapel, Westsingel 47 De Mannenzaal en de bijbehorende kapel van het St. Pieters- en Bloklands gasthuis kunnen gezien worden als een onderdeel van Amersfoorts religieus erfgoed. Beide gasthuizen dateren oorspronkelijk uit de late middeleeuwen, toen zij - afzonderlijk - werden gesticht door vrome en welvarende burgers van Amersfoort. Zij achtten het als goede gelovigen hun plicht Werken van Barmhartigheid te verrichten, zoals de verzorging van armen, ouderen en zieken. In de gasthuizen werden in de loop der eeuwen ook andere behoeftigen opgenomen. Het Amersfoortse St. Pieters- en Bloklands gasthuis, gefuseerd in het begin van de 19de eeuw, verzorgde gastelingen in een aparte Vrouwenzaal en in een Mannenzaal. Daarnaast omvatte het gasthuiscompex ook verschillende huishoudelijke ruimtes en een regentenkamer, zoals te zien op de maquette in de huidige hal van de Mannenzaal. In 1907 werden de bewoners ondergebracht in een nieuwgebouwd bejaardenhuis en dreigde het gehele oude complex gesloopt te worden. Dit werd voorkomen door ingrijpen van enkele Amersfoortse notabelen, tezamen met de grondlegger van de monumentenzorg jhr. mr. Victor de Stuers en rijksbouwmeester dr. P.J.H. Cuypers (SB). Levende Geschiedenis in de Mannenzaal 1907

6. Armandomuseum, Elleboogkerk

In de Mannenzaal herleeft tijdens Open Monumentendag het dagelijks leven van gastelingen in de Mannenzaal in 1907. Dit project Levende Geschiedenis speelt ook in de zomermaanden juli en augustus. Drie gastelingen en een binnenvader en ondermoeder vertellen over hun dagelijkse bezigheden, beslommeringen en ergernissen, niet wetend hoe de wereld er na 1907 uit gaat zien.

3

Davidsbolwerk, Achter Davidshof In 1594 ontwierp vestingbouwer Adriaen Anthonisz ter versterking van de stadsmuur een bolwerk tussen de Utrechtsepoort en Kamperbinnenpoort. Dit bastion staat prachtig afgebeeld op het stadsgezicht dat Matthias Withoos uit 1671, dat zich nu in Museum Flehite bevindt. In het begin van de 19de eeuw werd het bolwerk door tuinarchitect Hendrik van Lunteren in de plantsoengordel rond de stad opgenomen. Het gebogen lanenverloop is kenmerkend voor de Engelse Landschapsstijl. Gelijktijdig kreeg het bolwerk de bestemming van Algemene Begraafplaats. In 1974 werd de begraafplaats geruimd. Enkele monumentale grafzerken verwijzen nu nog naar de vroegere bestemming.

4

De Drie Ringen, Kleine Spui 18 Waarschijnlijk was dit monumentje vroeger één van de vele stadsboerderijen binnen de muren. Na de restauratie van 1990 is het pand als brouwerij in gebruik genomen. Een gevelsteen met de ‘drie ringen’, waar naar de brouwerij en het bier zijn genoemd, is na de restauratie in de voorgevel aangebracht.

5

De Koppelpoort, Kleine Spui Deze gecombineerde water- en landpoort die onderdeel uitmaakte van de tweede ommuring, dateert uit 1425. De waterpoort heeft nog het oorspronkelijke takelmechaniek waarmee het balkenschot, nodig voor het afsluiten van de opening boven het water, op en neer kan worden bewogen. De landpoort met het stadswapen aan de buitenkant, en ook het gedeelte aan de overzijde van het Spui, zijn latere toevoegingen. De Koppelpoort werd reeds in 1886 gerestaureerd. Net vóór de Open Monumentendag van het vorige jaar verscheen een belangwekkende publicatie over dit bouwwerk. 19

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

links). De drie vensters met de hoge borstwering geven de plaats van de verdieping aan, terwijl de vensters aan de oostzijde lager zijn aangebracht. Na de Reformatie in Amersfoort, in 1579, kwam de kapel in handen van de overheid en werd onzorgvuldig verbouwd. Op dat moment verloor de kapel de dakruiter. Het pand werd sindsdien voor allerlei doeleinden gebruikt. Tussen 1969 en 1972 werd de kapel gerestaureerd en werd het torentje herbouwd. Om praktische redenen werd de dubbelkapel niet teruggebracht en bleef de verdiepingsvloer doorgetrokken tot over de gehele lengte van de kapel. Afgelopen jaar werd de kapel opnieuw gerestaureerd. Tijdens de Open Monumentendag kan men dit monument weer in zijn volle glorie bezichtigen. Tijdens de dag is in dit monument regelmatig muziek te beluisteren. Zie hiervoor het programma op pagina 8 en 9

8 7. Sint-Aegtenkapel

6

Armandomuseum, Elleboogkerk, Langegracht 36 De parochie vond haar oorsprong in een schuilkerk aan de Muurhuizen, tussen Nieuweweg en de Langestraat. In de tweede helft van de zeventiende eeuw verhuisde men naar de Kromme Elleboogsteeg, waar omstreeks 1700 een kerkje werd gebouwd. In 1783 werd begonnen met de bouw van de huidige Elleboogkerk, waaraan in 1820 een toren werd toegevoegd. Hiermee behoorde de Elleboog samen met de SintFranciscus Xaverius-kerk op ’t Zand tot de eerste ‘echte’ katholieke kerken die na de reformatie in Amersfoort werden gebouwd. In 1846 werd de kerk door architect Th. Molkenboer uit Leiden min of meer kruisvormig verlengd in de richting van de Breestraat. Tot 1963 was de Elleboog als parochiekerk in gebruik. Daarna vestigde zich een architectenbureau in dit pand. In 1998 werden, na een restauratie, het Armandomuseum en FotoForum in dit monument ondergebracht.

Sint-Franciscus Xaverius, ‘t Zand 29 Aan het eind van de 17de eeuw stond achter de St. Aegtenkapel een schuilkerk. Na een brand in 1715 verrees een nieuw gebouw op de huidige plek. In 1816 werd het huidige kerkgebouw ontworpen door architect F. Wittenberg uit Zuthpen. Het is één van de eerste Neoclassicistische kerken in Nederland. In feite is dit kerkgebouw een ‘waterstaatskerk avant la lettre’. Want pas acht jaar na de gereedkoming van de kerk besloot koning Willem I in 1824 dat kerken voortaan alleen nog maar met goedkeuring van de ingenieurs van Waterstaat mochten worden gebouwd. Vandaar dat dit type kerken vaak met de term ‘waterstaatskerk’ wordt aangeduid. Deze stijl komt in de geveldetaillering prachtig tot uiting in de geblokte pilasters met Ionische kapitelen, de bloemguirlandes en het driehoekige fronton boven de kroonlijst. Op de kroonlijst staat in goud de tekst ‘Soli Deo Gloria’, een door de Jezuïeten veel gebruikte spreuk. In 1851 werd de kerk vergroot door architect Th. Molkenboer uit Leiden. Het interieur wordt bepaald door

de zuilen met Ionische kapitelen, die het bepleisterde tongewelf van het middenschip en de vlakke plafonds van de beide zijbeuken dragen. De zware kroonlijst heeft een randversiering, waarin een zogenoemde eierlijst is opgenomen. Het houten hoofdaltaar was al in gebruik vóór 1816. Een groot aantal beelden verdient zeker de aandacht, zoals Jezus en Johannes de Doper als kinderen. De beelden van St. Aloysius en Franciscus Xaverius, die kenmerkend zijn voor de Jezuïetenorde, stammen evenals het beeld van St. Agatha uit een vroegere periode. Boven de kruisgroep staat de ‘Kerk’ afgebeeld, gesymboliseerd door een vrouw met kruis en beker. De altaartafel, eertijds een deel van de communiebank, is versierd met symbolen van Brood en Wijn, korenaren en druiventrossen. De halfronde koepel is versierd met vijftig engelenkopjes en stralen. Bij het betreden van de kerk ziet u een eigentijdse vloersculptuur, in 1995 vervaardigd door Jeróme Symons. Tijdens de Open Monumentendag is in dit monument regelmatig muziek te beluisteren. Zie hiervoor het programma op pagina 8 en 9.

7

Sint-Aegtenkapel, ‘t Zand 37 Op de route passeert u de Aegtenkapel, het enige restant van het vroegere kloostercomplex dat al vanaf 1399 bestond. Het klooster is ontstaan door een afsplitsing van het St. Agnieten convent aan de Herenstraat. Tussen 1408 en 1410 werd een nieuwe kapel gebouwd. Oorspronkelijk bezat de kapel een voorlopige verdiepingsvloer die over de volle lengte doorliep, vanaf de topgevel in het westen tot aan de koorsluiting in het oosten. In 1463 werd de kapel dot dubbelkapel verbouwd. Alleen de westzijde werd toen voorzien van een tussenverdieping, waardoor kloosterlingen (boven) en leken (beneden) gescheiden van elkaar de dienst konden bijwonen. In het oostelijke gedeelte, bij de veelhoekige koorsluiting, was de volledige hoogte zichtbaar. Aan de buitenzijde is deze tweedeling nog goed zichtbaar (zie foto

9

Oud-Katholieke Kerk van de Heilige Georgius, ‘t Zand 13 Aanvankelijk stond op deze plek een gebouw dat behoorde bij het St. Aegtenconvent, later was daar een weeshuis gevestigd. Omstreeks 1630-40 werd daarin een kleine schuilkerk ingericht voor de katholieken. Dit pand werd in 1692-93 door een grotere kerk vervangen. In 1927 was dit pand zo bouwvallig, dat het moest worden afgebroken. Het huidige kerkgebouw is in 1927 ontworpen door de Amersfoortse architect W. van Gent. De ingangspartij met de paraboolvormige boog is kenmerkend voor de architectuur van de Amsterdamse School. Links staat een asymmetrisch geplaatste toren, die is uitgevoerd in metselwerk met decoratieve vlakken, banden 11. Leger des Heils

20

9. Oud-Katholieke Kerk van de Heilige Georgius

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

13. Sint-Joriskerk, Hof 1

en inspringingen. Ook het nog geheel authentieke kerkinterieur is een bezoek meer dan waard. De maten van de huidige kerk werden gedeeltelijk bepaald door de meegenomen inventaris van het oude gebouw. Zo is de afmeting van de triomfboog, die schip en priesterkoor scheidt, bepaald door de lengte van de fraai gesneden communiebank. In het schip hangen de 17de-eeuwse schilderijen uit de zogenoemde ‘Utrechtse school, onder andere van Hendrick Bloemaert. Het orgel dateert uit 1870. In de kerk bevindt zich ook het 16de-eeuwse schilderij met de vondst van het miraculeuze beeldje in 1444. In de voormalige doopkapel achterin de kerk, bevindt zich een laat 17de -eeuwse reliekschrijn met de resten van het beroemde Mariabeeldje. In het bezit van de parochie is ook een in de 16de eeuw geschreven exemplaar van het Mirakelboek, waarin 542 wonderbaarlijke genezingen staan opgetekend. Tijdens de Open Monumentendag is in dit monument regelmatig muziek te beluisteren. Zie hiervoor het programma op pagina 8 en 9. 18. Kapel van de zusters van Onze Lieve Vrouw, Zuidsingel 40

10 !

Joodse Begraafplaats, Bloemendalsestraat Het is voor de tweede keer dat de Joodse Begraafplaats tijdens een Open Monumentendag voor het publiek is geopend. Eerder was dat in september 1999. De ommuurde begraafplaats vormt een rustpunt in de historische binnenstad. In het begin van de 17de eeuw nam het stadsbestuur ten opzichte van de joodse gemeenschap een -voor die tijd- opmerkelijk tolerante houding in, hetgeen zelfs door een raadsbesluit in 1655 officieel werd bekrachtigd. Sinds 1700 is het voormalige bolwerk aan de Bloemendalsestraat als begraafplaats in gebruik. In 1990 werd het kerkhof in kaart gebracht. De opschriften van ongeveer 150 grafmonumenten zijn toen uit het Hebreeuws vertaald. Het oudste grafmonument dateert uit 1749. Afgelopen jaar is de begraafplaats door een zorgvuldige

onderhoudsbeurt van het groen vanaf de overkant van de Beek weer goed zichtbaar geworden.

11 !

