Kennisjournaal Ruimtelijke Ordening Ondergrond (ROO)

Kennisjournaal Ruimtelijke Ordening Ondergrond (ROO) kranten, vakliteratuur en rapporten over de periode 2003 tot en met 2005

Het Kennisjournaal ROO is gemaakt door het VROM-KennisCentrum (KC) in opdracht van DG-Ruimte, Directie NIB Uitvoering: Paul van Zeldert Ton Wagenveld

April 2006

1

T1 - RUIMTELIJKE ORDENING ONDERGROND ALGEMEEN.................................................... 4 T1.1 – Inleiding .......................................................................................................................................... 4 1.2 - Het beleid – naar een ordeningmethodiek voor de Ondergrond in de Ruimtelijke Ordening ............ 8 T

T

2 - OPSLAG VAN STOFFEN IN DE BODEM............................................................................... 11 2.1 - Opslag van warmte en koude ........................................................................................................ 11 2.2 - Aardwarmte.................................................................................................................................... 13 2.3 - Opslag van water............................................................................................................................ 14 2.4 - Opslag van radioactief afval (buitenland).................................................................................... 14 2.5 - Opslag van CO2.............................................................................................................................. 14 3 - ONDERGRONDS BOUWEN EN (VERKEERS)INFRASTRUCTUUR ................................... 16 3.1 - Inleiding................................................................................................................................ 16 3.2 - Tunnels en verkeersinfrastructuur.................................................................................... 19 3.2.1 - Tunnel A2 onder Maastricht ......................................................................................................... 20 3.2.2 - Haagse Tramtunnel ....................................................................................................................... 21 3.2.3 - Amsterdamse Noord-Zuidlijn........................................................................................................ 23 3.2.4 - Ondergrondse Zuidas .................................................................................................................... 24 3.2.5 - Buitenland ..................................................................................................................................... 25 3.3 - Ondergrondse (verblijfs)ruimten ....................................................................................... 26 3.4 - Ondergrondse afvalopslag en afvaltransportsystemen.................................................. 27 3.5 - Bouwmethoden en innovatie ondergrondse infrastructuur ........................................... 28 3.6 - Kabels en (buis)leidingen................................................................................................... 30 3.6.1 - Algemeen ...................................................................................................................................... 30 3.6.2 - Chaos en veiligheid, graafschade .................................................................................................. 31 3.6.3 - Eigendomsverhoudingen, financiële aspecten............................................................................... 32 3.6.4 - Buisleidingen en leidingentunnels................................................................................................. 33 3.6.5 - Pijpleidingen voor de chemie en andere sectoren ......................................................................... 34 3.6.6 - Verleggen van kabels en buizen.................................................................................................... 35 3.6.7 - Hoogspanningsleidingen ondergronds .......................................................................................... 36 3.6.8 - Kabeltechnieken............................................................................................................................ 36 4 - ARCHEOLOGIE....................................................................................................................... 37 4.1 - Bedreigingen voor / bescherming van het bodemarchief............................................................ 37 4.2 - Kartering van het archeologisch erfgoed ..................................................................................... 37 4.3 - Kwaliteitsbewaking van het archeologisch onderzoek................................................................ 38 4.4 - Kosten van archeologisch onderzoek............................................................................................ 38 4.5 - Archeologische vondsten als inspiratiebron bij ruimtelijke inrichting ..................................... 38 5 - GRONDWATER ....................................................................................................................... 39 5.1 - Kartering en beheer van grondwaterstromingen ........................................................................ 39 5.2 - Infiltreren en bufferen van water in de bodem............................................................................ 39 5.3 - Grondwatervervuiling, grondwateronttrekking en delfstoffenwinning .................................... 40 5.4 - Grondwater(peil)............................................................................................................................ 41 5.5 - Bodemdaling ................................................................................................................................... 42 5.6 - Funderingsproblematiek ............................................................................................................... 43 6 - ECOSYSTEMEN ...................................................................................................................... 45 6.1 - Bodemkartering.............................................................................................................................. 45 6.2 - Bodemkwaliteit/bodemgesteldheid ............................................................................................... 45 6.3 - Bodembeleid.................................................................................................................................... 46 6.4 - Bodembeheer .................................................................................................................................. 47 6.5 - Bodemdaling ................................................................................................................................... 47

2

6.6 - Bouwen op vuilstorten ................................................................................................................... 47 6.7 - Technieken in de ondergrond........................................................................................................ 48

3

1 - Ruimtelijke Ordening Ondergrond Algemeen 1.1 – Inleiding Binnen DGR wordt al geruime tijd intensief gewerkt aan het thema Ruimtelijke Ordening Ondergrond (ROO), zowel in het Kennisnetwerk Water en Bodem als bij het Stimuleringsprogramma Ondergrond en de Gebiedspilots waar de Directie NIB de trekker van is. Al eerder was in de Ruimtelijke Verkenningen 2000 (RV 2000) van de toenmalige Rijksplanologische Dienst (voorloper DGR) voor het eerst op een integrale wijze gekeken naar de problematiek van de ondergrond. Aan het KennisCentrum van VROM is eind 2005 gevraagd om artikelen uit de vakliteratuur en media gedurende de periode 2003-2005 nader te bestuderen en er in de vorm van een kennisjournaal een compact en handzaam verhaal van te maken. Hierdoor krijgen betrokkenen binnen DGR snel een beeld van het onderwerp. Tevens wordt het kennisjournaal dan bruikbaar voor het Stimuleringsprogramma ROO en ook voor workshops rond de gebiedspilots. Overwogen wordt daarnaast om het Kennisjournaal op de website van VROM te gaan plaatsen, als één van de instrumenten om aandacht voor het onderwerp te promoten. Voor u ligt het journaal Ruimtelijke Ordening Ondergrond waarin de verschillende signalen uit de media (kranten- en tijdschriftartikelen) en vakliteratuur (boeken, rapporten) gedurende de periode 2003-2005 op een gestructureerde wijze worden gepresenteerd. Daarbij worden de berichten zoveel mogelijk ingedeeld naar de verschillende functies van de ondergrond en thema’s die daarbinnen spelen. Directe aanleiding voor VROM-DGR om het thema Ruimtelijke Ordening Ondergrond steviger op de beleidsagenda te krijgen waren signalen uit de wereld van wetenschap, beleid en de media. ‘Complete chaos bij gebruik ondergrond in Nederland’, schrijft Cobouw op 7 november 2003 1 . Bijna veertig aanwezigen luisterden naar de openingstoespraak van VROM-directeur Von Meijenfeldt op het internationale symposium ‘sustainable development & management of the subsurface’. Ruimtegebrek in onze dichtbevolkte gebieden dwingt tot gebruik van de ondergrond. Dat voltrekt zich onder meer op gebied van infrastructuur (vervoer, kabels en leidingen), maar ook bij ander soort gebruik zoals drinkwaterbereiding en het winnen van delfstoffen (gas, zout, zand en grind). Om ervoor te zorgen dat het te onderscheiden gebruik van de ondergrond elkaar niet verstoort, en het gecombineerd gebruik van de ondergrond op duurzame wijze gebeurt, is ordening in beleid en regelgeving een vereiste. De maatschappij begrijpt bijvoorbeeld niet dat een overheid schade laat ontstaan aan kabels en leidingen, omdat het niet goed bekend is wat nu eigenlijk waar zit. Politici worstelen bijvoorbeeld met mogelijkheden voor opslag van broeikasgassen in de ondergrond of met het opslaan van radioactief afval in de bodem. Tegelijkertijd blijkt er bij wetenschappers veel kennis te bestaan op diverse gebieden van ondergrondgebruik, maar die kennis is nog niet gevat in een omvattend raamwerk waarin duurzaamheid een rol speelt. Zo stellen auteurs in de RMNO publicatie ‘De Ruimte spreekt voor zich’ dat “bij het inrichten van Nederland kennis over de ondergrond onvoldoende of te weinig ‘to the point’ wordt benut. De aanleg van de Haagse tramtunnel bijvoorbeeld liep flinke vertraging op en de geraamde kosten zijn ruim overschreden, doordat het grondwater niet onder controle te krijgen was. Andere voorbeelden zijn de tijdelijke stillegging van bouwprojecten bij archeologische vondsten, of kostenoverschrijdingen doordat de omvang en aanpak van geconstateerde bodemverontreiniging wordt onderschat. Ook zijn op grote schaal kansen gemist: inrichtingsplannen op plaatsen waar bodemtype en grondwatersituatie tot onevenredig grote problemen leiden en daarmee tot onevenredig omvangrijke technische investeringen. In plaats 2 daarvan zouden we ook kunnen uitgaan van plaatsen die wel geschikt zijn voor de doeleinden”. De auteurs proberen te ontrafelen waarom kennis zo weinig wordt benut. Zij menen dat de oorzaak voor een deel ligt “in het feit dat lang niet iedere belanghebbende voordeel heeft van het 1

Complete chaos bij gebruik ondergrond in Nederland: ministerie VROM voortrekker bij ontwikkeling Europese regelgeving (Cobouw, 7 november 2003) 2 De ruimte spreekt voor zich : waar liggen de natuurlijke kansen voor wonen, werken, landbouw, recreëren en natuur? / Herman Eijsackers en Jacqueline Jonkers. - Den Haag : Raad voor Ruimtelijk, Milieu- en Natuuronderzoek, 2004

4

benutten van kennis, of zich bewust is van de kansen die dat biedt. Voor een deel ligt het ook aan de vorm en tijdigheid van de kennis zelf.” Kamphuis en Appelman (beleidsmedewerkers van VROM) concluderen in het artikel ‘Handreiking plannen met ondergrond’ 3 dat bij de ruimtelijke inrichting te lang en te vaak is uitgegaan van de maakbaarheid van Nederland. Door technische aanpassingen wordt het bodem- en watersysteem aangepast aan het gewenste gebruik. Zij constateren dat er “in veel gevallen bij ruimtelijke ordeningsprocessen nog onvoldoende rekening wordt gehouden met de ondergrond. Een van de oorzaken daarvoor is het verschil in denken tussen de verschillende ‘werelden’ die met de ondergrond te maken hebben. Ten dele komt dit voort uit het ontbreken van een gezamenlijke taal en door het onvoldoende kunnen inleven in elkaars werelden”. In de berichtgeving in de kranten en in mindere mate de vakliteratuur van de afgelopen drie jaar komt de problematiek van de ondergrond op allerlei manieren voor het voetlicht. Berichten over verzakkingen van wegen, gebouwen en woningen, scheuren in funderingen van gebouwen, bouwen op slappe grond, de chaos aan leidingen en kabels in de bodem, bodemdaling als gevolg van delfstofwinning, verstoring van de grondwaterstand als gevolg van bouwwerkzaamheden of juist stopzetten van wateronttrekkingen, domineren het nieuws. Ter illustratie een aantal opvallende mediaberichten op een rijtje: •

•

•

•

•

Bouwkuip vol water na verzakking woningen (Cobouw, 21-10-2004). De bouw van station vijzelgracht van de Amsterdamse Noord-Zuidlijn is stilgelegd nadat bleek dat een aantal woningen 15 tot 18 millimeter waren gezakt. De oorzaak is een lekke damwand. Bouwers zetten de bouwkuip onder water, waardoor de toestand nu stabiel is. Het projectbureau beraadt zich op een plan van aanpak Omwonenden eisen bouwstop: nieuwe verzakkingen rond bouwput theater Middelburg niet uitgesloten (Provinciale Zeeuwse Courant, 24-02-2005) Het is niet uitgesloten dat nieuwe verzakkingen optreden in de omgeving van de bouwput van het nieuwe theater in Middelburg. Dinsdagavond 22 februari ontvluchtten bewoners van een huis aan de Korte Noordstraat na een ernstige verzakking. Belangenvereniging Van A tot Z eist dat de bouw onmiddellijk wordt stilgelegd en dat de put opnieuw vol met water wordt gezet. Bovendien wil de vereniging een nieuw onafhankelijk onderzoek. De verzakking is nl. ontstaan door een groot lek in de bouwput. In december werd het leegpompen van de bouwput gestaakt, omdat de grondwaterstand in de omgeving ineens gevaarlijk daalde. Plan aanpassing bouwput aan de Zuidsingel van Middelburg veilig (Provinciale Zeeuwse Courant, 30-02-2005) Het bouwen van een extra bak in de bouwput aan de Zuidsingel in Middelburg is een relatief veilige methode om alsnog een parkeergarage te kunnen realiseren. Dat zeggen deskundigen uit de bouwwereld. “Aan alles wat je uitvoer zitten risico’s”, zegt R. Rijkers van TNO. “Dus van 100% zekerheid spreken we nooit” . Rijk biedt geen soulaas voor verzakkingen (Staatscourant, 26-10-2005). Het Rijk is niet van plan om gemeenten met verzakkende wijken andermaal financieel te hulp te schieten. Een gemeente hoeft gedupeerde huiseigenaren niet te hulp te schieten, maar als ze dat toch wil dan moet ze daarvoor zelf de middelen vinden. Dit blijkt uit antwoorden van minister Dekker (VROM) en staatssecretaris Schultz (V&W) op kamervragen van de SP. Bodemdaling noodzaakt waterbeheerders het grondwaterpeil te verlagen. Het belang van ‘droge kelders’ blijkt in een aantal steden echter een schaduwzijde te hebben. De houten palen waarop oude huizen zijn gebouwd vallen door peilverlagingen gedeeltelijk droog, zodat verrottingsprocessen kunnen toeslaan. In Dordrecht zijn de problemen het grootst. Bouw villa’s op zand en niet op veen (De Volkskrant, 24-02-2004) Bouwen in het Groene Hart is duur en ook onverstandig gezien alle processen van bodemdaling en zeespiegelstijging. Beter is het om de Brabantse zandgronden en de Utrechtse Heuvelrug te benutten voor woningbouw, aldus Alfred de Jager, fysisch geograaf en

3

Handreiking plannen met de ondergrond: een instrument voor een vertaling naar de praktijk. In: Bodem, nr. 4, augustus (2005) ; p. 142-144

