Stilte in de Randstad. Open kerken en kapellen in het Bisdom Rotterdam

Stilte in de Randstad

Open kerken en kapellen in het Bisdom Rotterdam

VOORWOORD Kapellen en stiltecentra zijn bijzondere plaatsen in onze samenleving. Plaatsen waar stilte heerst en die uitnodigen tot gebed en bezinning. Bisdomblad Tussenbeide heeft over deze bijzondere plaatsen de laatste jaren verschillende malen gepubliceerd. De publicaties over deze plaatsen hebben geleid tot het maken van deze gids. Het jaar 2008 was Jaar voor het Religieus Erfgoed. Met een landelijke slotmanifestatie werd in Middelburg het jaar afgesloten. Op deze bijeenkomst werd het Strategisch Plan voor het Religieus Erfgoed gepresenteerd. Het schetst een toekomst waarin veel religieuze gebouwen behouden kunnen blijven. Parallel aan dit plan hebben de bisdommen van Haarlem – Amsterdam en Rotterdam een eigen onderzoek laten uitvoeren door het Projectbureau Belvedere. Met deze twee belangrijke documenten is weliswaar het Jaar van het Religieus Erfgoed afgesloten, maar de aandacht voor dit onderwerp duurt voort. Deze uitgave mag daarvan getuige zijn. Van vele kerkgebouwen zijn de deuren in ons bisdom open voor de voorbijganger. Is een kerkgebouw gesloten, dan is er vaak een kapel die uitnodigend de deuren open heeft staan en zicht biedt op de kerk. Deze kapellen en stiltecentra zijn belangrijk voor kerk en samenleving. Met de open deuren draagt de Kerk uit dat ze middenin de samenleving staat en dat de Boodschap van Christus te allen tijd gehoord mag worden. Wie stilte zoekt om te bidden, een kaars te branden of even tot zichzelf te komen, kan dan ook in het bisdom Rotterdam op diverse plaatsen terecht. Van harte hoop ik dat velen in onze randstedelijke samenleving een inspirerende en zinvolle reis kunnen maken door ons bisdom en onderweg Christus ontmoeten.

† Mgr. A.H. van Luyn s.d.b. 2

Bisschop van Rotterdam.

WEGWIJZER Deze gids die voor u ligt, is een gevolg van de zoektocht naar opengestelde kerken, kapellen en stiltecentra in het Bisdom Rotterdam, ingezet door de redactie van het bisdomblad Tussenbeide. Niemand kon bij aanvang van het onderzoek bevroeden uit te komen op het mooie aantal van bijna negentig plekken van stilte en devotie. Het bisdom, goeddeels samenvallend met de provincie Zuid-Holland, kent een groot aantal bijzondere plaatsen waar parochianen, pelgrims en meer toeristisch ingestelde bezoekers buiten de momenten van vieringen terecht kunnen voor een bezoek. Van de oude bedevaartsoorden van Sint Jeroen, de Martelaren van Gorcum en Sint Liduina, tot een geheel nieuw stiltecentrum gewijd aan Titus Brandsma. Een kathedraal, een basiliek en eenvoudige kapellen, gevestigd in winkelcentra of op kerkhoven. Ook zogeheten Lourdesgrotten en enkele verdwenen bedevaartsoorden zijn opgenomen, waarvan nog slechts restanten zijn aan te treffen. Verder zijn er kapellen in religieuze centra in deze gids te vinden. De verscheidenheid is groot, maar alle zijn ze een bezoek waard. Wij hopen na het verschijnen van deze gids op een toenemend bezoek aan deze plekken van stilte in de drukke Randstad. Op een zonnige zondagmiddag in goed gezelschap op de fiets. Of regelmatig, na de ontdekking van de aanwezigheid van een opengestelde kapel dicht bij u in de buurt, in de hectiek van alledag. Wat we leerden tijdens de zoektocht is dat de behoefte aan spiritualiteit en stilte in onze steden en dorpen, ook in onze tijd groot is. We danken hier eenieder die actief heeft bijgedragen aan de totstandkoming van deze gids: de vrijwilligers en beroepskrachten in de parochies die informatie aandroegen of foto’s. De fotografen die voor deze gids op pad gingen. Alsook Skanfonds, dat deze uitgave financieel mogelijk maakte. Voor een praktisch gebruik zijn de centra onderverdeeld in een zestal ‘kringen’: Leiduinen, het Groene Hart, Vliethaghe, Delflanden, Rijnmond en Zuid-Holland Zuid. Van deze kringen zijn eenvoudige kaarten opgenomen, ter oriëntatie. We wensen u, als lezer en gebruiker van deze gids, een regelmatig en intensief plezier aan het bezoek van de gepresenteerde plekken van Stilte in de Randstad.

Diocesaan Bestuurscollege Bisdom Rotterdam.

3

INHOUD pagina

pagina

Kring Leiduinen 8.

H. Hart van Jezus, DE ZILK

24. 25.

St. Agatha, LISSE 9.

St. Jozef, NOORDWIJKERHOUT H.H. Pancratius en Matthias, SASSENHEIM

26. 27. 28.

10.

Maria ter Zee, NOORDWIJK AAN ZEE

11.

St. Jeroen, NOORDWIJK

12.

St. Bartholomeus, VOORHOUT

30.

Mariëngaerde/Mariënweide, WARMOND

31.

Katholieke begraafplaats, NOORDWIJK

13.

H. Willibrord, OEGSTGEEST O.L.V. Onbevlekt Ontvangen, LEIDEN

14.

O.L.V. Hemelvaart en St. Joseph, LEIDEN

Kring Vliethaghe 34.

LUMC, LEIDEN 15.

Begraafplaats Zijlpoort, LEIDEN

16.

Kerkelijk Centrum De Regenboog, LEIDEN

35. 36. 37.

De Goede Herder, WASSENAAR 17.

St. Jozef, WASSENAAR St. Willibrordus, WASSENAAR

38.

Kring Groene Hart 20.

H. Bavo, OUD-ADE

21.

H. Adrianus, LANGERAAR

40.

O.L.V. Geboorte, RIJPWETERING St. Bonifacius, ALPHEN A/D RIJN 22.

4

41.

H. Johannes' Geboorte, ZEVENHOVEN H. Martinus, NOORDEN

23.

H. Bonaventura, WOERDEN St. Laurentius, STOMPWIJK H.H. Engelbewaarders, HAZERSWOUDE-DORP H. Joannes de Doper, BOSKOOP St. Victor, WADDINXVEEN H.H. Petrus en Paulus, REEUWIJK H. Franciscus van Assisië, OUDEWATER H. Gabriël van de Bedroefde Maagd, HAASTRECHT St. Barnabas, HAASTRECHT H. Bartholomeus, SCHOONHOVEN H. Joseph, NIEUWERKERK A/D IJSSEL

O.L.V. Hemelvaart, NIEUWKOOP O.L.V. Geboorte, MEIJE-ZEGVELD

42.

H.H. Petrus en Paulus, LEIDSCHENDAM H. Martinus, VOORBURG H. Nicolaas, ZOETERMEER Begraafpl. St-Barbara, ‘S-GRAVENHAGE O.L.V. van Goeden Raad, ’S-GRAVENHAGE O.L.V. Onbevlekt Ontvangen, 'S-GRAVENHAGE RK Spiritueel Centrum De Boskant, ’S-GRAVENHAGE H.H. Antonius en Lodewijk (Emmauskerk), ’S-GRAVENHAGE Begraafpl. St. Petrus’ Banden, ‘S-GRAVENHAGE Willibrordushuis, ‘S-GRAVENHAGE H. Paschalis Baylon, 'S-GRAVENHAGE Chr. Koning/Onbevl. Hart van Maria (Marlotkerk), ’S-GRAVENHAGE H. Antonius Abt, ’S-GRAVENHAGE Begraafpl. Maria van Eik en Duinen, ’S-GRAVENHAGE

pagina

pagina

43.

H. Jacobus de Meerdere, ’S-GRAVENHAGE

58.

H.H. Laurentius en Elisabeth Kathedraal, ROTTERDAM

44.

Gebedsruimte-Stiltecentrum, 'S-GRAVENHAGE

59.

H. Joseph, het Paradijs, ROTTERDAM

60.

45.

H. Pastoor van Ars, 'S-GRAVENHAGE

H.H. Laurentius en Ignatius, ROTTERDAM

Woonzorgcentrum Vredenburch, RIJSWIJK

Zeemanshuis/Maritiem Hotel, ROTTERDAM 61.

St. Dominicus (Het Steiger), ROTTERDAM

62.

Kerkhofkapel begraafplaats SintLaurentius, ROTTERDAM

Kring Delflanden 48.

H. Egbertus, HOEK VAN HOLLAND H. Machutus, Lourdesgrot, MONSTER

49.

St. Adrianus, NAALDWIJK

Open Hof, ROTTERDAM 63.

St. Jan de Doper, WATERINGEN 50.

H.H. Antonius en Cornelius, DEN HOORN

De Emmausgangers, ROTTERDAM 64.

NH Begraafplaats, WILSVEEN/NOOTDORP 52.

St. Hippolytus, DELFT

53.

RKP H. Joannes de Dooper, PIJNACKER

65.

Maria en Johannes onder het Kruis, HOOGVLIET 57.

St. Liduina en O.L.V. Rozenkrans, SCHIEDAM Jacobuskerk, SCHIEDAM

Kapel zr. Dorothé Bouvy, CAPELLE A/D IJSSEL De Bron, KRIMPEN A/D IJSSEL

Kring Rijnmond H.H. Martelaren van Gorcum, BRIELLE

Verpleeghuis Sint Antonius, ROTTERDAM St. Paulus' Bekering, CAPELLE A/D IJSSEL

O.L.V. Visitatie, BLEISWIJK

56.

St. Caecilia, ROTTERDAM

Kring Zuid-Holland Zuid 68.

H. Antonius van Padua, OUDBEIJERLAND

69.

H. Hart, ZWIJNDRECHT H. Antonius, DORDRECHT

70.

Zalige Titus Brandsma, DORDRECHT

71.

Maria ten Hemelopneming, VIANEN

5

Kring LEIDUINEN

5

NO

7

NOORDWIJK

Provin N441

Katwijkseweg

cialew

6

t

16 18 se

va

ar

17

P le

Pa p ewe g

Le

id

WASSENAAR

sm an laa

we

g

11 Kan

B

6

g ur

De

tm

s er

we

aal

12 we

g

E19

15

13

al

ter

g

nda

ho

LEIDEN

e le

rs c

VOORH

Hoof

WARMOND

Eng

Vo o

8

9

14 n laa er ijg Zw de W.

N447

A44

n

N206

OEGSTGEEST

10

N444

eg

N445

d

Kring LEIDUINEN

N

ORDWIJK AAN ZEE

3 NOORDWIJKERHOUT

N443

DE ZILK

1

HOUT

at

N208

4 SASSENHEIM

LISSE

2

N207 N205

Ri

Leimuiderweg

d st ra

jk sw eg A4 4

Rijkswe

Al

ke

ma

de

la

an

g A4

7

Kring LEIDUINEN

1

De Zilk H. Hart van Jezus Beeklaan 14

Omschrijving: Open kerk met Mariakapel. Architectuur: In 1920 gebouwd door Jos. Margry. Impressie: Sfeervolle, goed onderhouden kerk. Ligt middenin het bloembollengebied, aan een verkeersweg. In voorjaar en zomer druk bezocht, maar ruim en rustig genoeg voor gebed of meditatie. De Mariakapel waar kaarsen kunnen worden aangestoken ligt links van het ingangsportaal. Openingstijden: Dagelijks, van 8.30 tot 17 uur.

2

Lisse St. Agatha Heereweg 277

Omschrijving: Open kerk. Architectuur: Neogotische kerk, in 1902-1903 gebouwd door J.H.H. van Groenendael en in 1929 voltooid door J.Th.J. Cuypers. In de jaren 1993-2002 is de kerk zeer fraai gerestaureerd. Prachtige altaren met reliëfs en mozaïekvloeren, schilderstukken en muurdecoraties uit begin 20e eeuw van onder meer Jan en Kees Dunselman. Impressie: ‘Het mooie in deze kerk is dat zij voor iedereen een andere betekenis heeft. Ik vind in deze kerk veel rust vanwege de grootse stilte. Hier krijg ik het veilige gevoel dat alles is zoals het hoort te zijn...’. (Uit het gastenboek van St. Agatha) De kerk ligt midden in het bloembollengebied en wordt druk bezocht. Het gastenboek bevat bijdragen in veel talen. Er is een Maria-devotiekapel waar kaarsjes kunnen worden aangestoken. De hele kerk is uitstekend geschikt voor stil gebed of meditatie. Openingstijden: Open van 9.30 tot 16 uur, dagelijks. 8

Noordwijkerhout St. Jozef Herenweg 15

Omschrijving: Kerkhofkapel, Mariakapel. Architectuur: De kapel maakt deel uit van de St. Jozefkerk, die in de jaren 1916-1917 is gebouwd door C. Robbers. De kerk is onlangs gerestaureerd. Het kerkhof ligt achter de kerk. Van daar af is de kapel bereikbaar.

Kring LEIDUINEN

3

Impressie: Deze kleine kapel is een geliefde plek voor bezoekers van het kerkhof, maar ook passanten zijn welkom. Je kunt er heel goed even alleen zijn met je gedachten, of bidden. Er is een Mariabeeld en een bankje, dat ruimte biedt aan twee personen. Een herdenkingsboek vermeldt de namen van de overleden parochianen. Openingstijden: Dagelijks.

4

Sassenheim H.H. Pancratius en Matthias Hoofdstraat 188

Omschrijving: Mariakapel. Architectuur: Maakt deel uit van de Pancratius- en Matthiaskerk, gebouwd door J.H. Tonnaer in 1915-1920. Impressie: De kapel is gevestigd in een gewelf onder de toren. Intiem, sfeervol en goed onderhouden. Openingstijden: Dinsdag tot en met zaterdag, van 10 tot 16 uur.

9

Kring LEIDUINEN

5

Noordwijk aan Zee Maria ter Zee Nieuwe Zeeweg 75

Omschrijving: Open kerk, devotiekapel, Mariakerk. Gewijd aan: Maria, Sterre der Zee; de toewijding was in vroeger dagen van grote betekenis voor de bevolking van Noordwijk, die grotendeels bestond uit zeevarenden en hun gezinnen. Architectuur: In 1951 gebouwd door J. van der Laan, in de stijl van vroeg-romaanse basilieken. In de jaren ’60 is de kerk uitgebreid en veranderd. Bijzonder: In de kerk hangen veel iconen, veelal werk van parochianen. Twee keer per maand wordt op zaterdagavond een andersoortige viering georganiseerd, onder het motto ‘ZaterdagAvondAnderZ’. Er staat in de kerk een tafeltje met kleurboeken en viltstiften. Wie hier wil bidden, kan dus rustig de kinderen meenemen en daarna naar het strand gaan! Ook is er een levendig onderhouden prikbord met activiteiten. Openingstijden: Kapel: van maandag tot en met vrijdag, van 10 tot 12 uur. Kerk: in de zomermaanden (eind juni tot half augustus) van 10 tot 12 en van 14 tot 16 uur.