Leger des Heils, Havik 25 In 1939 kreeg dit pand door een ingrijpende restauratie weer zijn oorspronkelijke, laat 17deeeuwse aanzien terug. De monumentale gevel wordt in de vakliteratuur wel aangemerkt als ‘Vingboonstype’, genoemd naar de beroemde bouwmeester Philip Vingboons (1638-1688). Hierbij is voor wat betreft de details ook wel een vergelijking gemaakt met het pand Rokin 145 in Amsterdam. Het vermaarde naslagwerk ‘Bouwkundige Termen’ van E.J. Haslinghuis en H. Janse omschrijft de Vingboonsgevel als volgt: Dit geveltype wordt gekenmerkt door de vorm van

de top: twee hoge trappen, ofwel een rechte hals tussen gebeeldhouwde vleugelstukken, een bekronend fronton en verder door over de verdiepingen doorgaande pilasters. De gevel van Havik 25 bezit vier hoogopgaande pilasters op basementen en bekroond met kapitelen. De middelste twee, waartussen ook een monumentale entree met een driehoekig fronton is gesitueerd, zijn aanzienlijk hoger en dragen een klassiek hoofdgestel met daarboven een segmentvormig fronton. De kap gaat schuil achter de forse natuurstenen klauwstukken, die boven de hoekpilasters in kleinere vorm worden herhaald. De gevelindeling wordt bepaald door kruiskozijnen met luiken, ovale schijnvensters, guirlandes en een cartouche met een jaarcijfer. In dit bijzondere gebouw is het Leger des Heils gevestigd. 21

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

Tijdens de open monumentendag zal een muziekcorps van het Leger des Heils regelmatig te beluisteren zijn. ´ Hof 11-12 en Groenmarkt (niet open) De restauratie van de panden Hof 11-12 kwam in 1992 gereed. De oude slagerswinkel, met de ossenkoppen aan de pui, en het bedrijfspand zijn veranderd in een galerie en ateliers. Hof 12 bezit een hardstenen plint en een stoep, afgewerkt met een frijnslag. De tuin aan de achterzijde wordt gebruikt als buitenexpositieruimte. Tijdens de Open Monumentendag is voor dit monument en op de Groenmarkt regelmatig muziek te beluisteren. Zie hiervoor het programma op pagina 8 en 9.

12

Hof 39, Logement de Gaaper Dit pand is vermoedelijk het oudste stenen woonhuis van Amersfoort en dateert in oorsprong uit de 13de eeuw. De zijmuren zijn opgetrokken uit grote kloostermoppen. Mogelijk maakte dit pand deel uit van de bisschoppelijke hof. Na de stadsbrand van 1340 werd het pand vergroot en voorzien van een trapgevel. In 1822 volgde opnieuw een verbouwing: het pand kreeg een Empire-lijstgevel, de enige in Amersfoort. De gaper aan de gevel toont dat hier vroeger een apotheek was gevestigd.

13

Sint-Joriskerk, Hof 1 De ontstaansgeschiedenis van Amersfoort is nauw verbonden met die van de Sint Joriskerk. Op deze plek werd in de 12de eeuw een bisschoppelijke hof gesticht, waaromheen een nederzetting ontstond. Het kapelletje bij de hof groeide van Romaans zaalkerkje, via een gotische kruisbasiliek, uit tot de imposante hallenkerk die we nu kennen. De toren raakte gedurende dit proces ingebouwd. Het zuidportaal vormt de monumentale toegang tot de Sint-Joriskerk vanaf de Hof. Boven het toegangsportaal

19. Burgerweeshuis, Zuidsingel 25

22

22. Synagoge, Drie Ringensteeg 2

bevindt zich een ruimte, die sinds de 17de eeuw als chirurgijnkamer in gebruik was. De gevels zijn rijk uitgevoerd en tonen een staalkaart aan gotische vormen. Spitsboogvensters met driepassen, visblaasmotieven en rijk geprofileerde natuurstenen omlijstingen bepalen het beeld. Het portaal wordt geflankeerd door steunberen en aan de bovenzijde afgedekt met een gebeeldhouwde balustrade en bekroond door pinakels. Ook binnen is veel te zien: het oxaal van rond 1500, het grafteken van Jacob van Campen en het Naber-orgel uit 1845. De Stichting Vrienden van de Sint Joriskerk zet zich, door middel van fondsenwerving, in voor het onderhoud, herstel en beheer van deze waardevolle erfenis uit het verleden. De stichting bestaat dit jaar 20 jaar en zal daarom ook tijdens de Open Monumentendag in de kerk zijn vertegenwoordigd. Op basis van een meerjarig onderhoudsplan worden jaarlijks herstelwerkzaamheden aan het omvangrijke kerkgebouw uitgevoerd. Echter, het gebouw wordt thans bedreigd door een aantal bouwkundige problemen die in dit normale onderhoud niet kunnen worden opgevangen. De historische eiken kapconstructies worden aangetast door de bonte knaagkever, waardoor kapverbindingen losraken en de samenhang en stabiliteit verloren dreigen te gaan. Door het teloorgaan van de stabiliteit in de kappen en de verbindingen met de trekbalken raken ook de onderliggende gemetselde gewelven ontzet. Een verontrustende scheurvorming is

het gevolg. Daarnaast is herstel noodzakelijk van het zuidportaal, door de keuze van een verkeerde vervangende natuursteen in het verleden. Ook de leibedekking van dit portaal moet worden vervangen. De Stichting Vrienden van de Sint Joriskerk zal tijdens de Open Monumentendag aandacht vragen voor deze problematiek, maar u ook aan de hand van een kleine tentoonstelling meer laten zien over de geschiedenis van de kerk. (SH) ´ St. Bonifacius en St. Willibrordus, Muurhuizen, onderdeel ROB (niet open) Na de Reformatie in Amersfoort (1579) vonden rooms-katholieke parochianen, vermoedelijk afkomstig uit de St. Joriskerk, na een kort verblijf in de Sint Aegtenkapel onderdak in een pand aan de Muurhuizen. In 1606 werd deze gemeente, genoemd naar St. Willibrordus en St. Bonifacius, als officiële statie erkend. In 1696 verrees achter het door de pastoor van deze statie, Philippus Emanuel Lefebvre, aangekochte huis aan de Muurhuizen, en dus verscholen gelegen in het stadsbeeld, een ‘fraay en net kerkje’. In de sobere zijgevel aan het binnenterrein zijn nog de muurankers zichtbaar met het bouwjaar. Vanaf 1725 tot 1957 functioneerde dit gebouw als seminariekapel van de Clerezij, de door Rome geëxcommuniceerde katholieken, de Oud-Katholieke Kerk. Thans is in dit pand de bibliotheek van de Rijksdienst voor

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

Oudheidkundig Bodemonderzoek gehuisvest.

belangrijke schakel in het historisch stadsbeeld.

14

17

Hofje Armen de Poth/ Rochuskapel Even buiten de eerste ommuring bezaten de Heilige Geest- of Pothbroeders een stuk grond, voor het eerst vermeld in 1388. Deze geestelijken brachten geld bijeen om de armen te voorzien van voedsel. In de 15de eeuw werd de Poth-hof ingericht voor het verplegen van pestlijders. Rond 1500 verrees het kapelletje gewijd aan Sint Rochus, de beschermheilige van de pestlijders. In 1547 kwamen de Celzusteren er wonen. Langzamerhand is het een echt hofje geworden, waar tot 1975 wekelijks nog brood werd uitgedeeld. Het pesthuis is 100 jaar geleden afgebroken. Het complex bezit 49 woninkjes. Op de Open Monumentendag zijn de Rochuskapel en de Celzusterenkamer voor publiek geopend. Tijdens de Open Monumentendag is in dit monument regelmatig muziek te beluisteren. Zie hiervoor het programma op pagina 8 en 9.

15

Coninckstraat 15, Logies de Tabaksplant Het huis is gebouwd in het begin van de 17de eeuw. Kenmerkend voor die periode zijn de ‘hanekammen’ in een lichtrode baksteen boven de deuren en ramen. Midden in de kap bevindt zich een ‘hijskap’, ofwel ‘trijs’.

16

Kamp 82, Thuiszorgwinkel Bij archeologisch onderzoek onder het pand aan de Kamp 82 is een 15de-eeuwse stookplaats aangetroffen, zoals er bij de archeologen al acht bekend waren elders in de stad. Deze stookplaats echter, met in het midden een vuurgang bedekt met bakstenen rooster, is buitengewoon goed bewaard gebleven. Nauwkeurig onderzoek aan de verkoolde granen die erbij zijn aangetroffen maken het zeer aannemelijk dat het hier een bierbrouwersoven betreft. ´ Kamperbinnenpoort (niet open) De Kamperbinnenpoort, in het verleden Viepoort genoemd, is één van de weinige resterende verdedigingswerken aan de eerste stadsmuur, die rond 1300 werd gebouwd. De poort werd voor het eerst in 1381 genoemd. Pas na de stadsuitleg en de bouw van de Kamppoort of Kamperbuitenpoort werd de naam van de Viepoort gewijzigd in Kamperbinnenpoort. De poort bestaat uit twee achtkantige torens die door een boog en weergang met elkaar zijn verbonden. In 1827 is dit tussenlid zelfs gesloopt. Tussen 1931 en 1933 werd de poort echter weer in ere hersteld. ´ Muurhuizen 80-84 (niet open) Door bouwbedrijf Ossendrijver werden deze zeer bouwvallige pakhuizen afgelopen jaar gerestaureerd en verbouwd tot drie woningen. Deze rijksmonumenten dateren vermoedelijk uit het eind van de 18de eeuw. Op deze markante plek in de Muurhuizen, vlak bij de Kamperbinnenpoort, vormen deze karakteristieke pakhuizen weer een

Dieventoren, Muurhuizen 97 Het betreft hier waarschijnlijk een in de 14de eeuw aangebrachte woontoren. Lange tijd deed de toren dienst als stedelijk cachot. De zware, met ijzer beslagen deuren herinneren hier nog aan. Het daktorentje is afkomstig van de in 1860 afgebroken Latijnse School. Daar komt ook het gerestaureerde zeer bijzondere uurwerk vandaan. Dit behoort tot de oudste van Nederland en is vermoedelijk 15de-eeuws. De tijd wordt aangegeven door één wijzer voor de hele uren. Deze worden tevens door het slagwerk bekrachtigd. Pas na voltooiing van de restauratie van 1942 werd de toren een poortgebouw, met een bruggetje over de singel.

18

!

Kapel van de zusters van Onze Lieve Vrouw, Zuidsingel 40 Open 10-12 uur èn 14-16 uur, ingang via Zuidsingel 40 Op 1 juli 1889 werd begonnen met de bouw van de neogotische kapel, naar ontwerp van architect C.L.M. Robbers. De kapel werd toegewijd aan het H. Hart van Jezus. In mei 1990 was het bouwwerk klaar. In 1935 werd de kapel ingrijpend vernieuwd. Het oude priesterkoor werd afgebroken en werd door een veel hoger en ruimer koor vervangen naar ontwerp van architect B.J. Koldewey. Hierbij baseerde hij zich op de uitgangspunten van de Delftse School, zoals hij die een aantal jaren eerder, in 1931, had toegepast in het kloostergebouw aan de Daam Fockemalaan. De kapel bezit thans een aantal beelden van kunstenaars van naam, zoals Mari Andriessen (H. Maagd en de H. Jozef) en Albert Termote (ivoren gesneden kruisbeeld). Ook glas-in-lood vensters bepalen mede de sfeer. De oorspronkelijke banken verdwenen bij een renovatie in de jaren 1960-70. De toen geplaatste nieuwe banken werden in 1994 door stoelen vervangen. (FdB) ´ Kerkgebouw Oud Gereformeerde Gemeente, Muurhuizen 53 (niet open) Dit kerkgebouw is ondergebracht in een eenvoudige wit gepleisterd Muurhuis uit de 17de eeuw. Een hoge stoep leidt naar de voordeur met daarboven een monumentaal bovenlicht. Het interieur wordt mede bepaald door een groot kabinetorgel, dat van orgelmaker Vool zou kunnen zijn. Op dit moment is een restauratie van dit instrument, dat op de rijksmonumentenlijst staat, in voorbereiding. Het orgel wordt in oorspronkelijke staat hersteld.