5

• •

•

• •

•

•

•

•

4 5

werkzaam bij de Landmanagement Unit van het Gemeenschappelijk Onderzoeks Centrum van de EU. Confrontatie met zoutwinnaar: boerderij van Freek Jukema zakt 18 centimeter (Agrarisch Dagblad, 26-02-2005) ‘De keuze tussen zout en Friese kropsla’. (Het Financieele Dagblad, 24-02-2005). Het zout wordt duur betaald in de noordwesthoek van Friesland, want het grondpeil is in een decennium met enkele centimeters tot decimeters gezakt. Iedereen wijst Frisia aan als boosdoener. Het zoutbedrijf bestrijdt ook niet dat het oppompen van zout op enkele kilometers diepte de oorzaak is van de daling. GS van Friesland ziet geen nieuwe feiten om eerder genomen besluiten aan te passen rondom zoutwinning nabij Harlingen. (Bron: Persbericht provincie Friesland, 2005-03-24). Gedeputeerde Staten van Fryslân hebben een inventarisatie gemaakt van alle aspecten die een rol spelen rondom de zoutwinning nabij Harlingen. In de streek rees de vraag of er niet te eenzijdig naar de economische belangen werd gekeken. Uit de inventarisatie blijkt echter dat er geen nieuwe feiten zijn om eerder genomen besluiten nu terug te nemen. Op grond van de inventarisatie is zoutwinning mogelijk, aldus het College. Voorwaarde is en blijft dat de bodemdaling de afgesproken 35 cm voor Barradeel I niet overschrijdt. Ook is het College van mening dat, zonder nieuwe feiten, de aanleg van de noodzakelijke zouttransportleiding voor Barradeel II gedoogd kan worden. De inventarisatie en de adviezen van het College worden voorgelegd aan de 4 statencommissie Lân, Loft en Wetter van 30 maart . Statenleden Friesland schrikken van bodemdaling (Leeuwarder Courant, 25 maart 2005) Akzo past zoutwinning aan: bodem blijft intact (Tubantia, 14-09-2004). Akzo Nobel Salt past onder druk van de gemeente zijn methode van zoutwinning aan. De kans op bodemdaling wordt minimaal. Probleem van slappe bodem kwestie van politiek en techniek (Cobouw, 18-11-2005) Het probleem van de zakkende wegen als gevolg van slappe (veen) bodem is heel groot, volgens J. Maccabiani, projectleider bij GeoDelft. Het speelt in Zuid-Holland en grote delen van Utrecht, Noord-Holland, Friesland en Groningen. Delfts Cluster heeft onlangs een leidraad gemaakt en beschikbaar gesteld via de webpagina slappe bodem 5 : We drijven hier bijna : Reeuwijk vraagt extra geld voor slappe bodem (Bron: VNG magazine. - 2005, nr. 7 (februari) ; p. 16-18). Reeuwijk heeft een slappe bodem en daardoor last van bodemdaling. Daarom trekt Reeuwijk op met twaalf buurgemeenten met dezelfde problematiek, verenigd in het Intergemeentelijk Samenwerkingsverband Midden-Holland en met gemeenten uit de Rijnstreek. De provincie Zuid-Holland steunt de dertien gemeenten en gezamenlijk benaderen ze nu het parlement en het ministerie van BZK. 'Weg op palen brengt tijdwinst en is goedkoper' (Bron: Noordhollands Dagblad, 200508-10). Het gemeentebestuur van Edam-Volendam ziet wel wat in een weg op palen van de kruising N247-N244 naar de Dijkgraaf Poschlaan. En onderzoekt de haalbaarheid er van. Prima idee, volgens de Edamse architect Finus Porsius. Ook de wegen in de Zuidpolder kunnen volgens hem het beste op palen worden gebouwd. Een weg op palen, zo vertelt de architect, is in feite niets anders dan een brug. Ruim 25 jaar terug heeft hij het idee bovendien al eens toegepast in Uitdam. ,,Er was een uitbreidingsplannetje van 15 woningen, achter de dijk het land in. We waren bang voor verzakkingen, vandaar dat we de weg op palen hebben gezet. Daar ligt nooit een plas op de weg en het heeft nagenoeg geen onderhoud nodig.'' Een revolutionair idee was het niet, zo denkt Porsius. ,,Het zal gerust wel eens vaker zijn gebeurd. Maar het is voor de slappe veengrond hier een prima oplossing. Bewoners vrezen natte voeten: Watertoets voor woningbouw Epese wijk Hogeland (Bron: De Stentor, 2005-08-06). Om negentien woningen op de locatie Het Hogeland in Epe mogelijk te maken, gaat de gemeente Epe alsnog een onderzoek doen naar effecten

Hhttp://www.fryslan.nl/redir.asp?targetID=13546&highlight=zoutwinning|nabij|HarlingenH Hwww.delftcluster.nl/slappebodemH

6

•

•

•

•

•

op de waterhuishouding in het gebied. Eerder onthield de provincie Gelderland goedkeuring aan het plan omdat het niet hard maakt dat er geen negatieve effecten op de waterhuishouding zijn. Gedeputeerde Staten keurden in juli het bestemmingsplan voor negentien woningen in de wijk het Hogeland af omdat de zogenaamde watertoets die hoort bij een bestemmingsplanwijziging onvolledig is uitgevoerd. Omwonenden van de Leeuwerikweg, Tongerenseweg en Warande dringen vanaf het begin al bij de gemeente Epe aan op een volledige watertoets omdat ze bang zijn natte voeten te krijgen als de negentien woningen er gebouwd worden. Scheuren in N11: 'Ach, er gebeurt altijd wel wat' (Bron: Leidsch Dagblad, 2005-09-09) Rijkswaterstaat maakt zich geen zorgen over de kwaliteit van het nieuwe deel van rijksweg 11 tussen Alphen en Bodegraven. Dat er in de weg die pas vorig jaar werd geopend eerder dit jaar al twee flinke verzakkingen moesten worden opgevuld en de weg nu weer een scheur vertoont, is volgens een woordvoerder van Rijkswaterstaat 'niet raar'. ,,Wij hebben niet de indruk dat er op de N11 meer mis gaat dan op een gemiddelde weg.'' Toch trekken verzakkingen en scheuren op de N11 meer belangstelling dan problemen op willekeurig welke andere weg. Dat komt doordat bij de aanleg van de rijksweg tussen Alphen en Bodegraven gebruik is gemaakt van nieuwe technieken om de zetting te versnellen. De weg kon daardoor al drie jaar na de start van de bouw worden opengesteld. Weg in Westzanerpolder verzakt en komt omhoog (Bron: Noordhollands Dagblad, 5 oktober 2005). Tijdens het werk aan het nieuwe bedrijventerrein Hoogtij in de Westzanerpolder hebben zich tot dusver twee 'calamiteiten' voorgedaan. Eén daarvan is er nota bene een die onopgemerkt is gebleven bij het grote publiek. En die vrijwel onzichtbaar was. En zichzelf bovendien deels heeft verholpen. Voor de werkzaamheden aan de zogeheten ecologische bufferzone tussen de oude IJ-dijk Overtoom en het aan te leggen Hoogtij moest er zo'n twee maanden terug worden bemalen. Zodat grondwerkers daar, in die tientallen meters brede zone, eilandjes konden aanleggen en de oevers beter konden afwerken. Kabelconflicten en leidingenleed : het zenuwstelsel en de bloedvaten van de samenleving (Bodem : kwartaalblad over bodemonderzoek, bodembescherming en bodemsanering. - Jrg. 15, nr. 4 (augustus 2005) ; p. 140-141). Nieuwe ontwikkelingen als gescheiden riolering, alternatieve energiesystemen en liberalisering van de telecommunicatie zorgen voor een sterke toename van de ondergrondse netwerken in het stedelijk/industrieel gebied. Door juridische, financiële en veiligheidsvraagstukken komt deze ondergrondse infrastructuur steeds hoger op de agenda bij de gemeenten, netbeheerders, leidingeigenaren en afnemers. Mede door het toenemende conflict tussen het aanleggen van de kabels en leidingen en het gebruik van de openbare ruimte, waardoor de bereikbaarheid en leefbaarheid van de stad in het geding komt. ‘Konden we maar in de grond kijken, dan was er geen probleem` (Bron: De Gelderlander, 2005-12-25). Het is een puinhoop in de Franssenstraat in Vianen. De KLIC-kaart die een beeld moet geven van de ondergrondse situatie is een chaos. Dus sneuvelt de ene na de andere stroomkabel en waterleiding. De KLIC-kaart, uitgegeven door het Kabels en Leidingen Informatie Centrum, klopt niet. De stroom valt zo nu en dan uit in de Franssenstraat en ook de waterleiding is al een paar keer gesneuveld. De mannen van Van den Oetelaar, specialist op het gebied van wegenbouw en waterkundige werken uit Mill, kunnen ook weinig doen aan de ongelukjes die zij veroorzaken tijdens vervanging van de riolering. DSM Gist wil stoppen met oppompen van grondwater: overal natte voeten in regio Haaglanden (Bron: Algemeen Dagblad, 2005-12-03). Drie overheden spannen een rechtszaak aan tegen DSM Gist dat op termijn wil stoppen met het oppompen van grondwater. Als DSM, dat al sinds 1916 water oppompt om industriële processen te koelen, werkelijk in korte tijd stopt met het onttrekken van grondwater, heeft dat namelijk gigantische gevolgen voor de hele regio. Van Rijswijk tot Scheveningen, van Schipluiden tot Wateringen zijn dan de gevolgen merkbaar. Volgens Iwaco zullen parkeergarages en tunnels - 'infrastructurele werken met een relatieve diepe ligging' - tot vele kilometers buiten Delft gevolgen kunnen ondervinden. Iwaco voegde eraan toe dat aanpassingen

7

van bestaande infrastructuur ’naar verwachting niet mogelijk is’ 6 .

1.2 - Het beleid – naar een ordeningmethodiek voor de Ondergrond in de Ruimtelijke Ordening Verontrustende berichten in de media waren de aanleiding voor verschillende ministeries (EZ, LNV, VROM, Defensie en V&W) om het COB onderzoek te laten doen naar de ondergrondse ordening, schrijft Utilities in augustus 2004. Maar op de vraag of het een chaos onder de grond is, was het antwoord: Nee!! Integrale wetgeving moet gewoon de grond in. Anne Kamphuis, coördinator van het COB-onderzoek, meent dat er voldoende kaders en wetten bestaan voor het gebruik en beheer van de ondergrond, maar dat die veel te sectoraal zijn en juist integraal moeten worden toegepast. In bestemmingsplannen worden te weinig gegevens over ondergronds ruimtegebruik opgenomen. De Staatscourant van 11 juni 2004 kopt ‘Inrichting land ook onder maaiveld, maar nieuwe wetgeving is niet nodig, de bestaande wetgeving moet gewoon ondergronds’. In de Staatscourant van 24 november tenslotte lezen we dat gemeenten nu ook in hun bestemmingsplannen het ondergronds ruimtegebruik in kaart moeten brengen. Het Ministerie van VROM start voor dat doel een aantal proefprojecten om hier ervaring mee op te doen. Minister Dekker heeft in november een Actieprogramma naar de Tweede Kamer gestuurd. Met name de COB-studie heeft de problematiek van de ondergrond in de ruimtelijke ordening op de kaart gezet. Het COB-rapport ‘Ondergrondse ordening: naar een meerdimensionale benadering van bestaande praktijken’ 7 kiest voor een brede insteek: vanuit verschillende ‘functies’ van de ondergrond zijn trends, ontwikkelingen en knelpunten in beeld gebracht. Onderscheid is gemaakt in de ‘transportfunctie’, de ‘draag- en verblijfsfunctie’, de ‘productiefunctie’, de ‘bergingsfunctie’ en de ‘archief-functie’ van de ondergrond 8 . In de Beleidsbrief ‘Ruimtelijke Ordening Ondergrond’ (ROO) concludeert het kabinet o.a. dat er geen behoefte is aan een nieuw planningstelsel, wel is er aandacht nodig voor de ontwikkeling en het optimaal beschikbaar maken van kennis en informatie en de ontwikkeling van een afwegingskader voor potentiële functies van de ondergrond. De beleidsbrief, die zich beperkt tot de ondiepe ondergrond (van 1 meter tot ca. 1 kilometer), bevat een actieprogramma om de gesignaleerde knelpunten weg te nemen. Het betreft grotendeels (aansluiten bij) reeds lopende acties. Om de decentrale overheden ook actief bewust de ondergrond te laten betrekken bij hun ruimtelijke afwegingen wordt een Stimuleringsprogramma ROO uitgewerkt en gebiedspilots uitgezet.

6

Hhttp://www.ad.nl/denhaag/stad/article76820.eceH Ondergrondse ordening : naar een meerdimensionale benadering van bestaande praktijken / uitgevoerd door Centrum Ondergronds Bouwen ... [et al.] ; in opdracht van Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer. - Gouda : COB, 2004 8 Ondergrondse ordening: een kwestie van doen!. In: ROM, nr. 11 (2004) ; p. 32-34 7

8

Enkele berichten in de media naar aanleiding COB-studie en beleidsbrief op een rijtje: -

Ondergrond moet zichtbaar zijn in bestemmingsplan (Cobouw, 11 juni 2004) Ondergrond onbeheerd (Technisch Weekblad, 18 juni 2004) Inrichting land ook onder maaiveld (Staatscourant, 11 juni 2004) Het einde van de ondergrondse verzuiling (Utilities, augustus 2004) Ondergrondse ordening: een kwestie van doen! (ROM, nr. 11, 2004) Ondergronds ruimtegebruik krijgt plaats in bestemmingsplannen (Staatscourant, 24 november 2004)

Kamphuis en Appelman 9 zijn van mening dat het belang van een goede ondergrond de afgelopen twee jaar op de beleidsagenda gezet. Zij concluderen verder dat, “de erkenning van dit belang niet nieuw is, maar tot voor kort vanuit verschillende grondhoudingen werd benaderd. Beleidsnota’s en recente studies maken duidelijk dat een goede samenwerking nodig is om de ondergrond ook in de praktijk op lokaal en regionaal niveau een passende betekenis te geven. Hiervoor is het nodig dat we dezelfde taal leren spreken en de kansen en problemen met alle betrokkenen bespreken. Er worden al veel initiatieven ontplooid om de ondergrond integraal bij ruimtelijke planvorming te betrekken, zoals de IPO-projecten ‘de bodem als RO-planningsfactor in het landelijk gebied en ‘duurzaam bodembeheer in ruimtelijke plannen’ en handreikingen zoals MIRUP 10 (Milieu in ruimtelijke plannen) en ‘Van Onderop’. In de ‘Ruimte spreekt voor zich’ pleiten Herman Eijsackers en Jacqueline Jonkers 11 ervoor meer rekening te houden met de natuurlijke ondergrond bij ruimtelijke inrichtingsprocessen. Met behulp van een aantal ‘kansenkaarten’, die zijn gebaseerd op de ondergrond van Nederland, proberen zij aan te geven waar de mogelijkheden voor wonen, werken, natuur en landbouw en groene recreatie het meest optimaal zijn. Er is een Community of Practice specifiek gericht op integratie van bodem en ruimtelijke ordening. Het SKB (Stichting Kennisontwikkeling Kennisoverdracht Bodem) 12 besteedt hier ook veel aandacht aan. Verder wil het ministerie van VROM met de digitale handreiking ‘RuimtexMilieu: grond(s)lagen voor omgevingskwaliteit’ een stimulerende en faciliterende rol vervullen 13 . Omdat een aantal onderwerpen daarin summier worden behandeld wordt binnen VROM aan een nadere invulling onder de titel ‘Handreiking Plannen met de Ondergrond’ gewerkt. Op provinciaalregionaal en gemeentelijk niveau zijn er ook verschillende initiatieven. Zo is de provincie Zuid-Holland erg actief, met onder andere de bodemvisie en het Bageo-project (breed afwegingskader voor een duurzaam gebruik van de ondergrond). Verder onderzocht TNO in opdracht van de provincie hoe groot de rol van duurzaamheid (o.a. meervoudig ruimtegebruik en ondergrondse energieopslag) kan zijn bij de aanleg van maximaal 500 hectare nieuwe duurzame bedrijventerreinen 14 en welke betekenis de ondergrond daarbij heeft. Daarvoor zijn de provinciale bodemgeschiktheidskaarten (zoals voor ondergronds bouwen en ondergrondse energieopslag) samen met de basiskaarten van de onderlaag door TNO gekoppeld aan de ruimtelijk planologische aspecten, zoals de afstand tot infrastructuur(knooppunten), zoekgebieden voor waterberging en bebouwingscontouren. In Rotterdam vindt de komende jaren een herinrichting plaats van de stadshavens. Om te zorgen dat tijdens de ruimtelijke planning voldoende aandacht wordt besteed aan de ondergrond heeft het Ingenieursbureau van Gemeentewerken Rotterdam, in opdracht van de gemeente, een signaleringskaart opgesteld. Deze signaleringskaart moet in één oogopslag duidelijk maken waar 9