6

Noordwijk Katholieke begraafplaats Hoek Gooweg / Van der Mortelstraat

Omschrijving: Kerkhofkapel Impressie: Midden op de begraafplaats staat de kapel, die in 2008 geheel is gerenoveerd. Het is een sfeervolle ruimte voor een stil moment. Vóór de kapel staan in een cirkel twaalf grote beuken, waarbinnen het grafmonument voor de priesters van de parochie ligt. Tegen ‘de rug’ van het priestergraf is een gedenkplaats voor ongedoopte kinderen gecreëerd. Tegenover de kapel ligt het graf van Maria Montessori, bekend vanwege de door haar ontwikkelde onderwijsmethode. Aan de andere zijde ligt het achthoekige mausoleum van de bekende tenor Jacques Urlus, in 1935 overleden. De begraafplaats heeft nog twee bijzondere monumenten. Een ter herinnering aan de Zusters Franciscanessen van Heijthuijzen, die tussen 1922 en 1935 in Noordwijk hebben gewoond en werden verpleegd voor de ziekten, opgelopen bij hun zorg voor de zieken in ons land. Het tweede monument is opgericht op het graf van zusters die tussen 1435 en 1572 in Noordwijk leefden in het Sint Barbara- en Sint Catharinaklooster. De begraafplaats ligt naast het martelveld van de heilige Jeroen. 10

Openingstijden: Dagelijks, van 9 uur tot zonsondergang.

Noordwijk St. Jeroen V. Limburg Stirumstraat 26

Omschrijving: Open kerk, Mariakapel. Bedevaartsoord van Sint Jeroen in de middeleeuwen en opnieuw sinds 1892, toen de relieken van de heilige terugkwamen naar Noordwijk. Architectuur: Met de bouw is begonnen in 1892, in 1926 is de kerk voltooid door Nic. Molenaar.

Kring LEIDUINEN

7

Bijzonder: Sint-Jeroen was geloofsverkondiger in West-Nederland en de eerste pastoor van Noordwijk, die in het jaar 856 door de Noormannen werd vermoord. Omstreeks 980 werd zijn onthoofde lichaam teruggevonden en verrees op die plek de eerste Jeroenskerk. Nog vierhonderd jaar later, toen men deze kerk van een nieuw altaar wilde voorzien, kwam ook zijn schedel tevoorschijn. Volgens de overlevering begonnen de klokken van de kerk op dit moment spontaan te luiden. Er geschiedden nog meer wonderen en Noordwijk werd voor het eerst een bedevaartsoord. Ook de Reformatie kon aan de verering van Sint-Jeroen geen definitief einde maken. Een opleving in de verering kwam in 1892, toen relieken van Sint-Jeroen naar Noordwijk kwamen, bij besluit van paus Leo XIII. De Jeroensommegang vindt nog altijd plaats op de derde zondag van augustus, sinds 1997 als stille tocht. Sint-Jeroen wordt afgebeeld als priester, met een valk bij hem, als teken van zijn adellijke afkomst en met in de andere hand het zwaard waarmee hij is onthoofd. Impressie: De ruime, rustige Mariakapel bevindt zich links voor in de kerk. Het Jeroensaltaar staat rechts voorin. Openingstijden: Bezichtiging van de kerk na telefonische afspraak (T: 071–3612590). De entree is dagelijks toegankelijk van 8.30 tot 18 uur.

11

Kring LEIDUINEN

8

Voorhout St. Bartholomeus Herenstraat 47

Omschrijving: Mariakapel. Architectuur: Maakt deel uit van de Bartholomeuskerk, in 1882 - 1884 gebouwd door E.J. Margry. Met een beeltenis van de H. Maria, vervaardigd door de Rotterdamse kunstenaar Heman. De glas-in-loodramen zijn van Alex Asperslagh, een leerling van Toorop, en geïnspireerd door de Kruisvaarders van Sint Jan. Openingstijden: Dagelijks, van 9 tot 16 uur.

9

Warmond Huize Mariëngaarde Mgr. Aengenentlaan 3

Omschrijving: Kapel in verpleeghuis Bijzonder: De kapel bevindt zich in het eerste gebouw op het terrein. Iedereen die stilte zoekt of zich wil terugtrekken voor gebed, is er welkom. Openingstijden: Dagelijks, van 9 tot 17 uur.

12

Oegstgeest H. Willibrord Rhijngeesterstraatweg 35

Omschrijving: Open kapel, devotiekapel, Mariakapel. Voorgeschiedenis: Tijdens de Tweede Wereldoorlog beloofde de toenmalige pastoor een Mariakapel te bouwen als Oegstgeest zou worden gespaard voor vernietiging door het oorlogsgeweld. In 1946 maakte hij zijn belofte waar. De kapel werd een jaar later ingewijd.

Kring LEIDUINEN

10

Impressie: Een mooie kapel, onderhouden door vrijwilligers. Vooral bezoekers van het nabij gelegen kerkhof bezoeken de kapel. Openingstijden: Dagelijks, van 9 tot 17 uur.

11

Leiden O.L.V. Onbevlekt Ontvangen (Hartebrugkerk) Haarlemmerstraat 110

Omschrijving: Dagkapel, devotiekapel, Mariakapel. Toegewijd aan: Maria ter Nood en ter Thuiskomst. Bijzonder: De Hartebrugkerk is sinds 1837 de thuisbasis van de Broederschap van de Leidse processie naar Kevelaer. Het beeld van Maria in de dag- en devotiekapel wordt elk jaar in processie in Kevelaer rondgedragen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog is bij het beeld van Maria dagelijks het Rozenhoedje gebeden, opdat Leiden gespaard zou blijven en militairen behouden thuis zouden komen. Architectuur: De kapel is het achterste gedeelte van de Hartebrugkerk, middels een smeedijzeren hek afgescheiden van de ‘waterstaatskerk’, die in 1835-1836 is gebouwd door Th. Molkenboer in neoclassicistische stijl. In 1892 is een nieuwe toren opgetrokken, naar een ontwerp van de Leidse architect Leo van der Laan. In 1896 is de kerk uitgebreid met een ronde absis, naar ontwerp van J.H. Tonnaer. Impressie: De kerk ligt midden in de drukste winkelstraat van Leiden. Dagelijks komen er zo’n 200 tot 400 bezoekers. In de devotiekapel staan naast het genoemde beeld van Maria, beelden van de H. Antonius van Padua en de H. Theresia van Lisieux. Er is gelegenheid om een kaarsje aan te steken en gebedsintenties kunnen ook worden opgeprikt op daarvoor bestemde borden. Openingstijden: Dagelijks van 8.30 tot 16.30 uur. Met dank aan drs. A.P.G.M. Peters o.f.m., pastoor.

13

Kring LEIDUINEN

12

Leiden O.L.V. Hemelvaart en St. Joseph Herensingel 3

Omschrijving: Open kerk. Architectuur: De kerk is in 1925 gebouwd door J. van der Laan. De kerkruimte is zichtbaar door een glazen wand. Rond het koor zijn opvallende wandschilderingen te zien. Openingstijden: Dagelijks.

13

Leiden LUMC Albinusdreef 2

Omschrijving: Ziekenhuiskapel Bijzonder: Modern en intiem vormgegeven kapel in het Leids Universitair Medisch Centrum. De Dienst Geestelijke Verzorging onderhoudt de kapel, die wordt gebruikt door zowel patiënten en personeel als bezoekers van het ziekenhuis. Openingstijden: Zeven dagen per week de gehele dag.

14

Leiden Begraafplaats Zijlpoort Haven 64

Omschrijving: Kerkhofkapel. Architectuur: Neoclassicistische kapel, in 1828 gebouwd door Th. Molkenboer. Het is een van de oudste katholieke bouwwerken in het bisdom Rotterdam. Zowel de begraafplaats als de kapel zijn monumenten voor het katholieke leven in de 19e en 20e eeuw in de stad Leiden.

Kring LEIDUINEN

14

Impressie: Kwetsbaar en kostbaar, gelukkig goed bewaakt door de kerkhofbeheerder. En er wordt gewerkt! Bij de ingang staan bloemen en gieters en de vloer is nat en druk belopen; in eerste instantie waan je je dan ook even in een bloemenhandel. Dan pas valt het prachtige altaar op. Voorin de kapel is een Mariabeeld, waarbij een kaarsje kan worden ontstoken. Openingstijden: Dagelijks van 8.30 tot 17 uur.

15

Kring LEIDUINEN

15

Leiden Kerkelijk centrum De Regenboog Watermolen 1

Omschrijving: Stiltecentrum. Architectuur: Het gebouw De Regenboog in 1978 gebouwd door J. Splinter en later gerenoveerd. Impressie: Kerkelijk centrum De Regenboog is een multifunctioneel gebouw. Ook diverse sociale en medische instanties maken er gebruik van. Het stiltecentrum is een apart zaaltje in het complex. In de zomer 2007 is het opnieuw geverfd en van meubilair voorzien. Ondanks de vele activiteiten in het gebouw wordt het gerespecteerd als omgeving voor rust. Het is weinig bekend bij mensen uit de buurt. Wie er wil komen bidden of mediteren, alleen of met meer mensen, is van harte welkom. Openingstijden: Van maandag tot en met vrijdag, tussen 10 en 12 uur.

16

Wassenaar De Goede Herder Stoeplaan 2

Omschrijving: Mariakapel. Toegewijd aan: H. Maria, in het jaar 2002. Architectuur: De kapel is ondergebracht in een zijportaal van het kerkgebouw. De kerk is in 1932 gebouwd door J.A. van der Laan in de stijl van de zogenoemde ‘Bossche School’, geïnspireerd op vroeg-romaanse basilieken. Sinds 1999 is de kerk een nationaal monument. Bijzonder: De kapel is ingericht om mensen in deze geïsoleerde, rustig gelegen kerk een gelegenheid te geven om even in stilte te mediteren. Onverwacht veel mensen maken hier gebruik van, naast parochianen ook veel passanten uit binnen- en buitenland. De icoon in de kapel is geschilderd door een parochiaan en op architectonisch verantwoorde wijze opgenomen in een verlichte schrijn tegen de achterwand van de kapel. Impressie: Sfeervolle en prachtig onderhouden kapel. Banken binnen, maar ook buiten aan de zonzijde, maken de kapel tot een gastvrij doel voor een wandeling of fietstocht. Om veiligheidsredenen zijn kaarsen niet toegestaan, maar in de kapel ligt een boek waarin dagelijks gebedsintenties worden opgeschreven. Tijdens vieringen in het weekend besteden voorgangers hieraan aandacht bij de voorbeden. 16

Openingstijden: Dagelijks, van 7 tot 16.30 uur.

Wassenaar St. Jozef Parklaan 28

Omschrijving: Dagkapel, sacramentskapel, ook wel als rouwkapel gebruikt. Architectuur: De kapel maakt deel uit van de Jozefkerk, die in 1962 is gebouwd door J.A. van der Laan. Boven het altaar bevindt zich een beeld van de Verrezen Christus. Afbeeldingen in de glasin-loodvensters stellen vogels voor.

Kring LEIDUINEN

17

Voorgeschiedenis: Over het parochiepatroon gaat het verhaal dat dit door het lot is vastgesteld; de toenmalige pastoor en kapelaans stopten drie briefjes in een hoge hoed. Het briefje met de naam Sint-Jozef werd getrokken. Impressie: Stijlvol en rustig, uitstekende plaats voor stil gebed. Openingstijden: Op weekdagen van 9 tot 17 uur, zaterdags van 9 tot 12 uur.

18

Wassenaar St. Willibrordus Kerkstraat 77

Omschrijving: Mariakapel. Geschiedenis: De kerk in het centrum van Wassenaar, is in de jaren 1903-1905 gebouwd door Nic. Molenaar. De huidige Mariakapel is toentertijd ontworpen als Heilig Hartkapel; het Heilig Hartbeeld op het kerkplein is ‘een overblijfsel’ daarvan. Architectuur: De kapel wordt gedomineerd door een levensgroot bruin lindehouten Mariabeeld, uit de school van Kuipers/Molenaar in de neogotiek. De parochie is verder trots op een icoon van Maria van Altijddurende Bijstand. Bij de entree van de kapel is op de muur in de zestiger jaren een reliëf aangebracht; het beeldt uit de Overhandiging van het kind Jezus door Maria aan de H. Franciscus. Dit met een Latijnse tekst ‘Da pacem Domini tutatis tempore belli’, dwz.: ‘Geef de vrede des Heren aan hen die in oorlogstijd bescherming boden’. Dit is een verwijzing naar de mensen die in 40-45 ondergedoken hebben gezeten in de gewelven van de kerk. Het interieur van de kerk is vanuit de kapel zichtbaar. Openingstijden: Dinsdag tot en met zondag, van 9 tot 17 uur. 17

8 445

8 769

ds of Ho

RIJPWESERING OUD-ADE

8 442

44

Rijk

tr

aa

8 444

eg A

s we

t

sw Rijk

g A4

Kring GROENE HART

N

8 441

N44

1

2

8 76A

8 44E

11

ss

t ra

at

we

g

3 20

Ri

jk

10

HAZERSWOUDE-DORP STOMPWIJK

Mid

8 760

8

del we g Afrikaweg

8 44

N27

Zuid

N4

st r

ali

ëw

eg

W

we g

8 4E6

8 4E5

18

Au

8 41

Inge

3

nieu

LANGERAAR

r En

5

sche

6

ZEVENHOVEN

d ew

NOORDEN

eg

7

Kring GROENE HART

3 51

NIEUWKOOP

4

8 MEIJE

8 727

9

8 22

Den Ha m

8 411

8 419

zi ord No

WOERDEN

jde

8 764

12 BOSKOOP

14

8 410

REENWIJK-DORP

OUDEWATER

15

WADDINXVEEN

13

8 417

3 71 3 56

8 779

GOUDA

16 HAASDRECHT

1A

17 8 76E

NIEUWERKERK AAN DEN YSSEL

19

18

8 726

SCHOONHOVEN 19

Kring GROENE HART

1

Oud-Ade H. Bavo Leidseweg 6

Omschrijving: Open kerk. Architectuur: Neoromaans monument, gebouwd in 1868 door H.J. van der Brink. Mooie houten dakconstructie. Orgel uit de vroege periode van Van Maarschalkerweerd. Impressie: Mooie, goed onderhouden kerk in landelijk gebied gebied op fietsafstand van Leiden. Openingstijden: Maandag tot en met vrijdag, voor wie zich meldt bij het secretariaat: Pastoor van der Plaatstraat 17, T: 071-5018278.

2

Rijpwetering O.L.V. Geboorte Pastoor van der Plaatstraat 17

Omschrijving: Open kerk. Architectuur: De neogotische kerk is in 1860 gebouwd door Th. Molkenboer. Zij behoort tot de zogenoemde stukadoorsgothiek, de vroegste neogotische periode. Tussen 1997 en 2000 is de kerk in het geheel gerestaureerd. Het orgelfront, de tribune en de biechtstoelwand hebben bijzondere monumentale waarde. Goed bewaard Ypma-orgel. Impressie: Stijlvolle kerk, op fietsafstand van Leiden. Openingstijden: Maandag tot en met vrijdag, voor wie zich meldt bij het secretariaat: Pastoor van der Plaatstraat 17, T: 071-5018278. Maandag en woensdag tussen 9 en 10.30 uur regulier geopend.

20

Langeraar H. Adrianus Langeraarseweg 88

Omschrijving: ‘Torenkapel’, Mariakapel in het voorportaal van de kerk. Architectuur: De kerk, waarvan het interieur gedeeltelijk te zien door is door een smeedijzeren hek vanuit de Torenkapel, is in 1902 gebouwd door J.L. Meester en J. Scheepens, in neogotische stijl. De kerk is onverwacht indrukwekkend in deze landelijke omgeving; de ‘Rijnlandse kathedraal’ wordt hij wel genoemd. Achtkantige kruising, twaalf grote achttiende-eeuwse houten beelden van de apostelen halverwege de binnenmuur. Prachtige wandschilderingen voorin de kerk en op de achterwand boven het portaal.