26. Archeologisch Centrum, Langegracht 11

van een ambacht. Tot in het begin van de jaren dertig van deze eeuw voorzag het Burgerweeshuis in de opang van kinderen. Daarna kreeg het gebouwencomplex verschillende bestemmingen. De regentenkamer behield haar oorspronkelijke karakter. ´ Mariënhof, Kleine Haag 2 (niet open) Ondanks het feit dat in het verleden de kapel en andere bijgebouwen zijn afgebroken, is Mariënhof één van de best bewaarde kloostergebouwen van Amersfoort. Oorspronkelijk werd deze plek bewoond door de Celzusteren, die zich in 1479 in Amersfoort vestigden. In 1547 werd het complex overgedragen aan de kloosterlingen van ‘Mariënhof’, afkomstig uit de Birkt bij Soest. Zij bouwden een complex, waarvan zij iets meer dan zestig jaar, profijt van hebben gehad. Als gevolg van de Reformatie in Amersfoort (1579) mochten geen nieuwe kloosterlingen meer toetreden en na het overlijden van de laatste bewoner besloot het stadsbestuur in 1610 hier het Burgerweeshuis onder te brengen. Aan het eind van de 19de eeuw werd de kapel, die aan de Zuidsingel stond, afgebroken. Vanaf de jaren vijftig heeft het complex onderdak verleend aan de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek en vanaf de jaren negentig van de twintigste eeuw aan het Culinair Museum.

19

Burgerweeshuis, Zuidsingel 25 U betreedt het Burgerweeshuis via het hardstenen, classicistische toegangspoortje aan de Zuidsingel. Na een kloosterbestemming kreeg dit complex in 1611 de functie van weeshuis. In de loop van de tijd werden verschillende gebouwen ingericht tot lint- en bombazijn-weverij. Voor de weeskinderen gaf dat gelegenheid tot het leren 24. Lutherse Kerk, Langestraat 61

23

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

verlengd, de gevel werd als het ware dóór de tuinmuur heen geschoven. In de architectuur werden klassieke elementen afgewisseld met spitsboogvensters. In 1927 ontwierp architect H. Elte een nieuw interieur, dat in de oorlog met uitzondering van de Heilige Arke geheel verloren is gegaan. In september 1945 vond de heropening plaats en twee jaar later werd het gebouw met het interieur gerestaureerd. Ook in 1973 en 1981 vonden ingrijpende herstellingen plaats. Zie voor een uitgebreide beschrijving ook het artikel elders in dit blad op pagina 13.

23

Mondriaanhuis In 1869 werd het woonhuis 9a verbouwd tot school. Op 7 maart 1872 werd de befaamde schilder Pieter Cornelis Mondriaan, zoon van de hoofdonderwijzer, geboren op Kortegracht 11. In 1890 werd het woonhuis nummer 11 ook verbouwd tot school, die toen bestond uit zes lokalen en een bewaarschool.

28. Onze-Lieve-Vrouwetoren, vanaf het Havik

20

Museum Jacobs van den Hof, Zuidsingel 15 Museum Jacobs van den Hof is een particulier museum met een eigen collectie van circa 80 werken van Gijs Jacobs van den Hof. Het museum verzorgt ook andere tentoonstellingen.

21

Muziekschool, ingang Muurhuizen 1-3 Deze twee muurhuizen zijn beide middeleeuws van signatuur. Dit is onder meer te zien aan de dikke muren met groot formaat baksteen en aan de zware balken. Beide huizen zijn in de 18de eeuw ingrijpend verbouwd. De toegangshal vanuit de tuin, met de rode Öland-vloer en de betimmeringen dateren uit die periode. Op de verdieping, in een van de leskamers, vindt U een middeleeuwse muurafwerking: gepleisterde namaakbakstenen tegen écht metselwerk!

22 !

Synagoge, Drieringensteeg 2, vanaf 13.00 open! Vanaf 1655 werden ook de joden in Amersfoort toegelaten. Zij hielden hun bijeenkomsten bij mensen thuis. In 1725 verwierf men een stuk grond op de hoek van de Kortegracht en de Drieringensteeg. In 1726 werd de synagoge gebouwd, georiënteerd op het zuidoosten, dat wil zeggen gericht op Jeruzalem. Al in 1734 werd het gebouw als te klein ervaren, maar het duurde tot 1842 tot een uitbreiding kon worden gerealiseerd naar ontwerp van stadsarchitect B. Ruitenberg. Op verzoek van het bestuur van de joodse gemeente nam hij de synagoge in Kleef als voorbeeld. Het bestaande gebouw werd aan de kant van de Muurhuizen 24

24

Lutherse Kerk, Langestraat 61 Op de plaats van de tegenwoordige Lutherse Kerk stond in de Middeleeuwen de Heilige Geestkapel. Het gebouw werd in 1686 door het stadsbestuur ter beschikking gesteld aan de Lutherse gemeente, toen ‘de gemeente, toegedaan de onveranderde Augsburgse Confessie’ geheten. Al spoedig waren uitgebreide herstellingen noodzakelijk. In 1825 helde de toren bedenkelijk over en waren ingrijpende voorzieningen nodig. In 1837 werd het pand door waarnemendstadsarchitect B. Ruitenberg nagenoeg geheel vernieuwd. In de Langestraat manifesteert de voorgevel zich vooral in klassieke vormen. Het basement met de diepe voegen draagt een hoofdgestel met vier, nauwelijks uit het muurvlak naar voren komende pilasters, Ionische kapitelen, opnieuw een hoofdgestel en een fronton. De gevel is voorzien van een pleisterlaag. Banden en kamwerk hierin suggereren echter dat bewerkte natuursteen werd toegepast. Tussen de pilasters zijn drie ‘gotische’ spitsboogvensters aangebracht, waarmee de kerkelijke functie wordt geaccentueerd. Het achthoekige klokkentorentje op het dak wordt bekroond door een windvaan in de vorm van een zwaan, het symbool van de Lutherse Kerk. Ook de gevelsteen is voorzien van een zwaan. Het Bätz-orgel in de kerk, daterend uit 1766, is het oudste van de stad. Tijdens de dag is in dit monument regelmatig muziek te beluisteren. Zie hiervoor het programma op pagina 8 en 9.

25

Fortman en Hehenkamp, Langestraat 63, De Amersfoortse architect Herman Kroes ontwierp in 1895, waarin Neo-renaissance elementen, zoals spekbanden, consoles met mannenkoppen, obelisken en een attiek met fronton overheersen. Met name het grote

winkelraam op de verdieping is opvallend. Achterin de winkel bevindt zich een glas-inloodvenster. ´ Tejaterthuis, Nieuwstraat 17 Op korte afstand van de Langestraat ligt het Tejaterthuis aan de Nieuwstraat 17, waarop op deze dag ook muziek is te beluisteren. Tijdens de dag is in dit monument regelmatig muziek te beluisteren. Zie hiervoor het programma op pagina 8 en 9. ´ Opstapplaats Waterlijn: Vaar door de geschiedenis van Amersfoort Tijdens een rondvaart van drie kwartier krijgt u een aardig compleet beeld van de historische binnenstad. U ziet de stad vanaf de waterlijn ook anders dan wanneer u wandelt. Een mooie aanvulling op uw dwaaltocht door de binnenstad. De schipper vertelt u onderweg bijzonderheden. Vraag de schipper om vandaag vooral uit te wijden over de gebouwen met een religieuze oorsprong of bestemming. Ieder uur varen er drie open rondvaartboten door de binnenstad. Bij regen zijn er paraplu’s aan boord. En u kunt een plastic regencape kopen in het winkeltje van Waterlijn voor 1 euro. De Infowinkel van ‘t Gilde&Waterlijn vindt u in de Krommestraat 5, vlakbij de Langestraat. Daar kunt u kaartjes kopen en boeken voor uw religieuze rondtour door Amersfoort. Neem ook vooral het (gratis) foldertje van de KunstVaarRoute mee, langs de Westelijke rondvaartroute staan 19 beeldende kunstwerken. Negentien dichters reageerden ieder op een kunstwerk. Wilt u dat óók? Doe dan mee aan de dichtwedstrijd. Amersfoort is een veelzijdige stad! Op deze open monumentendag zijn de stad èn Waterlijn extra gastvrij. Profiteer van de OMDkorting door gebruik te maken van de bij dit blad bijgeleverde kortingsbon, waarmee u 2 euro korting ontvangt op het tarief van een rondvaart door de historische binnenstad (normaal tarief volwassene 3 euro). Dit aanbod geldt uitsluitend op de Open Monumentendag van zaterdag 10 september 2005 en voor maximaal 2 personen per bon.

26

Archeologisch Centrum, Langegracht 11 Een hele santekraam: het leven in de middeleeuwen was doortrokken van geloof. De verering van Maria, het aanroepen van heiligen ter bestrijding van allerhande kwalen en ongemak was onderdeel van het dagelijks leven. Door massaproductie die vanaf de late Middeleeuwen gebruikelijk werd, kwamen devotionalia binnen bereik van de gewone burger. Kleine beeldjes van pijpaarde, die in mallen werden vervaardigd, stonden in de 15de en 16de eeuw in veel huizen, ook in Amersfoort. Soms kwamen die in de bodem terecht - weggegooid na beschadiging, misschien na de beeldenstorm - en zijn ze door archeologen gevonden. (FS) In het Archeologisch Centrum, Langegracht 11, is een kleine tentoonstelling ingericht van devotionalia en andere religieuze middeleeuwse vondsten uit Amersfoort. Bezoekers kunnen hier ook replica’s van enkele vondsten kopen.

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

31. De Observant, Stadhuisplein 7

27

Kapelhuis, Krankeledenstraat Omstreeks 1500 werd het huis met kenmerken van de baksteengotiek gebouwd voor de ‘Broederschap van Onze-Lieve-Vrouwe’. Deze instelling had als opdracht om de verering van Maria te bevorderen en de diensten in de nabijgelegen kapel te regelen. Het pand werd in 1905 ingrijpend gerestaureerd, waarbij veel details zijn gereconstrueerd. Opvallende details in de bakstenen gevels zijn: de vier ronde blindvensters, de blindnissen in de vorm van een driekwart kruisvenster, de zandstenen kruisbloemen op de overhoeks geplaatste pinakels, de deurgehengen, het smeedijzeren ‘kijk-uit’-venstertje in de voordeur en de in 1998 geplaatste windvaan in de vorm van een haan. Op de hoek met het Lieve Vrouwekerkhof bevindt zich een hoekconsole, waarop in de tijd vóór de Reformatie een Madonnabeeldje heeft gestaan.

28

Onze-Lieve-Vrouwetoren, Lieve Vrouwekerkhof NB. toegang alleen door middel van kaartreservering in torenportaal De tussen 1993 en 1996 gerestaureerde OnzeLieve-Vrouwetoren, gebouwd in de tweede helft van de 15de eeuw, behoort tot de fraaiste gotische torens van ons land. De vondst van

een miraculeus Mariabeeldje in 1444 was er de oorzaak van dat Amersfoort een belangrijke bedevaartplaats werd. Dit gaf aanleiding tot de bouw van de imposante toren. Ook de toen reeds bestaande kapel op het Lieve-Vrouwekerkhof werd in die periode aanzienlijk vergroot. Bij een buskruitontploffing in 1787 ging deze kerk verloren. Sindsdien resteert alleen de toren. In de 17de eeuw werd de toren verrijkt met een Hemony-carillon. Eind vorige eeuw werd dit klokkenspel (35 klokken), evenals de toren zelf, gerestaureerd en geplaatst in een nieuwe houten klokkenstoel. In 1997 is in deze klokkenstoel een tweede, modern gestemde beiaard aangebracht (58 klokken). Vervolgens is de beiaard gecompleteerd met een zevengelui, waardoor het totale aantal klokken op precies honderd is gekomen.

29

Johanneskerk, Westsingel 30 Op de hoek van de Westsingel en de Molenstraat staat sinds 1960 de Johanneskerk, ontworpen door de architecten S. van Woerden en H.J. Schneider uit Soestdijk. De kerk is een goed voorbeeld van de functionalistische architectuur uit de jaren zestig. De gevels van dit kerkgebouw worden bepaald door metselwerk binnen een betonnen constructie. Met name de rechthoekige structuur van de vensters is bepalend voor het interieur. Een monumentale trap leidt vanaf de Westsingel naar de door een gewelfde lui-

fel geaccentueerde entree. Op dit moment wordt door architect ir. P. Wassink een interne verbouwing voorbereid.

30

Oude Stadhuis, Westsingel 43 / Stadhuisplein 5 Omstreeks 1780 liet de joodse koopman Abraham Cohen aan de Westsingel, in Lodewijk XVIstijl, een indrukwekkend huis optrekken. De voorgevel is volledig uitgevoerd in hardsteen. Het bovenlicht van de hoofdingang aan de Westsingel behoort door het rijke houtsnijwerk in Lodewijk XVI-stijl tot de fraaiste voorbeelden van Amersfoort. Na de in 1994 voltooide restauratie heeft Westsingel 43 een representatieve functie gekregen met twee trouwzalen en monumentale vergaderkamers. Het interieur is bijzonder gaaf. De vloeren en lambrisering zijn uitgevoerd in marmer, terwijl de wanden van fraaie stucwerkvoorstellingen zijn voorzien. Het trappenhuis, halverwege de gang, is zeer monumentaal van uiterlijk. Op de eerste verdieping bevindt zich de oorspronkelijke feestzaal van het huis.