Handreiking plannen met de ondergrond: een instrument voor een vertaling naar de praktijk. In: Bodem, nr. 4, augustus (2005) ; p. 142-144 10 Hhttp://www.inro.tno.nl/doc.php?nr=1447H 11 HDe ruimte spreekt voor zich : waar liggen de natuurlijke kansen voor wonen, werken, landbouw, recreëren en natuur?H / Herman Eijsackers en Jacqueline Jonkers. - Den Haag : Raad voor Ruimtelijk, Milieu- en Natuuronderzoek, 2004 12 Hhttp://www.skbodem.nl/H 13 Hhttp://www.ruimtexmilieu.nl/H 14 Studie koppelt ondergrond aan duurzame ontwikkeling bedrijventerreinen / B. Fisser Werkadres auteur: provincie Zuid-Holland. In: Groen, Water en Milieu. - 2004, nr. 5 (september 2004) ; p. 2

9

zich potentiële beperkingen vanuit de ondergrond voordoen. In de studie ‘Scan Stadshavens: globale scan van de ondergrond in het Stadshavengebied van Rotterdam’ 15 , uitgegeven door de NV. Ontwikkelingsmaatschappij Stadshavens Rotterdam 16 wordt deze aanpak nader uitgelegd. Ook bij het Utrecht Centrumplan 17 , het project Arnhem-Rijnboog 18 en het sleutelproject stationsgebied Arnhem-Centraal 19 wordt een poging gedaan om op systematische wijze met de ondergrond om te gaan en kennis erover te verzamelen. In COB Nieuws legt Sieb van der Weide van de Dienst Stadsbeheer, procesmanager ondergrondse infrastructuur en belast met de Coördinatie Nutsbedrijven, uit dat de gemeentelijke Project Organisatie Stationsgebied (POS) aanstuurt op een masterplan voor de ondergrondse infrastructuur; dit om te voorkomen dat de schop onnodig vaak de grond in moet 20 . Van der Weide: “Op veel plekken in de binnenstad ligt onder het plaveisel een verend bed van leidingen. Geen ideale situatie als je bedenkt dat al elke kabelaar van tijd tot tijd de straat moet opengooien voor bijvoorbeeld onderhoud. Om nog maar te zwijgen over het extra werk om de juiste leiding bloot te leggen en het risico dat andere kabels daarbij kapot worden getrokken”. Volgens Van der Weide is het wachten op dezelfde chaos en graafrisico’s in het nieuwe stationsgebied als de ondergrondse infrastructuur niet op een geordende en gecoördineerde manier wordt aangelegd. Vandaar dat POS en de betrokken partijen overtuigd zijn geraakt van het belang van een ondergronds masterplan: een ordeningsprincipe van alle ondergrondse infrastructuur die een efficiëntere manier van aanleg, beheer en onderhoud mogelijk maakt. “Zoals in Arnhem”, zegt Van der Weide, “waar de gemeente het initiatief nam voor de aanleg van een leidingentunnel in het nieuw te ontwikkelen stationsgebied. Als Arnhem dat niet had gedaan, zou daar ook een wildgroei aan kabels en leidingen ontstaan”. Het POS heeft het toekomstige (intensieve) ruimtegebruik in het gebied in kaart gebracht met een quick scaninventarisatie. In Arnhem is ondergronds bouwen zelfs een vast onderdeel geworden van de ‘ruimtelijke visie’. Deze stad lijkt zich met een ondergronds watermuseum in Park Sonsbeek, historische kelders her-ontwikkeling van het stationsgebied Arnhem-Centraal, ArtEZ Hogeschool voor de Kunsten, een ondergrondse parkeergarage in het stationsgebied in stilte te ontwikkelen tot Neerlands ‘ondergrondse hoofdstad’ 21 22 23 24

Na een inleidend hoofdstuk over Ruimtelijke Ordening Ondergrond algemeen (HOOFDSTUK 1), wordt aandacht besteed aan opslag stoffen in de bodem/warmte- en koudeopslag (HOOFDSTUK 2), ondergronds bouwen en (verkeers)infrastructuur/kabels en leidingen (HOOFDSTUK 3), archeologie (HOOFDSTUK 4), grondwater (HOOFDSTUK 5) en ecosystemen - bodemleven en –kwaliteit (HOOFDSTUK 6). Afgesloten wordt met een uitgebreide literatuurlijst of kennisbasis (inclusief referaten), die is geordend naar hoofdstuk (HOOFDSTUK 7). Binnen de journaalhoofdstukken wordt in de vorm van beknopte voetnoten gerefereerd aan literatuur, websites, krantenartikelen en boeken/rapporten.

15

Hhttp://www.senternovem.nl/mmfiles/ScanOndergrondStadshavensRotterdam_tcm24-149983.pdfH Hhttp://www.stadshavensrotterdam.nl/H 17 Hhttp://www.utrecht.nl/smartsite.dws?id=4537H 18 Hhttp://www.rijnboog.nl/H 19 Hhttp://www.arnhemcentraal.arnhem.nl/versie/index2_ie.htmlH 20 Utrecht werkt aan Masterplan voor ondergrond. In COB Nieuws nr. 28 van 2005 21 Arnhem ‘toont durf en visie’ ondergronds. In: Technisch Weekblad, 07-01-2006 22 Geslaagde ‘ondergrondse’ COB-middag in Arnhem. In: COB Nieuws, nr. 27, maart 2005 23 HArnhem benut ondergrondse kansen / Anneke Vlieger en Robbert Jan Sabel. In: COB nieuws. - 2004, nr. 26 (december) ; p. 10-13H 24 Arnhem-Centraal: met durf en visie de winnaar van de Schreudersprijs 2005 ... In: COB Nieuws, nr. 31, 2005 ; p. 26-27) 16

10

2 - Opslag van stoffen in de bodem geothermische energie, warmte- en koudeopslag, opslag stoffen, water, CO2 Bij het opslaan van koude en/of warmte en allerhande stoffen in de bodem wordt gebruik gemaakt van wat het COB de bergingsfunctie van de bodem heeft genoemd. Het benutten van die functie begint langzamerhand een (grote) vlucht te nemen. Dat is ook duidelijk af te lezen uit het aantal berichten en artikelen dat er over verschijnt. Verschillende aspecten komen daarbij aan de orde. 2.1 - Opslag van warmte en koude potentie In onze totale energiebehoefte is het aandeel van warmte en koude circa drie keer zo groot als dat van circa 14% voor elektriciteit, blijkens een onderzoek door adviesbureau IF Technology 25 . De lage kosten (300 euro per Kilowatt vermogen) in combinatie met de besparingsmogelijkheden op fossiele energie voor koelen en verwarmen (50-80%) rechtvaardigen volgens het bureau de toepassing van duurzame technieken voor het voorzien in die behoefte. Volgens de directeur van Brabant Water is koude- en warmteopslag goed voor het milieu en inmiddels ook economisch rendabel voor kleinschalige utiliteitsprojecten 26 . haalbaarheid Op 18 september 2003 schrijft Cobouw dat ten Oosten van de Utrechtse Heuvelrug het tweede watervoerend pakket veilig kan worden benut voor warmteopslag, mits voldoende afstand wordt gehouden van drinkwaterputten 27 . In de gemeente Heerlen wordt de mogelijkheid onderzocht om mijnwater te benutten voor het verwarmen van gebouwen. Er blijken geen technische en financiële belemmeringen te zijn, maar een praktijkproef is nodig om de haalbaarheid definitief vast te stellen 28 . Die proef komt er uiteindelijk ruim twee jaar later 29 . Dat grondwater ook voor koeling kan worden gebruikt, en niet alleen voor gebouwen, leert de Energieconsulent van oktober 2003. Al in 1985 concludeert Heidemij in een studie in opdracht van VROM, dat grondwaterkoeling voor elektriciteitscentrales in combinatie met energieopslag een economisch voordelige optie is in vergelijking met koeltorens 30 . Algemeen (toepassingen) Er zijn intussen al heel wat praktijkvoorbeelden van systemen voor opslag van warmte en/of koude. Het Noord-Hollandse (wegen)bouwbedrijf OomsAvenhorn Holding heeft voor haar hoofdkantoor een systeem voor opslag van warmte en koude aangelegd waarin een asfaltcollector is opgenomen voor het extra opwarmen/afkoelen van het water dat wordt opgeslagen. Het bedrijf beschikt ook over een simulatiemodel voor het doen van berekeningen aan zo’n systeem 31 . Soms blijken systemen voor opslag van warmte zelfs beter te presteren dan vooraf gedacht, zoals het energieopslagsysteem aan de Oostelijke Handelskade in Amsterdam 32 ; er werden echter ook nadelen gevonden aan het toepassen van het systeem, voor verwarming van kantoren en woningen, in een stadswijk.

25

Ondergrondse potentie : warmte-koude-opslag veelbelovender dan windmolens (Provincies.nl, december 2005) 26 Koude- en warmteopslag spaart milieu en portemonnee (Waterspiegel, oktober 2005) 27 Warmteopslag kan veilig in diepere bodemlaag Utrecht (Cobouw, 18 september 2003) 28 Mijnwater verwarmt Heerlense gebouwen (Technisch weekblad van 13 juni 2003) 29 Proefboringen voor mijnwater op komst (Cobouw, 24 augustus 2005) 30 Koeling energiecentrales met grondwater mogelijk (Energieconsulent, oktober 2003) 31 HSimulatie geeft inzicht in energiesystemen met asfaltcollectoren (DWA Denkwerk, voorjaar 2004)H 32 HEnergie-efficiency Oostelijke Handelskade overtreft verwachtingen (DWA Denkwerk, voorjaar 2004)H

11

Dat er legio toepassingsmogelijkheden zijn illustreren de volgende projecten: Kantoren: - Koelte voor Zuidas (De ingenieur, 11 juli 2003) - Bedrijven kiezen duurzame kou uit Nieuwe Meer : project Nuon voor Amsterdamse Zuidas (Joule, oktober 2005) o het ‘koel’water komt van 30 m diepte uit de Nieuwe Meer. - Collectieve bodemwarmte voor Arnhems stationsgebied (Nieuwsblad stromen, 22 april 2005) o voor 130.000 m2 aan kantoren. Ziekenhuizen: - St. Annaziekenhuis zit onder een energiedak : zonnepanelen om te koelen (Intech, april 2004) o het Geldropse ziekenhuis krijgt twee nieuwe vleugels met een energiedak met koude- en warmteopslag. Kassen en woningen: - Met concrete producten de wereld veroveren : de duurzame missie van Econcern (Natuur en milieu, oktober 2004) o bespreekt het ontwerp van de GeslotenKas®. Begin 2006 kan tomatenteler Theo Ammerlaan, eigenaar van Themato in Berkel en Rodenrijs, voor het eerst de balans opmaken van zijn experiment met een GeslotenKas®, die 30% van zijn totale kassencomplex beslaat. Ten opzichte van 2003, toen hij nog werkte met een conventionele kas, is in 2005 het energieverbruik op zijn hele bedrijf gedaald met 36%. Het gesloten deel produceert meer energie dan het nodig heeft. Voor opslag van de warmte en koude wordt gebruik gemaakt van aquifers (Het ei van Columbus: de gesloten kas / De kas als energiebron bestaat al! / Toekomst voor de kassenbouw ) - Terugwinning van warmte bespaart acht kuub aardgas (Agrarisch dagblad, 19 december 2003) o in de kas van Royal Van Zanten in Rijssenhout. - Rotterdam maakt restwarmte nuttig : uitgebreid warmtenetwerk tussen haven en stad (Cobouw, 15 september 2004) o het systeem moet uiteindelijk circa 300.000 huishoudens en 1000 ha kassen voorzien van warmte, die afkomstig is van o.a. Shell Nederland Raffinaderij en Afvalverwerking Rijnmond. Wissels: - Treinen op het goede spoor met warmte uit de bodem (Cobouw, 21 december 2004) o op het opstelterrein van de Flevolijn in Lelystad. Bedreigingen voor andere bodemfuncties: drinkwatervoorziening Het in de bodem terugpompen van water dat is benut voor koeling van ruimten in gebouwen of van processen in de industrie kan gevaren opleveren voor de drinkwatervoorziening. De directeur van Brabant Water wijst op het belang van het vakkundig aanleggen, monitoren en leveren van nazorg, en wil duidelijke regels om beunhazerij te voorkomen. Daar ligt volgens hem een taak voor VROM 33 . De provincie Utrecht liet expliciet onderzoek doen naar de risico’s, als het watervoerend pakket dat al wordt benut voor de drinkwatervoorziening ook gebruikt gaat worden voor het opslaan van met name warmte. Er blijkt geen gevaar te zijn als binnen een straal van 500 meter van een drinkwaterput geen warmte-uitwisseling plaats vindt 34 .

33 34

Koude- en warmteopslag spaart milieu en portemonnee (Waterspiegel, oktober 2005) Warmteopslag kan veilig in diepere bodemlaag Utrecht (Cobouw, 18 september 2003)

12

Gedeputeerde Staten van Drenthe hebben een verzoek van de gemeente Midden-Drenthe afgewezen om grondwater te onttrekken voor koeling en dat met een hogere temperatuur weer in de bodem te infiltreren. Het grondwater zou opwarmen en van biologische en chemische samenstelling veranderen. Dat kan schadelijk zijn voor de nabijgelegen drinkwatervoorziening 35 . Gedeputeerde Staten van Brabant vrezen voor aantasting van de bodem en vervuiling van het grondwater door vele ongecontroleerde diepe boringen voor ondergrondse energieopslag. Zij willen snel regels van de minister van VROM die optreden mogelijk maken. De zorgen betreffen vooral 1200 geplande boringen in Etten-Leur waarmee klei- en leemlagen worden geperforeerd die het oude grondwater beschermen; dat water is de belangrijkste bron voor het Brabantse drinkwater 36 .