Kring GROENE HART

3

Bijzonderheden: In de kapel zelf staat een wit houten Mariabeeld, waarbij lichtjes kunnen worden aangestoken, en er is een bank. De kerk ligt tegenover een smal fietspad dwars door de beide Langeraarse Plassen. De omgeving is mooi en landelijk. Het plein voor de kerk is ruim en de omgeving is rustig. Openingstijden: Dagelijks van 9 tot 18 uur. Wie de kerk van binnen wil bekijken, kan het beste bellen voor een afspraak (T: 0172 - 602130). In juli en augustus is de kerk iedere middag van 13 tot 16 uur open.

4

Alphen aan den Rijn De Bron Paradijslaan 6

Omschrijving: Dagkapel, bidkapel, stiltecentrum. Toegewijd aan: H. Maria. Voorgeschiedenis: De Mariakapel in het noorden van Alphen aan den Rijn ligt verborgen in multifunctioneel buurtcentrum De Bron, nabij winkelcentrum Ridderhof. Het complex is in 1972 gebouwd, door de architecten C. van de Bom en Ingwersen. ‘Bouwpastoor’ Seijsener zorgde er voor dat er in een ronde aanbouw aan het buurtcentrum, ook een kapel kwam. Deze ligt vlakbij de kerkzaal, vandaag de dag onderdeel van de parochie De Emmaüsgangers. Impressie: Mooie, rustige bidkapel. Hoog aan de ronde muur hangt een kruis met hart van amethistkristallen. De altaartafel is van eikenhout met brons ingelegd en met een glaskunstwerk in het midden. Er is een ambo van hout en een bijzondere staande kandelaar. De kapel ligt niet ver van mooie fietspaden van Alphen naar het noorden. Een kleine omweg is zeker aan te raden voor passanten die op zoek zijn naar een moment van stilte en bezinning. Openingstijden: Maandag tot en met vrijdag, van 9 uur tot 22 uur, zolang er activiteiten zijn. Zondag van 10 tot 12 uur. Met dank aan E. Teule, lid parochiebestuur, Alphen a/d Rijn.

21

Kring GROENE HART

5

Zevenhoven H. Johannes’ Geboorte Noordeinde 26

Omschrijving: Lourdesgrot en Stiltetuin. Architectuur: De grot is omstreeks 1900 gebouwd door de Zevenhovense pastoor Moons en nadien meermalen gerestaureerd. De plek wordt liefdevol onderhouden door vrijwilligers. De aanleg van de Stiltetuin, in een bosgebiedje achter het kerkhof, startte in 2004 op initiatief van een groep parochianen. Ze gaan zeer professioneel te werk, gesubsidieerd door onder meer de EG en Skanfonds. Bouw- en tuinbedrijven uit de omgeving stellen materialen, kennis en kunde ter beschikking. Impressie: Zevenhoven ligt in een landelijke omgeving en de Lourdesgrot is een uitstekend doel voor een fietstocht. Jaarlijks vindt in Zevenhoven op de zaterdagavond voor Maria Hemelvaart (15 augustus) een grote Mariaviering plaats. Bij mooi weer wordt deze in de openlucht bij de grot gehouden. Zo’n duizend mensen bezoeken jaarlijks deze viering. Rolstoelgebruikers krijgen een ereplaats als zij zich vooraf melden bij het parochiesecretariaat (T: 0172 - 538291). Openingstijden: De tuin met grot is dagelijks te bezoeken. De kerk is in de maanden juli en augustus op woensdag- en vrijdagmiddag (van 13 tot 17 uur) opengesteld.

6

Noorden H. Martinus S. van Capelweg 62

Omschrijving: Open kerk, dagkapel, Mariakapel, Kerststal. Toegewijd aan: Sint Martinus. Voorgeschiedenis: De kerk is in 1883 gewijd. Waarschijnlijk is de naam afgeleid van de Sint-Maartens- kerk die mogelijk in het nabijgelegen Achttienhoven stond en nog voorkomt op oude kaarten. Deze kerk is vermoedelijk al in 1204 verwoest. Architectuur: Neogotische kerk, in 1882-1883 gebouwd door Y. Bijvoets, een leerling van bouwmeester Cuijpers. Impressie: De Noordense parochianen maken van hun kerststal een kunstwerk dat een groot deel van de kerk in beslag neemt. Het dorp Noorden ligt aan de Nieuwkoopse Plassen en is een winters uitstapje zeker waard. Openingstijden: Woensdag, donderdag en vrijdag, van 9.30 tot 12 uur. Indien gesloten, dan volstaat aanbellen bij de pastorie. De kerststal kunt u bezichtigen tussen 26 december en 1 januari van 14 tot 16 uur. 22

Met dank aan: N. Vroonhof en K. Vork.

Nieuwkoop O.L.V. Hemelvaart Dorpsstraat 35

Omschrijving: Mariakapel, open kapel. Architectuur: In 1935 gebouwd door J.P. Dessing en W. Breedeveld. De kerk is door een smeedijzeren hek te zien vanuit de kapel.

Kring GROENE HART

7

Impressie: Prachtige kapel en kerk, rustig, kaarsje aansteken mogelijk, uitstekende plek voor gebed. Nieuwkoop is mooi gelegen, vlakbij de Nieuwkoopse Plassen en de kerk ligt aan meerdere fietsroutes door het Groene Hart. Houdt u wel de openingstijden van de kerk in de gaten. Openingstijden: Maandag, donderdag en vrijdag van 9.30 tot 12 uur. Indien op die momenten toch gesloten: belt u even aan bij de pastorie.

8

Meije en Zegveld O.L.V. Geboorte Meije 137, Bodegraven

Toegewijd aan: Maria. Architectuur: De O.L.V. Geboortekerk is een typische ‘waterstaatskerk’, gewijd in 1873. Met de bouw is begonnen in 1871, onder leiding van architect W.J. van Vogelpoel. De gebrandschilderde ramen in het koor beelden gebeurtenissen af uit het leven van Maria. Ze zijn gemaakt in het atelier van Frans Nicolas uit Roermond en geplaatst in 1881. Het Maarschalkerweerdorgel is een geschenk van de parochianen van De Meije uit 1896. Impressie: Het kerkje van De Meije ligt vlakbij de Nieuwkoopse plassen, langs de meer dan tien kilometer lange, landelijke slingerweg van Zwammerdam naar Woerdense Verlaat. De kerk is een uitstekend doel voor een zomerse fiets-, wandel- of kanotocht. In het cafeetje ernaast is koffie of thee te krijgen. Het ‘Bezoekersboek’ in de kerk getuigt van veel enthousiasme en dankbaarheid voor de weldadige stilte van het kerkje. Vrijwilligers onderhouden het en geven op verzoek graag een rondleiding. Openingstijden: In juli en augustus, elke dag van 8 tot 19 uur. Met dank aan: C. van Leeuwen, A. Bunnik en M. Krul, Meije en Zegveld.

23

Kring GROENE HART

9

Woerden H. Bonaventura Rijnstraat 60

Omschrijving: Mariakapel, dagkapel, devotiekapel. Architectuur: Neogotische kapel, opgenomen in het kerkgebouw. Mariabeeld, waarbij kaarsjes kunnen worden aangestoken. Vanuit het torenportaal is het kerkinterieur zichtbaar. De kerk is rijksmonument: een neogotische kruiskerk die in 1890-1892 werd gebouwd door Nic. Molenaar. Impressie: De hoogte is gelijk aan die van de kerk, waardoor de kapel zeer groot lijkt. Dit effect wordt nog versterkt doordat de gewelven donkerblauw geverfd zijn en een nachthemel met sterren voorstellen. Mariabeeld met bijzondere uitstraling. De kapel ligt vlakbij het stadscentrum en wordt veel bezocht. Openingstijden: Maandag tot en met zaterdag van 8.30 tot 17 uur.

10

Stompwijk St. Laurentius Dr. van Noortstraat 86

Omschrijving: Open kerk. Toegewijd aan: Sint-Laurentius. Voorgeschiedenis: Stompwijk was rond 1870 een turfstekersdorp. Al meer dan vijfhonderd jaar lag het daar, op een dijk, en er was zo ijverig turf gestoken dat in 1800 meerdere molens nodig waren om het gebied droog te houden. Nu was het veen bijna afgegraven en de meeste bewoners waren vertrokken. De resterende bevolking was overwegend katholiek. De parochie werd in 1635 opgericht door Maerten v.d. Velden, kapelaan van de Laurentiuskerk in Voorschoten. Zij beleden hun geloof in schuilkerken, maar waren zich zeer bewust van hun traditie. Zij bouwden van 1871 tot 1873 aan hun nieuwe kerk. Patronaat en architectuur: Het patronaat van Sint-Laurentius verwijst naar de kerk van Voorschoten, die aan deze heilige gewijd was. Architect is E.J. Margry. De kerk, een rijksmonument, zal in 2009 en 2010 worden gerestaureerd; de parochie ontving er een flinke subsidie voor. Bij de entree bevindt zich een Maria-icoon met een knielbankje. U kunt er een kaarsje aansteken. Een Stiltetuin is in voorbereiding.

24

Openingstijden: Maandag, woensdag en vrijdag, van 10 tot 12 uur. Graag even melden bij het secretariaat op nummer 88. Of de kerk ook tijdens de restauratie te bezichtigen is, is nog niet bekend.

Hazerswoude-Dorp H.H. Engelbewaarders Dorpsstraat 248

Omschrijving: Mariakapel of kerkhofkapel, Stiltetuin. Gewijd in het jaar: 2003. Impressie: De kapel grenst aan het kerkhof en is tegen de kerk aangebouwd. De aanbouw was oorspronkelijk een mortuarium. Toen de gewoonte om overledenen in of bij de kerk op te baren verdween en de behoefte aan een stilteplek bij de parochianen toenam, besloten vrijwilligers het gebouwtje in te richten als kapel. Met veel enthousiasme gingen ze aan het werk en het resultaat is prachtig. Nog steeds zijn ze bezig de kapel te verfraaien. Het Mariabeeld, in een nis van natuurlijk hout, is geschonken, evenals een mooie lichtstandaard die is gemaakt door Mill Hill-broeder Piet van Leeuwen. De ramen zijn ontworpen en uitgevoerd door parochiaan Theo van Duyvenbode, in Hinterglasmalerei. De kapel is geheel ingericht met meubilair dat is opgeknapt door de technische groep van de parochie. Aan de vele gebedsintenties die mensen in een schrift achterlaten, en aan de verkoop van kaarsen, is te zien dat de kapel veel wordt bezocht. Behalve parochianen komen er onder meer veel seizoensarbeiders uit Polen, die ’s zomers werken in de boomkwekerijen rondom het dorp. Enkele jaren geleden werd de pastorietuin achter de kerk ingericht tot Stiltetuin. Het is een grote, parkachtige tuin met oude bomen, een vijver en opvallende hoogteverschillen. Nog in datzelfde jaar ontving de parochie een prijs voor het ontwerp.

Kring GROENE HART

11

Openingstijden: Dagelijks, van 9 tot 17 uur. Met dank aan: Petra Kuperus (pastor) en Kees Verhage (parochiesecretaris), Hazerswoude Dorp.

12

Boskoop H. Joannes de Doper A.P. van Neslaan 50

Omschrijving: Open kerk, Mariakapel. Impressie: De kapel is een klein houten aanbouwtje aan de kerk, met ruimte voor hooguit twee personen. Er is een Mariabeeld en een bank. Er liggen boekjes met meditatieve teksten. Het kerkinterieur is zichtbaar door een deur. Architectuur: De kerk is gebouwd in de stijl van de Bossche School. Openingstijden: Kapel: dagelijks, van 9 tot 18 uur. Kerk: op weekdagen van 8.45 tot 11.45 uur. Graag even melden bij het secretariaat.

25

Kring GROENE HART

13

Waddinxveen St. Victor Zuidkade 176

Omschrijving: Mariakapel. Voorgeschiedenis: Maria-bedevaartsoord sedert de zeventiende eeuw. Door een hek is een veertiende-eeuws Mariabeeld zichtbaar, waaraan twee wonderen worden toegeschreven. Deze zijn afgebeeld in de ramen links en rechts van het beeld. Dit beeldje zou afkomstig zijn uit de Goudse Sint Janskerk, in de 14e eeuw een bekende plek voor de verering van de Moeder Gods. Tijdens de Reformatie is het in veiligheid gebracht en in 1667 kwam het naar de Sint-Victorkerk in Waddinxveen, dankzij bemiddeling van de vrome pastoor Cornelis de Jager. Hij heeft een wonder beschreven: De wonderlijke genezing van de vrouw Machteltje van Damme in 1665. Na haar de laatste sacramenten te hebben toegediend beval hij haar in de kort daarop volgende H. Mis aan bij de Moeder Gods. Toen hij de vrouw, wier overlijden hij tijdens de H. Mis verwachtte, opzocht bleek zij plotseling aan de beterende hand en genas zij geheel. Het Mariabeeld van Waddinxveen is in 2005 nog gerestaureerd en opnieuw aangekleed. De kapel is toen ook weer toegankelijk gemaakt buiten vieringen om en velen komen naar het oude beeldje om de voorspraak van Maria in te roepen. Impressie: Het Mariabeeld is een rijk aangekleed geheel. De met gouden kroontjes getooide hoofden – gepolychromeerd hout – van Maria en het Kind, zijn geplaatst op een houten frame, waaromheen de met goud geborduurde kleding is gedrapeerd. In de maanden mei en oktober wordt het Marialof in ere gehouden. Openingstijden: Dagelijks.

26

Reeuwijk-Dorp H.H. Petrus en Pauluskerk Dorpsstraat 22

Omschrijving: Mariakapel. Architectuur: De kapel maakt deel uit van de Petrus en Pauluskerk, die in 1890 is gebouwd door A.A.J. Margry en J.M. Snickers. De kapel bevindt zich direct rechts naast het voorportaal.

Kring GROENE HART

14

Impressie: In mei 2004 heeft het kerkbestuur deze kapel opengesteld ten behoeve van parochianen of passanten die er een kaarsje wilden aansteken bij Maria. Tot dusver zijn de ervaringen zeer goed. De kerk wordt per toerbeurt onderhouden door twaalf vrijwilligers. Reeuwijk-Dorp ligt in een mooi landelijk gebied tussen Bodegraven, Gouda, de Reeuwijkse Plassen en Waddinxveen. Het intentieboek laat zien dat veel bezoekers van de kerk passerende wandelaars of fietsers zijn, die worden aangetrokken door de open kerkdeur. Openingstijden: In de maanden september tot en met maart: van 8 tot 17 uur. In de zomermaanden: van 8 tot 18 uur.

27

Kring GROENE HART

15

Oudewater H. Franciscus van Assisië Kapellestraat 13

Omschrijving: Mariakapel. Voorgeschiedenis: De kapel was oorspronkelijk een doopkapel. Na de terugkeer van militairen uit Nederlands-Indië is ze een Mariakapel geworden. Architectuur: De kerk is in 1881-1882 gebouwd door E.J. Margry. Impressie: Neoklassieke bidkapel, in een stille zijstraat van het stadje. Van de kerk gescheiden door een hek. Veel parochianen komen er, maar ook passanten. Oudewater is zeer geschikt als doel voor een fietstocht. Openingstijden: Dinsdag tot en met vrijdag, van 9 tot 17 uur.