31

De Observant, Stadhuisplein 7 In 1472 kregen de Franciscaner-Minderbroeders de beschikking over een stuk grond langs de Westsingel. Aangezien zij de regels van het 25

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

32

35. Architectenbureau Ag Nova in St Henricuskerk, Matthias Withoosstraat 34

kloosterleven strikt wilden naleven (observeren) werden zij dan ook Observanten genoemd. Het Observantenklooster groeide uit tot een belangrijk complex: een kapel, met aan de noordzijde een kloosterhof, een rondgaande kloostergang, drie omsluitende gebouwen met de daarbij behorende moestuin. Na de Reformatie en de toetreding van Amersfoort tot de Unie van Utrecht verdwenen de Observanten uit de stad. In de gebouwen werden andere functies ondergebracht, zoals de Doelen voor de schutterij, een vertrek voor de stadsgeneesheer en een glasblazerij. Belangrijke gasten verbleven in die tijd in het complex; in 1640 prins Frederik Hendrik, in 1716 czaar Peter de Grote en in 1766 koningin Karoline Mathilde van Denemarken. In de 19de eeuw werd de Artillerie- en Genieschool in het complex gevestigd, later een ‘Werkhuis tot wering van de bedelarij’, en weer later een kazerne. Ook verschillende gemeentelijke diensten vonden er onderdak. Dit alles had tot gevolg dat het complex eindeloos werd verbouwd. De kapel was al vrijwel direct afgebroken. Nadat in de jaren zeventig van de twintigste eeuw zelfs een sloopvergunning was verleend, bleef het gebouw toch behouden en kon het voormalige klooster in 1982 worden gerestaureerd. In de periode 1997-2000 werd het pand verbouwd tot informatiecentrum. In het vernieuwde interieur van het STADSCAFÉ kunt u thans onder het genot van koffie of een drankje uitrusten van de wandeling langs de panden in de binnenstad. Ook het Archief Eemland, de nieuwe naam voor de gemeentelijke archiefdienst Amersfoort, is in dit pand gevestigd. De collectie van Archief Eemland kunt u raadplegen via www.archiefeemland.nl. Tijdens de dag is in dit monument regelmatig muziek te beluisteren. Zie hiervoor het programma op pagina 8 en 9.

38. Wagenwerkplaats, Soesterweg 244

26

Logegebouw Jacob van Campen, Van Persijnstraat Logegebouw van de Vrijmetselarij rond Amersfoort, in 1900 door architect W. van Schaik in Jugendstil gebouwd voor Vrijmetselaarsloge Jacob van Campen. Het gebouw kent een Voorhof voor ‘gewone’ bijeenkomsten. Daarnaast is er de Tempel, waar de broeders ceremonieel bijeenkomen. De artefacten in deze tempel hebben een symbolisch karakter overeenkomstig de aard van de Vrijmetselarij die veelvuldig gebruik maakt van symbolen en rituelen uit de middeleeuwse kathedralenbouw. Maçonnieke symbolen treft men ook in de glas-in-loodramen door het gehele gebouw.

33

!

Vrij Evangelische Gemeente, Appelweg 15 Dit kerkgebouw werd in 1927 oorspronkelijk gebouwd voor de Gereformeerde Kerk in Hersteld Verband; daarom werd in de volksmond nog wel eens gesproken over het ‘Slangenkerkje’. Architect G. van Hoogevest tekende het plan. Vooral de bekroning van de in het midden geplaatste toren is kenmerkend voor de stijl van de Amsterdamse School. Dit onderdeel is onlangs, evenals het overig gedeelte van het gebouw, gerestaureerd. Sinds 1977 is deze kerk in gebruik bij de Vrije Evangelische Gemeente.

34 !

St Ansfriduskerk, Jabob Catslaan 28 Eind 1913 werd kapelaan F.A. Paping van de Elleboogparochie belast met de bouw van een nieuwe kerk. Er werd een nauwe samenwerking aangegaan met de ‘Vereeniging Tuindorp’, die niet alleen de benodigde grond om niet aan de kerk afstond, maar ook met een flinke donatie over de brug kwam. Hoewel het er eerst naar uitzag dat architect Herman Kroes ook deze kerk mocht ontwerpen, ging de definitieve opdracht naar kerkenbouwer Wolter te Riele, die bekend stond om zijn ruimtelijk vormgegeven interieurs, waarbij kolommen het zicht op het altaar vrijlieten. Op 15 januari 1916 werd de in Neogotische stijl opgetrokken kerk officieel ingewijd. Ansichten uit de bouwtijd tonen de kerk als een bolwerk in een nog volledig onbebouwde omgeving. Hoewel de bouwpastoor de kerk wilde vernoemen naar Antonius van Padua, besloot aartsbisschop Mgr. H. van de Wetering, die op een Eucharistisch Congres in Wenen in 1912 had vernomen dat één van zijn voorgangers nog nooit bij een parochiekerk was vernoemd, Sint Ansfridus als patroonheilige van deze nieuwe kerk aan te wijzen. Het is de enige parochiekerk ter wereld die gewijd is aan Sint Ansfridus, de achttiende bisschop van Utrecht in de jaren 995-1010. In de kerk bevindt zich sinds 1978 een vijftal schilderijen met voorstellingen uit het leven van Sint Ansfridus, afkomstig uit de afgebroken Ansfriduskapel van de zusters van St. Jozef te Leusden, van de hand van kunstschilder F. Bachg (1865-1956). Ook in één van de vele, zeer fraaie gebrandschilderde ramen, boven de sacristiedeur, is deze heilige als patroon van de

kerk afgebeeld samen met de wapens van paus Benedictus XV della Chiesa en aartsbisschop mgr. H. van de Wetering. Tijdens hun bewind werd de kerk gebouwd, vandaar dat dit venster ook wel ‘stichtingsraam’ wordt genoemd. Rechts van de trappen naar het priesterkoor staat rechts een beeld van St. Ansfridus daterend uit 1922 en vervaardigd in het atelier Brom te Utrecht. Afgelopen jaren zijn de gebrandschilderde ramen gerestaureerd, evenals het interieur waar de donkerblauwe kleur op wanden en gewelven door een gebroken wit werd vervangen. Hierdoor komen niet alleen de baksteenornamenten veel beter tot hun recht, maar wordt ook op de oorspronkelijke situatie aangesloten.

35 !

Architectenbureau Ag Nova in St Henricuskerk, Matthias Withoosstraat 34 Het eerste verzoek om een nieuwe parochie te mogen stichten dateert uit 1903. Na enige aarzelingen stemde aartsbisschop Mgr. H. van de Wetering in met de plannen voor de bouw van een kerk, een pastorie, een meisjesschool en een zusterhuis. De Amersfoortse architect Herman Kroes ontwierp een tweebeukige hallenkerk met transept. Op het dak stond een ranke vieringtoren. Het neogotische interieur werd gekenmerkt door gepleisterde kruisgewelven, rustend op een aantal slanke pijlers. Over het resultaat was men niet echt tevreden; de pijlers in het middenpad ontnamen het zicht op het hoofdaltaar. In 1933 werd de kerk door architect Elsberg uit Almelo ingrijpend verbouwd. Het middenschip met de twee zijbeuken werden tot één ruimte samengevoegd, waarmee het interieur met de nieuwe bakstenen wanden en gewelven een hele gedaantewisseling onderging. Ook de voorgevel werd gewijzigd, waarbij een kloeke toren werd toegevoegd, waarmee de kerk een echt oriëntatiepunt of ‘landmark’ in het Soesterkwartier werd. In de jaren negentig was de kerk te groot. Afbraak en een kleinere nieuwbouw werd overwogen. Iedereen was echter bijzonder gelukkig toen een plan van architect Jan Bos (Ag Nova architecten) in 1996 met hergebruik van het bestaande gebouw haalbaar bleek. De kerk werd, zowel verticaal als horizontaal gesplitst. Het afgescheiden kerkdeel(transept en apsis) heeft een nieuwe entree in de voormalige verwarmingsruimte aan de Matthias Withoosstraat gekregen, waarbij het gehele kerkinterieur 180 graden is gedraaid. Het altaar staat nu tegen de nieuwe scheidingswand, waarbij de 500 zitplaatsen cirkelvormig staan opgesteld. De ruimte heeft een zeer mooie akoestiek gekregen. In deze ruimte bevindt zich een aantal heiligenbeelden, uit zowel de eerste (Antonius en H. Hart) als de tweede bouwfase (Henricus en Theresia). Het gedeelte achter de hoofdentree is het wijkcentrum De Tandem gehuisvest en op de verdieping vestigde zich het architectenbureau Ag Nova. Deze ruimte, onder de gewelven, is door middel van insteekvloeren op diverse niveaus opnieuw ingedeeld. De oorspronkelijke “gebrandschilderde” ramen(niet waardevol) zijn vervangen door helder glas. In de toren is een spreekkamer ingericht. Het volledige interieur

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

gevels zijn opgetrokken in een genuanceerde gele steen. De toren bezit door de houten bekroning een bijzonder, bijna Scandinavisch , aanzien. Oorspronkelijk heette dit gebouw Emmakerk en was genoemd naar koningin Emma, die in 1928 haar zeventigste verjaardag vierde. In de jaren 1969 en 1974 werd de kerk verbouwd. Na een samenvoeging met de Gereformeerde Rehobothkerk tot een Samen-op-Weg gemeente koos men in 1997 voor de naam Emmaüs. Twee glas-in-loodramen uit de Rehobothkerk hebben thans een plaats in deze kerk gekregen.

38

36. Westerkerk, Lingestraat 10

van de kerk is dusdanig ontworpen dat het in zijn geheel weer verwijderd kan worden om de oorspronkelijke kerk weer terug te kunnen brengen. Het staat grotendeels los van de oorspronkelijke constructie.

36 !

Westerkerk, Lingestraat 10 In het Soesterkwartier is in de jaren dertig dringend behoefte aan vergaderruimte. De kerkenraad koopt een terrein aan de Lingestraat om een evangelisatiegebouw te bouwen. Het nieuwe gebouw, ‘Irene’, wordt voor fl. 9699.gebouwd en op 20 okt. 1932 in gebruik genomen. Hier worden ‘s zondags ook kerkdiensten gehouden. Tijdens de mobilisatie wordt het gebruikt als schoollokaal. Diensten worden dan gehouden in gebouw ‘Bethel’ in de Eemstraat. Toch blijkt er behoefte aan een kerkgebouw in het Soesterkwartier. Hoewel op de kerkenraadsvergadering van 30 aug. 1937 de beslissing hierover nog terzijde werd gelegd, wordt in 1939 besloten toch over te gaan tot het bouwen van een kerkgebouw op het zelfde terrein als het gebouw ‘Irene’. Architect B.W. Plooy krijgt de opdracht een kerkgebouw te ontwerpen. Deze architect was geen onbekende, er stonden al meer ‘Plooykerken’ in den lande. (Ook de ‘Reobothkerk’, waar nu de Rafaëlgemeente vergadert, is een ‘Plooykerk’). De eerste steen werd gelegd op 15 juli 1939 door ds Schouten. Het kerkgebouw werd op 9 februari 1940 officieel in gebruik genomen en de eerste dienst was op 3 maart 1940. De naam van de Westerkerk heeft te maken met zijn geografische ligging.

Het orgel van de Westerkerk in Amersfoort is afkomstig uit de Doopsgezinde Kerk van Haarlem. Het werd door Pieter Flaes gebouwd in 1883-84 en in Haarlem bespeeld door de bekende musicus Jacob Bijster. De Amersfoortse Westerkerk kocht het orgel in 1968, nadat in Haarlem een nieuw instrument van Ahrend & Brunzema was geplaatst. De firma B. Koch & Zoon verplaatste het Flaes-orgel naar Amersfoort. Het orgel is op 16 mei 1970 in Amersfoort in gebruik genomen met een bespeling door Jaap Zwart. Rond 1989 werd begonnen met voorstellen om het orgel te herstellen in de oorspronkelijke staat. Klaas Bolt werd als adviseur aangetrokken, die na zijn overlijden werd opgevolgd door Jan Jongepier. De bewaard gebleven pijpen van Flaes van 1883 werden gerestaureerd. De firma Flentrop beschikte over materiaal van de firma Steenkuyl (de opvolger van Flaes in 1889) uit 1895 en 1900, dat was overgebleven na de restauraties van de orgels in de Westzijderkerk te Zaandam en de Westerkerk te Amsterdam. Qua factuur kwam dit pijpwerk vrij goed overeen met het materiaal van Flaes.In 1995 is het orgel gerestaureerd door Flentrop. De dispositie is volledig hersteld. De zwelkast is verwijderd en ook de koppelingen zijn hersteld. Het kon op 23 mei 1996 weer in gebruik worden genomen. (DdJ)

37 !