2.2 - Aardwarmte

potentie en haalbaarheid Het vrijkomen van kennis van de olie- en gasindustrie over de ondergrond op basis van de Mijnbouwwet van januari 2003 heeft het benutten van aardwarmte een impuls gegeven. Voor de benutting van aardwarmte kan gebruik worden gemaakt van ondiepe (tot circa 250 m) en van diepe (circa 2,5 tot 3 km) aquifers. Een gepland project voor diepe warmte in Barendrecht (2002) is uiteindelijk om economische redenen niet doorgegaan. Een geslaagd ondiep project is gerealiseerd in het Paleiskwartier in ‘s-Hertogenbosch, waar 1200 appartementen en 150.000 m2 aan kantoren worden verwarmd 37 38 . In het Duitse Neustadt-Glewe is in november 2003 een aardwarmtecentrale opgeleverd die ook elektriciteit produceert. Op 3 km diepte wordt water van 95 gr. Celsius gewonnen 39 . In Kopenhagen wordt heet water van 73 gr. Celsius uit de diepe ondergrond (circa 2,7 km) opgepompt om het uitgebreide stadsverwarmingsnet van warmte te voorzien. Na de warmtewisseling wordt het water met een temperatuur van 18 gr. Celsius weer teruggepompt in de ondergrond. Het hele project kostte 23 miljoen Euro en de bedrijfskosten zijn laag 40 . De gemeente Den Haag liet onderzoek doen naar de mogelijkheden voor een geothermische installatie voor de stadsverwarming. Het water van 70 gr. Celsius moet komen van 2 km diepte. Voorstanders wijzen op succesvolle projecten in Duitsland maar deskundigen twijfelen aan de rentabiliteit omdat de Duitse overheid fors subsidieert 41 . Begin 2004 startte een haalbaarheidsonderzoek naar de benutting van aardwarmte voor de verwarming van tuinbouwkassen in het Westland. Het water (70-95 gr. Celsius) zou van tenminste 2 km diep moeten komen 42 . Algemeen (toepassingen) De gemeente Den Haag wil in januari 2006 in het Westland starten met het bouwen van de eerste kas met een aardwarmtesysteem en over enkele jaren zouden duizenden woningen moeten zijn aangesloten op een aardwarmtenet 43 . 35

Geen koelwater in bodem (Staatscourant, 20 juni 2003) Vrees bodemvervuiling door energieopslag (Brabants Dagblad, 30 juli 2004) 37 Dan maar liever de grond in! : nieuwe Mijnbouwwet opent perspectieven door vrijkomen bodemgegevens (Duurzame energie, juni 2004) 38 Vooruitziende blik maakt aardwarmte weer aantrekkelijk (Nieuwsblad stromen, 13 februari 2004) 39 Aardwarmte kan ook elektriciteit leveren (Technisch weekblad, 6 februari 2004) 40 Aardwarmte voor stadsverwarming : onderzoek in Deense hoofdstad Kopenhagen (Nieuwsblad stromen, 1 augustus 2003) 41 Aardse hitte : is ondergrondse warmte de schone energiebron van de toekomst? (Intermediair, 31 maart 2005) 42 Heet water uit de diepte zou kassen kunnen verwarmen (Staatscourant, 26 januari 2004) 43 Kas wordt verwarmd met heet grondwater (AD Haagsche Courant, 1 december 2005) 36

13

mislukking Het is maar één voorbeeld, maar projecten slagen niet altijd. Een project op bedrijventerrein de Meerpaal in de Hoonpolder in Houten is door Eneco gestopt omdat het energiebedrijf verwacht de gedane investeringen niet te zullen terugverdienen 44 .

2.3 - Opslag van water Voor Zwaansbroek in de Haarlemmermeer is de mogelijkheid van ondergrondse berging van water onderzocht omdat bovengrondse berging een groot beslag doet op schaarse ruimte 45 . En volgens onderzoek van IF Technology zijn zandpakketten in de ondergrond uitstekend geschikt voor het bufferen van oppervlaktewater voor perioden van droogte, met als bijkomend voordeel besparing van ruimte bovengronds 46 .

2.4 - Opslag van radioactief afval (buitenland) Zomer 2004 is het door een gerechtelijke uitspraak nog onzeker of onder Yucca Mountain in de Amerikaanse staat Nevada hoogradioactief afval mag worden opgeslagen. Er is aanvullend onderzoek nodig naar de kans op het doorsijpelen van grondwater dat tot corrosie van de containers kan leiden 47 . Volgens een artikel in Science voldoet het ontwerp van de opslag niet 48 .

2.5 - Opslag van CO2 In Canada startte in 2004 een demonstratieproject voor het afvangen, opslaan en benutten van CO2. De regering van het land heeft er 15 miljoen dollar voor vrijgemaakt 49 . Vergelijkbare initiatieven passeren de revue in de volgende artikelen: - Gas eruit, CO2 erin [2004] : opslag broeikasgas in zeebodem, permafrost of mijnen (De ingenieur, 16 januari 2004) - DOE selects 8 projects on capture and storage of CO2 (Greenhouse Issues, maart 2004) - CO2 sequestration captures R&D funding (Modern Power Systems, maart 2004) - CO2 capture and storage in the European emissions trading scheme (Greenhouse Issues, maart 2004). In mei 2004 gaat in Nederland een project van start voor het opslaan van CO2 in een bijna leeg gasveld in de Noordzee 50 . Een vergelijkbaar idee is het in steenkolenlagen pompen van CO2 waardoor het aanwezige methaan vrij komt voor winning en het CO2 zich duurzaam aan het steenkool bindt 51 . TNO-MEP doet onderzoek naar twee verschillende technieken: het afvangen van CO2 ná verbranding, en vóór verbranding door stikstofloze conversie 52 . Een andere bijdrage aan het oplossen van de CO2-problematiek die in Nederland kansen biedt ligt in de glastuinbouw. De

44

Aardwarmte werkt niet en is ook niet rendabel (Utrechts nieuwsblad van 23 juni 2004) Ondergrondse waterberging als alternatief voor bovengrondse piek- en seizoensberging (H2O, 24 september 2004) 46 Sla zoetwaterbuffer op in de ondergrond (Cobouw, 21 augustus 2003) 47 Uitstel dreigt voor Yucca Mountain (Technisch weekblad, 23 juli 2004) 48 Proof of safety at Yucca Mountain (Science, 21 oktober 2005) 49 Canadian incentive for industry to capture and store CO2 (Greenhouse issues, maart 2004) 50 Netherlands announces CRUST Project (Greenhouse Issues, maart 2004) 51 Ondergrondse ruilhandel : CO2 opbergen en tegelijk gas van steenkoollagen produceren (Shell Venster, maart-april 2004) 52 CO2-opslag leidt tot veel initiatieven (Utilities, mei 2004) 45

14

CO2 uit de rookgassen van stookinstallaties kan tijdelijk worden opgeslagen en later benut voor de groei van gewassen 53 . Het Europese energieonderzoek richt zich vooral op schone verbrandingstechnologie voor steenkool en technologie voor het opvangen en ondergronds opslaan van CO2. De technieken moeten samenkomen in een bijzondere elektriciteitscentrale die helemaal geen CO2 meer uitstoot naar de lucht 54 . De Britse overheid wil CO2 opslaan in olievelden voor Enhanced Oil Recovery, een methode die er voor zorgt dat er uiteindelijk meer olie uit een veld kan worden gewonnen: 55 . Terwijl Greenpeace zich zorgen maakt over de veiligheid van ondergrondse opslag zijn deskundigen van mening dat de risico’s verwaarloosbaar zijn 56 . De directeur van de IEA denkt dat grootschalige opslag rond 2015 in de IEA-lidstaten van start zou kunnen gaan 57 .

53

Buffering CO2 biedt besparingsmogelijkheden bij warmte/kracht (WK) tuinders (Europoort Kringen, november 2005) 54 Squeaky clean fossil fuels : The big money's behind an ambitious plan to build zero-emission power stations that burn coal or gas (New Scientist, 30 april 2005) 55 EOR and climate change : editorial (Oil and Gas Journal, april 2004) 56 Give carbon a decent burial (New Scientist, 17 juli 2004) 57 IEA: CO2 capture, storage offer emissions solution (Oil and Gas Journal, 10 januari 2005)

15

3 - Ondergronds Bouwen en (verkeers)infrastructuur 3.1 - Inleiding De bekende architect Carel Weeber zei ooit: ‘Ondergronds bouwen is in de modder graven, in Nederland zelfs onder water bouwen. Waarom zouden we dat doen? Alleen begraafplaatsen en hinderlijke activiteiten moeten onder de grond.’ Waar voorstanders ondergronds bouwen zien als de panacee voor het ruimtegebrek in Nederland, benadrukken tegenstanders dat ons land simpelweg te drassig is om ondergronds te bouwen en ook dat het veel te duur is. Toch gebeurt het: de Betuwelijn, de HSL-lijn, de Noord-Zuidlijn, maar ook andere functies gaan steeds vaker ondergronds. Is dit het resultaat van een succesvolle aannemerslobby of biedt ondergrond bouwen echt zo veel voordelen? Inge van Berkel, adjunct directeur Centrum voor Ondergronds Bouwen (COB) en Tejo Spit, hoogleraar Planologie aan de Universiteit van Utrecht, kruizen in het tijdschrift Geografie 58 hierover de degens onder het motto: ‘ondergronds bouwen: panacee of bodemloze put’. Waar natuurlijk Inge van Berkel van mening is dat voor sommige functies ondergronds bouwen ideaal is, en ook helemaal niet zo duur behoeft te zijn, meent Tejo Spit juist dat ondergronds bouwen nog steeds veel onaantrekkelijker is dan bovengronds bouwen. Het levert volgens hem enorme problemen op. “Het is veel duurder, minder flexibel, fysiek en sociaal onveiliger en het kan alleen voor een beperkt aantal, laagwaardige functies worden gebruikt. Verder zit je met je grondwater, met allerlei ondergrondse infrastructuur waarmee rekening moet worden gehouden (zoals riolering, water en elektriciteit, kabels) en er moeten extra voorzieningen worden getroffen op het gebied van veiligheid. Om naar maar te zwijgen van het probleem van de slappe ondergrond”. Bovenstaande bijdrage in Geografie is illustratief voor de berichtgeving in media en vakliteratuur van de afgelopen drie jaar over ondergronds bouwen. Prof. Ir. J. Bosch zei er tijdens zijn intreerede bij de aanvaarding van het ambt van hoogleraar Ondergronds Bouwen aan de Faculteit Civiele Techniek en Geowetenschappen van de TU Delft – eveneens in oktober 2003 het volgende over 59 : “De mens zoekt de ondergrond in Nederland niet van nature op, want de bodem is slap en het grondwater staat hoog. Maar het is uiteindelijk een onvermijdelijk proces. We willen in Nederland namelijk een hoogwaardige leefomgeving behouden en tegelijkertijd de mobiliteit en de economie laten groeien”. Debat en onderzoek lijken echter te worden gedomineerd door een handjevol experts, waarvan het Centrum voor Ondergronds Bouwen (COB) 60 de belangrijkste is. Jeroen van Kesteren schrijft onder ander in zijn afstudeerstudie ‘De Ondergrond verlicht: van de compacte stad naar de verdichte stad’ (2004) 61 dat de literatuur over ondergronds bouwen schaars is. Verder stelt hij dat de mogelijkheden van ondergronds bouwen nog steeds worden ondergewaardeerd. En gebrek aan volledige zekerheid maakt natuurlijk voorzichtig. En hoewel prof. Ir. J. Bosch in september 2003 bij zijn ambtsaanvaarding meent dat het bouwproces van ondergronds bouwen een grote vooruitgang heeft geboekt, zeker als het gaat om het boren van tunnels, ziet hij ook verschillende knelpunten. Han Admiraal heeft het in zijn entreerede als lector ondergronds ruimtegebruik aan de Hogeschool Zeeland in maart 2004 vooral over de toereikendheid van het bestaande bestuurlijkjuridische instrumentarium, de veiligheidsrisico's en de kosten-baten van ondergronds ruimtegebruik: “Plannen voor ondergronds bouwen zijn er genoeg, maar tot daadwerkelijke uitvoering komt het zelden. Er wordt te rigide vastgehouden aan de bestaande regelgeving. Aan enthousiasme voor ondergronds bouwen ontbreekt het niet, aldus Admiraal. Maar als het moment van beslissen is aangebroken, komen ineens de traditionele tegenargumenten uit de kast: er zouden te hoge kosten en te veel veiligheidsmaatregelen mee gemoeid zijn.” In zijn 58

Ondergronds bouwen: panacee of bodemloze put? In: Geografie, oktober 2003 ; p. 12-13 Gebruik ondergrond moet logisch zijn: Professor Bosch, uitstel van ondergrondse oplossingen maakt alles steeds duurder. In: Cobouw, 10 oktober 2003 59

60 61

Hhttp://www.cob.nlH

De ondergrond verlicht : van de compacte stad naar de verlichte stad : eindrapport / Jeroen M. van Kesteren. - [S.l.] : Van Kesteren, 2004. - 1 dl. : ill.

16

‘Delta prelude : maatschappelijke dimensies van ondergronds ruimtegebruik pleit hij voor een transitie naar anders denken over ruimtegebruik - een domeinoverschrijdende dialoog, waarin alfa, bèta en gamma zich verenigen. In de Staatscourant (15 maart) 62 en Cobouw (16 maart) 63 laat hij nogmaals optekenen dat ‘de huidige regelgeving niet geschikt is voor ondergronds bouwen.’ Het feit dat ondergronds bouwen in veel gevallen duurder is dan een traditionele, bovengrondse aanpak, mag in zijn ogen niet de reden zijn ‘nu’ niet in ondergronds ruimtegebruik te investeren. Het moet gaan om een afweging tussen korte en lange termijn. In een interview in Cobouw (oktober 2003) 64 naar aanleiding van zijn ambtsaanvaarding geeft prof. Bosch aan dat er op de volgende vlakken knelpunten zijn: - Bij het wettelijk kader voor het ondergronds bouwen ziet Bosch ruimte voor verbeteringen. Verheugend is dat met de bestaande systematiek van de bestemmingsplannen een goed wettelijk kader is gecreëerd voor projecten waarbij sprake is van meervoudig ruimtegebruik. Zorgelijk is echter dat het doorlopen van de procedures lang duurt. Voor de Amsterdamse Noord-Zuidlijn, waar Bosch als projectmanager bij betrokken is, bijvoorbeeld ruim zeven jaar. Dat moet gewoon korter; - Er bestaat nog geen heldere visie voor de ordening van verschillende functies in de ondergrond. Die visie is daarom nog niet bestemmingsplannen verwerkt, terwijl het daar wel nodig is. Het is namelijk druk in de ondergrond. De omvang van aanleg en onderhoud van ondergrondse voorzieningen neemt toe en de coördinatie van die activiteiten wordt steeds moeilijker; - Op het gebied van veiligheid ontbreekt het tot op heden nog steeds aan specifiek op ondergronds bouwen toegesneden wet- en regelgeving. Vergunningverlenende instanties beschikken daarom slechts over een matig toetsingskader. Het Bouwbesluit 1992 dat voor de Noord-Zuidlijn is gebruikt, heeft tot veel vertragingen en complicaties geleid; - Ondergronds bouwen kent een paradox, want het is duur en komt pas in beeld als er voldoende economisch draagvlak is. Dat zal slechts te vinden zijn in stedelijk gebied. De bouwlogistiek daar is ingewikkeld en er worden hoge eisen gesteld aan de te gebruiken bouwtechnieken. Dus komen ondergrondse oplossingen pas in beeld als er op maaiveldniveau echt geen enkele ruimte meer is. De oplossingen zijn dan complexer en de hoge kosten worden alleen maar nog hoger. En dat leidt weer tot het zo lang mogelijk uitstellen van ondergrondse oplossingen. En onlangs nog, op de COB-dag 2005, zei A.J. Arbouw, projectleider tunnelbouw bij het ministerie van V&W dat veiligheid en ordening twee hete hangijzers zijn voor ondergronds bouwen. Uit vertrouwelijke rapporten waar het Algemeen Dagblad de hand op heeft weten te leggen, zo bericht De Ingenieur in juni 2003, bleek dat het met de veiligheid in Nederlandse tunnels slecht is gesteld 65 - faciliteiten ontbreken en hulpdiensten hebben niet de capaciteiten om in noodsituaties effectief op te treden. De rapporten kwamen van het Projectbureau Tunnelveiligheid 66 , waarin de Ministeries van V&W, VROM en BZK samenwerken. Maar ook technische, economische en sociale aspecten verdienen aandacht. Zo heeft TNOBouw in opdracht van het ministerie van Sociale Zaken onderzoek gedaan naar regelgeving die bouwvakkers beschermt bij het werken aan ondergrondse bouwprojecten. De risico’s die zij ondergronds lopen zijn immers vele malen groter dan boven het maaiveld. In Nederland ontbreekt die specifieke arboregelgeving, zo concludeert TNO 67 . Een andere knelpunt ligt in de financiering van een ondergronds project. Doordat het vinden van een antwoord op de vraag hoe een ondergronds project moet worden gefinancierd niet altijd even goed lukt, zijn al veel projecten als niet haalbaar ter zijde geschoven. Gebruik maken van de 62