16

Haastrecht H. Gabriël van de Bedroefde Maagd Provincialeweg Oost 62

Omschrijving: Open kerkportaal in kloosterkerk. Informatie: De Sint-Gabriëlkerk is onderdeel van het klooster van de Passionisten. De kerk is genoemd naar ‘Gabriël van de Moeder van Smarten’. Dit is de naam die Francesco Possenti (1838-1862) koos bij zijn inkleding in de orde van de Passionisten. Een beeld van hem staat achter in de kerk. Hij werd in 1908 zalig en in 1920 heilig verklaard. Architectuur en beelden: Het gebouw dateert uit 1928. In het kerkportaal is een herdenkingstegel ingemetseld aan de eerstesteenlegging op 15 maart van dat jaar door de toenmalige provinciaaloverste, pater Stephanus Peeters. In het portaal staan twee witmarmeren beelden. Het beeld links van de ingang is de H. Maria als Moeder van Smarten. Het beeld rechts van de ingang is Francesco Possenti/de H. Gabriël, patroon van het klooster. Impressie: Alleen het vrij smalle portaal achterin de kerk is dagelijks geopend. Door een smeedijzeren hek is het interieur van de kerk te zien. Een aardig detail: in de hoge klokkentoren van de kerk hangen drie klokken. Ze heten Trui, Kees en Piet, naar de schenkers. De klokken worden elektrisch geluid. Openingstijden: Van april tot en met september: van 9 tot 21 uur. In de wintermaanden: van 9 tot 17 uur. 28

Met dank aan de Passionisten van Sint-Gabriël.

Kring GROENE HART

17

Haastrecht (zie foto op de vorige bladzijde) St. Barnabas Grote Haven 10

Omschrijving: Open kerk, Mariakapel, bedevaartkerk toegewijd aan ‘Maria ter Weghe’. Achtergrond: In 1647 brachten jezuïeten een 224 mm hoog houten beeldje naar Haastrecht. Het was een kopie van een gotisch stenen beeldje, dat sinds 1609 in Foy-Notre Dame bij Dinant in de Belgische Ardennen werd vereerd. Volgens de overlevering was het daar bij toeval ontdekt in een holle eik. Al vrijwel direct was in Foy een omvangrijke Maria-devotie ontstaan rond dit beeldje. De jezuïeten, die ook een statie in Haastrecht bedienden, zetten zich actief in voor de bevordering van deze cultus. Ook aan het beeldje in Haastrecht werden weldadige krachten toegeschreven. Oude verslagen over de parochie maken melding van genezingen, onverwachte bekeringen en gebedsverhoringen. Van de 17e eeuw tot na de Eerste Wereldoorlog werden regelmatig vanuit de omgeving bedevaarten gehouden naar Haastrecht. ‘Maria ter Weghe’ is de oude Nederlandse vertaling van Maria Viatrix, Maria onderweg naar haar nicht Elisabeth. De naam heeft nog een betekenis: het wordt soms voor korte tijd uitgeleend aan een ernstig zieke en is dus ‘ter weghe’. Het feest van Onze-Lieve-Vrouw van Haastrecht wordt jaarlijks op 18 oktober gevierd. In 1955 heeft bisschop Mgr. J.P. Huibers het beeldje op deze datum namens het Vaticaans kapittel gekroond. Beeld en architectuur: Het Mariabeeldje bevindt zich in de Mariakapel, rechts voorin de kerk. Het staat onder een zilveren baldakijn en bevindt zich binnen een houtreliëf dat een opengewerkte boomstronk voorstelt. Dat verwijst naar de plaats waar het beeldje gevonden is. Daaromheen zijn de kerken van Foy en Haastrecht afgebeeld, de beide gemeentewapens en een fragment van het stadhuis in Gouda. Het houtreliëf is gemaakt door P. Biesiot uit Den Haag. Een gedenksteen vermeldt de belangrijkste data uit de geschiedenis van deze plaats. De kerk zelf is een ‘waterstaatskerk’ uit 1853-1854, gebouwd door Gerard van de Vogelpoel. Ze is een laat voorbeeld van neoclassicistische kerkarchitectuur en is een van de weinige kerkgebouwen in het bisdom Rotterdam van vóór de neogotiek. Openingstijden: Dinsdag, donderdag en zaterdag van 9 tot 15 uur.

18

Schoonhoven H. Bartholomeus Wal 63

Omschrijving: Lourdesgrot. Impressie: In de tuin bij de ingang van het kerkhof, even voorbij de kerk. Rustig plekje tussen de kerk en een park met grote vijver. Openingstijden: Dagelijks vrij toegankelijk, tussen zonsopgang en zonsondergang.

30

Nieuwerkerk aan den IJssel H. Joseph Kerklaan 20

Omschrijving: Open kerk. Toegewijd aan: St. Joseph. Architectuur: De kerk dateert uit 1992 en is gebouwd naar een ontwerp van architect H. van Vliet. De ramen uit de voorganger van deze kerk, die ook aan SintJoseph gewijd was, zijn gedeeltelijk opnieuw in deze kerk opgenomen. Ook zijn beelden van de H. Maria en de H. Joseph uit de vorige kerk gerestaureerd en overgebracht naar deze kerk.

Kring GROENE HART

19

Impressie: Rustige ruimte, mooie lichtval, bijzondere kapconstructie. Openingstijden: Maandag, donderdag en vrijdag, van 9.30 tot 12 uur.

31

WASSENAAR

Rijk

sst r

aatw

eg

Kring VLIETHAGHE

N

Van

g i n we

am

we

N44 U t

g

rec h

9

13

8

tse

A12

6

an tla

18

M

Sp

or

n

14

oe

RIJSWIJK rw

eg

11 Sch

g we ord No

E ra

sm

us

we

g

19

32

baa

20

n Thorbeckelaa

5

n

7

n

g

an

West du

15

laa

aap

we g

ord

s

E

LEID

s

laa

we

ard ba

17

12

Ra

ade

cht

Ber nh

‘S-GRAVENHAGE

em

fzi

2 Prin

10

Alk

Ho

ks

No

16

Rij

A4

3

VO

se

st

ra

at

we g

Ka tw ijk la

E30

er

OORBURG

an

A27 Oost weg

eg

DSCHENDAM

ikaw

lft

1 Afr

De

sin E25

ge l

N206

Europ a we g

4

ZOETERMEER

N470

N473

E19

33

eg

Kring VLIETHAGHE

Veurse w

Kring VLIETHAGHE

1

Leidschendam H.H. Petrus en Paulus Sluiskant 28

Omschrijving: Mariakapel. Architectuur: De Mariakapel maakt deel uit van de Petrus en Pauluskerk, die in 1880 is gebouwd door E.J. Margry en J.M. Snickers. In 2002 heeft een aantal vrijwilligers een deel van het toegangsportaal ingericht als Mariakapel. Deze is sindsdien dagelijks open. Het interieur van de kerk is zichtbaar vanuit de kapel. Impressie: In de kapel mogen kaarsjes worden aangestoken. In de kapel ligt een map waarin plaats is voor het gedenken van een bepaalde gebeurtenis of voor het vragen van aandacht of steun. Uit deze map blijkt dat veelvuldig gebruik wordt gemaakt van de ruimte. Openingstijden: Dagelijks van 9.30 tot 17 uur.

2

Voorburg H. Martinus Oosteinde 56

Omschrijving: Mariakapel. Toegewijd aan: H. Maria, op 29 mei 1960 door mgr. M.A. Jansen, bisschop van Rotterdam. Architectuur: De Mariakapel is te vinden in de Martinuskerk, die in 1893 is ontworpen door E.J. Margry. De kerk maakt deel uit van de parochie St. Maarten. Voorgeschiedenis: Oorspronkelijk stond in deze kapel een beeld van St. Willibrord. Vanwege een lang gekoesterde wens van pastoor Van den Oudenhoven, is in 1957 deze Mariakapel ingericht. De architect was A.J. Schrader. Mw. Behrens, een kunstenares, ontwierp de gordijnen en de medaillon. Impressie: In de kapel mogen kaarsjes worden aangestoken. Er ligt een map waarin plaats is voor het gedenken van een bepaalde gebeurtenis of voor het vragen van aandacht of steun. Openingstijden: De kapel is dagelijks geopend van 10.30 tot 16.30 uur. 34

3

Zoetermeer H. Nicolaas Dorpsstraat 24

Omschrijving: Mariakapel, gelegen onder de kerktoren. Toegewijd aan: H. Maria van Fatima, in 1948. De reden voor deze toewijding was een belofte tijdens de Tweede Wereldoorlog (zie hieronder). Bovendien was het een herinnering aan de algemene Mariaverering vanuit de middeleeuwen in de nabijgelegen kapel van Wilsveen (zie pag 50). Architectuur: De kapel bestaat uit een Mariabeeld achter glas in een ruimte achter de hoofdingang van de Nicolaaskerk. Deze is gebouwd in 1914-1915 door J. Stuyt. Het lindehouten Mariabeeld is kort na de Tweede Wereldoorlog vervaardigd door de Rotterdamse kunstenaar Gerard Heman en stelt de H. Maria van Fatima voor. Bijzonder: Tijdens de Gebedsweek voor de Vrede in 1944 werd in het bijzonder gebeden dat Zoetermeer op voorspraak van Maria gespaard mocht blijven voor hongersnood en oorlogsrampen. Deze gebeden werden verhoord; ware honger werd er niet geleden en het dorp werd niet verwoest. De parochianen moesten toen hun gelofte van plaatsing van een beeld of schilderij gestand doen en al snel was ruim duizend gulden opgehaald. Parochianen maakten op initiatief van pastoor J.A. Voorham een nis bij de toegang tot de doopkapel. Op donderdag 13 mei 1948 werd het beeld gewijd en in processie naar de nis gedragen. De deuren werden zodanig aangepast dat iedereen de gehele dag toegang had tot het Mariabeeld. Drie jaar later werd het portaal aangepast en verscheen een glas-in-loodraam van Alex Asperslagh dat de bescherming van de Vrouw van Fatima tijdens de oorlog verbeeldt. De kapel wordt vooral gebruikt door een vaste groep parochianen die ook dagelijks om 15.45 uur gezamenlijk de Rozenkrans komt bidden. De gehele dag door wipt jong en oud even binnen om een kaarsje aan te steken (per week zo’n 700!) of even tot rust te komen. Openingstijden: Werkdagen, van 9 tot 16 uur. Met dank aan Ton Vermeulen, Het Fluitschip, Zoetermeer. 35

Kring VLIETHAGHE

4

‘s-Gravenhage Begraafplaats St. Barbara Sint-Barbaraweg 6

Omschrijving: Kerkhofkapel. Architectuur: Vormt een geheel met een nieuwe kapel annex aula die in 2002 is gebouwd door de architecten Prins en Battarbee (Inbo). De kapel bevindt zich links naast de ingang en bestaat grotendeels uit glas. Dit gebouw verving een noodgebouw uit 1920, dat meer dan tachtig jaar dienst deed als kerkhofkapel. Openingstijden: Dagelijks van 10 tot 16 uur.

36

’s-Gravenhage O.L.V. van Goeden Raad Bezuidenhoutseweg 157

Omschrijving: Mariakapel. Architectuur: De kerk Onze Lieve Vrouwe van Goeden Raad is gebouwd in 1955 door J. van der Laan, in samenwerking met drie andere architecten, ter vervanging van een monumentale neogotische kerk. Die was verloren gegaan bij het bombardement op Den Haag in 1945. Het huidige gebouw heeft een vierkante kerkruimte met veel vroeg-romaanse elementen. De Mariakapel bevindt zich rechts van deze kerkzaal.

Kring VLIETHAGHE

5

Impressie: Warme uitstraling door gebruik van baksteen en door de mozaïeken, o.m. van Jean Colette. Het beeld van de H. Maria en het Kind is een kunstwerk van Arie Teeuwisse. Het is expressief en intiem tegelijk. In de gebrandschilderde ramen zijn natuurmotieven verwerkt. In de kapel kunnen kaarsen worden aangestoken en er ligt een boek voor gebedsintenties. Aan deze intenties wordt aandacht besteed tijdens vieringen. De kerk is eigendom van de Engels-talige parochie Church of Our Saviour. Openingstijden: Elke weekdag, van 9 tot 17 uur.

6

’s-Gravenhage O.L.V. Onbevlekt Ontvangen Elandstraat 194

Omschrijving: Open kerk. Toegewijd aan: Onze-Lieve-Vrouw Onbevlekt Ontvangen. Architectuur: Gebouwd in 1890 door Nic. Molenaar in de stijl van de hooggotiek. De zesenzestig glas-in-loodramen uit het atelier van Nicholas, vervaardigd aan het einde van de 19e eeuw. De kerk is in de jaren 1990 prachtig gerestaureerd. Bijzonder: Iedere woensdag is het in de kerk ‘Dag van Ontmoeting’. Vanaf 10 uur is de kerk dan geopend, met gedurende de dag een uitgebreid programma van gebed, uitwisseling, vieren, muziek en ontmoeting. Openingstijden: Woensdag, van 10 tot 19.45 uur.

37

Kring VLIETHAGHE

7

’s-Gravenhage RK Spiritueel Centrum De Boskant (St. Antonius van Padua) Fluwelen Burgwal 45

Omschrijving: Open kerk, dagkapel, devotiekapel. Toegewijd aan: De H. Antonius van Padua. Architectuur: In 1984 gebouwd door A. van Kranendonk. Impressie: Actief katholiek spiritueel centrum met veel aandacht voor de stedelijke cultuur van Den Haag. Brede culturele interesse, waarbij zingeving en bezinning het zwaartepunt vormen. Met ruimte voor stil gebed naast activiteiten gericht op reflectie, dialoog en verdieping van kennis. Ga erheen als je even in de kerk tot jezelf wilt komen of wilt bidden, voor een zinvol gesprek of een lezing over een onderwerp dat er echt toe doet of om te genieten van een mooi concert. In de hal bij de garderobe staat een beeld van Antonius van Padua, in de kerkzaal een Mariabeeld. Bij beide kunnen kaarsjes worden aangestoken. Openingstijden: Dinsdag tot en met zaterdag, van 12 tot 16 uur en rond activiteiten.

8

’s-Gravenhage

(foto op volgende bladzijde)

Emmauskerk Leyweg 930 Omschrijving: Open kerk, Mariakapel, Sacramentskapel. Toegewijd aan: De H. Antonius en de H. Lodewijk. Dit omdat een kerk van de H. Antonius aan de Prinsessegracht in de oorlog was verwoest. Vanwege de ingestelde herbouwplicht werd een grote som geld ter beschikking gesteld om de kerk te herbouwen. De locatie was de nieuwbouwwijk Morgenstond. De vernoeming van de H. Lodewijk kwam doordat ook de Franse ambassade haar kerkdiensten hield in de Antoniuskerk; deze vereerde de H. Lodewijk als patroonheilige. Architectuur: De kerk, in 1958 ingewijd, kent naar verluidt de grootste aaneengesloten glas-inloodramen in Nederland. Na enkele decennia voldeed de kerk niet meer aan de eisen van de tijd. Een elf jaar durend heroriënterings- en herstructureringsproces leidde in 2006 tot een ingrijpende verbouwing, onder leiding van de architecten M. Baauw en R. Olivier. De kerkruimte werd verdeeld in een grote kerkzaal en verschillende kleinere ruimten. Tot de behoeften van de nieuwe tijd behoorde ook een Mariakapel. Deze bevindt zich thans naast de ingang. Het Mariabeeld (‘Maria te Emmaus genoemd) is zichtbaar vanaf het plein buiten door een hagioscoop, een klein raam. Ook kreeg de kerk een Sacramentskapel. Impressie: Door de verbouwing is de kerk een eigentijds gebouw geworden, waarin gebogen kunststof tussenwanden zijn verwerkt. Deze doen de grote raampartijen, waarin veel franciscaanse natuurthema’s zijn verwerkt, goed uitkomen. Het effect is een lichte kerk met speelse kleuren. De kerk ligt in een druk winkelcentrum in een buitenwijk van Den Haag. Kerk en kapel worden druk bezocht door parochianen, buurtbewoners en passanten uit het aangrenzende winkelgebied.

38

Openingstijden: Kerk en Sacramentskapel: dinsdag van 10 tot 15 uur (in de regel met uitstalling van het Allerheiligste), zaterdag van 10 tot 14 uur. Mariakapel: iedere dag, van 10 tot 13 uur, tevens tijdens de kerkopstelling, genoemd hierboven.