Emmaüskerk, Noordewierweg 131 Dit in een strakke Amsterdamse Schoolstijl uitgevoerde kerkgebouw is in 1929 voor de Hervormde gemeente ontworpen door de Amersfoortse architect G. van Hoogevest. De

Wagenwerkplaats, Soesterweg 244 Het Wagenbedrijf Amersfoort vestigde zich in 1904 als wagenmakerij van de Hollandsche IJzeren Spoorweg Maatschappij in Amersfoort en was vooral gespecialiseerd in het onderhouden, reviseren en ombouwen van goederenwagons. Een aantal oorspronkelijke bedrijfsgebouwen bevindt zich geclusterd in het centrale gedeelte van het uitgestrekte terrein. Beschermenswaardige onderdelen van het complex zijn: de hoofdwerkplaats (1904), de wagenloods (1903), de verensmederij (1908), het ketelhuis (1904) en twee rolbanen. De gebouwen zijn sober en doelmatig vormgegeven met karakteristieke dak- en venstervormen. De oorspronkelijke ijzeren spantconstructies zijn in het interieur nog aanwezig en zijn bijzonder kenmerkend voor die periode. De functie bracht met zich mee dat de gebouwen in de loop der tijd steeds werden aangepast aan een nieuwe bedrijfsvoering. Echter de hoofdkenmerken zijn voldoende bewaard gebleven. Voor alle genoemde onderdelen van dit complex loopt op dit moment een aanvraag voor plaatsing op de rijksmonumentenlijst, waarvoor de gemeenteraad ook een positief advies heeft afgegeven.

39 !

RK kerk Het Heilig Kruis, Liendertseweg 48 De kerk is gesitueerd in de wijk De Kruiskamp, mede daarom is gekozen voor de naam Het Heilig Kruis. Het gebouw werd in 1956 ontworpen door architect H.J. van Wissen. In 1958 werd de kerk in gebruik genomen. In de architectuur is de betonnen constructie duidelijk zichtbaar. Het dak van de kerk heeft de vorm van een Tau-kruis. De Tau is de laatste letter van het Hebreeuwse alfabet en heeft dezelfde betekenis als de Omega in het Griekse alfabet. Deze letter staat symbool voor bevrijding, herschepping en voltooiing van de mens op aarde in de persoon van Jezus Christus. Opvallend is de enorme glaswand met het glasmozaïek van de hand van de Duitse schilder en beeldhouwer Eugen Keller uit Höhr bij Koblenz. In de glaswand is het verhaal van Mozes met het brandende braambos uit Exodus 3: 1-5 verbeeld. Het interieur is eveneens van betekenis. Alle lijnen vanuit de kerk lopen naar één punt, het altaar. Dit onderdeel staat vrij in de ruimte en bestaat uit een kolossaal blok travertijn, waarbij de onderzijde kleiner is dan de bovenkant. Op de voorzijde staat het Christusmonogram, terwijl de Alpha en de Omega op de zijkanten zijn aangebracht. Achter het altaar bevindt zich een 27

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

41. Kapel Coelhorst, Coelhorsterweg 35

grafito-voorstelling, ontworpen door Eugen Keller, met het Troonzaal-visioen van Sint Jan (Johannes) uit Openbaringen 4. Het priesterkoor wordt fraai belicht door een grote zeskantige koepel of lantaarn, voorzien van geel draadglas. De doopkapel bezit gekleurde glas-in-loodramen met de contouren van één grote vis, omgeven door een groot aantal kleinere vissen.

40 !

Het Brandpunt, Laan naar Emiclaer 101 “Het Brandpunt moet niet op een traditionele kerk lijken”, met die opdracht kon architect Jan de Graaf uit Groningen uit de voeten. Hij ontwierp een in het oogspringend gebouw dat als ‘open en gastvrij, kleinschalig en laagdrempelig’ getypeerd kan worden. De drie over elkaar heen schuivende daken zijn in het stadsbeeld beeldbepalend en verwijzen ook naar de geloofsrichtingen die er samen onderdak vonden, rooms-katholiek, hervormd en gereformeerd. De in 1993 geopende kerk ontleent de naam ‘Brandpunt’ aan de opvallende plek in de voormalige buurtschap de ‘Brand’. Het gebouw bestaat uit drie delen: ontmoetingsruimte, vierruimte en nevenruimten. De centrale ontmoetingsplek wordt verlicht door het glasvlak van de entreegevel en door een steeds smallere, bovenlichtstrook. Dit geeft mensen de idee, dat intimiteit toeneemt naarmate zij het gebouw dieper binnengaan. Aan het eind van de entree het stiltecentrum. Het interieur van de vierruimte is met zorg 28

ontworpen. Het houten kruis staat vrij en is daardoor goed te benaderen. Het zijn bovendien twee kruizen ineen, een ontwerp van liturgisch kunstenaar Pim van Dijk. De tafel werd ontworpen door kunstenares Ellen Faber op basis van de Hebreeuwse letter Beth, de eerste letter van de bijbel. Deze letter heeft tevens veel symbolische betekenissen, zoals onder andere het zo goed bij dit gebouw passende ‘een dak boven je hoofd’. De tafel bestaat uit drie losse verplaatsbare delen om daarmee te benadrukken, dat het in de gemeente om samen vieren gaat. Het doopvont bestaat, ook uit de letter Beth, met de drie ruggen naar elkaar toe. Het midden houdt de schaal vast en drukt zo uit, dat de doop het centrale punt van het geloof is.

41

Kapel Coelhorst, Coelhorsterweg 35 De eerste vermelding van deze, aan Sint Nicolaas (patroonheilige van de zeevarenden) gewijde, kapel dateert uit 1363. Het gebouw is rechthoekig van vorm en is niet voorzien van een voor kapellen zo kenmerkende (meestal drie-zijdige) koorsluiting. De kapel is vrijwel exact oostwest georiënteerd, waardoor het schuin aan de Coelhorsterweg is gelegen. Na de Reformatie in Amersfoort (1579) werden in de kapel toch nog tot 1585 katholieke diensten gehouden. Om het rooms-katholicisme terug te dringen, besloten de Staten van Utrecht in 1655 om de kapel weer te openen, maar nu voor protestantse doeleinden.

Op 11 december 1747 bracht een storm zware schade toe aan het gebouw. Pas in 1759 besloten de Staten van Utrecht tot restauratie over te gaan en werd de kapel weer in gebruik genomen. Na de opening van een nieuwe kerk in de dorpskern van Hoogland werd de kapel Coelhorst in 1843 verkocht aan de familie Van Tuijl van Serooskerken, de bewoners van het landgoed Coelhorst. Het gebouw werd als grafkapel in gebruik genomen en bleef dat tot op de huidige dag, na overerving, sinds 1957, voor de familie Beelaerts van Blokland. Uit deze periode stammen drie graftomben die zich tegen de oostwand bevinden. Het beheer van de kapel is sinds 2001 in handen van de Stichting Kapel van Coelhorst. Deze stichting, in 1995 opgericht door enkele verontruste Amersfoorters, heeft zich vele jaren beijverd om tot restauratie van de inmiddels bouwvallige kapel te komen. Met hulp van velen is het bestuur hier uiteindelijk in geslaagd, waardoor de restauratie uiteindelijk in 2002 plaatsvond.

Met dank aan: Fons de Backer, Sonja Boere, Cor van den Braber, Albert van Engelenhoven, Sandra Hovens, Derk de Jonge, Francien Snieder en Jaap Vernhout

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

‘Open-Boerderijen’ | Tekst: Albert van Engelenhoven, restauratiemedewerker bureau Monumentenzorg Amersfoort

Tweehonderd historische boerderijen in Amersfoort. Tot voor enkele jaren terug was er weinig aandacht voor de historische boerderijen in en om Amersfoort. Het was zelfs niet bekend hoeveel boerderijen er eigenlijk nog zijn. Het vermoeden bestond dat dit aantal, vanwege de vele stadsuitbreidingen, niet hoog kon zijn. Maar dat bleek een misvatting, uit een inventarisatie die in 2003 werd uitgevoerd, bleek dat er nog zo’n 200 boerderijen van voor 1960 zijn. Een verrassend hoog aantal. Velen daarvan zijn echter niet meer voor agrarische doeleinden in gebruik, maar hebben andere functies gekregen, waarvoor zij meer of minder ingrijpend zijn verbouwd. Omdat, buiten de binnenstad, slechts negen boerderijen als monument zijn beschermd, vinden verbouwingen, of zelfs afbraak, plaats zonder dat naar de historische waarde wordt gekeken. Momenteel vindt er door monumentenzorg onderzoek plaats naar de cultuurhistorische waarde van de aanwezige boerderijen. De meest waardevolle zullen uiteindelijk als monument worden beschermd. Een tweetal boerderijen, die al wel als monument zijn beschermd, zijn momenteel in restauratie. Het zijn de kleine boerderij Coelhorsterweg 6 en de grote boerderij Bosserdijk aan de Zevenhuizerstraat 56. Zij zijn beide op open monumentendag te bezoeken. Van een derde, eveneens beschermde, boerderij is de toekomst erg onzeker. Het is de 17de-eeuwse boerderij De Geer aan De Stelp 37. Ondanks de bijzonder slechte staat ervan, bent u ook hier van harte welkom op 10 september.

42 !

Boerderij Coelhorsterweg 6 In het ongerepte agrarische landschap van Hoogland-west (het gebied tussen de Eem en de Bunschoterstraat) staan nog zo’n zestig historische boerderijen; groot en klein. Maar dat de kleinere boerderijen minder belangrijk zouden zijn dan de grote is een misvatting, zoals bleek na onderzoek in het naamloze boerderijtje Coelhorsterweg 6. Nadat de laatste bewoner, Graddus van Weerhorst, enkele jaren terug was overleden, is de boerderij Coelhorsterweg 6 met erf en schuren gekocht door Jos Smink, die hier een nieuw huis wilde bouwen. Dit was niet mogelijk omdat de boerderij monument is en daarom niet mag worden afgebroken of ingrijpend verbouwd. De boerderij is omstreeks 1820 gebouwd door Willem Corneliszoon Kraaijkamp. In 1849 werd de boerderij verkocht aan de familie Van Weerhorst, die deze zo’n 150 jaar in bezit zou houden. Kort na het midden van de 19de eeuw hebben zij de boerderij zo’n anderhalve meter verbreed, wat nog zichtbaar is in de voorgevel en in de constructie. Sindsdien is de boerderij niet noemenswaardig veranderd en goeddeels in de oude staat bewaard gebleven. Het is, zoals alle boerderijen in Amersfoort, een driebeukig hallenhuis, waarbij het dak wordt ondersteund door ankerbalkgebinten. Ook de indeling is traditioneel. Opvallend is de 17de eeuwse schouw in de heerd, de woonkamer. Deze komt waarschijnlijk uit een oude boerderij in de omgeving. De boerderij mag dan in hoge mate authentiek zijn, de onderhoudstoestand ervan is erbarmelijk slecht. Maar hierin vindt momenteel verandering plaats. Als tegenprestatie voor de bouw van een gewenst nieuw woonhuis elders op het erf, wordt de boerderij in opdracht van Jos Smink, geheel gerestaureerd. Omdat er geen woning of bedrijf in wordt ondergebracht, zal de authentieke, vroeg 19de-eeuwse, situatie blijven zoals zij is, of waar nodig, hersteld worden (zie tekening pag. 6). Toch zal de boerderij er na restauratie niet ‘als nieuw’ uitzien. Scheefstaande muren, gebinten en deuren blijven scheef staan, zodat de eeuwenoude geschiedenis niet wordt ontkend. Hooglanders van de Historische Kring zullen u graag ontvangen en u laten zien en vertellen hoe het leven vroeger was op het ‘Hogeland’.

43 foto bureau monumentenzorg

Boerderij Bosserdijk, Zevenhuizerstraat Aan de Zevenhuizerstraat in Hoogland staat op het eind van een boomrijke oprijlaan de grote en monumentale boerderij Bosserdijk. Sinds de laatste bewoners, Gijs en Jans van den Hengel, zijn vertrokken, staat de boerderij er verweest en havenloos bij. Maar hier komt verandering in, in opdracht van de eigenaar de firma SchipperBosch, is een restauratie gaande waarbij de boerderij in authentieke staat wordt terug gebracht en Boerderij Coelhorsterweg 6 voor de restauratie.