Huidige regelgeving niet geschikt voor ondergronds bouwen (Staatscourant, 15 maart 2004) ‘Ondergronds bouwen is duurzaam investeren’: lector Admiraal ziet toepassing ondergronds bouwen te vaak stranden op hoge kosten (Cobouw, 16 maart 2004) 64 Gebruik ondergrond moet logisch zijn: Professor Bosch, uitstel van ondergrondse oplossingen maakt alles steeds duurder. In: Cobouw, 10 oktober 2003 65 Veiligheid tunnels is onvoldoende. In: De Ingenieur, 6 juni 2003 66 Hhttp://www.tunnelveiligheid.nlH 67 Ondergronds bouwen mist specifieke regels. Cobouw, 8 juni 2004 63

17

methodiek van het rapport ‘Waardering van de ondergrond’ (2004) van het Centrum Ondergronds Bouwen (COB) 68 , kan voorkomen dat dat ten onrechte gebeurt. Ondergronds bouwen is duurder dan bovengronds bouwen. Ondergronds ruimtegebruik is daarom eigenlijk alleen financieel rationeel bij hoge grondprijzen (of bij een gebrek aan bebouwbare grond). Wanneer ondergrondse bouwwerken financieel niet haalbaar zijn, kunnen zij mogelijk worden gerechtvaardigd op grond van economische en maatschappelijke overwegingen. Door verschillende partijen wordt gezocht naar een meer methodische benadering van ondergronds bouwen. Zo presenteert Jeroen van Kesteren in zijn afstudeerstudie ‘De Ondergrond verlicht: van de compacte stad naar de verdichte stad’ (2004) 69 een handreiking voor het opzetten van een ordeningsmethodiek dat een realistisch beeld geeft van de (on)mogelijkheden van ondergronds bouwen in stedelijk gebied. Om dit te bereiken is de problematiek in beeld gebracht die bij ingrepen in de ondergrond speelt. De studie bevat o.a. een beschrijving van de diverse ondergrondse constructiemethoden, geïllustreerd aan voorbeelden zoals de Rotterdamse Beurstraverse en het Louvre. Van Kesteren meent dat gemeenten niet vaak weten wat er in de grond zit; zeker op projectoverschrijdende schaal is nauwelijks iets bekend. Door alle informatie te bundelen ontstaat er zeker ordening, een kadasterkaart van de ondergrond. Hij ontwikkelde vervolgens een methodiek die uitgaat van twee kansenkaarten en de leidraad vormt voor een betere informatie-uitwisseling. De zgn. strategisch-tactische kansenkaart bevat locaties waar ondergronds bouwen het meest gewenst is. De operationele kansenkaart geeft inzicht in het bestaand gebruik van de ondergrond met concrete opties om de stedelijke ondergrond te benutten. Den Haag wordt als voorbeeld verder uitgewerkt en ook vergeleken met 70 mogelijkheden in Arnhem en Utrecht . Het COB 71 speelt een belangrijke rol bij het bijeenbrengen van partijen en uitwisselen van kennis rondom ondergronds bouwen en infrastructuur. Op de COB Middag van 2003 richtten Delfts Cluster en COB het consortium Ondergronds Bouwen op, met als doel te onderzoeken hoe overlastveroorzakende functies het beste naar de ondergrond kunnen worden verplaatst; en dat op duurzame, betaalbare en veilige manier. Ook wordt nagegaan hoe ondergronds infrastructuur kan worden aangelegd zonder veel hinder te veroorzaken. Het is verder de bedoeling dat onderzoek naar en de praktijk van ondergronds bouwen hier samen komen. Kennis ontwikkelen en implementeren, is de insteek van de twee overkoepelende projecten ‘Beheerst boren in stedelijk gebied’ en ‘Innovatief Ondiep Bouwen’ die het consortium in 2008 en 2009 hoopt af te ronden. In Stand nr. 2 (2005), het corporate magazine van Delft Cluster, wordt een artikel gewijd aan het Consortium Ondergronds Bouwen 72 . Ondanks al deze (soms wat sombere) geluiden wint ondergronds bouwen al jaren terrein. Niet alleen verdwijnen steeds meer delen van de openbaar vervoerinfrastructuur onder het maaiveld, ook de automobilist wordt ondergronds geleid om obstakels te vermijden. De veiligheidsnormen groeien hiermee navenant en voortschrijdende specifieke technologieën waarborgen de veiligheid, zo meldt de Telegraaf op 19 juni 2004 bij de opening van de modernste tunnel van Nederland, de Calandtunnel 73 . En op 21 augustus in diezelfde Telegraaf: “steeds vaker wordt in gebieden waar belangen ruimtelijk met elkaar botsen, gekozen voor een oplossing ondergronds. In Westelijk Nederland is deze trend omgezet tot een gewoonte en daar vindt nu zelfs een stapeling onder het maaiveld plaats. In het oosten van het land, dat verondersteld wordt genoeg ruimte te hebben, heeft de gemeente Hellendoorn als een van de eersten besloten ondergronds

68

Hhttp://www.cob.nl/content/content.aspx?cid=93&lang=nl-NL&pubid=1344&tg=2H De ondergrond verlicht : van de compacte stad naar de verlichte stad : eindrapport / Jeroen M. van Kesteren. - [S.l.] : Van Kesteren, 2004. - 1 dl. : ill. 70 Een ordeningsmethodiek voor de ondergrond (Cobouw, 14 december 2004); Verdichte steden bekenen kleur. In: COB Nieuws, nr. 27, 2005. 71 Hhttp://www.cob.nlH 72 Verbetering bovengronds leefklimaat door ondergronds ruimtegebruik. In: COB Nieuws/Stand, nr. 2, 2005 73 ‘Caland’ ondergrondse filevreter (De Telegraaf, 19 juni 2004) 69

18

te gaan om de kern Nijverdal verkeerstechnisch te ontlasten en het dorpshart een nieuwe kans te geven. 74 ” De media-aandacht ging overigens niet alleen uit naar (grote) Nederlandse tunnel- en infrastructuurprojecten, maar ook naar plannen en ideeën om andere ruimtelijke (verblijfs)functies onder de grond te stoppen, zoals ondergronds afvalcontainers en afvaltransportsystemen, parkeerfuncties, musea en culturele instellingen en zelfs woonfuncties. In het vervolg van dit hoofdstuk een kleine rondgang langs de berichtgeving over de transport-, draag- en verblijfsfunctie van de ondergrond, ingedeeld naar de thema’s tunnels/verkeersinfrastructuur, innovaties in ondergrondse boor- en bouwmethoden, ondergrondse afvalverwerking, kabels en (buis)leidingen en funderingen.

3.2 - Tunnels en verkeersinfrastructuur In de media was er in de afgelopen drie jaar regelmatig aandacht voor verkeersinfrastructuur en tunnelprojecten, die zowel in de plan-, voorbereidings- als realisatiefase zijn. Vaak is er natuurlijk de ophef over de dingen die misgaan of dreigen mis te gaan. Berichten over vertragingen van projecten, verzakkingen van woningen en lekkende tunnels overschaduwen regelmatig de projecten waar wel alles voorspoedig verloopt. Op basis van de berichtgeving is daarom niet altijd een volkomen objectief beeld te geven van wat er speelt bij grote ondergrondse infrastructuurprojecten, maar het schetst zeker een beeld van de commotie, argumenten en emoties die naar boven komen en waar heel vaak een groot aantal partijen bij betrokken zijn (overheden, projectontwikkelaars, bewoners, onderzoekers). Na een korte rondgang langs verschillende ondergrondse verkeersinfrastructuurprojecten, wordt nader aandacht besteed aan enkele grote projecten waarvoor in de media grote aandacht was (en soms nog steeds is), t.w. de A2-tunnel onder Maastricht, de Amsterdamse Noord-Zuidlijn, de Haagse Tramtunnel (en Hubertustunnel/Trekvliettracé) en de Amsterdamse Zuidas/Ringweg A10-West. Op 19 juni 2004 was er een open dag voor de nieuwste en veiligste tunnel van Nederland, de Calandtunnel (inmiddels omgedoopt in de Thomassentunnel), die voor een optimale doorstroming en bereikbaarheid moet zorgen van de zuidflank van het Botlek- en Europoortgebied. Opvallend aan deze tunnel, die ook genomineerd is voor de Schreudersprijs, was met name het bouwproces. Groot gebrek aan ruimte op zowel de oost- als de westoever maakte dat de betrokken aannemer moest woekeren met de ruimte. De jury van de Schreudersprijs prees de vormgeving, de inventiviteit en de knappe uitvoering in het beperkte gebied 75 . Het project Arnhem-Centraal 76 , de totale herinrichting van het relatief kleine (20 ha) maar ingewikkelde stationsgebied in het centrum van Arnhem, heeft de Schreudersprijs voor ondergronds bouwen 2005 gewonnen. Twee kantoorgebouwen bepalen bovengronds het uiterlijk. Als alles klaar is, zal de overkapping van de OV-terminal de blikvanger zijn. De jury sprak in haar rapport waardering uit voor de gemeente, omdat zij laat zien ‘dat ondergronds bouwen een grote toegevoegde waarde heeft bij het realiseren van een lastige ruimtelijke opgave van verdichting, het wegnemen van knelpunten in infrastructuur en het bereiken van hoge kwaliteit’. De ondergrondse oplossingen in Arnhem zijn niet als losse onderdelen in het Masterplan bedacht en opgenomen; ze zijn van meet af aan als organisch ondergronds geheel beschouwd. Ze vormen het fundament voor de bovengrondse infrastructuur en gebouwen 77 . Verder heeft de gemeente Eindhoven plannen voor een ondergrondse snelweg om de bereikbaarheid en de leefbaarheid van Eindhoven en Helmond te verbeteren (de aanleg kost 74

Hellendoorn stopt verkeer onder de grond (De Telegraaf, 21 augustus 2004) ‘Caland’ ondergrondse filevreter (De Telegraaf, 19 juni 2004) 76 Hhttp://www.arnhemcentraal.arnhem.nlH 77 Arnhem-Centraal: met durf en visie de winnaar van Schreudersprijs 2005... In: COB Nieuws, nr. 31, 2005 75

19

ruim een miljard euro) 78 , stopt Hellendoorn het verkeer onder de grond 79 om de kern Nijverdal verkeerstechnisch te ontlasten en het dorpshart een nieuwe kans te geven, krijgt de A2 bij Leidse Rijn een overkapping 80 waarover bewoners naar Utrecht kunnen, wil de gemeente Rotterdam steeds meer wegen ondertunnelen omdat de toegangswegen naar de binnenstad langzaam dichtslibben 81 , en krijgt Delft eindelijk zijn felbegeerde spoortunnel dwars door de binnenstad. ‘De binnenstad wordt geheeld’: Delft blij met komst spoortunnel door stadscentrum, kopt het NRC op 30 november 2005. In de Haagsche Courant/AD van 16 december een uitgebreid artikel 82 over de bouw van de 2346 meter lange Delftse spoortunnel, die wordt gebouwd in combinatie met 1500 woningen, 50.000 vierkante meter oppervlak aan kantoren, een extra park, een modern station en een knooppunt van openbaar vervoer. Volgens een artikel in Cobouw van begin december 2004 zou de spoortunnel moeten worden gebouwd volgens de wandendakmethode, waarbij de diepwanden zouden moeten fungeren als fundering voor de gebouwen die bovengronds moeten verrijzen. Aan de hoogte van bebouwing moet gezien het karakter van de stad, een grens van vier lagen als maximum worden gesteld. De bouw van de tunnel start in 2008, waarna in 2011 over de eerste twee sporen de eerste treinen zullen gaan rijden. In de afgelopen drie jaar waren er regelmatig berichten over het al dan niet doorgaan van dit megaproject: - Delftse spoortunnel: bouw begint in 2008 (HC/AD, 16 december 2005) - Nergens zoveel last als in Delft (Trouw, 26-11-2005) - Delft maakt vaart met spoortunnel (01-12-2004). - Thalys in de zitkamer. (In: Elsevier. - Jrg. 60, nr. 3, 17 januari 2004). Delft wil langs denderende treinen (350 per dag) onder de grond stoppen. De bewoners en de gemeente strijden zij aan zij om Haagse miljoenen voor een spoortunnel.

3.2.1 - Tunnel A2 onder Maastricht De Limburger schrijft eind december 2005 dat de bouw van de tunnel onder de A2 bij Maastricht na circa 20 jaar van praten, onderzoeken en onderhandelen - begin 2008 van start gaat. Het ministerie van V&W is na langdurige onderhandelingen akkoord gegaan met de bouw van een tunnel met twee keer vier rijstroken, inclusief op- en afritten. De tunnel gaat 636 miljoen euro kosten, bijna het dubbele van de oorspronkelijk geraamde 350 miljoen, zo maakte gedeputeerde M. Vestjens (VVD, Verkeer) onlangs bekend. In Cobouw van 19 mei 2004 83 werd aandacht besteed aan de conceptstartnotitie A2 Passage Maastricht 84 . Kern van de discussie is of de A2-tunnel nu gegraven of geboord moet worden. Ook de sloop van 400 woningen en het probleem van grondwaterstromen en slechte bodem komt regelmatig naar boven 85 86 . Volgens Jeroen de Leeuw 87 is “een gestapelde boortunnel technisch haalbaar, veroorzaakt vrijwel geen hinder, kan vijf jaar eerder worden opgeleverd en is bovendien niet duurder dan de tunnel in de plannen van de gemeente Maastricht krijgt”, zo stelt hij in zijn afstudeerstudie ‘de A2 traversetunnel Maastricht: haalbaarheidsstudie naar een geboorde tunnel met gestapelde rijdekken’. Voor zijn ontwerp van een geboorde tunnel met gestapelde rijdekken kreeg De Leeuw een nominatie voor de Schreudersprijs. Onderzoekers aan de TU Delft zijn verbaasd over de keuzes die gemaakt worden 88 . “Hoe kun je zonder alle mogelijke opties 78

Eindhoven hoopt op komt snelwegtunnel (Brabants Dagblad, 19 november 2004) Hellendoorn stopt verkeer onder de grond (Telegraaf, 21 augustus 2004) 80 Onder de grond met die snelweg (Algemeen Dagblad, 22 september 2005) 81 Rotterdam wil ondergronds (Provinciale Zeeuwse Courant, 25 oktober 2005) 82 Delftse spoortunnel: bouw begint in 2008 (HC/AD, 16 december 2005) 83 A2-tunnel Maastricht wordt niet geboord (Cobouw, 19-05-2004) 79