Kring VLIETHAGHE

9

’s-Gravenhage Begraafplaats St. Petrus’ Banden Kerkhoflaan 109

Omschrijving: Kerkhofkapel. Architectuur: De begraafplaats dateert van 1830, de neoclassicistische kapel met ronde koepel is in de jaren 1834 - 1838 gebouwd door A. Tollus. De kapel is een achthoekig gebouw – de binnenmuren zijn rond – met een koepel. Binnen zijn vier grote epitafen (grafschriften) van wit marmer, waarop de namen van hier begraven priesters staan. Bovenop drie van deze marmeren platen staan beelden van vrouwenfiguren die respectievelijk het Geloof, de Hoop en de Liefde symboliseren. Er zijn zitplaatsen en kaarsen aansteken is mogelijk. Openingstijden: Van maandag tot en met vrijdag, van 10 tot 16 uur. Op zondag van 12 tot 16 uur.

10

’s-Gravenhage Willibrordushuis Oude Molstraat 37

Omschrijving: Dagkapel, Sacramentskapel. Architectuur: De kapel is ingericht in 1992. Ze bevindt zich in een oud pand in een smalle straat in de binnenstad van Den Haag. Bijzonder: Het Willibrordushuis is een plaats van gebed en evangelisatie. Er vinden veel activiteiten plaats die gericht zijn op verdieping van het geloofsleven. De Broeders van Sint Jan, de Zusters van Sint Jan en de Willibrordusgemeenschap onderhouden hier het Getijdengebed en de aanbidding van het H. Sacrament. Wie wil meebidden, is van harte welkom. Openingstijden: Dagelijks van 6.30 tot 19 uur, voor aanbidding. Verder om 7 uur Lauden, 12.10 uur het middaggebed en om 18.30 uur de Vespers.

40

’s-Gravenhage H. Paschalis Baylon Neuhuyskade 97

Omschrijving: Open kapel. Architectuur: De kapel is opgenomen in de architectuur van de kerk. Deze is in de jaren 1919 - 1921 gebouwd door A.J. Kropholler, geïnspireerd op de bouwstijl van Berlage. De kerk heeft een opvallende houten kapconstructie. Het interieur is in de oorspronkelijke stijl bewaard gebleven. De kapel bereikt u via een deur rechts van de hoofdingang en een korte gang. Door een smeedijzeren hek is het interieur van de kerk te zien.

Kring VLIETHAGHE

11

Impressie: Intieme, besloten bidkapel in vroeg twintigste-eeuwse stijl. Ruimte voor hooguit drie personen. Openingstijden: Dagelijks.

12 ’s-Gravenhage Christus Koning / Onbevlekt Hart van Maria (Marlotkerk) Bloklandplein 15 Omschrijving: Mariakapel. Toegewijd aan: Het Onbevlekt Hart van Maria. Architectuur: De kapel is opgenomen in de architectuur van de kerk. Deze is in 1947 gebouwd in baksteen, met een kap van dikke houten balken en met een kleine klokkentoren. De architect was Nico Molenaar. Het – overigens onbevestigde – verhaal wil dat hij in de kerk afgebikte stenen heeft verwerkt van de O.L.V. van Goede Raad in het Bezuidenhout, die ooit was gebouwd door zijn vader, de beroemde Nicolaas Molenaar, en die was verwoest in 1945 bij het grote bombardement op Den Haag. Het ‘Marlotkerkje’ is landelijk van stijl. Het doet denken aan een boerderij of een grote schuur en past goed bij de omringende wijk. Het Mariabeeld in de kapel is een kunstwerk van A. Termote. Onlangs heeft de parochie de kerk prachtig kunnen herstellen en is er onder meer een nieuw altaar gekomen. Ook de kapel is weer helemaal in oude luister hersteld. Impressie: De Mariakapel van de Marlotkerk is geliefd bij veel Hagenaars en wordt vaak bezocht. Het is een uitstekende plek voor stil gebed. Er kunnen kaarsjes worden aangestoken bij Maria. Het is een kleine kapel, die ruimte biedt aan ongeveer acht personen. Openingstijden: Van maandag tot en met zaterdag, van 10 tot 16 uur, op zondag van 9 tot 13 uur.

41

Kring VLIETHAGHE

13

’s-Gravenhage / Scheveningen H. Antonius Abt Scheveningseweg 233

Omschrijving: Mariakapel Toewijding: De kapel is toegewijd aan de H.Maria van Fatima. Architectuur: De kerk is in 1925-1927 gebouwd door Jos Cuypers en zijn zoon Pierre. Het Art Deco-interieur, met uitzonderlijk mooie mozaïeken en glas-in-loodramen, is grotendeels ontworpen door Antoon Molkenboer. De Maria van Fatimakapel bestaat uit twee achter elkaar liggende ruimten met gemetselde kruisgewelven. De ruimten zijn van elkaar gescheiden door een bronzen, opengewerkt sierhek, vervaardigd in 1927 door de gebroeders Brom. Impressie: Het grootse mozaïekkunstwerk in de absis geeft het verhaal weer van de wonderbaarlijke genezing in Scheveningen in 1848; er was een cholera-epidemie, gelovigen baden vurig bij het H. Sacrament en de ziekte verdween spoedig. De glas-in-loodramen worden gekenmerkt door een diep doordachte symboliek in bloemfiguren, kleurschakeringen en geometrische vormen. De kerk is sinds 1992 een beschermd rijksmonument. De kapel wordt onderhouden door de stichting Vrienden van de Abt. Deze heeft na enige aanpassingen de kapel in 2002 opnieuw in gebruik gesteld en is voor de dagelijkse openstelling verantwoordelijk. Er staan vier stoelen, plus een standaard voor waxinelichtjes. Een speciaal werkgroepje zorgt voor verse bloemen en planten. Openingstijden: Iedere eerste zaterdag en derde woensdag van de maand.

14 ’s-Gravenhage Algemene Begraafplaats Oud Eik en Duinen Laan van Eik en Duinen 38 Omschrijving: Ruïne van vroegere bedevaartkerk.

42

Geschiedenis: Op de begraafplaats Oud Eik en Duinen in Den Haag-Loosduinen staat de ruïne van een oude kerk, die tot 1581 een bedevaartsoord van Maria was. In dat jaar werd de kerk afgebroken door de Staten van Holland, die de bedevaart voor eens en altijd wilde uitroeien. De devotie bleef echter bestaan. Ter gelegenheid van het Mariajaar 1988 werd de verering hernieuwd. Sindsdien steken gelovigen soms kaarsjes aan bij de ruïne om de bijstand van de Moeder Gods aan te roepen. Openingstijden: Dagelijks, van 10 tot 16 uur.

’s-Gravenhage H. Jacobus de Meerdere Parkstraat 65a

Omschrijving: Open kerk. Toegewijd aan: De apostel Jacobus de Meerdere, de patroon van Den Haag. De parochie is de oudste van de stad. Ze werd gesticht in 1276, toen Norbertijner-monniken een houten parochiekerkje hadden gesticht in het snel groeiende dorpje Die Haghe, nabij het grafelijk kasteel.

Kring VLIETHAGHE

15

Architectuur: De Sint Jacobuskerk is gebouwd in 1875-1878 in neogotische stijl. Architect was de beroemde bouwmeester P.J.H. Cuypers, de Sint Jacobuskerk wordt beschouwd als een van zijn mooiste ontwerpen. De authentieke neogotische aankleding (beschildering, gebrandschilderde ramen, altaren en overig meubilair) is bewaard gebleven. De kerk werd in 1975 op de monumentenlijst geplaatst. In 2001 is begonnen met een omvangrijke restauratie, die pas dit jaar zal zijn voltooid. Bijzonderheden: Bij binnenkomst ziet men links onder de toren het grote beeld van de H. Jacobus de Meerdere, gemaakt door de beeldhouwer Louis Royer in 1837. Achter in de kerk, onder het orgel, staan links en rechts barokke beelden van Maria en Jozef van omstreeks 1700, afkomstig uit een schuilkerk aan de Oude Molstraat. Onder de ramen bovenin het middenschip in de zogenaamde triforiumnissen, zijn de geschilderde beeltenissen te zien van de apostelen en zes vaderlandse geloofsverkondigers, onder wie Willibrordus, Bonifatius en Servatius. Openingstijden: Dagelijks van 12 tot 14 uur voor aanbidding (12 tot 12.40 uur), de dagmis van 12.40 tot 13.30 uur) en bezichtiging (na 13.30 uur). Zaterdag van 12 tot 16, vanaf 13.30 uur voor bezichtiging. Na de restauratie zal de Mariakapel vaker opengesteld worden. Met dank aan Lore Olgers, Sint Jacobusparochie.

43

Kring VLIETHAGHE

16

’s-Gravenhage Gebedsruimte-Stiltecentrum Berkenbosch Blokstraat 9a

Omschrijving: Bidkapel, Stiltecentrum. Toegewijd aan: Onze Lieve Vrouwe van Lourdes, in 1913. Deze toewijding was te danken aan de bouwpastoor, A. Binnewiertz. Bijzonder: Achter het altaar bevindt zich een nauwkeurige kopie van de grot in Massabielle bij Lourdes, waar in 1858 de verschijning van de Heilige Maagd aan Bernadette Soubirous plaatsvond. In deze afmetingen is de grot uniek en hij werd direct na de bouw ‘een van de merkwaardigste kopieën ter wereld’ genoemd. Onder het beeld van Onze Lieve Vrouwe van Lourdes is een stukje gesteente van de grot van Lourdes ingemetseld. In 1999 is de kapel gerenoveerd, geheel uit giften van (oud-)parochianen. Architectuur: Monumentale kapel met Lourdesgrot, vervaardigd door de kunstenaar Leo Strackee (1851 -1923). Muurschilderingen door de Scheveningse kunstenaar A.C. Ninaber van Eyben. De kapel maakte deel uit van een groter stedebouwkundig plan van de architect A.J. Kropholler. Hiervan werd alleen de kapel ongewijzigd uitgevoerd. Impressie: Indrukwekkende kapel vlakbij het strand. Dagelijks komen tientallen mensen hier bidden, een kaarsje opsteken of de stilte zoeken. ‘Op Mariadagen en ook op de gemiddelde zondag baadt de kapel inwendig in een zee van licht van de devotiekaarsen.’ Openingstijden: Dagelijks, van 9 tot 18 uur. Met dank aan de parochie Antonius Abt.

44

’s-Gravenhage H. Pastoor van Ars Aaltje Noordewierstraat 4

Omschrijving: Open kerk Toegewijd aan: Jean-MarieVianney (1786-1859) de in 1925 heilig verklaarde pastoor van het Franse dorpje Ars. De toewijding van de Haagse kerk was een keuze van de bouwpastoor.

Kring VLIETHAGHE

17

Architectuur: De Pastoor van Ars kerk is beroemd als spirituele ruimte uit de jaren ’60. Ze is sober van stijl, krachtig, met een basale vormentaal die teruggaat op oeroude christelijke bouwtradities. De kleuren zijn sober en bezonken, de materialen natuurlijk. Het licht komt alleen van bovenaf, wat voor een verstilde sfeer zorgt. Architecten en architectuurstudenten van overal ter wereld komen de kerk bewonderen. In 1968 en 1969 heeft de beroemde architect Aldo van Eijck haar gebouwd. Van Eijck heeft goed naar het terrein gekeken waar de nieuwe kerk moest komen. Er liep een pad overheen, die naar het duinplantsoen Meer en Bos leidde. Dit pad nam hij als uitgangspunt voor het ontwerp van het gebouw. Het kwam daarin terug als Via Sacra, met een hoog plafond, tussen de lagere kerkzaal en een ontmoetingsruimte. Mentor bij de bouw was Dom Hans van der Laan o.s.b., de monnik-architect die grondlegger was van de Bossche School. Die stijl is goed herkenbaar in het gebouw. Sinds 2005 is het gemeentemonument. Impressie: De kerk verkeert in uitstekende staat. Er wordt van gehouden, dat is te zien. Parochianen, vrienden van de kerk en het bisdom hebben recentelijk nog gezorgd voor een goede opknapbeurt. Laat u niet weerhouden door de wat ontoegankelijk ogende buitenkant. ‘Die stilte hier - alsof je de eeuwigheid hoort ruisen, heel in de verte,’ schreef een bezoeker in het boek voor gebedsintenties. Openingstijden: Maandag tot en met vrijdag van 10 tot 12 uur. Gaarne tevoren telefonisch uw bezoek aankondigen via T: 070 – 3257269.

18

Rijswijk Woonzorgcentrum Vredenburch Van Vredenburchplantsoen 1

Omschrijving: Kapel in zorgcentrum Impressie: Wat opvalt in de kleine kapel is het glasin-loodraam. Het is van de hand van Carel Bruens, een kunstenaar uit de regio die bij veel Hagenaars bekend is als voormalig tekenleraar op een grote Haagse middelbare school. De kapel telt ongeveer tien zitplaatsen en is te vinden vlak naar de ingang van het zorgcentrum. Openingstijden: Dagelijks. Als bezoekers van buiten het huis zich even melden bij de receptie, wordt dat gewaardeerd. 45

Ri

Wes tdui nwe g

A44

‘S-GRAVENHAGE

N30

Sp or tla an

Kring DELFLANDEN

ic

14 eg sw an la ht

fz

jk

Ho

N

M oe

zer

Ha ag we g

laa

2

A424 A033

n

Er as No m or us dw we eg g

eg rw

Lo

4

Wi

WATERINGEN

pp

old

erl

aan

5 A42E

A037

3 NEELDWIJK Ma

asd

HOEK VAN HOLLAND

ijk

A007

eg w e s

d

ou W

46

nc

7

ia

le w eg

DEN HOORN

MONSTER

1

8 75

Pr ov i

Kr

ui

Hoefwe g

A052 Au

str a

WILSVEEN

Nieuwe

lie we g

g Afrikawe

Kring DELFLANDEN

6

ZOETERMEER

Oos twe

g

Afrikaweg

n

laa

r jke wi

A495

t Ka

8

BLEISWIJK

A036

9

PIJNACKER

A497

eg isw

A493

eg fdw

n aa ml e ez Bo

ROTTERDAM

8 36 na

al

kl

n

a ra st n e

ss

aa

Ro

u ch

s

pje

t

Tj

N4

k

a Bla

om

eg gew

tlin

Ma

8 01

e We

N32 Kralingse Zoom

A056

o Ho

g we lse

pe

Ca

u th

Bo

7

DELFT

Laa

n op

Zuid

eg ionw Stad

47

Kring DELFLANDEN

1

Hoek van Holland H. Egbertus De Cordesstraat 27 - 29

Omschrijving: Open kerk, Mariakapel. Voorgeschiedenis: De kerk dateert van 1960 en is toegewijd aan de H. Egbertus, abt van het Ierse klooster waar de H. Willibrord monnik was. Op de gevel van de kerk hangt een plaquette van de beeldhouwer Albert Termote, waarop Egbertus en zijn gezellen in hun schip vechten met de zware tegenwind. In 1960 heeft Mgr. M. Jansen, de eerste bisschop van Rotterdam, de kerk ingewijd. De Mariakapel is pas in 2006 aan de kerk toegevoegd en werd op 19 maart van dat jaar ingewijd door Mgr. A.H. van Luyn, de vierde bisschop. Bijzonder: Het Mariabeeld is een replica van beeld in een Benedictijnse kloosterkerk in het Duitse stadje Blaubeuren vlakbij Ulm. Het origineel is gemaakt in 1493-1494 door Michael en Gregor Erhart -vader en zoon- uit Ulm. De replica is begin 2006 gemaakt door Remy Insam uit Ortisei, Italië. Impressie: Van alles hebben de Hoekse parochianen gedaan om het geld voor de kapel bijeen te krijgen. Het kwam ook goed uit dat architect Vincent van Leent, een oud-parochiaan is. Het resultaat overtrof ieders verwachtingen. De Hoekers zijn terecht trots op hun sfeervolle kapel. Openingstijden: In 2009 op iedere zaterdag in de meimaand, van 14 tot 16 uur. Met dank aan: Fons de Munck, Hoek van Holland

2

Monster H. Machutus Choorstraat 105

Omschrijving: Lourdesgrot. Voorgeschiedenis: De oudste Lourdesgrot in Nederland bevindt zich in Monster, achter het kerkhof bij de Machutuskerk. In 1877 heeft pastoor Herman Bauer hem laten bouwen. Om gezondheidsredenen kon hij het echte Lourdes niet bezoeken. Bisschop Snickers van Haarlem kwam de grot persoonlijk inzegenen. Bij die feestelijke gelegenheid werden meer dan duizend gratis rozenkransen uitgedeeld. Het kerkhof was destijds een sfeervolle plaats, die veel bezoekers trok uit de parochie en de wijde omtrek. Impressie: De grot is ongeveer vier meter hoog en ligt op een beschutte binnenplaats. Struikgewas onttrekt de omringende huizen aan het gezicht. De grot heeft drie nissen, de twee buitenste bevatten elk een aartsengel, de handen rustend op het gevest van hun zwaard. In het midden bevinden zich een beeld van O.L.V. van Lourdes en van de H. Bernadette Soubirous. Er is een knielbank. Bij het honderdjarig bestaan van de grot in 1977 is hier nog een grote viering gehouden. Nog altijd komen er gelovigen naar deze plaats om tot Maria te bidden. Openingstijden: Dagelijks, van zonsopgang tot zonsondergang. 48

Met dank aan: Jeroen de Jong (Meertensinstituut), en Jan en Ans van Rest, Monster.