29

AMERSFOORT

tot dubbel woonhuis ingericht. De woonwijk Langenoord heeft in de jaren zestig en zeventig de boerderij volledig ingesloten, waardoor slechts het oude erf nog resteert. Twee hooibergen en een zomerhuis met stal vormen met de boerderij de herinnering aan een ver verleden, toen er met zo’n 35 morgen (bijna 30 ha.) land, dagelijks veel werk te doen viel. Al in de vroege 17de eeuw wordt de boerderij genoemd, maar in huidig voorkomen dateert deze van omstreeks 1720, zoals uit bouwhistorisch onderzoek bleek. Ondanks enkele betrekkelijk recente verbouwingen, is de traditionele indeling herkenbaar authentiek bewaard gebleven. Zoals vermeld zal de oorspronkelijk 18de-eeuwse situatie worden hersteld en aangevuld met voorzieningen voor de toekomstige functie als (dubbel) woonhuis. De firma Schipper-Bosch zal u op 10 september hartelijk ontvangen in de boerderij en u graag vertellen over het verleden en de toekomst van Bosserdijk.

44 !

In 1938 werd de snelweg A1 over het land van De Geer gelegd, waarmee de landerijen, die doorliepen tot aan de Calveenseweg grotendeels geïsoleerd raakten van de boerderij. In 1986 was er sprake van afbraak van De Geer, omdat de plek was aangewezen als bouwlocatie voor de wijk Kattenbroek. Aanwijzing tot monument heeft de afbraak voorkomen, maar de directe omgeving heeft in de jaren negentig een metamorfose ondergaan en doet in geen enkel opzicht meer herinneren aan het landelijke karakter van weleer. Alsof dit nog niet genoeg was, is de boerderij medio 2003 door een felle brand, voor een groot deel in de as gelegd. Trijntje van Zuilen, de laatste bewoonster, was enkele maanden hiervoor overleden. Herbouw van de 17de-eeuwse boerderij is een zware opgave, maar niet onmogelijk. Zowel de gemeente als omwonenden doen pogingen om De Geer in oude glorie te laten herrijzen. De omwonenden hebben zich verenigd in een stichting met de naam De Stolp. In de ‘gerestaureerde’ boerderij wil men een centrum voor bezinning, bezieling en creatieve ontwikkeling realiseren. Op open monumentendag zal door deze stichting het verhaal van de droom van Poliphilo, het boek waarop het ontwerp van de wijk Kattenbroek is gebaseerd, op muzikale wijze ten gehore worden gebracht. Meerdere

Boerderij De Geer zoals het was, in betere tijden.

activiteiten zijn in voorbereiding. Let u voor meer informatie op de lokale informatievoorziening. In ieder geval bent u op 10 september van harte welkom op het erf van boerderij De Geer. De boerderij ligt achter de brandweerkazerne van Kattenbroek. U komt er achtereenvolgens via de volgende wegen: Laan van Emiclaer, Het Masker, De Baander, Het Wolfseind, en De Stinse, waarna u op een gegeven moment aan de linkerzijde boerderij De Geer ziet liggen.

Artist impressie Schipper-Bosch.

Boerderij De Geer, De Stelp 37 De recente geschiedenis van één van de oudste en (tot voor kort) gaafst bewaard gebleven boerderijen, De Geer, aan De stelp in de wijk Kattenbroek, is deerniswekkend.

RELIGIE

foto T. Brouwer (1987)

MAGAZINE

Boerderij Bosserdijk zoals deze er na de restauratie uit zal zien.

30

Overzichtscatalogus

Religieuze gebouwen in Amersfoort behorende bij het Amersfoort Magazine Open Monumentendag - special 2005

AMERSFOORT MAGAZINE

Overzichtscatalogus

Religieuze gebouwen in Amersfoort Foto’s: Tjeerd Jansen Tekst: Max Cramer

RELIGIE

Religieuze gebouwen in Amersfoort

COLOFON Het katern ‘Religieuze gebouwen in Amersfoort’ verschijnt als onderdeel van het Amersfoort Magazine, special Open Monumentendag 2005. Jaargang 8, Special OMD - september 2005 Productie / Realisatie Uitgeverij Educom BV R.P.H. Diederiks, uitgever Postbus 25296 3001 HG Rotterdam Mathenesserlaan 347 3023 GB Rotterdam Telefoon: 010 - 425 65 44 Telefax: 010 - 425 72 25 E-mail: [email protected] Internet: www.uitgeverijeducom.nl Hoofd- en eindredactie Robert Diederiks Max Cramer Foto omslag: RK Sint Josephkerk, Hooglanderveen Foto’s Alle foto’s in het overzicht zijn gemaakt door Tjeerd Jansen, Amersfoort m.u.v. de nrs. 7, 9, 12, 17, 20, 61, 73, 84, 86 en 88 die afkomstig zijn van bureau Monumentenzorg Amersfoort. Korte biografie Tjeerd Jansen. Na enkele jaren te hebben gestudeerd aan de kunstacademie begon Tjeerd Jansen in 1996 met het fotograferen van straat- en locatietheater. Door een gecombineerde opdracht van het Amersfoortse theater De Lieve Vrouw en de Gemeentelijke Archiefdienst sloeg hij in 2001 een brug tussen theateren reportagefotografie. Het maken van projectmatige reportages, veelal met een cultureel onderwerp, werd zijn belangrijkste werk. Zo maakte hij mede in opdracht van de Archiefdienst series over Scholen in de Kunst, Amersfoortse kunstenaars, poppodium De Kelder, en meest recent de openbare bibliotheek. Daarnaast heeft hij o.a. een reeks locatieportretten van Amersfoortse gemeenteraadsleden (2003-2004) op zijn naam staan. Naast theater en reportage heeft architectuurfotografie Tjeerd ook altijd bijzonder geboeid. In 2004 kreeg hij de kans om ook deze vorm van fotografie aan zijn opdrachtportfolio toe te voegen, met een serie over industrieel erfgoed in Amersfoort. Deze fotoserie van Amersfoortse kerken is zijn tweede grotere architectuurserie. Voor meer informatie: www.tjeerdjansenfotografie.nl Met dank aan Archief Eemland, Amersfoort © september 2005 Uitgeverij Educom BV ISSN 1387-5701

32

Aangezien de Open Monumentendag dit jaar in het teken staat van religieus erfgoed heeft het Comité Open Monumentendag Amersfoort het initiatief genomen een overzicht te geven van alle kerkelijke gebouwen in Amersfoort. Een directe relatie met een kerkgenootschap was uitgangspunt evenals het gegeven dat bij bijzondere gebouwen, zoals bijv. een rooms-katholiek bejaardentehuis, een kapel in het exterieur zichtbaar aanwezig moest zijn. Tot slot zijn ook de aulagebouwen van de begraafplaatsen opgenomen voor zover die die door een kerkelijke gemeenschap zijn opgericht. Andere gebouwen met een meer zijdelingse relatie met een kerkgemeenschap, zoals scholen van bijzonder onderwijs, zijn door de gehanteerde randvoorwaarden buiten beschouwing gebleven. Bronnenonderzoek heeft geleid tot een aanzienlijke lijst. Hieruit ontstaat weliswaar een goed en breed beeld, maar naar alle waarschijnlijkheid is deze opsomming nog niet geheel compleet. Mocht u aanvullende informatie bezitten, dan stelt het Comité het zeer op prijs als u deze gegevens ter beschikking wilt stellen aan bureau Monumentenzorg Amersfoort. Op deze wijze ontstaat een verantwoorde basis voor de voorgenomen publicatie over kerkgenootschappen in Amersfoort, een initiatief van het Archief Eemland. Hiervoor kunt u zich richten tot: Bureau Monumentenzorg Amersfoort, Postbus 4000, 3800 EA Amersfoort of per e-mail: [email protected]

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE VESTINGSTAD

01.

Kerk naam bouwjaar adres waardering kerkgenootschap

01. Sint Joriskerk 12de eeuw Hof 1 Rijksmonument Protestanse Kerk Nederland (NH)

Kapel naam bouwjaar adres waardering kerkgenootschap

03. Kapel Coelhorst 1363 Coelhorsterweg 35 Hoogland Rijksmonument particulier bezit 03.

04.

Gasthuis naam bouwjaar adres waardering kerkgenootschap

04. Mannenzaal ca. 1390 Westsingel 47 Rijksmonument Groepering rond Pater Kotte

Kapel naam bouwjaar adres waardering kerkgenootschap

02.

02. Kapel van Isselt 1339 Isselteweg 155 Rijksmonument particulier bezit

33

AMERSFOORT MAGAZINE

Klooster naam bouwjaar adres waardering thans

05.

waardering thans

06.

07. vm. RK Observantenklooster 1480 Stadhuisplein 7 rijksmonument gemeentelijk informatiecentrum

Gasthuis naam bouwjaar adres waardering thans

08. Rochuskapel 1504 Pothstraat rijksmonument onderdeel Hofje Armen de Poth 07.

34

06.

OLV toren 1450-1500 Krankeledenstraat 30 Kerk in 1787 door explosie zwaar beschadigd en in 1809 afgebroken. Vanuit het Kapelhuis aan de Krankeledenstraat (ca. 1500) regelde de broederschap de diensten in de kapel en werd de Mariaverering bevorderd. (zie pag. 25). rijksmonument resteert alleen toren

Klooster naam bouwjaar adres waardering thans

05.

RK St. Aegtenkapel 1408 ‘t Zand 37 rijksmonument in gebruik bij De Flint

Kerk naam bouwjaar adres Historie

RELIGIE

08.

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

09.

Klooster naam bouwjaar adres waardering thans

09.

10.

Mariënhof ca. 1550 Kleine Haag 2 rijksmonument Culinair Museum

11.

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in waardering kerkgenootschap

11. Leger des Heils 1664 (restauratiejaar 1939) Havik 25 woning rijksmonument Leger des Heils

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in waardering kerkgenootschap

10. Oud Gereformeerde Gemeente 1600-1700 Muurhuizen 53 muurhuis rijksmonument Oud Gereformeerd

12.

13.

Kerk naam bouwjaar adres waardering thans

12. vm. RK St. Willibrordus en St. Bonifacius 1693 Muurhuizen 102 rijksmonument bibliotheek R.O.B., Kerkstraat 1

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

13. Synagoge 1726-1727, 1842 uitbr. Drieringensteeg 2 ?, B. Ruitenberg (uitbr.) rijksmonument Joods

35

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

14.

Klooster naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

14. RK OLV ter Eem 1780/1847/1889/1908&1918/1935 Zuidsingel 38-40 ?/Th. Molkenboer/C.L.M. Robbers/H. Kroes/ B.J. Koldewey rijksmonument Rooms Katholiek

15.

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering thans

15. vm. RK OLV ten Hemelopneming/Elleboogkerk 1783-84/1820 toren/ 1848 uitbr. Langegracht 36 -/-/Th. Molkenboer rijksmonument Armandomuseum

16.

17.

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

36

16. RK St. Franciscus Xaveriuskerk 1816-1817 ‘t Zand 29 F. Wittenberg rijksmonument Rooms Katholiek

Overig naam bouwjaar adres waardering kerkgenootschap

17. RK begraafplaats 1818 Utrechtseweg 28-30 gemeentelijk monument Rooms Katholiek

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE VESTINGSTAD

18.

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

18. Evangelisch Lutherse Kerk 1837 Langestraat 61 B. Ruitenberg rijksmonument Protestantse Kerk Nederland -EVL

19.

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

19. NH Kerk, thans de Inham 1843 Hamseweg 40 B. Ruitenberg gemeentelijk monument Protestantse Kerk Nederland 20.

Overig naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

20. Isr. Begraafplaats 1873 Soesterweg 126 W.H. Kam? rijksmonument Joods

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

21.

21. RK Sint Martinuskerk met begraafplaats 1881-1882/1955-1957 Kerklaan 22 Hoogland A. Tepe / ? waardevol pand (*) Rooms Katholiek

37

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

22.

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering thans

22. Vm. Remonstrantse kerk 1883 Herenstraat 2 W.H. Kam gemeentelijk monument woonhuis

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in kerkgenootschap toekomst

23. El-fath Moskee 1894 Soesterweg 40 arbeiderswoning Islam Nieuwbouw aan Zangvogelweg start september 2005 architect: ir. G. Rijsdorp, Reeuwijk

24.

Overig naam bouwjaar adres architect waardering thans

24. vm. Rk Liefdehuis Sint Joseph 1895 Weverssingel 42-44 W.H. Kam waardevol pand (*) woningen

23.

25.

kerk naam bouwjaar adres architect thans

38

25. vm. Gereformeerde Grachtkerk 1898/1930 Lieve Vrouwekerkhof/ Langegracht P. van den Hooff/T. Sikma & B.W. Plooy onderdeel De Lieve Vrouw

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE VESTINGSTAD

26.