84

Hhttp://www.maastricht.nl/maastricht/servlet/nl.gx.maastricht.client.http.GetFile?id=185557&file=(2)_Present atie_samenvatting_Startnotitie_mei_2004.pdfH 85 Grondwaterpeil omhoog door A2-tunnel (Provinciale Zeeuwse Courant, 16-9-2005) 86 Funderingsonderzoek woningen Maastricht (Cobouw, 3 oktober 2005) 87 Boortunnel kansrijk met gestapelde rijdekken: vijf nominaties voor Schreudersprijs (Cobouw, 16 december 2005) 88 ‘Graven A2-tunnel kan zonder sloop flats’ : geen rottere plek voor een tunnel (De Limburger, 13-10-2005)

20

degelijk te hebben onderzocht, besluiten tot sloop van de flatgebouwen langs de A2”, vraagt Enne de Boer, hoofddocent Openbare Werken en Waterstaat, zich af. “Het verbaast mij zeer wat de gemeente aan het doen is. De tunnel wordt gebouwd om de bewoners te verlossen van de verkeersoverlast. Nu worden die mensen uit hun woning gezet en de ruim 400 flatwoningen gesloopt. Bouwkundig zijn die flats prima in orde. Goede argumenten om die flats te slopen hebben we nog niet kunnen ontdekken”. Martijn van Engel heeft voor zijn afstudeeronderzoek aan de TU Delft onder meer naar de perikelen rond de A2-tunnel gekeken. Zijn conclusie was dat sloop van de flatgebouwen niet nodig is om een tunnel aan te leggen. Door de tunnel in fases aan te leggen kunnen de flatgebouwen gewoon blijven staan. Welk prijskaartje aan deze gefaseerde aanleg hangt, weet Van Engel niet, het zal wel duurder en langer duren, maar het voorkomt ellende meent zijn docent De Boer. De Boer heeft zich de laatste jaren verdiept in de A2-kwestie en heeft het idee dat Maastricht is gegrepen door de ontwikkelingsmogelijkheden. Aan de TU vragen ze zich af waarom Maastricht niet eerste alle mogelijke opties voor de A2 heeft bekeken voordat er voor de meest vergaande is gekozen. Zowel de Boer als van Engel vragen zich ook af of die tunnel wel zo nodig is; de drukte op de weg is helemaal niet zo uitzonderlijk groot. De A2 is een stedelijke weg met toevallig een doorgaande functie. Daar zijn er in Nederland wel meer van (zoals de A13 bij Rotterdam), en die wegen worden ook niet ondertunnelt. De te hoge concentratie fijnstof in de buurten rondom de A2 wuift De Boer weg als gelegenheidsargument. Er is volgens De Boer echter nog een ander gegeven dat de programmering van de tunnel nog kan gaan beïnvloeden. “Vanwege de grondwaterstromen zal het moeilijk zijn om het gebied droog te houden tijdens het graven. Een tunnel betekent tevens een fikse verstoring van de grondwaterstromen. De stadstraverse heeft een misselijke bodem om ondergronds te bouwen. Eigenlijk is er geen rottere plek in Nederland om een tunnel aan te leggen”. Zie ook website met informatie en artikelen over het project A2 van de gemeente Maastricht 89 Enkele krantenkoppen over het A2-tunnelproject bij Maastricht: • Akkoord over bouw A2-tunnel (De Limburger, 24-12-2005). • ‘Graven A2-tunnel kan zonder sloop flats; geen rottere plek voor een tunnel’ (De Limburger, 13-10-2005) • Grondwaterpeil omhoog door A2-tunnel (Provinciale Zeeuwse Courant, 16-9-2005) • Funderingsonderzoek woningen Maastricht (Cobouw, 3 oktober 2005) • Sonisch boren langs de A2: vloeibaar steen (De Limburger, 24-02-2005) • Een miljoen subsidie voor studie tunnel A2 (Cobouw, 27 oktober 2004) • Dure variant tunnel in A2 economischer: voor Maastricht heeft ondertunneling alleen maar positieve effecten (Cobouw, 22 oktober 2004) • Kritische vragen over A2-tunnel (De Limburger, 22-09-2004) • Omwonenden tegen tunnel A2 Maastricht (Cobouw, 13-08-2004) • A2-tunnel Maastricht wordt niet geboord (Cobouw, 19-05-2004)

3.2.2 - Haagse Tramtunnel Deze ondergrondse tramtunnel 90 , die sinds oktober 2004 in gebruik is, is in de afgelopen drie jaar nog regelmatig in het nieuws geweest. In de ‘slipstream’ zijn er ook bijdragen over nieuwe plannen voor ondergrondse infrastructuur in de Haagse regio, t.w. het Trekvliettracé en de Hubertustunnel 91 . De aanleg van de Haagse tramtunnel is door pech achtervolgd. De tunnel is bijna drie jaar te laat in gebruik genomen, terwijl de kosten, oorspronkelijk begroot op 127 miljoen, uiteindelijk zijn verdubbeld naar zo’n 242 miljoen euro. De bevolking is in het december 2003 spuugzat, zo valt te lezen op de website ‘de digitale Hofstad’ waar Hagenaars massaal hun onvrede uiten. Grootste knelpunt was het grondwater. Zo perste twee jaar na het begin van de bouw het grondwater zich 89

Hhttp://www.maastricht.nl/maastricht/show/id=45759/frameid=39719H Hhttp://www.tramtunnel.nl/H 91 Hhttp://www.denhaag.nl/smartsite.html?id=34013H 90

21

via de bodem de tunnelbak in. Begin 1998 ontstonden de eerste lekkages. De waterremmende laag die de gemeente op de bodem had laten aanbrengen, bleek te zwak om het grondwater tegen te houden, zodat grote delen van de tunnelbak volliepen. Als gevolg hiervan ontstaan er talloze problemen met schadeclaims. De gemeente is anno juni 2004 nog steeds in conflict over de schades die zijn ontstaan bij lekkages in 1998, 2000 en 2001. Rond die periode dacht de gemeente er zelfs aan om het hele project maar af te blazen; het was een van de opties toen duidelijk werd hoe groot de problemen waren met het grondwater. Maar alle negativiteit is inmiddels omgeslagen in ‘bewondering. De architect van december 2004 besteedt in positieve zin aandacht aan de tramtunnel met het artikel ‘Ondergrondse ruimtelijkheid : Ondergrondse tramstations en parkeergarage in Den Haag door OMA en Lab-DA’. 92 Zij stelt dat ondanks de negatieve publiciteit (lekkage en kostenoverschrijding van ongeveer 100 miljoen euro) het resultaat indrukwekkend is. Ook de Haagsche Courant steekt op 18 oktober 2005 nog eens uitgebreid de loftrompet over het eindresultaat. Uit een belevingsonderzoek van de HTM onder reizigers zijn louter positieve geluiden te horen 93 . Inmiddels staan er twee nieuwe Haagse tunnelprojecten – Het Trekvliettracé en de Hubertustunnel - op de rol en de Haagsche Courant verzuchtte in augustus 2005 of de gemeente Den Haag niet opnieuw het noodlot gaat tarten. Want ook bij de Hubertustunnel, die er voor gaat zorgen dat in 2008 volledig ondergronds van de Landscheidingsweg naar het Hubertusviaduct kan worden gereden (1.6 kilometer), zal worden begonnen met het graven van een tunnel die op grote diepte komt te liggen. Projectleider Paul Janssen maakt zich echter geen zorgen. Hij was niet betrokken bij de Haagse tramtunnel, maar weet wel dat ‘ze’ bij de Hubertustunnel zoveel mogelijk gebruik maken van beproefde technieken. Ook wordt alles voortdurend getest voordat een volgende stap wordt gemaakt. Er wordt van alles aan gedaan om het (grond) water onder controle te houden. Het tracé wordt wel volledig ondergronds uitgeboord 94 . Enkele krantenkoppen over de drie Haagse tunnelprojecten: - Hubertustunnel geboord volgens traditionele methode (Cobouw, 26 oktober 2005) - Jagers blazen mee bij Hubertus (Haagsche Courant, 26 oktober 2005) - ‘Hubertustunnel moet op tijd klaar zijn’ (Haagsche Courant, 26 oktober 2005) - Optimisme na jaar tramtunnel (Haagsche Courant, 18 oktober 2005) - De Hubertustunnel: een nieuwe tunnel en veel grondwater (Haagsche Courant, 13 augustus 2005) - Tramtunnel mogelijk nog veiliger (Haagsche Courant, 19 januari 2005) - Gesprek over veiligheid tramtunnel met criticasters (Haagsche Courant, 11 januari 2005) - Lekkende tunnels: big dig de Tramtunnel (Technisch Weekblad, 19 november 2004) - Emmertje in toch weer lekkende tramtunnel (Haagsche Courant, 24 november 2004) - Ondergronds Den Haag in: in 2010 via een ondertunnelde trekvliet Den Haag in (Haagsche Courant, 16 september 2004) - Weer tegenvallers bij bouw van tramtunnel (Haagsche Courant, 12 juni 2004) - Dempen tunnel was serieuze optie (Haagsche Courant, 23 juni 2004) - Tramtunnel in Den Haag in fase van afwerking (Cobouw, 5 maart 2004) - Tramtunnel is ‘heel geslaagd’ (Cobouw, 16 februari 2004) - Opnieuw trammelant over Haagsche tramtunnel (Cobouw, 1 december 2003) - Lek in kelders door tunnel (De Telegraaf, 4 juni 2003)

92

Ondergrondse ruimtelijkheid : Ondergrondse tramstations en parkeergarage in Den Haag door OMA en Lab-DA / Ine ter Borch. In: De architect. - Jrg. 35, december 2004 ; p. 66-71 93 Optimisme na jaar tramtunnel (AD Haagsche Courant, 18 oktober 2005) 94 Een nieuwe tunnel en veel grondwater (Haagsche Courant, 13 augustus 2005)

22

3.2.3 - Amsterdamse Noord-Zuidlijn De Amsterdamse Noord-Zuidlijn 95 heeft in de media uiteraard ook de nodige aandacht gekregen. Daarbij ging het met name om thema’s als veiligheid (van ondergrondse stations) en verzakkingen van gebouwen, maar ook over het geavanceerde boorproces en het boren in een ‘niet-cohesieve watervoerende bodem’ werd regelmatig geschreven. De Volkskrant kopt begin januari 2005 met een artikel ‘Opengereten stad’ 96 over dit megaproject, dat op z’n vroegst in oktober 2011 en in het allergunstigste geval zo’n kleine 1.5 miljard euro gaat kosten - 92 miljoen meer dan in 2003 was voorzien. De werkzaamheden verkeren anno 2005 nog steeds in een voorbereidende fase. Met behulp van zwaar materiaal worden langs de route enorme damwanden geslagen en de daken aangelegd van in totaal acht metrostations, waarvan er twee op een diepte van meer dan dertig meter komen te liggen. En hoewel er volgens het artikel tot nog toe ‘rampen’ achterwege zijn gebleven, zijn er regelmatig problemen met wateroverlast en twee maal verzakkingen van huizen aan de Vijzelstraat. Bij de tweede ronde verzakkingen (in oktober 2004) zijn de werkzaamheden zelfs tijdelijk stilgelegd. Toch voorzien de experts geen al te grote schade en problemen voor de voortgang, aldus twee artikelen in het Parool van 21 oktober 2004 97 98 . Volgens Victor de Waal (directeur van een Amsterdams bedrijf gespecialiseerd in funderingstechnieken) is “de verzakking geen blijk van onkunde. Het had misschien voorkomen kunnen worden, maar dat is een afweging van risico’s. Je kunt altijd geld uitgeven om het nog veiliger te doen. In dit geval hadden wellicht een zwaardere stalen damwand gebruikt kunnen worden, die gaat minder snel kapot. Maar dat is duur, terwijl de schade vaak lager uitpakt …” Wel vindt hij het hoopgevend dat catastrofes tot op heden zijn uitgebleven. “Het feit dat je niets hoort, is niet verkeerd. Maar nogmaals, we moeten wel rekening houden met het tijdseffect. Het kan zijn dat over een paar jaar blijkt dat het verder verzakt”. Inge van Berkel van het COB is van mening dat de mensen achter de Noord-Zuidlijn de verzakking aan de Vijzelstraat goed hebben aangepakt. Zij is vol lof over het Projectbureau Noord-Zuidlijn. Volgens Van Berkel communiceert het projectbureau goed met de omwonenden. De verzakking is ook onder de 20-25 millimeter gebleven, die het projectbureau zich zelf heeft gesteld. De bouw van een project als dit verloopt nooit probleemloos, meent Van Berkel: “De grond zit vol geheimen”. Bouwmanager van het project Johan Bosch pareerde de kritiek van tegenstanders negen jaar geleden al een keer. Hij zei: “Amsterdam verzakt elke tien jaar toch al een centimeter”. Met wat voor slecht-weerscenario’s en kritische rapporten de sceptici sindsdien ook aankwamen, de gemeente wuifde alle bezwaren weg. Dat begon al tijdens het werkbezoek aan Duisburg, waar dezelfde boormethode bij de aanleg van de metro werd gebruikt en enkele huizen verzakten. Duisburg versterkte vooraf geen funderingen, Amsterdam besloot dat wel te doen. Maar dat lost volgens Bosch het verzakkingsprobleem niet op. “Bovendien moest in Duisburg onder veel meer huizen door worden geboord dan onder de twintig in Amsterdam. De centimeter verzakking in tien jaar is gewoon een gegeven”, aldus Bosch. “Wij moeten alleen zorgen dat het niet erger wordt”. Het tijdschrift Land+Water geeft in het dossier Noord-Zuidlijn 99 meer (technische) achtergrondinformatie over het bouwproces. Zo verzamelen geavanceerde meetsystemen gegevens over mogelijke verzakking van gebouwen in de omgeving van het tracé. De opdrachtgever ontvangt elke vier uur nieuwe gegevens waarbij het systeem ook grenswaardeoverschrijdingen doorgeeft. De drie diepe stations in de Noord/Zuidlijn worden gebouwd met de wanden-dakmethode om de omgeving van het tracé zo min mogelijk te beïnvloeden. Verkeersstromen worden minimaal gehinderd. Archeologische vondsten en onbekende kabels en leidingen zorgen soms voor verrassingen. Ergens in 2007 zullen de werkzaamheden ondergronds worden voortgezet door de TBM, een futuristische 95

Hhttp://www.noordzuidlijn.amsterdam.nl/live/main.asp?display_framework=startpaginaH Opengereten stad (de Volkskrant, 18 januari 2005) 97 Huizen kunnen verder verzakken: onafhankelijke experts voorzien echter vooralsnog geen grote schade (Het Parool, 21 oktober 2004) 98 Gemeente tilt er nog niet al te zwaar aan: ambtenaren zeggen al sinds eerste werkbezoek aan Duisburg dat problemen elders hier niet voorkomen (Het Parool, 21 oktober 2004) 99 Dossier: Noord/Zuidlijn / J.K. Haasnoot ... [et al.]. In: Land + water. - Jrg. 44, nr. 8 (augustus 2004) ; p. 1622 96