Naaldwijk St. Adrianus Molenstraat 31

Omschrijving: Open kerk, devotiekapel, Mariakapel. Voorgeschiedenis: In de 12e eeuw stond op de plaats van het tegenwoordige Wilhelminaplein een houten parochiekerk. Mogelijk was die al gewijd aan de H. Adrianus. Zo’n twee eeuwen later, in 1307 stichtte de edelman Hendrik van Naaldwijk op precies dezelfde plaats een nieuwe kerk met de naam Sint Adrianus.

Kring DELFLANDEN

3

Patronymium: Adrianus was een Romeins officier, die gevangen christenen moest bewaken. Hij was onder de indruk van hun standvastigheid, liet zich dopen en bekende sindsdien openlijk dat hij christen was. Naaldwijk lijkt een bijzonder centrum te zijn geweest voor zijn verering. Er zijn aanwijzingen dat de middeleeuwse kerk een Adrianusbeeld bevatte dat werd meegevoerd in processies. Architectuur: De huidige kerk dateert van 1931 en is gebouwd onder architectuur van Jos. Margry. Ze is een beschermd rijksmonument, met een uniek gemetseld netgewelf en representatief voor de zogenoemde Rotterdamse gotiek. Openingstijden: Op zaterdag, van 14 tot 16 uur. Met dank aan: C.G.M. Veenman, Naaldwijk; Meertensinstituut, Jeroen vd Ven.

4

Wateringen St. Jan de Doper Herenstraat 164

Omschrijving: Open kerk. Geschiedenis: De kerk Sint Jan de Doper is de opvolger van een kerk die werd gebouwd tussen 1804 en 1807, nog in de vorm van een schuilkerk, met de pastorie voor en het kerkgebouw achter. Naar de bouwpastoor kreeg deze de naam ‘Keulerkerkje’. Architectuur: De huidige kerk is ruim honderd jaar geleden gebouwd en beschilderd naar tekening en onder leiding van de heren gebroeders Margry en Snickers. De kerk heeft een kruisvorm en is opgetrokken volgens de regels van de Franse gotiek. Impressie: Het orgel en de kruiswegstaties zijn overgekomen uit het Keulerkerkje. De staties zijn op doek geschilderd. Het laatste van de 27 glas-in-loodramen werd in 1911 geplaatst. De vijf ramen rond de kooromgang vertonen tien taferelen uit het leven van Sint Jan. Bouwpastoor Finkenflügel is te zien op één van de ramen, aan het hoofd van een Westlandse processie naar Kevelaer. De ramen over Maria werden in de oorlog door een bom vernield; één er van draagt nu de tekst: ‘Het geloof heeft het geweld overwonnen – 1941’. Openingstijden: Iedere zaterdagmiddag van 14 tot 16 uur.

49

Kring DELFLANDEN

5

Den Hoorn H.H. Antonius en Cornelius Hoornseweg 11a

Omschrijving: Mariakapel. Toegewijd aan: Maria; de kerk heeft de H. Antonius van Padua en de H. Cornelius als patronen. Architectuur: Mariakapel: opgenomen in het kerkgebouw, links van de toren. Voorgeschiedenis: De kerk dateert van 1916-1922 (Nic. Molenaar). In Den Hoorn lag in de 16e eeuw de kapel ‘Maria in de Sonne’, genoemd naar een daar rond 1520 geplaatst ‘Marianum’, een zwevende Madonna in een gouden stralenkrans. Deze kapel bevond zich vlakbij de huidige dagkapel rechts van de kerk, die in de jaren ’80 van de vorige eeuw is gebouwd en die ook is gewijd aan ‘Maria in de Sonne’. Impressie: De Mariakapel in het kerkgebouw is overdag geopend om mensen de gelegenheid te geven een kaars op de steken en zich tot Maria te richten. Openingstijden: Dagelijks van 8.30 tot 18 uur. Met dank aan: O. Spinnewijn, Den Hoorn. Foto: Bert Gerritse.

6

Wilsveen/ Nootdorp NH Begraafplaats

Omschrijving: Vroeger bedevaartsoord. Voorgeschiedenis: In de Middeleeuwen was de kapel van Wilsveen een bedevaartsoord. Er bevond zich een wonderbaarlijk Mariabeeldje, dat zou zijn opgedregd uit het veen. De Reformatie maakte aan de devotie een einde en de kapel werd in 1584 vervangen door een protestantse kerk. Ook voor protestanten had de plek bijzondere waarde. Toen de gemeente Wilsveen in 1818 moest opgaan in die van Leidschendam, spanden de gemeenteleden zich tot het uiterste in voor het behoud van hun kerk. Toen die toch moest verdwijnen, werd een begraafplaats aangelegd tussen de muren van de kerk. De bovenzijde van die muren is nog steeds te zien en omvat het oudste en hoogste gedeelte van de begraafplaats, die nog altijd in gebruik is. Het beeldje van Maria van Wilsveen verdween na de Reformatie, maar werd in 1965 onverwachts teruggevonden. Toen de Bartholomeuskerk in Nootdorp in 1971 honderd jaar bestond, schonk een parochiaan een kopie van het beeldje aan de parochie. Voorzien van een houten stellage, die de oude kapel van Wilsveen symboliseert, staat het sindsdien in de voormalige doopkapel in deze kerk.

50

Bronnen: Maria in het Bisdom Rotterdam, H. Heruer; Bedevaartplaatsen in Nederland, KNAWMeertensinstituut, Paul van Geest; Informatiebord bij de begraafplaats, Stichting Hervormde Begraafplaats Wilsveen.

Kring DELFLANDEN

7

Delft (zie foto op de vorige bladzijde) St. Hippolytus Burgwal 20

Omschrijving: Mariakapel, open kerk. Toegewijd aan: Maria, als telg van de (stam)boom van Jesse. Geschiedenis: De huidige Maria van Jessekerk is een neogotische kerk uit 1875 - 1882. In de kapel ernaast bevindt zich een oud Mariabeeld, dat lijkt op een beeld dat in de 14e eeuw in de Oude Kerk te vinden was en waaraan wonderen werden toegeschreven. De volgende legende is hiervan overgeleverd: In 1327 kreeg een blinde vrouw uit ‘s-Gravenhage, Machteld, moeder van de slager Willem Janszoon, een droom. Daarin werd haar gezegd te gaan bidden bij het beeld van Maria van Jesse in de Oude Kerk, toen nog de enige kerk in Delft. Zij deed dit en kreeg haar gezichtsvermogen terug. Het nieuws over haar wonderbaarlijke genezing verspreidde zich snel en er werd een processie gehouden uit dankbaarheid. Nog acht wonderen volgden, die werden opgetekend in kronieken. Voortaan werd ter ere van Maria van Jesse jaarlijks op 12 juni - Sint Odulphus - een ‘ommegang’ gehouden, een herhaling van de processie uit dankbaarheid. Deze viel samen met de SintOdulphus-jaarmarkt, die veel mensen van buiten de stad trok. De ommegang groeide uit tot de belangrijkste religieuze plechtigheid van het jaar. In 1398 verleende paus Bonifatius IX een aflaat voor twee jaar en tachtig dagen aan allen die de ommegang bezochten en Maria van Jesse vereerden. Het beeld van Maria van Jesse overleefde de Beeldenstorm, maar verdween in 1572 alsnog voorgoed. In 1929 hoorde Jules Froger, lid van de Delftse Mariacongregatie van de Katholieke Studentenvereniging Sanctus Vergilius, over de legende. Hij wilde de oude ommegang in ere herstellen. In dat eerste jaar waren er drie deelnemers, in 1930 vijftien, in 1931 ongeveer 300. In 1939 ontdekte een antiquair het huidige middeleeuws beeld, dat redelijk overeenkwam met de beschrijving van de oorspronkelijke Maria van Jesse. De pastoor van de kerk aan de Burgwal, dr. G. Vrijmoed o.f.m., kocht het aan en plaatste het in de aparte kapel waar het nu nog steeds staat. In de hongerwinter van 1944 - 1945 werd het elke zondagavond in processie door de kerk gevoerd, steeds onder grote belangstelling. Kort na de oorlog vonden vele georganiseerde bedevaarten naar Delft plaats. In Den Haag bestond lange tijd een Gilde van Maria van Jesse, waarvan de leden te voet naar Delft gingen om aan de ommegang mee te doen. Tegenwoordig komen de bedevaartgangers meer individueel. De meeste komen uit Delft en omgeving. Een dik intentieboek getuigde in mei 1997 van vele oproepen tot steun en van diverse gebedsverhoringen. De ommegang wordt nog steeds gehouden op de zondag na 12 juni. Nog in de jaren ’80 namen hieraan 100 tot 200 personen deel. Openingstijden: Dagelijks van 9.30 tot 17 uur. Donderdags is er vanaf 11 uur aanbidding met aansluitend om 12.30 uur een H. Mis. Ook op woensdagavond (19.30 uur) en vrijdagmorgen (10 uur) is er een viering. Om de vier weken vindt er een viering plaats voor dak- en thuislozen.

52

Met dank aan: - Gerrit Verhoeven/Meertensinstituut, ‘Bedevaartplaatsen in Nederland’ - H. Heruer/bisdom Rotterdam, ‘Maria in het bisdom Rotterdam’ - Parochie Delft: Ria Biemans - Foto: Peter van Mulken

Pijnacker H. Joannes de Dooper Oostlaan 38

Omschrijving: Bidkapel, Sacramentskapel. Architectuur: De kerk dateert van 1892 en is gebouwd door A.C. Bleys. De kapel bevindt zich in een apart gebouwtje dat tegen het kerkgebouw is aangebouwd en bereikbaar is via een aparte deur. De kapel is goed bewaard in de oorspronkelijke stijl, met glas-inloodramen en gebeeldhouwde houten bidstoelen met roodfluwelen armsteunen

Kring DELFLANDEN

8

Impressie: Het is een echte bidkapel, die ook zodanig wordt gebruikt. Elke donderdag van 11.00 - 12.00 uur vindt hier een uitstelling van het Allerheiligste plaats. Een gebedsgroep uit de parochie aanbidt het H. Sacrament op donderdagmiddag en komt op donderdagavond bijeen voor een bijbellezing en overweging. Deze groep verzorgt ook het Rozenkransgebed en het bidden van de Kruisweg in de Veertigdagentijd. Zo zoeken de deelnemers naar verdieping in hun relatie tot God en geven aan anderen daarbij ook graag te willen helpen. Openingstijden: Dagelijks, van 9.30 tot 18 uur.

9

Bleiswijk O.L.V. Visitatie Hoefweg 55

Omschrijving: Mariakapel. Bijzonder: Na de Tweede Wereldoorlog gebouwd, als teken van dankbaarheid voor het behoud van de parochie en ter gedachtenis aan de slachtoffers van de oorlog. De bevolking van Bleiswijk werd in 1943 getroffen door een tyfusepidemie. Ook de hongerwinter van 1944 -1945 eiste zijn tol. In de eerste jaren na de oorlog werd de kapel vaak bezocht, later werd het minder. Onderhoud bleef achterwege en tegen de eeuwwisseling was de kapel zeer bouwvallig, tot verdriet van vooral oudere parochianen. Bij het 150-jarig bestaan van de kerk in 2003, zamelden parochianen geld in om de kapel te restaureren. De actie was succesvol. Twee jaar later, op 4 september 2005, werd de geheel gerestaureerde kapel opnieuw gewijd tijdens een feestelijke viering in de tuin van de pastorie. Sindsdien wordt hij weer keurig onderhouden en krijgt hij regelmatig bezoek, van parochianen en voorbijgangers van elke geloofsachtergrond. Openingstijden: Dagelijks, van zonsopgang tot zonsondergang. Met dank aan Helma Bugter-Verbakel en H. in ’t Veen.

53

Kring RIJNMOND

e Do

nk

ad

e M o le

nlaa

N471

N209

E25 G

4

e ord

Sc

E19

lw

hie

Ma tin ge we g

SCHIEDAM

Horvathweg

al

kl

aa

n

k eu br B ec ht sk ad e

ijk

We

5 Ro

ch

10

ka

9

de

ena

s us

6

e

t ns

Bl

ra

7

at

s We

e tz

ed

ijk

Ma

3

Tj

Al

d els

eg

n

as tu nn el

lc

a

eg

A4 R e ewe g

Vu

w an




BRIELLE

Vondelingenweg

1 Aveling

Beneluxple

54

in

2 HOOGVLIET

oe Gr

ne

u Kr

isw

eg

Ho s

ofd

g we

f

pe

dw

Ca

lse

12

we

g

N219

16

15

CAPELLE A/D YSSEL

KRIMPEN A/D YSSEL

N210

om

Bo

e dre

Kring RIJNMOND

v

eg

se

lan

ide

oo

hie

es Pr

R nt

N

eg

Sc

11

w elt

Kralin

gse Zo

17

s pje

Bo

7

ak

om

la

k

8

Laa

n op

A16 Zuid

14

Stadionweg

ROTTERDAM Pleinweg

e Str

ve l

Dorpsweg

Vaa n

s

g we

we

g

Bre

e

IJ

Sp

in

o

w za

eg

ss

Pa s c a

13 el

m

on

RIDDERKERK ds

eR

lw e g

an

A15 dw

eg

Slinge

BARENDRECHT A29 Kilweg

55

Kring RIJNMOND

1

Brielle H.H. Martelaren van Gorcum Rik, hoek Kloosterweg

Omschrijving: Open kerk. Bedevaartsoord van de HH. Martelaren van Gorcum. Voorgeschiedenis: Het ‘Martelveld’ achter de kerk is de exacte locatie waar in 1572 de zogenoemde Martelaren van Gorcum zijn doodgemarteld. De martelaren waren negentien geestelijken, die weigerden tegenover de Watergeuzen de aanwezigheid van Christus in de H. Eucharistie te loochenen. De herinnering werd levend gehouden en in de negentiende en twintigste eeuw groeide de plek even buiten Brielle uit tot een heiligdom. Opmerkelijk: De laatste jaren krijgt het heiligdom voor jongeren opnieuw betekenis, als monument van geweldloos verzet tegen religieuze onverdraagzaamheid. Eind juni houden katholieke en protestantse jongeren ieder jaar samen een voettocht van het nabijgelegen Heenvliet naar Brielle. Vrede, respect en tolerantie zijn onderwerpen van gesprek tijdens de wandeling. Achterin het Brielse heiligdom zijn beelden geplaatst van drie geloofsgetuigen uit de Tweede Wereldoorlog: Titus Brandsma, Edith Stein en Karl Leisner. Architectuur: Het heiligdom bestaat uit een bedevaartskerk en het daarachter gelegen Martelveld, een terrein met oude bomen en een fontein, omsloten door een betonnen galerij. Op het Martelveld geven betonnen strips de contouren aan van de oude turfschuur, waarin de martelaren ooit werden opgehangen. Op deze plaats staat een monument uit 1923. De bedevaartskerk is in de jaren 1929-1932 gebouwd door H.P.J. de Vries. Bijzonder is de mooie lichtval op het altaar van de kerk, door oranjerode glas-in-loodramen aan weerszijden van het koor. Impressie: De herinnering aan de martelaren en hun dapperheid is hier nog volop aanwezig. Bijna tastbare spanning in de donkere kerkruimte en het schaduwrijke Martelveld erachter. Openingstijden: Open in juli en augustus, dagelijks van 13 tot 17 uur. Buiten deze uren is bezoek mogelijk op afspraak, zo ook in de andere maanden, in groepen van tenminste tien personen. Voor meer info: www.martelarenvangorcum.nl.