Overig naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

26. Logegebouw Jacob van Campen 1899-1900 Van Persijnstraat 9 Van Schaik waardevol pand (*) Vrij Metselarij

naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

Overig naam bouwjaar adres

28.

Kerk

27.

27. Bethel, evangelisatielokaal 1905 ca Veenweg 9 Hooglanderveen

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in waardering kerkgenootschap

29. Vrij Katholieke Kerk 1908 Steven van der Hagenlaan 3 villa waardevol pand (***) Vrij Katholiek 29.

28. RK St. Henricuskerk 1906-1908; 1934 Mathias Withoosstraat 34 H. Kroes/ Elsberg waardevol pand (*) Rooms Katholiek

39

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

30.

31.

Overig naam bouwjaar adres architect waardering thans

32. vm. RK Retraitehuis St. Alphonsus 1909-1910 Barchman Wuytierslaan 53 H. Kroes rijksmonument asielzoekerscentrum

Overig naam bouwjaar adres architect waardering thans

33. vm. RK-bejaardenhuis Leo’s Oord 1910 Leo’s Oord 39 H. Kroes gemeentelijk monument appartementencomplex 33.

31.

Overig naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

30. Koninkrijkszaal, Jehova’s getuigen 1909 Flevostraat 12 M.J. Klijnstra waardevol pand (*) Jehova’s Getuigen

Overig naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

40

31. RK Moederhuis St. Joseph met begraafplaats 1909-1910 Barchman Wuytierslaan 55 H. Kroes rijksmonument Rooms Katholiek

AMERSFOORT MAGAZINE

34.

RELIGIE

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering thans

Kerk naam bouwjaar adres architect thans

35.

34. Apostolische Kerk 1912, 1956 verb, Joannes van Dieststraat 6 W. Kuijpers, Utrecht waardevol pand (*) Joannes van Diestkapel

35. vm Doopsgezinde Kerk/De Heilige Cirkel 1913, uitbr. 1964 F. van Blankenheymstraat 40/Stadsring 137 ?, ir. F.J. Klokke (uitbr.) Orthodoxe Kerk 36.

Overig

36.

naam bouwjaar adres architect thans

vm. RK Pensionaat St. Louis met begraafplaats 1913-1914 Utrechtseweg 228 L. Faber en G. de Hoog Hoornbeekcollege

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering thans

37. vm. Gereformeerde kerk 1914 Zuidsingel 27 W. Salomons waardevol pand (*) restaurant 37

41

AMERSFOORT MAGAZINE

38.

RELIGIE

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

38. RK St. Ansdfriduskerk 1915-1916 Jacob Catslaan 28 W. te Riele gemeentelijk monument Rooms Katholiek

kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

39. Katholiek Apostolische Gemeente 1917, 1967 verb. Willem van Mechelenstraat 8 ?, ir. F.J. Klokke (verb.) Katholiek Apostolisch 39.

40.

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

40. RK Sint Josephkerk 1917-1918 Van Tuijlstraat 29 Hooglanderveen W. te Riele gemeentelijk monument Rooms Katholiek

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

42

41. Oud-katholieke kerk Heilige Georgius 1917-28 ‘t Zand 13 W. van Gent rijksmonument Oud Katholiek

41.

AMERSFOORT MAGAZINE

kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

42.

43.

Nieuwe Kerk (NH) 1924-25 Leusderweg 110 G. van Hoogevest en H.A. Pothoven gemeentelijk monument Protestantse Kerk Nederland

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in architect kerkgenootschap

RELIGIE VESTINGSTAD

43. Oecomenische basisgemeente de Keerkring 1926 Schimmelpenninckkade 30 woon- en pakhuis Johs. H. Blom Oecomenisch 42.

44.

45.

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

44. vm. Ger. Kerk Hersteld Verband, thans Vrije Evangelische Gemeente 1927 Appelweg 15 G. van Hoogevest gemeentelijk monument Evangelisch

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

45. vm. NH Emmakerk, thans Emmaüskerk 1929 Noordewierweg 131 G. van Hoogevest Protestantse Kerk Nederland

43

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

46.

47.

Klooster naam bouwjaar adres archtitect waardering kerkgenootschap

46. RK OLV ter Eem met begraafplaats 1931 Daam Fockemalaan 10 B.J. Koldewey en H. Kroes rijksmonument Rooms Katholiek

Overig 48.

naam bouwjaar adres archtitect waardering kerkgenootschap

47. Kapel Zon & Schild (NH), thans Open Kapel 1933-34/1974/2002 Utrechtseweg 266 G. van Hoogevest waardevol pand (***) in gebruik bij Zon & Schild

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

48. Nieuw Apostolische Kerk 1934-35 Utrechtseweg 73 C. Kruiswijk waardevol pand (***) Apostolisch

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

49. Vm. Gereformeerde kerk 1934-35 Stovestraat 11 G.B. van Hell, Zeist Hersteld Apostolische Zendingskerk 49.

44

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE VESTINGSTAD

50.

51.

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in architect kerkgenootschap

50. Kerk van Jezus Christus van de Heiligen der Laatste dagen 1939 Laurens Costerplein 14 vm. NH-wijkgebouw H. Barten Mormonen

Kerk 52.

naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

51. Westerkerk 1939-1940 Lingestraat 10 B.W. Plooy orgel: rijksmonument Gereformeerd Vrijgemaakt

kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap Klooster naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

52. Bergkerk (NH) 1950-52 Dr. Abraham Kuijperlaan 2 ir. G. Pothoven en D. Zuiderhoek waardevol pand (*) Protestantse Kerk Nederland 53. vm. RK Constantinianum van de paters Kruisheren 1952-1954 Daam Fockemalaan 22 J. Schijvens rijksmonument Rooms Katholiek: Orde van Kruisheren 53.

45

AMERSFOORT MAGAZINE

54.

RELIGIE

Overig naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

54 Rafaël Evangelisch centrum 1953 Dollardstraat 127-129 B.W. Plooy Evangelisch

Overig naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

55. Kapel vm Oud Katholiek Seminarie 1954 Koning Wilhelminalaan 3-5 H.A. en J.G. Pothoven waardevol pand (**) Oud Katholiek 55.

kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

56. RK kerk Heilig Kruis 1956-1958 Liendertseweg 48 H.J. van Wissum Rooms Katholiek

Overig naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

57. Mevlana Moskee 1957 Van Galenstraat 37a werkplaats en woning Johs.H. Blom Islam 56.

46

57.

AMERSFOORT MAGAZINE

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in architect kerkgenootschap

58.

59.

Moskee Tawhid 1957 Einsteinstraat 4 garageboxen M.J. Klijnstra Islam

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

RELIGIE VESTINGSTAD

60. Opstandingskerk (Ger) 1961 Euterpeplein 1 D. Egberts, Hilversum Protestantse Kerk Nederland

58.

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

59. Adventkerk (NH) 1960 Ringweg Kruiskamp 74 ir. T. van Hoogevest Protestantse Kerk Nederland

Overig naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap 60.

61. RK begraafplaats Maranatha 1961 Dodeweg 31 Leusden L.J. Linssen Rooms Katholiek 61.

47

AMERSFOORT MAGAZINE

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

63.

63.

Martuskerk 1962 Copernicusstraat 18 A. van Overhagen, Utrecht Gereformeerd Vrijgemaakt

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in architect kerkgenootschap

RELIGIE

62. Moskee Assalam 1961 Soesterweg 390a Industriehal Bouwbedr. J. de Bruin Islam 62.

64.

kerk naam bouwjaar adres architect thans

64. Johanneskerk (Vrijzinnig Hervormd) 1962-1963 Westsingel 30 ir. S. van Woerden en H.J. Schneider kerkelijk verzamelgebouw

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

48

65. RK Kerk Heilige Geest 1962-1963 Mozartweg 54 Th. Nix Rooms Katholiek

65.

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE VESTINGSTAD

67.

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in architect kerkgenootschap

66. Volle Evangeliegemeente 1964, 1999 renovatie Natriumweg 6 Ned. Verkoopkantoor Rehau Plastics ir. T. van Hoogevest Evangelisch

kerk naam bouwjaar adres architect thans

67. Vm Herv. Ontmoetingskerk 1964-66 Ringweg Dorrestein 9 ir. T. van Hoogevest uitvaartcentrum 66.

68.

69.

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

68. Fonteinkerk (Ger) 1964-66 Robert Kochstraat 4 D. Zuiderhoek, Baarn Protestantse Kerk Nederland

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in architect kerkgenootschap

69. Pinkstergemeente Immanuël 1966 Kraanvogelstraat 1 gymnastieklokaal Kon. Ned. Heide Mij Evangelisch

49

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

71.

70.

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

70. De Schaapskooi 1966-67 Magelhaenstraat 68 Nic. van der Stelt, Amersfoort Gereformeerd Vrijgemaakt

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

73. Hersteld Apostolische Zendingskerk 1967 Banckertstraat 3 Th.C. van Ruitenbeek Apostolisch

Kerk naam bouwjaar adres architect waardering kerkgenootschap

72. Ichtuskerk 1967 Grote Haag 154 ir. G. Pothoven waardevol pand (*) Christelijk Gereformeerd 72.

50

71. Volle Evangeliegemeente Bethelkerk 1967 Evertsenstraat 75 H.J. van Wissen, Groningen Evangelisch 73.

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE VESTINGSTAD

74.

75.

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

74. De Brug (NH) 1968-1970 Schuilenburgerweg 2 M.J. Klijnstra Protestantse Kerk Nederland

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

75. Nieuw Apostolisch Genootschap 1969 Meridiaan 39 J.D. van Arkel Apostolisch 76.

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

76. De Kandelaar 1971-72 Heiligenbergerweg 64 N. van der Stelt Gereformeerd Vrijgemaakt

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

77. De Open Hof (Ger) 1972 Vogelplein 1 Architektenburo Jan Plas, Purmerend Protestantse Kerk Nederland 77.

51

AMERSFOORT MAGAZINE

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in architect kerkgenootschap

79.

78. Evangeliegemeente de Deur 1972 Liendertseweg 114 bedrijfsgebouw Architectenburo Klijnstra Sanders Evangelisch

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in architect kerkgenootschap

RELIGIE

79. Ontmoetingscentrum De Oliekruik 1979 Oliesteeg 7 woning Jan den Hartog, Leusden Gereformeerd Vrijgemaakt

78.

81.

80.

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

81. De Hoeksteen (NH) 1985-88 Klaartje Donzepad 59 Ir. L. de Keijzer en ir. P. Wassink architekten Protestantse Kerk Nederland

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in architect kerkgenootschap

52

80. Rahman Moskee 1982 Juliettestraat 44 CBB-gebouw voor onderwijs doeleinden S&W Moduulsysteem bv, Montfoort Islam

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE VESTINGSTAD

82.

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

82. Elimkerk 1987-1993 Waterdaal 1 J. Valk, Soest Gereformeerde Gemeente

Overig naam bouwjaar adres gehuisvest in architect kerkgenootschap

85. Geloofsgemeenschap De Herberg 1993-1994 Watersteeg 85 informatiecentrum uit Alphen a/d Rijn Bouwfonds Protestantse Kerk Nederland

85.

84.

83.

kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

84. Oecomenisch Centrum Het Brandpunt 1993 Laan naar Emiclaer 101 kerkelijk verzamelgebouw J. de Graaf Oecomenisch

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

83. De Lichtkring 1991 Laan naar Emiclaer 1 A. de Ruiter Gereformeerd Vrijgemaakt

53

AMERSFOORT MAGAZINE

RELIGIE

86. Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap Overig naam bouwjaar adres kerkgenootschap

86. Boogkerk 1999 Watersteeg 2 Nieuwland A.J. Braakman Gereformeerd Vrijgemaakt 87. Oecomenische Gemeenschap Vathorst 2000 Duisterweg 6a tijdelijk gehuisvest in Informatiecentrum Vathorst Oecomenisch

87.

89. 88.