23

tunnelboormachine. De machine wordt te water gelaten op het Damrak en graaft zich een weg naar het station voor een aansluiting op de caissons onder het Centraal Station en ’t IJ. De TBS keert vervolgens terug en begint dan aan ‘een avontuur’ onder de oude binnenstad, in totaal 3.8 kilometer. Als alle werkzaamheden verder goed verlopen (de opleveringsdatum is vanwege kleine tegenslagen een half jaar verschoven), ligt er in 2011 een uniek kunstwerk. Want ondanks alle ervaringen die in bijv. Japan en Duitsland zijn opgedaan met boren in slappe grond, is de aanleg van de Noord-Zuidlijn in de ‘niet cohesieve watervoerende bodem’ van Amsterdam een pioniersproject. Ondertussen kijkt bouwmanager en deeltijd hoogleraar ondergronds bouwen Johan Bosch al weer verder: “We boren nu onder de eerste zandlaag, meer dan twintig meter diep. Wat in de toekomst nog veel interessanter zou zijn, is om tunnels te kunnen boren op een veel geringere diepte van 8/9 meter. Want minder diep is minder duur; vooral diepe stations zijn duur. Maar een techniek om de dikke derrie boven de eerste zandlaag te boren bestaat nog niet.” 100

Alle krantenkoppen achter elkaar: - Boorproces Amsterdamse Noord-Zuidlijn: manoeuvreren op de vierkante centimeter (Technisch Weekblad, 28-10-2005) - Opengereten stad (de Volkskrant, 18-01-2005) - Metro doet huizen onmerkbaar verzakken (Trouw, 21-10-2004) - Huizen kunnen verder verzakken: onafhankelijke experts voorzien echter vooralsnog geen grote schade (Het Parool, 21-10-2004) - Een stad, 355 bouwputten (Vrij Nederland, 20 november 2004) - Lek damwand station Vijzelgracht gedicht (Cobouw, 10 november 2004) - Huizen kunnen verder verzakken (Het Parool, 21 oktober 2004) - Gemeente Amsterdam tilt er nog niet al te zwaar aan: ambtenaren zeggen al sinds eerste werkbezoek aan Duisburg dat problemen elders hier niet voorkomen (Het Parool, 21 oktober 2004) - Metro doet huizen onmerkbaar verzakken (Trouw, 21 oktober 2004) - Bouwvergunning station Rokin terecht verleend (Staatscourant, 21 juli 2004) - Kritiek op rapporten Noord-Zuidlijn (Cobouw, 12 mei 2004) - David en Goliath in Amsterdam (Staatscourant, 9 maart 2004) - Veiligheid is een item bij aanleg Noord-Zuidlijn (.. - Organisaties eisen stop werk NZ-lijn (Het Parool, 7 november 2003) - Bouwkuip vol water na verzakking woningen (Cobouw, 21-10-2003) - Bouwvergunning metrostation vernietigd ( - Eerste verzakking door aanleg Noord-Zuidlijn (Cobouw, 4 september 2003)

3.2.4 - Ondergrondse Zuidas Met een gezamenlijk bedrijf zetten de gemeente Amsterdam en de rijksoverheid hun kaarten in op de ontwikkeling van de Amsterdamse Zuidas, een locatie die zou kunnen uitgroeien tot een ondergronds vervoersknooppunt op een Europese toplocatie 101 . De samenwerking richt zich op het dokmodel, waarbij de hele infrastructuur van de zuidelijke ringweg ondergronds moet komen te liggen, met daarbovenop een nieuwe woon-werkwijk. In Nova Terra (mei 2005) een uiteenzetting over het Dijkmodel en Dokmodel voor het ontwikkelen van de infrastructuur van de Amsterdamse Zuidas 102 . Begin 2005 is door Elco Brinkman, voorzitter van Bouwend Nederland, het model Stapeldok als alternatief voorgesteld en uitgewerkt. Dit alternatief bestaat uit het ondergronds stapelen van infrastructuur in de vorm van een stapelweg en stapelrail. Ondergronds stapelen in de Zuidas wordt gezien als een ultieme vorm van meervoudig 100

Boorproces Amsterdamse Noord-Zuidlijn: manoeuvreren op de vierkante centimeter (Technisch Weekblad, 28-10-2005) 101 Amsterdam en Rijk onderzoeken haalbaarheid dokmodel Zuidas : ondergronds vervoersknooppunt op Europese toplocatie. In: COB nieuws. - 2004, nr. 23 (mei) ; p. 22-24 102 Stapel op de Zuidas : ondergronds stapelen van infrastructuur / Sebastiaan de Wilde, Laszlo Vakar en Edwin Megens. In: Nova Terra. - Jrg. 5, nr. 1 (mei 2005) ; p. 17-21

24

ruimtegebruik en vergroot ook de (financiële) haalbaarheid van het project. Stapelen is mogelijk tegen gelijke kosten en voor het gehele Zuidas project en genereert daarnaast enkele substantiële meeropbrengsten en een betere stedelijke kwaliteit. Bovendien wordt de bouwtijd van de infrastructuur met vijf jaar gereduceerd tot 13 jaar. De stapelvariant biedt een aantal voordelen t.o.v. naast elkaar liggende rijbanen. Omdat de veiligheidseisen voor bouwen boven op een weg extreem hoog zijn, doen ontwikkelaars dat liever niet. Maar door het oppervlak waarop niet gebouwd kan worden te halveren, wordt dus extra geld verdiend; er is nu 70.000 vierkante meter extra te bebouwen. 103 104 105 In een vraaggesprek tussen Chris Sprangers en Bennie Ruskin, projectmanager van het Zuidasproject, in het blad Intermediair komt onder meer aan de orde hoe je hoogbouw op de tunnels kan zetten. Op de tunnelring komen uiteindelijk gebouwen te staan die 30, 60 en 90 meter hoog zijn, terwijl juist ‘de ondergrond op deze plek van ontbijtkoek is’. “Dertig meter hoge gebouwen kunnen gemakkelijk op de tunnels staan”, zegt Ruskin. “Bij de constructie is rekening gehouden met een dergelijke belasting. Maar die gebouwen van 90 meter en hoger zullen zelf moeten worden gefundeerd. Dat kan bijvoorbeeld door het gewicht te laten uitkomen op punten precies tussen de tunnels, zodat je daar kunnen funderen”. 106

3.2.5 - Buitenland Ontwikkelingen en perikelen rondom buitenlandse ondergrondse projecten halen de Nederlandse kranten en vakpers niet zo snel. Toch zijn wel een paar uitzonderingen. Vooral in Cobouw was er een paar keer aandacht voor een van de grootste ondertunnelingprojecten ter wereld, het project ‘Big Dig’, in de Noord-Amerikaanse stad Boston 107 . Net als bij de Haagse Tramtunnel is bij dit project gebleken dat nieuwe technieken om in krapbemeten bouwputten van binnensteden toch de diepte in te kunnen gaan, voor problemen te kunnen zorgen. In Den Haag ontstond er op 8 maart 1998 een lek in de waterremmende groutlaag. Het nieuwe ondergronds tunnelstelsel (60 km lang) in Boston, dat de stad van haar verkeersinfarct moest afhelpen, bleek, terwijl de tunnel in 2004 al was geopend, ‘zo lek als een mandje’. Dat was de conclusie van Jack Lemley, een onafhankelijk bouwconsultant die was ingehuurd om te inventariseren hoeveel water doordringt in de dit jaar geopende verkeerstunnel onder het centrum van Boston. Er zullen volgens Lemley tientallen miljoenen dollars nodig zijn voor het repareren van honderden zwakke punten in de betonnen panelen die de tunnelmuren vormen. Lemley en zijn collega’s zeggen documenten te hebben uit 1990 waaruit blijkt dat managers van hoofdaannemer Modern Continental wisten dat de tunnelmuur op de plek waar deze lekkage ontstond, niet deugde. Het probleem werd verzwegen en de muur werd niet vervangen. De Big Dig, het duurste publieke werk dat ooit in de VS is uitgevoerd, is vanaf de start in 1985 continue geplaagd door vertragingen, kostenoverschrijdingen en rechtszaken. Sinds kort is duidelijk dat oudere gebouwen in het centrum van Boston aan het verzakken zijn. Tijdens de bouw is de waterspiegel kunstmatig verlaagd waardoor de houten palen onder deze gebouwen zijn gaan rotten. In Cobouw van 16 februari 2006, ‘Boston heeft weer contact met de haven’, wordt o.a. aandacht besteed aan alle dieptepunten rondom de Big Dig. Het project, dat oorspronkelijk begroot was op 2.6 miljard dollar, heeft uiteindelijk 14.6 miljard dollar gekost. Onlangs is het, na talloze kostenoverschrijdingen, een aantal bestuurlijke crises en politieke schandalen, tientallen rechtszaken en een groot aantal technische hoogstandjes, eindelijk opgeleverd. Desondanks zijn de meeste Bostonians er best 108 109 tevreden over.

103

A10-West ondergronds financieel haalbaar: voldoende steun bedrijfsleven voor project van 3 miljard (De Telegraaf, 11 februari 2005) 104 Gestapelde ringweg redt Dokmodel Zuidas (Cobouw, 25 februari 2005) 105 De Zuidas - Amsterdam : stapeldok in voorbereiding / L.C. Brinkman ; in opdracht van de Minister van VROM en D.B. Stadig, wethouder van de gemeente Amsterdam. - 2004. - 56 p. 106 De stad Amsterdam staat straks op tunnels (Intermediair, 4 maart 2004) 107 Hhttp://www.massturnpike.com/bigdig/index.htmlH 108 Nieuw tunnelstelsel Boston Lek (Cobouw, 13 november 2004) 109 Lekkende tunnels: big dig en tramtunnel (Technisch Weekblad, 19 november 2004)

25

Na ruim 7 jaar graven, explosieveninzet, boren en bouwen is de Sodra Lanken 110 officieel in gebruik genomen: een wegtunnelsysteem voor doorgaand verkeer in de Zweedse hoofdstad Stockholm dat zich uitstrekt over een lengte van 6 kilometer, waarvan 4.5 kilometer onder het aardoppervlak. De totale lengte van alle tunnelbuizen bij elkaar is 17 kilometer. Totale kosten: 900 miljoen. 111 Verder zijn in Keulen de voorbereidende werkzaamheden voor de aanleg van de Nord-Sudmetrolijn, waarvan ruim de helft van het tracé ondergronds wordt aangelegd, in volle gang 112 . Net als over de Amsterdamse Noord-Zuidlijn is over het nut en de noodzaak van deze metroverbinding, die vanaf 2010 zo’n honderd duizend passagiers per dag moet gaan vervoeren, veel gesproken. Alleen al de eerste bouwfase is begroot op ruim 610 miljoen euro. De gemeenteraad besloot in 1992 tot de bouw van een nieuwe Nord-Sud-lijn met als doel het autoverkeer in het zuidelijke stadsdeel terug te dringen, de leefbaarheid te verbeteren en de economische potentie van het gebied te benutten. Bij de voorbereidende graafwerkzaamheden verzakte de toren van de St. Johannes de Doperkerk; de veertig meter hoge toren kwam ruim een meter uit het lood te staan. 113

3.3 - Ondergrondse (verblijfs)ruimten Krap bemeten? Ga ondergronds! : ondergronds bouwen alternatief voor verhuizen. Dat schrijft Robert van Til in Vastgoed van januari 2004. Veel eigenaren van woningen denken er niet aan om onder de grond uit te breiden. En dat terwijl bestemmingsplannen daar over het algemeen nauwelijks invloed hebben; alleen voor de tuin geldt soms een verbod voor ondergrondse bouwactiviteiten. Directeur Loek van Ekeren van het in Loosdrecht gevestigde aannemingsbedrijf Van Ekeren, heeft ervaring met het verwezenlijken van ondergrondse verblijfs- en woonruimten. “Wij bouwen geen kelders, maar volwaardige ruimten waar net als in een normale huiskamer veel daglicht binnenvalt. In Bussum hebben we bijvoorbeeld een project gerealiseerd van bij elkaar 100 vierkante meter, 50 meter onder het huis en 50 meter in de tuin. In de tuin bevinden zich nu drie slaapkamers en een badkamer. En in Driebergen gaan we aan de slag met een project voor een ondergrondse paardenstal”. Dat er zoveel vraag is vindt Van Ekeren niet verwonderlijk. “In landen als Oostenrijk en de Verenigde Staten wordt de ‘basement’ standaard bij de woning 114 geleverd” . Ook volgens Wim van Looijengoed van Multibouwsystemen in Soest is het bouwen van kelders ‘hot’ 115 . Zijn bedrijf plaatst gemiddeld vier kelders per week en verdubbelt jaarlijks de omzet. Websites: www.sterkbeton.nl en www.kelderbouw.nl. Kelders zijn vaak veel goedkoper naast bestaande woningen te bouwen dan eronder. De hoedanigheden van de bodem en de beschikbare ruimte naast het huis bepalen de vierkantemeterprijs van een ondergrondse uitbreiding. Voor een kelder is altijd een bouwvergunning nodig, maar de welstandscommissie en de gemeentelijke afdeling planologie houden zich bijna altijd koest. In het tijdschrift Wantij (nr. 1, april 2004) wordt aandacht besteed aan een aantal Zeeuwse projecten voor ondergronds te bouwen. Reeds verwezenlijkt is het Zeeuws Archief in Middelburg. De Hogeschool Zeeland, die een afstudeerrichting ‘ondergronds ruimtegebruik’ heeft, onderzoekt twee projecten: een parkeerruimte bij de kust en een ondergrondse spoorverbinding bij Goes 116 . Ook in Arnhem worden regelmatig verblijfsfuncties onder de grond gebracht. Deze stad lijkt zich

110

Hwww.sodralanken.nuH Doorgaand verkeer Stockholm voor 900 miljoen ondergronds (Cobouw, 28 oktober 2004) 112 Hhttp://www.nord-sued-stadtbahn.deH 113 ‘Boren voor de toekomst, graven naar het verleden’: nieuwe nord-sud stadtbahn in Keulen ten dele ondergronds. COB Nieuws, nr. 26, 2004 ; p. 22-23 114 Krap bemeten? Ga ondergronds! : ondergronds bouwen alternatief voor verhuizen / Robert van Til In: Vastgoed. - Jrg. 79, nr. 1 (januari 2004) ; p. 62-64 115 Ondergrondse uitbreidingen: kelders zijn veel goedkoper naast bestaande woningen te bouwen dan er onder (NRC Handelsblad, 14 september 2004) 116 Onder de grond is ook nog ruimte / G. Spaander. In: Wantij. - Jrg. 21, nr. 1 (april 2004) ; p. 13 : ill. 111

26

met een ondergronds watermuseum in Park Sonsbeek en een ondergrondse parkeergarage in het stationsgebied te ontwikkelen tot Neerlands ‘ondergrondse hoofdstad’. 117 118 119 120 In Amsterdam is de gemeente enthousiast over de bouw van een ondergronds pretpark ‘De Chocoladefabriek’, gebaseerd op het verhaal van ‘Sjakie en de Chocoladefabriek’ van de engelse schrijver Roald Dahl, waarbij gebruik wordt gemaakt van een vergeten en ‘ongebruikt’ metrotunnel naar IJburg, pal naast het Amsterdamse Centraal Station 121 . In het tijdschrift Land + Water aandacht voor de aanleg van een ondergrondse parkeergarage in de dijk van de Maas in de Rotterdamse haven 122 . De gemeente Rotterdam studeert verder op een ondergrondse parkeerroute bij het nieuwe Centraal Station 123 . Als de plannen doorgaan worden de parkeergarages bij het Bouwcentrum en onder het Schouwburgplein verbonden en komt er langs die route een nieuwe parkeergarage onder het Kruisplein.