2

Hoogvliet Maria en Johannes onder het Kruis Parelvissersstraat 131

Omschrijving: Open kerk. Architectuur: In 1962 gebouwd door P.C.J. Blaauwhof. Impressie: Moderne buurtkerk, beelden en kruisweg van hout. Mooie belichting. Voorin en achterin zijn Maria-altaren. Veel bezocht door buurtbewoners en ook diverse gebedsgroepen komen hier samen.

56

Openingstijden: Van maandag tot en met vrijdag, van 9.30 tot 11.30 uur.

Schiedam Basiliek St. Liduina en O.L.V. Rozenkrans Singel 104

Omschrijving: Open kerk. Bedevaartsoord van de H. Liduina. Architectuur: Gebouwd in 1878-81 door E.J. Margry in de stijl van een neogotische kruiskerk. Zeer fraaie reliëfs voorin de kerk en kruiswegreliëfs. Grote glas-in-loodramen waarin onder meer het leven van de H. Liduina is afgebeeld. De heilige heeft een prachtige eigen kapel achterin de kerk, met daarin een zilveren beeld (1950) van Liduina, naar ontwerp van Charles Vos.

Kring RIJNMOND

3

Patronymium: De H. Liduina van Schiedam kwam op vijftienjarige leeftijd op het ijs ten val en genas nooit meer. In de loop van haar leven kreeg ze steeds meer pijn, maar ze was een voorbeeld van geduld en liefde voor God en haar medemensen. Pas toen ze 53 jaar was, op dinsdag 14 april 1433, stierf Liduina. Ze had toen 38 jaar op bed gelegen. De grote verering die haar na haar dood ten deel viel werd in1890 officieel goedgekeurd door paus Leo XIII. Liduina is patrones van de zieken, schaatsenrijders en beschermheilige van Schiedam en parochie. De jaarlijkse viering van het feest van de heilige, vindt plaats twee weken na Pasen. Bijzonder: Omstreeks 1980 verkeerde de kerk in een zo bouwvallige staat dat hij op instorten stond. Het parochiebestuur en de huidige pastoor, mgr. Vismans zorgden ervoor dat de kerk kon worden gerestaureerd. Uit dankbaarheid schonken de parochianen Vismans een kerkraam, met zijn wapen en de titel piscator hominum (Visser van mensen). De kerk is een basiliek (basilica minor), dit is een door de paus verleende eretitel. Openstelling: Van april tot en met oktober, op de eerste zaterdag van de maand, tussen 10.30 en 14.30 uur.

4

Schiedam Jacobuskerk Kerkweg 53

Omschrijving: Open kerk. Architectuur: In 1890 gebouwd door A.C. Bleijs, een leerling van Cuypers, in neo-romaanse stijl. Bleijs was ook de bouwer van de Nicolaaskerk tegenover het Centraal Station in Amsterdam. Het koor van de Jacobuskerk is klaverbladvormig, met hoge bogen. De houten kap is zichtbaar vanuit de kerk. De kerk maakt deel uit van de parochie HH Jacobus en Martinus. Impressie: Indrukwekkende, rustige kerk. Openingstijden: Van april tot en met oktober op elke derde zaterdag van de maand. Ook is bezoek mogelijk na telefonische afspraak: T: 010 – 4709719.

57

Kring RIJNMOND

5

Rotterdam H.H. Laurentius en Elisabeth Kathedraal Mathenesserlaan 307

Omschrijving: Open kerk. Patronymium: De naamgevers van de kathedraal zijn diaken Laurentius, patroon van bisdom en stad Rotterdam, en prinses Elisabeth, van wie ons koningshuis afstamt. Geschiedenis: 1908: ingewijd; 1920: toren en voorgevel afgebouwd; 1941: oorlogsschade; 1964: interieurwijziging; 1968: tot bisschopskerk verheven; 2006: bezoek van Willem-Alexander en Maxima, bij gelegenheid van het vijftigjarig bestaan van het bisdom. Architectuur: Architect P. Buskens heeft zich laten inspireren door het Oostduitse kasteel de Wartburg, wat de voorgevel zijn kasteelachtige uiterlijk geeft. De ruimtewerking van het inwendige is imposant. De bisschopszetel met het ingegraveerde wapen is om symbolische redenen hypermodern. Onder de veertig gebrandschilderde ramen bevinden zich twee kolossale kunstwerken van wereldniveau, gemaakt door Charles Eyck; het ene is gewijd aan de zaligsprekingen en het andere beeldt zeer expressief acht gelijkenissen uit. Van de vele ramen van Henk Asperslagh zijn vooral de absisramen met hun mooie warme kleuren de aandacht waard: achttien taferelen uit het Oude en Nieuwe Testament. Interieur: Onder de vele sculpturen zijn bijzonder opmerkenswaard: de prachtige bronzen afbeelding van Don Bosco van de hand van de edelsmeden Jan Eloy en Leo Brom, het bijzondere

58

Kring RIJNMOND

beschilderd-bronzen beeld van Sint Laurens en de unieke levensechte houten sculptuur van Moeder Teresa. In de doopkapel ziet u de indrukwekkende romaanse doopvont en het schitterende hekwerk van Jan Brom. Merkwaardige afbeeldingen vindt u in de magnifieke marmeren vloer van het priesterkoor: mozaïeken van de vier elementen en zelfs van de zeven hoofdzonden. Ook de gangpaden en de zijkapellen hebben een mozaïekvloer van de Gentenaar Pichu. In de Lourdeskapel staat een enorm gesponsord altaar waarop de sponsor als tegenprestatie ook zichzelf en haar twee dochters afgebeeld wilde zien. De schilder Jan Dunselman heeft zich bij de kruiswegstaties laten inspireren door de grote renaissanceschilder Giotto. Er zijn voorts talloze interessante details: de nis met de heilige oliën, de wandteksten, het Laurentius-, het Bonifatius-, het Willibrord- en het Lidwinaraam, het Christoffelreliëf, de Luthertekst op een altaartombe, de wapenschilden van alle Rotterdamse bisschoppen, de altaren die ook als graf fungeren, enzovoort. Openingstijden: De kerk is tot eind 2010 wegens renovatie buiten de kerkdiensten gesloten. Daarna dagelijks (behalve zaterdag) geopend van 10 tot 13 uur (’s zomers tot 15 uur). Voor een (gratis) groepsrondleiding op een door u gewenst tijdstip (vanaf vier personen) kunt u een afspraak maken via T: 010-4611779.

6

Rotterdam Het Paradijs Binnenweg 25

Omschrijving: Stiltecentrum. Architectuur: De kerk dateert van 1910. Het interieur stamt grotendeels uit de 16e of 17e eeuw en is afkomstig uit een schuilkerk die aan de Delftsevaart stond. De kerk herbergt onder meer barokke interieurelementen van de Vlaamse houtsnijder Pluskens en een Verhofstad-orgel uit 1721. Bijzonder: Het kerkgebouw behoort toe aan de Oud-Katholieke Petrus en Paulusparochie. Ook de rooms-katholieke Josephparochie heeft hier een plaats gevonden, nadat de gelijknamige kerk aan de Kruiskade in 1968 werd gesloten. Sindsdien groeide er in en om de kerk een bijzonder voorbeeld van oecumene. Impressie: De kerk ligt aan een drukke winkelstraat in het centrum van de stad, maar net buiten de brandgrens van het bombardement van ’40. Qua sfeer doet hij enigszins denken aan barokke kerken in Frankrijk of België. Er is ook een klein Maria-altaar waar kaarsen kunnen worden aangestoken. Openingstijden: Woensdag, van 12 tot 14 uur en op zaterdagmiddag, van 14.30 tot 16 uur, met aansluitend een meditatief moment.

59

Kring RIJNMOND

7

Rotterdam H.H. Laurentius en Ignatius Eendrachtsweg 46

Omschrijving: Open kerk, Mariakapel. Architectuur: In de jaren 1868-1871 gebouwd door F. Laureys. Stijl: Neo-romaans. Impressie: Donker, met zijbeuken, doet de kerk denken aan zeer oude pre-romaanse kerken. Er is een Sacramentsaltaar met tabernakel, voor in de absis en verder zijn er beelden te vinden van St. Jozef, St. Antonius van Padua, het H. Hart en van de H. Ignatius van Loyola. Verder kent de kerk een opvallende kruisweg van de hand van de Rotterdamse kunstenaar Gerard Heman, die ook de beelden van St. Jozef en St. Antonius maakte. In het westwerk bevindt zich de Mariakapel, met het beeld van ‘Maria van de Wijnhaven’. Dit beeld is afkomstig uit een kerk aan de Wijnhaven, die al in de jaren ’20 van de vorige eeuw is gesloopt en heeft ook een plaats gehad in de Westzeedijkkerk, de eerste kathedraal. Openingstijden: Op woensdag, vrijdag en zaterdag is de kerk geopend van 12 tot 14 uur. Dan is er uitstelling van het Allerheiligste, stille aanbidding en Rozenkransgebed. Om 12.45 uur begint de H. Mis.

8

Rotterdam Zeemanshuis Willemskade 13

Omschrijving: Stiltecentrum. Architectuur: Een halve eeuw geleden gebouwd, vormt de kapel een opvallende uitbouw in de voorgevel van het Zeemanshuis. Voorin de kapel bevindt zich een mozaïekkunstwerk van Fritschy, achterin een kopie van het Mariabeeld uit de kathedraal van Roermond. Er staan zes kandelaars in de vorm van zeilschepen, die namen dragen uit de Marialitanie zoals Stella Maris, Virgo Clemens, Stella Mattutina. De tekst achter het altaar betekent ‘Sterre der Zee, kom hen die vallen te hulp.’ Impressie: Monument in de geschiedenis van Rotterdam als havenstad. Het boek met gebedsintenties bevat alle talen van de wereld. Openingstijden: Dagelijks van 9 tot ongeveer 21.30 uur.

60

Rotterdam St. Dominicus (Het Steiger) Hang 8

Omschrijving: Devotiekapel, Mariakapel, Stiltecentrum. Architectuur: De kerk en de omringende panden aan het Hang vormen samen één complex. De eerste paal ervoor, ging de grond in op 10 november 1958 en de kerk is gewijd in 1960.

Kring RIJNMOND

9

De gebouwen zijn na de Tweede Wereldoorlog door Duitsland geschonken aan de stad Rotterdam als Widergutmachung, om de schade van het bombardement van de stad in 1940 te helpen herstellen. De bedoeling was dat de gebouwen altijd in gebruik zouden blijven van de katholieke kerk. Tot de dag van vandaag herbergen ze een Dominicanenklooster en enkele bureaus en organisaties die aan de kerk gelieerd zijn. Impressie: De kapel ligt rechts van de ingang van de kerk. Het is een eenvoudige ruimte, maar het geglazuurde terracotta Mariabeeld van Gerard Heman trekt de aandacht. Aan haar voeten is de stad Rotterdam, gezien vanaf de Maas, te herkennen. De kapel ligt in een rustig hoekje van een van de drukste stadscentra van het land en ze wordt veel bezocht. De opgetekende intenties worden meegenomen in de gebeden tijdens vieringen in de kerk. De paters Dominicanen houden dagelijks hun koorgebed (lauden en vespers) openbaar in de Mariakapel. Wekelijks vindt op vrijdag het Taizégebed plaats in de Mariakapel en wordt op zaterdag en rozenkrans gebeden. Openingstijden: Dagelijks van 9 tot 16 uur.

61

Kring RIJNMOND

10

Rotterdam H. Maria der Engelen Begraafplaats St. Laurentius Nieuwe Crooswijkseweg 123

Omschrijving: Kerkhofkapel. Architectuur: De kapel is in 2000 gebouwd naar ontwerp van Francine Houben. De doorgaande, vloeiende lijn van de muur symboliseert het doorgaan van het leven. Het plafond is goudkleurig, de muur diepblauw. Teksten uit het Requiem staan in vele talen op de wanden. Achter het altaar bevindt zich een kunstwerk van Marc Deconinck; dit staat op de plaats waar ooit heiligenretabels (altaartstuk met heiligen) te zien waren, maar beeldt gewone mensen af in de stijl van Ensor. Daar vlakbij is een klein Mariabeeld, waarbij kaarsjes kunnen worden aangestoken. De kapel is gebouwd bovenop de fundamenten van een negentiende-eeuwse kerkhofkapel die nog zichtbaar zijn om het gebouw heen. In de klokkentoren hangt een klok uit een kapel uit 1963. Impressie: Het contrast tussen deze ‘futuristische’ kapel en de oude begraafplaats er omheen is groot. Het kunstwerk van Deconinck is gedurfd in deze omgeving. Van de mooie kleuren en vormen van de kapel kan een troostende uitwerking uitgaan op mensen die hier een overledene komen bezoeken. De begraafplaats, met onder meer een arcade uit de negentiende eeuw, is zeker een bezoek waard. Openingstijden: Van maandag tot en met zaterdag van 8 tot 16 uur, op zon- en feestdagen van 10 tot 16 uur.

11

Rotterdam Open Hof Hesseplaats 225

Omschrijving: Open kerk, stiltecentrum. Architectuur: Het kerkelijk centrum Open Hof is in 1970 gebouwd door Zanstra, G.M. Meijling en C.L. Zubli. Opvallend is de ronde koepel in het midden. Het enige raam toont een vis van gekleurd glas. Het gebouw wordt gebruikt door zowel een protestantse als katholieke gemeenschap. Impressie: De kerkelijke bouwstijl in de nieuwe wijken rond Rotterdam richtte zich destijds vooral op ontmoeting en sociale contacten. Mogelijkheden tot meditatie en afzondering bleven onderbelicht. Zo ook hier. Het centrum gonst op de marktdag van activiteiten, het gebouw biedt niet veel privacy. Soms vinden er ‘marktconcerten’ plaats in de kerkzaal. Toch is het soms wel mogelijk een moment van rust te vinden bij de Maria-icoon, die in een hoek van de zaal hangt. Hier kan ook een kaarsje worden aangestoken. Het wordt gewaardeerd als u zich even meldt bij de beheerder in de gang van het gebouw. 62

Openingstijden: Woensdag van 8.30 tot 15 uur, andere weekdagen van 10 tot 11.30 uur.