Overig naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

88. Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt Vathorst 2000-2003 Wezeperberg 6 Vathorst tijdelijk gehuisvest in gymnastiekzaal De Brink Atelier Pro en SVP Architectuur en Stedenbouw Gereformeerd Vrijgemaakt

Kerk naam bouwjaar adres architect kerkgenootschap

54

89. Koninkrijkszaal, Jehova getuigen 2002 Forel 2 Architectenbureau Martini, Amersfoort Jehova's Getuigen

U I T U W B U D G E T VA LT MEER TE HALEN... Uitgeverij

Visuele Communicatie

Marketing Communicatie

Naast het uitgeven van de diverse eigen periodieken en het drukwerk welk dit met zich meebrengt, verzorgt Uitgeverij Educom BV ook voor derden het drukwerk en de drukwerkbegeleiding. Wij maken daarbij gebruik van onze jarenlange expertise. Ook kunnen wij u van dienst zijn met advisering, opmaak en vormgeving. Veelal blijkt Uitgeverij Educom BV met verrassende kostenbesparingen uit de bus te komen. Neem daarom eens de proef op de som en vraag een geheel vrijblijvende offerte bij ons aan. Wellicht komt ook u tot de ontdekking dat er meer uit uw budget te halen valt! U kunt uw offerte ook aanvragen via www.uitgeverijeducom.nl

Webdesign

Drukwerk

Investeringen

Media Exploitatie

Beurzen en Evenementen

MATHENESSERLAAN 347 • 3023 GB ROTTERDAM T 010 - 425 65 44 • F 010 - 425 72 25 E [email protected] • I www.uitgeverijeducom.nl

AMERSFOORT

-Advertorial-

MAGAZINE

RELIGIE

Alles uit de kast voor de oude pastorie in Hoogland | Tekst: Jos van der Burg, Adviesbureau Haver Droeze

Landschapsarchitect Dick Haver Droeze spreekt van een bijzondere opdracht. Voor de Sint Martinusparochie in Hoogland onderzoekt hij mogelijkheden om de oude pastorie te behouden en de begraafplaats uit te breiden. “Veel zaken waar ik voor sta komen hier bij elkaar. Het gaat om ruimtelijke kwaliteit, maar ook om sociaal-religieuze cohesie en dorpsidentiteit.”

Wat bovenstaande met de pastorie en de begraafplaats in Hoogland te maken heeft? Veel, blijkt uit een gesprek met Haver Droeze. Eerst een schets van de situatie. De katholieke gemeenschap in Hoogland heeft twee problemen: de voormalige pastorie functioneert als parochiecentrum, maar is er eigenlijk ongeschikt voor, en de begraafplaats is te klein. Om het lastige probleem op te lossen schakelde het kerkbestuur Haver Droeze als adviseur in. Hij kreeg een tweeledige opdracht. “Ten eerste moest ik de mogelijkheden voor uitbreiding van de begraafplaats onderzoeken. Het is belangrijk dat hij wordt uitgebreid, want de parochianen willen bij hun kerk worden begraven. Dat is een te respecteren, oermenselijk verlangen. De tweede opdracht betrof de bouw van een nieuw parochiecentrum, bij voorkeur voorop het terrein langs de Kerklaan, omdat de oude

pastorie helemaal achterin staat en daardoor weinig zichtbaar is. Het kerkbestuur overwoog het oude pand te slopen, omdat het in slechte staat verkeert. De kozijnen zijn rot, het dak is slecht en in de winter is het nauwelijks warm te stoken.” Bovendien laat de indeling in vele kleine kamers te wensen over bij het huidige gebruik als parochiecentrum. De opdracht was duidelijk, zegt Haver Droeze. “Met mijn zakenpartner en dochter, die jurist ruimtelijke ordening is, maakte ik een planologisch plaatje en een rekenmodel.”Dit plan stuitte echter niet alleen op verzet vanuit de parochie zelf, maar ook vanuit de gemeente die de pastorie, tevens gemeentelijk monument, wil beschermen. De consequentie is dat het pand per saldo niet gesloopt mag worden en dat gezocht moest worden naar een alternatieve oplossing. Aan Haver Droeze en het kerkbestuur de lastige taak om uit een ingewikkeld dilemma te komen. Ingewikkeld dilemma | Haver Droeze kan zich als historisch bewuste architect in de beslissing vinden, maar is er niet blij mee voor zijn opdrachtgever. “De gemeente heeft als taak op te treden als bewaker van ons erfgoed. Het

Een bezoek aan de gemeente bood vooralsnog geen soelaas. “De gemeente kan hooguit achtduizend euro per jaar bijdragen aan het instandhouden van een monument als de pastorie. Van dat geld kun je de dakgoot vervangen, maar daarmee houdt het op. De monumentenwacht heeft vastgesteld dat het leien dak vervangen moet worden. Dat alleen al kost dik een ton.”

SIX Architecs bna - Zeist

Wie Dick Haver Droeze scherp wil krijgen, moet over de naoorlogse Nederlandse opvattingen over ruimtelijke ordening beginnen. De landschapsarchitect windt zich enorm op over collega’s die geen rekening houden met lokale tradities en landschappen. Smalend heeft hij het over tekentafel-ontwerpers, die op millimeterpapier rechte lijnen trekken, waarna er weer een nieuwe wijk kan worden gebouwd. Eerst zand erover, dan bouwen, luidde het adagium in de wederopbouw. Het heeft volgens Haver Droeze nog steeds veel aanhangers. Hij ziet teveel plannenmakers die al het bestaande willen slopen, zodat ze met een schone lei kunnen beginnen. Het is een kwestie van mentaliteit, zegt de man, die stelt dat de moderne mens vervreemd is van zijn omgeving. Niet toevallig heeft zijn adviesbureau als motto: “Op goede voet met de aarde.” Haver Droeze streeft in zijn werk naar het herstel van de relatie met de omgeving. Hij vindt dat mensen zich weer bewust moeten worden van hun wortels. Daarom moeten plannenmakers niet slopen, maar aansluiten bij landschapspatronen en culturele tradities. Klinkt vaag? Wie Haver Droeze hoort praten, hoort een bevlogen, maar geen vaag betoog.

dorp Hoogland heeft een bepaalde uitstraling en beeldkwaliteit, die het waard zijn om te behouden. De kerk vormt het hart van het dorp. Als je er een nieuw parochiecentrum voor zet, tast je de présence van de kerk aan. Ik kan daarom de afwijzende beslissing van de gemeente begrijpen, maar zie ook de problemen van het kerkbestuur. Want de ruimte die zou vrijkomen door sloop van de pastorie kan nu ook niet worden benut voor de noodzakelijke uitbreiding van de begraafplaats, waardoor aantasting van de pastorietuin met zijn monumentale bomen dreigt.” En, als de oude pastorie niet mag worden gesloopt, waar komt dan het (extra) geld vandaan voor de restauratie en noodzakelijke verbouwing, die bijna een miljoen euro meer kost dan sloop en nieuwbouw van het parochiecentrum. Haver Droeze: “Als er niets gebeurt, gaat het pand steeds verder achteruit. Het bisdom Utrecht heeft als financieel eindverantwoordelijke gewaarschuwd dat het geen instandhoudingsplicht heeft, zodat zij het pand ook dicht kan timmeren.” Dat is niet alleen slecht voor de katholieken in Hoogland, maar ook voor het aanzien en de sociale structuur van het hele dorp.” Zover hoeft het volgens hem niet te komen. “In een goede en creatieve samenwerking met de gemeente kan hier zeker een “win-win”-situatie ontstaan.

Voorstel ideeschets: Pastorie St. Martinus kerk, Hoogland.

Voorstel ideeschets: Uitbreiding begraafplaats Sint Martinesparochie

Historische looplijnen | Het lijkt een loden patstelling, maar Haver Droeze zegt dat zijn vakgebied wel vaker functioneert als ‘groene smeerolie’. “We zijn weer in contact getreden met de gemeente vanuit de visie dat er toch iets moet gebeuren.” Met het kerkbestuur bedacht hij een inventief plan voor uitbreiding van de begraafplaats waarbij wordt gekeken naar het tegenover het voormalige klooster Leo’s Oord gelegen plantsoentje, dat nu een complex van seniorenappartementen is. Deze gronden zijn eigendom van de kerk en een deel ervan zou kunnen worden gebruikt voor uitbreiding van de begraafplaats. Daarmee zou het begraafprobleem zijn opgelost.

” Het bijzondere van het plan is dat de begraafplaats een openbaar karakter krijgt. Het plan speelt in op herstel en verbetering van een karakteristiek stukje dorpsgezicht. In de visie van Haver Droeze ontstaat rond de kerk een soort uitgebreide pastorietuin in combinatie met de hoognodige uitbreiding van de begraafplaats. Dit levert voor het dorp een aangenaam groen kerngebiedje op, waar wordt gewandeld en waar men tot rust kan komen. Niet alleen worden daarbij de vele monumentale bomen behouden en de dorpsecologie versterkt, ook zorgen de nieuwe openbare wandelpaden voor een herstel van oude looplijnen en daarmee voor een sterke integratie van het kerkelijk en maatschappelijk dorpsleven. Herstel en omvorming van de monumentale pastorie tot een bloeiend parochiecentrum past naadloos in dat plaatje.” Deze plannen zijn inmiddels voorgelegd aan de gemeente en zullen binnenkort in overleg met omwonenden en de gemeente verder worden uitgewerkt.

SIX Architecs bna - Zeist

Het handhaven van de oude pastorie is een nog moeilijker opgave. “Door de monumentale status van de oude pastorie en het verbod tot sloop, wordt de Hooglandse kerkgemeenschap voor een enorm probleem gesteld. Wellicht heeft de gemeente mogelijkheden om de financiële consequenties van het beleid te compenseren”. Haver Droeze: “De bouw van een nieuw parochiecentrum op eigen grond kost circa zeshonderdduizend euro. De kerkgemeenschap

kan dat bedrag op tafel leggen, maar niet de 1,6 miljoen die nodig is voor het opknappen en tot parochiecentrum verbouwen van de oude pastorie. In het Utrechtse sluiten de komende jaren vijftig kerken. Dat zegt genoeg over het gebrek aan financiële draagkracht van de katholieke kerk. Zonder steun van de Amersfoortse gemeenschap komen we er niet uit.” De vraag is simpel, vervolgt hij. “Wil Amersfoort geld vrijmaken voor de kerkgemeenschap in Hoogland, die in de maatschappelijke dorpsstructuur een belangrijke sociaal-religieuze functie vervult? De kerk heeft zes ton, dus het gaat om ongeveer een miljoen euro.” Creatieve samenwerking | De parochie in Hoogland is zeer levendig. Er zijn meer dan achtduizend parochianen en door de sluiting van kerken vervult de Hooglandse kerk steeds meer een regionale sociaal-religieuze functie. Het is belangrijk dat deze functie in tact blijft. Ook speelt de kerk een grote rol in de maatschappelijke structuur van het dorp. En laten we de bijdrage die deze kerkgebouwen leveren aan de beeldkwaliteit van het dorp niet vergeten. Ik vind het niet meer dan logisch dat de Amerfoortse gemeenschap de kerkgemeenschap daarom tegemoet komt.” Op dit moment wordt door alle partijen creatief over een oplossing nagedacht.”

Voorstel ideeschets: Pastorie St. Martinus aanzicht vanuit het Zuid-Oosten

57

Velen kennen het

aanbod Wij kennen ook de vraag Zuidsingel 49 3811 HC Amersfoort T F E I Degelijk en vertrouwd Sinds 1970

033 - 470 14 62 033 - 470 14 86 [email protected] www.eemlandmakelaardij.nl

Makelaar taxateur Arie J.G. Baars

Krankeledenstraat 11 Het Kapelhuis

In de schaduw van de Onze Lieve Vrouwetoren staat Het Kapelhuis. Dit rijksmonument dateert van ca. 1500. Het kapelhuis was de zetel van de Broederschap van Onze Lieve Vrouw, die als taak had de Mariaverering te bevorderen en diensten in de kapel te regelen. Het pand bezit een trapgevel met zandstenen en gemetselde kozijnen en overhoeks geplaatste pinakels. De blinde vensternissen zijn met metselwerk versierd. Op de hoek met het Lieve Vrouwe Kerkhof bevindt zich een lege nis, waarin vermoedelijk een, tijdens de beeldenstorm (rond maart 1580) vernield, Mariabeeld heeft gestaan. Hieraan lijkt een tekst in het plaveisel te refereren (‘het verlangen naar een beeld’). Krankeledenstraat 11 is slechts één van de 200 panden van de NV Amersfoortse Maatschappij tot Stadsherstel. Stadsherstel koopt, restaureert en beheert monumenten en beeldbepalende panden in Amersfoort en omgeving. Niet om ze vervolgens onder een stolp te plaatsen. Stadsherstel verhuurt haar bezit als woonhuis, winkel, atelier, horecagelegenheid en voor bijzondere doeleinden. Op deze manier blijft dit cultureel erfgoed deel uitmaken van ons leven.

NV Amersfoortse Maatschappij tot Stadsherstel Stadsring 236 Postbus 842 3800 AV Amersfoort

telefoon : (033) 460 50 20 fax: (033) 460 50 39 e-mail: [email protected] internet: www.stadsherstelamersfoort.nl

Cultureel erfgoed voor de toekomst