Rotterdam St. Caecilia Zocherstraat 90

Omschrijving: Open kapel, Mariakapel, Stiltecentrum. Architectuur: De Mariakapel maakt deel uit van de Caeciliakerk en heeft een bijzonder Mariaraam, gemaakt door de Rotterdamse kunstenaar Ger van Iersel. De kerk is gebouwd tussen 1964 en 1969 door J.G. van Heck. Opvallend is het kleurige glasin-betonraam, vrij laag maar even breed als het gebouw. Het raam zorgt voor mooi licht in de kerk. Het stelt de Schepping voor en is van dezelfde kunstenaar als het Mariaraam.

Kring RIJNMOND

12

Impressie: Rustige zijkapel in moderne kerk. In gebruik bij gebedsgroepen van verschillende kerkelijke denominaties. Openingstijden: Elke werkdag van 10 tot 11.30 uur, en vrijdags tot 14 uur geopend.

13

Rotterdam-IJsselmonde De Emmausgangers Reyerdijk 67

Omschrijving: Open kerk, dagkapel. Architectuur: In 1969 gebouwd door J.A. Lelieveld en Polgar. Achthoekige kerkzaal met houten dak, dikke muren, kleurige ramen van glas-in-beton. Er is een mooi en origineel vormgegeven Maria-altaar, waarbij kaarsen kunnen aangestoken. Het beeldje op het altaar draagt de naam ‘Moeder Gods van IJsselmonde’. De overlevering zegt dat het is aangespoeld tijdens de Elisabethsvloed van 1421. De kerk kent ook een ‘verborgen’ oorlogsmonument: een muur met veertien houten kruizen en een gouden kruis, teken dat het goede en het goddelijke uiteindelijk overwint. Het ontwerp is van Willem Thijs. Dezelfde kunstenaar maakte ook het tabernakel, een labyrint als deur, ter verbeelding van de wetenschap dat alle wegen leiden tot de kern van het samenzijn, tot God. Bijzonder: In 2001 ontving de Emmausparochie de nationale onderscheiding ‘Parochie van het Jaar’, vanwege haar activiteiten om verdraagzaamheid en vriendschap in de wijk te bevorderen. Met andere religieuze gemeenschappen wordt nauw samengewerkt. Impressie: Actieve kerkgemeenschap, met sterke uitstraling naar de buurt. Wie wil bidden of mediteren is welkom. Openingstijden: Dagelijks van 10 uur tot 12 uur.

63

Kring RIJNMOND

14

Rotterdam Verpleeghuis Antonius-IJsselmonde Groene Tuin 1

Omschrijving: Kapel verpleeghuis. Architectuur: De kapel, gelegen pal naast de entree van het verpleeghuis, kreeg zijn huidige vorm twintig jaar geleden, na een renovatie. Er is plaats voor ongeveer honderd bezoekers. Impressie: De kapel kent opvallende ramen van de hand van Ted Felen. Elke zondagochtend wordt de kapel gebruikt voor een viering, aanvang 10.30 uur. Openingstijden: De kapel is steeds open.

15

Capelle aan den IJssel St. Paulus’ Bekering Merellaan 352

Omschrijving: Open kerk, dagkapel. Architectuur: Maakt deel uit van een kerk die in 1967 is gebouwd door V. Dorigo. Een van de muren is opgesierd met een kleiplastiek, vervaardigd door de cisterciënser Raymundus van Kessel en door de parochie aan de kerk geschonken in 1993. Hierop is Christus in het linker paneel afgebeeld als vis (‘ichthus’) omringd door Gods volk onderweg, eveneens gesymboliseerd door vissen; rechts hiervan als pelikaan, symbool van de zelfgave van Christus tijdens de Eucharistie; en vervolgens als lam, met aureool als teken van de Verrijzenis. Het vierde paneel beeldt de Maaltijd des Heren uit, op het laatste trekken mensen het Beloofde Land binnen. De buitenmuur is getooid met een afbeelding van zon en maan en een vierkant met grote en kleine harten, die de strijd verbeelden tussen goed en kwaad, die het leven van een mens, dus ook van Paulus, bepalen. Impressie: De kapel is ruim en ligt op een rustig plekje in het gebouw, met uitzicht op een stille binnentuin. Goed geschikt voor gebed of meditatie. 64

Openingstijden: Dagelijks van 10 tot 11.30 uur. Op dinsdag- en donderdagmiddag ook van 15.30 tot 17.30 uur. Graag even melden bij het secretariaat, te vinden in de pastorie.

Capelle aan den IJssel Stiltecentrum zr. Dorothé Bouvy Merellaan 373

Omschrijving: Stiltecentrum. Bijzonder: Een in dit bisdom uniek initiatief: in de garageruimte bij haar huis heeft zuster Dorothé Bouvy, kanunnikes van het H. Graf, deze ruimte laten inrichten als gebedsruimte/kapel. Sinds 1973 is de deur naast de voordeur altijd open. Boeken, lichtjes en bidbankjes zijn aanwezig, om te bidden of mediteren, te lezen of een kaarsje op te steken.

Kring RIJNMOND

16

Openingstijden: Permanent toegankelijk.

17

Krimpen aan den IJssel De Bron Memlingstraat 1

Anno 2009 bouwt de parochie aan een nieuwe Maria Koningin-kerk. De nieuwbouw vervangt een oudere kerk. De bouwplannen voorzien in een buiten vieringen toegankelijk stiltecentrum. Omschrijving: Open kerk, stiltecentrum. Toegewijd aan: Maria Koningin. Bijzonderheden: De nieuwe kerk krijgt een elliptische vorm met een oplopend dak en een unieke koperkleurige wand. De kerk komt gedeeltelijk boven een vijver te liggen, wat de lichtval in de kerkzaal beweeglijk zal maken. Het ontwerp is van Gunnar Daan Doeke van Wieren. Er komt een dagkapel met een aparte ingang, waar kaarsjes kunnen worden aangestoken bij het Mariabeeld. Deze zal in principe dagelijks geopend zijn voor persoonlijk gebed. Volgens planning zal de kerk in de zomer van 2009 worden opgeleverd. Informatie bij het parochiesecretariaat. T: 0180 - 516287. Openingstijden: Nog nader vast te stellen. 65

A46E

Kring ZUID-HOLLAND ZUID

N

A33

‘S-GRAVENHAGE A32

5 9 34 5 N6

A2E2 A433

92

5 30 A430

A44N

9 46 ROTTERDAM

9 3E

RIDDE A37 A71

2

ZWIJNDREC

1 OUD-BEIJERLAND 66

9 40

UTRECHT 5 N7

NIEUWEGEIN

5

A270

Kring ZUID-HOLLAND ZUID

94

VIANEN

5 47

9 41

GORINCHEM

ERKERK

CHT

AN

3

A4E1

DORDRECHT

4 67

Kring ZUID-HOLLAND ZUID

1

Oud-Beijerland St. Antonius van Padua Karel Doormanstraat 51

Omschrijving: Open kerk Geschiedenis:Zondag 1 augustus 1824 werd voor het eerst, sinds 1572, de inname van Den Briel, weer mis gevierd te Oud-Beijerland, op de zolder van het pand aan de Havendam nummer 7. Op 28 juli 1828 werd de bovenzaal van Huize Vredestein ingewijd voor de katholieke eredienst. De kerk werd toegewijd aan Sint Antonius van Padua, bisschop en kerkleraar, geboren op 13 juni 1195. Rond 1865/1866 werd de huidige kerk gebouwd. Een flink deel van Vredestein moest daarvoor worden gesloopt en werd later tegen de nieuwe kerk aangeheeld. Architectuur: Tot het mooiste van de kerk behoren de gebrandschilderde ramen. Oorspronkelijk bevatte de kerk vijf van deze ramen, te weten twee voorstellingen en drie grisaille (grauwschildering), op het priesterkoor en boven de kerkdeur. De voorstellingen op het priesterkoor zijn uit het katholieke leven genomen. Links, de legende van St. Antonius met de koppige ezel van de ongelovige boer Bonvillo. Het rechterraam bevat ernstiger zaken, namelijk de terechtstelling van Andries Wouters, pastoor van Heinenoord en zijn 18 medebroeders in een turfschuur in Den Briel door Lumey, in 1572, als één van de martelaren van Gorinchem. De maker van de glazen is niet bekend, maar vermoedelijk is het F. Nicolaas uit Roermond. Deze heeft namelijk de zes grisaille ramen vervaardigd ter gelegenheid van het feest van 25 jaar kerkwijding in 1891. De kruiswegstaties zijn van de beroemde schilder Jan Toorop (1858-1928). De beeldjes van Andries Wouters en Willibrord bij de kerkingang sierden vroeger het altaar. De mensgrote beelden van Maria met Kind en het Heilig Hart zijn aan de kerk geschonken op 1 augustus 1916 bij het feest ter gelegenheid van 50 jaar kerkinwijding. Achter de kerk ligt een intieme katholieke begraafplaats.

68

Openingstijden: Elke woensdagmiddag, van 14.30 tot 15.30 uur voor bezinning en gebed.

Zwijndrecht H. Hart Burg. de Bruïnelaan 78

Omschrijving: Open kerk. Geschiedenis: De eerste steen voor de Heilig Hartkerk – naar een ontwerp van H. de Vries – werd op 15 september 1926 gelegd. Op 22 december 1927 werd het voltooide kerkgebouw ingezegend door de Rotterdamse deken Van Heeswijk.

Kring ZUID-HOLLAND ZUID

2

Impressie: Centraal gelegen, maar voor velen moeilijk te herkennen kerk, tegenover het oude raadhuis van Zwijndrecht. Op bijzondere dagen als Koninginnedag of Hemelvaartdag kan het dan ook druk worden, als publiek van festiviteiten de kerk bezoekt. Het forse altaar is het eerste dat opvalt bij binnenkomst. Mooi om te zien zijn ook de kruiswegstaties. Het geheel ademt een grote rust uit. Maria en het Heilig Hart van Jezus hebben ieder hun eigen kapel in de kerk, met de mogelijkheid tot het branden van een kaarsje en gebed. Openingstijden: Iedere donderdag van 11 tot 14 uur. Ook op sommige bijzondere feestdagen geopend. Er is altijd een vrijwilliger aanwezig om vragen te beantwoorden of desgewenst een luisterend oor te bieden. Met dank aan mevrouw Henny Wilting.

3

Dordrecht H. Antonius Burg. de Raadtsingel 45

Omschrijving: Open kerk, devotiekapel, Mariakapel, Sacramentskapel. Toegewijd aan: H. Antonius van Padua, in 1921. De H. Mariaparochie, waar de kerk onder valt, is in 2000 ontstaan uit een samengaan van enkele Dordtse parochies en vernoemd naar de patrones van de eerste Dordtse parochiekerk, nu de (protestantse) Grote Kerk. Architectuur: De kerk is in 1920-1921 gebouwd door Nic. Molenaar en zoon in de stijl van de late neogotiek. Hij heeft de plattegrond van een gelijkarmig kruis. De grote glas-in-loodramen zijn in 1922 vervaardigd door de glaskunstenaar Fritz Geuer. De ramen geven zeven taferelen uit het Onze Vader weer. Bijzonder: In de kerk bevinden zich verschillende altaren: een voor Maria, een voor de H. Antonius van Padua en een hoofdaltaar. Opmerkelijk is een rustaltaar voor het Heilig Hout van Dordrecht’ een fragment van het Heilig Kruis dat in de 15e eeuw door een koopman uit Dordrecht in de Levant zou zijn gekocht van een sultan. Onderweg naar Dordrecht voorkwam dit ‘Heilig Hout’ een dreigende scheepsramp en na aankomst in de stad doorstond het tweemaal een brand. Tijdens de Reformatie verdween het spoorloos, maar in 1952 werd het teruggevonden in België. Openingstijden: Maandag tot en met zaterdag, van 10.30 tot 12.30 uur.

69

Kring ZUID-HOLLAND ZUID

4

Dordrecht Gedachteniskapel Titus Brandsma Nolensweg 8

Omschrijving: Dagkapel, met devotiekapel en stiltecentrum. Tevens multifunctionele ruimte ten behoeve van liturgievieringen, bezinningsbijeenkomsten, cursussen en lezingen. Onderdeel van de kerk De Verrezen Christus. Toegewijd aan: Zalige Titus Brandsma (ingewijd op 9 november 2005). De naam van de kapel is uit eerbetoon opgedragen aan de karmeliet Titus Brandsma (1881-1942). Deze is op 3 november 1985 door paus Johannes Paulus II in Rome als martelaar zalig verklaard. De Dordtse Karmelietenorde wil met deze kapel haar verbondenheid met de stad Dordrecht tonen. Architectuur: In de kapel is een aantal drieluiken aanwezig die het leven van Titus Brandsma verbeelden. Op de linker zijpanelen staan teksten van Brandsma zelf, op de rechter zijpanelen teksten van anderen over hem (onder andere van Koningin Wilhelmina en Mgr. A.H. van Luyn s.d.b.). De drieluiken zijn tot stand gekomen met medewerking van kunstenares Ger van Iperen-Schenkels uit Oss. Impressie: De ligging van de kerk en daarin de kapel is zodanig dat deze voorbijgangers trekt voor een bezoek. Openingstijden: Woensdag, donderdag en vrijdag van 10 tot 12 uur. Op woensdag en vrijdag in aansluiting op de H. Mis in de Titus Brandsma-kapel van 9 uur.

70

Vianen Maria ten Hemelopneming ingang kapel: Achterstraat

Omschrijving: Mariakapel. Bijzonderheden: Ooit diende de kapel als sacristie. Nadien is deze ingericht tot een dagkapel, waar mensen kunnen komen voor een rustmoment, het opsteken van een kaars of om een gebedsintentie achter te laten. De kapel kent twee fraaie glas-inloodramen van de heilige Petrus en de heilige Paulus. Het grote gietijzeren kruis dat in de kapel hangt, stond vroeger op de toren van de kerk.

Kring ZUID-HOLLAND ZUID

5

Openingstijden: Door de weeks van 9 tot 17 uur. Met dank aan: Lâm Thê Nguyên.

71

COLOFON ‘Stilte in de Randstad’ is een uitgave van het Bisdom Rotterdam. De gids verschijnt bij gelegenheid van de afsluiting van het Jaar van het Religieus Erfgoed in het diocees. Redactie: Afdeling Pers & Communicatie Samenstelling: Afdeling Pers en Communicatie en T. Konings, m.m.v. A. Warringa, W. van Welie-Vink en medewerkers van de Afdelingen Pastorale Dienstverlening, Bouwzaken en Regiocoördinatie Fotografie: P. van Mulken en vele anderen Opmaak en druk: Halewijn NV, Halewijnlaan 92, B-2050 Antwerpen Eerste druk: jaargang 2009 ISBN-nummer: 978-94-90264-01-7 Overnemen: Passages uit ‘Stilte in de Randstad’ mogen onder bronvermelding worden overgenomen. Illustraties en foto’s mogen alleen worden gebruikt als vooraf toestemming is verleend door de Afdeling Pers & Communicatie. Voorbehoud: De redactie heeft samen met de parochies van het Bisdom Rotterdam grote zorg besteed aan de samenstelling van de gids. Desondanks kunnen er open kerken of kapellen ontbreken of kunnen gegevens inmiddels gewijzigd zijn. De uitgever stelt zich hiervoor niet aansprakelijk. De samenstellers zijn u dankbaar indien u correcties en aanvullingen doorgeeft via het e-mailadres [email protected].

mede mogelijk gemaakt door