3.4 - Ondergrondse afvalopslag en afvaltransportsystemen In de media was er de afgelopen jaren regelmatig aandacht voor ondergrondse afvalopslag en ook automatische afvaltransportsystemen, dat door vooral grotere gemeenten wordt gezien als een manier om de leefbaarheid te verbeteren 124 . De Utrechtse Reinigings- en Havendienst heeft onlangs een ‘slimme’ ondergrondse container geïnstalleerd op het Visschersplein in Utrecht. Als het systeem goed werkt en betaalbaar blijkt gaat de gemeente het uitbreiden. “In die containers zit een modem die smsjes ontvangt en verstuurt”, legt woordvoerder Van der Zeeuw van Bammens uit. “De ophaaldienst kan in een centraal systeem kijken welke containers geleegd moeten worden, zodat ze daar hun route op kunnen aanpassen”. “Ondergrondse containers zag je eerst alleen bij appartementen, nu in elke nieuwbouwwijk, constateert Van der Zeeuw 125 . Ook in het Amsterdamse stadsdeel Bos en Lommer 126 en in Middelburg wordt het afval ondergronds verzameld 127 , terwijl de opslag van oud papier in Arnhem onder de grond gaat. 128 En hoewel veel experimenten en ervaringen met ondergrondse afvalinzameling positief blijken te zijn, is er in de Haagse binnenstad een experiment met de ondergrondse opslag van bedrijfsafval op de Grote Markt mislukt - vanwege de stank van het bovengronds opgetaste afval moet de winkeldeur van Bart Smit dichtblijven. De gemeente Den Haag erkent de overlast die de ondergrondse afvalbakken tot dusver hebben veroorzaakt, maar vindt het nog te vroeg om van een mislukking te spreken. De proef wordt binnenkort geëvalueerd 129 . De Milieudienst Groningen laat naar aanleiding van onderzoek weten dat meer dan 80% van de ondervraagde Groningers ondergrondse containers boven de oude inzamelmethode (zakken) verkiest 130 . De hoeveelheid zwerfafval is verminderd. Het ziekteverzuim is gedaald van 14,55% naar 9,55% bij de milieudienst, mede dankzij het beperken van de fysieke belasting door de 117

Arnhem ‘toont durf en visie’ ondergronds. In: Technisch Weekblad, 07-01-2006 Geslaagde ‘ondergrondse’ COB-middag in Arnhem. In: COB Nieuws, nr. 27, maart 2005 119 Arnhem benut ondergrondse kansen / Anneke Vlieger en Robbert Jan Sabel. In: COB nieuws. - 2004, nr. 26 (december) ; p. 10-13 120 Arnhem-Centraal: met durf en visie de winnaar van de Schreudersprijs 2005 ... In: COB Nieuws, nr. 31, 2005 ; p. 26-27) 121 Metrotunnel bleek het laatste puzzelstukje (Cobouw, 3 maart 2005) 122 Dossier meervoudig ruimtegebruik: woekeren met de ruimte. In: Land + water. - Jrg. 44, nr. 10 (oktober 2004) ; p. 19-25 123 Ondergrondse parkeerroute Rotterdam (Cobouw, 10 februari 2005) 124 Stappenplan ondergronds inzamelen van huisvuil (2005) / K. de Ronde. In: Milieumagazine. - Jrg. 16, nr. 3 (maart 2005) ; p. 35 125 Ondergrondse afvalbak wordt slim (Utrechts Nieuwsblad, 25 juni 2005) 126 Afval ondergronds in Amsterdamse stadsdeel Bos en Lommer (Het Parool, 29-11-2004) 127 Middelburgs huisvuil gaan onder de grond (Provinciale Zeeuwse Courant, 14-09-2004) 128 Opslag van oud papier gaat onder de grond (De Gelderlander, 11-5-2005) 129 Vuilnis ondergronds op Grote Markt Den Haag: Bart Smit stinkt weg (Haagsche Courant, 09-04-2004) 130 Ondergrondse containers maken verwachtingen waar : eindrapport Milieudienst Groningen / Roelof Krikke. In: Gram. - Jrg. 96, nr. 01 (januari 2005) ; p. 15-16) 118

27

mechanisering van het werk. Hoofdconclusie van het onderzoek: het project ondergrondse containers voldoet ruimschoots aan de eisen van doelmatigheid en doeltreffendheid. In een onderzoek van de Vereniging voor afval- en reinigingsmanagement wordt aangegeven dat ondergrondse afvalsystemen zich steeds verder ontwikkelen 131 , o.a. met betrekking tot toegangscontrole en registratie. In het rapport wordt naast een actueel marktbeeld en het relevante wettelijk kader, aandacht besteed aan de technische kenmerken, de gebruikerservaringen met het systeem en de beleidsmatige randvoorwaarden. Almere heeft op 2 oktober een Ondergronds Afval Transportsysteem (OAT) in gebruik genomen dat een impuls moet geven aan de duurzaamheid en de veiligheid van de openbare ruimte. De invoering ervan zou een grote stap voorwaarts moeten zijn in de stadsplanologie. Het systeem is geschikt voor verschillende soorten afval, bijvoorbeeld GFT-afval, papier en restafval. Niet voor grofvuil en glas 132 . Toch zijn niet alle ervaringen van de gemeente met het systeem positief. Het heeft Almere veel meer gekost dan was voorzien, en er hebben zich veel technische problemen voorgedaan. Het systeem is weliswaar uniek voor Nederland, maar is al in gebruik in enkele grote steden in Europa, Japan en Amerika. Echt uniek is de omvang van het buizenstelsel en dat ook straatprullenbakken zijn aangesloten op het afzuigsysteem. En hoewel Arnhem het avontuur ook heeft gewaagd en nog geen averij heeft opgelopen, zagen Haarlemmermeer, Enschede en Amersfoort het niet zitten. 133 134 135 Chemicaliënrederij Odfjell wil in de Rotterdamse haven ondergronds hoogwaardige chemische producten opslaan. Met dit nog nooit eerder vertoonde project kan de krappe ruimte in het havengebied langs de Maas veel beter benut worden. 136

3.5 - Bouwmethoden en innovatie ondergrondse infrastructuur De grenzen van wat mogelijk is in de slappe bodem van met name West-Nederland lijken voortdurend te worden opgerekt. Volgens algemeen bouwmanager en deeltijdhoogleraar Johan Bosch is de aanleg van de Amsterdamse Noord-Zuidlijn in de ‘niet cohesieve watervoerende bodem’ een pioniersproject, ondanks alle ervaringen die in bijv. Japan en Duitsland al zijn opgedaan met boren in slappe grond. Hij kijkt ook al weer verder: “We boren nu onder de eerste zandlaag, meer dan twintig meter diep. Wat in de toekomst nog veel interessanter zou zijn, is om tunnels te kunnen boren op een veel geringere diepte van 8/9 meter. Want minder diep is minder duur; vooral diepe stations zijn duur. Maar een techniek om de dikke derrie boven de eerste zandlaag te boren bestaat nog niet, een boormachine die nu wordt gebruikt zou daar gewoon in wegzinken.” 137 Jeroen de Leeuw krijgt voor zijn ontwerp van een geboorde tunnel met gestapelde rijdekken voor de A2 bij Maastricht een nominatie voor de Schreudersprijs 2005. “Een gestapelde boortunnel is technisch haalbaar, veroorzaakt vrijwel geen hinder, kan vijf jaar eerder worden opgeleverd en is bovendien niet duurder dan de tunnel in de plannen van de gemeente Maastricht”, zo stelt hij in de samenvatting van zijn afstudeerwerk ‘de A2 traversetunnel Maastricht: haalbaarheidsstudie naar een geboorde tunnel met gestapelde rijdekken’. De afstudeercommissie onder leiding van prof. F. Sanders onderschrijft het nut van het onderzoek: “het beperkt zich niet tot dit specifieke project, maar opent een totaal nieuwe dimensie voor de 131

Ondergrondse afvalinzameling : evaluatie inzamelsystemen en gebruikerservaringen / Marcel Aarnink ; publ van de NVRD, Vereniging voor afval- en reinigingsmanagement. - Arnhem : NVRD, 2004 132 Het ondergrondse afvaltransport : oplossing voor duurzame en veilige binnenstad / J. Groot In: Stadswerk. - Jrg. 12, nr. 5 (2004) ; p. 19-20 133 Het kost een paar centen, maar dan heb je ook wat : ondergrondse afvaltransportsystemen / Roelof Krikke. In: Afval!. - Jrg. 9, nr. 6 (augustus 2005) ; p. 26-27 134 Primeur ondergrondse verwerking van afval: ‘stofzuiger’ Almere vandaag in gebruik (De Telegraaf, 0210-2003) 135 Almere breidt OAT uit (Technisch Weekblad, 09-07-2004) 136 Odfjell wil ondergronds (De Telegraaf, 13-05-2004) 137 Boorproces Amsterdamse Noord-Zuidlijn: manoeuvreren op de vierkante centimeter (Technisch Weekblad, 28-10-2005)

28

bouw van tunnels en autosnelwegen. Zo zijn veel onderdelen van het plan ook bruikbaar voor bijvoorbeeld de A9-A6 tunnel”. 138 Ondertussen heeft Rotterdam de primeur van boren onder de stad. Met een gestage slakkengang van 8-12 meter per etmaal boort de tunnelboormachine ‘Pandora’ namelijk het ondergrondse traject van Randstadrail onder Rotterdam, de eerste in stedelijk gebied geboorde tunnel (het boren van de 3.8 kilometer lange Amsterdamse Noord-Zuidlijn begint eind 2007). De boormachine legt het hele traject van 2,4 kilometer in ca. 8/9 maanden af. Volgens omgevingsmanager D.J. Folkerts, directie strategische projecten van het gemeentelijk vervoerbedrijf, zijn veel voorzorgmaatregelen getroffen. Tijdens het boren wordt niet alleen de boor zelf maar ook de bovengelegen bebouwing in de gaten gehouden. De RandstadRail boor volgt het Rotterdamse stratenpatroon. Waar Pandora vlak langs panden graaft, zijn de funderingen vooraf onderzocht en waar nodig versterkt. De tunnelbuizen liggen op een diepte van ca 20 tot 25 meter in de pleistocene zandlaag die veel steviger is dan het slappe veen en klei van de bovengrond. 139 140 141 Verder graaft de ‘Eneco-mol’ zich stilletjes onder A2 een weg naar Lage Weide (Utrechts Nieuwsblad, 19-08-2004) - de 150 meter lange tunnel komt vol te liggen met buizen en leidingen voor stadswarmte en stroom voor grote delen van het nieuwe Utrechtse stadsdeel Leidsche Rijn - is op 6 juni 2003 de tunnelverbinding onder het Pannerdensch Kanaal, als onderdeel van de Betuweroute, de snelst geboorde tunnel ooit (De Ingenieur, 6 juni 2003) en komt GeoDelft met een bacterie die ondergrondse lekken kan dichten. Met de juiste bijvoeding zijn bacteriën in de bodem ertoe aan te zetten om zandkorrels aaneen te kitten. Dat biedt perspectief voor het dichten van lekkende tunnels en gescheurde damwanden. 142 Bij de aanleg van tunnels bij Swalmen en Roermond – uitgevoerd door de Combinatie Besix Strukton - wordt zorgvuldig omgegaan met de ecologie, maar ook techniek en communicatie met omwonenden is belangrijk. Het is een gebied met archeologische vondsten, bijzondere planten en dieren, en een dichtbevolkte omgeving. De aanleg van de tunnels is onderdeel van het project ViaLimburg 143 en behelst de verbetering van de noord-zuidverbinding tussen Blerick en Maesbracht en de west-oostverbinding tussen Roermond en Duitsland en Swalmen. Bij Swalmen gaat de weg ondergronds om de natuur te sparen. Technisch is het project interessant vanwege de toepassing van vier bouwmethoden. De kennis van Strukton is opgeslagen in de hoofdkantoren. “Je tikt een zoekwoord in, weet wie eerder iets gedaan heeft en belt op. Alles is al eens gebeurd.” 144 Tenslotte presenteerde het Gemeenschappelijk Praktijkonderzoek Boortunnels (GPB) eind 2005 de kennis van de afgelopen tien jaar bij het boren van tunnels met de uitgave ‘De toekomst is aangeboord’. Het ontwikkelen en het verspreiden van kennis heeft duidelijk succes, vindt het GPB. 145

138 Boortunnel kansrijk met gestapelde rijdekken: vijf nominaties voor Schreudersprijs. (Cobouw, 16-122005) 139 Rotterdam heeft primeur van boren onder de stad (Trouw, 30-12-2005) 140 Rotterdamse tunnelboor begint aan traject van 2.4 kilometer (Technisch weekblad, 9-12-2005) 141 Tunnelboormachine kruipt onder Rotterdam (Cobouw, 23-11-2005) 142 Deze damwand eet suiker: GeoDelft laat bacterie ondergrondse lekken dichten (de Volkskrant, 22-052004) 143 Hhttp://www.vialimburg.nl/H 144 Aannemer gebruikt vier bouwmethoden voor tunnels Swalmen en Roermond (Cobouw, 22-12-2004) 145 Tien jaar kennis en ervaring bij tunnelboren (Cobouw, 12-11-2005)

29

3.6 - Kabels en (buis)leidingen

Er is in de media al enkele jaren veel aandacht voor de ‘buizenspaghetti’ 146 in de Nederlandse ondergrond, waarbij vooral de gevaren van de chaos en de onduidelijkheid over de verantwoordelijkheid voor de ondergrondse netwerken aandacht krijgen. Volgens een uitgebreid artikel in het NRC van 19 april 2003 is niemand verantwoordelijk voor het ondergrondse labyrint in Nederland 147 . Er wordt dan ook van verschillende kanten gepleit voor het in het leven roepen van een centrale registratie van kabels en leidingen en het invoeren van een plicht tot het uitwisselen van informatie tussen partijen die op enige wijze betrokken zijn bij graafwerkzaamheden in de ondergrond; daarmee moet schade aan de ondergrondse infrastructuur zo veel mogelijk worden voorkomen. Volgens P. de Haan, emeritus hoogleraar onroerend goedrecht en bestuursrecht aan de TU Delft en de VU te Amsterdam, zijn er tekortkomingen in de juridische regeling van het eigendom, het beheer en de registratie van ondergrondse infrastructuur 148 . In een uitspraak van de Hoge Raad, medio 2003, wordt bepaald dat ondergrondse netwerken onroerende goederen zijn. Dat werpt vragen op over de juridische geldigheid van overdrachten van netwerken die in het verleden hebben plaatsgehad en over de geldigheid van zekerheidsrechten. Met de uitspraak wordt ook het heffen van overdrachtsbelasting mogelijk wanneer een netwerk in andere handen overgaat 149 150 . Een nieuwe ontwikkeling in 2004 is dat enkele gemeenten besluiten over te gaan tot het ondergronds brengen van hoogspanningsleidingen die dwars door woonwijken lopen. De bezorgdheid onder burgers over mogelijke gevolgen voor hun gezondheid wordt serieus genomen 151 152 . Opvallend is verder de opmars - in verschillende vormen - van de ‘leidingentunnel’ voor het ondergronds bundelen van kabels en leidingen. 3.6.1 - Algemeen In januari 2004 ging het Platform kabels en leidingen van start. In dit kennisplatform worden door publieke en private partijen kennis, ervaringen en ideeën uitgewisseld over ondergrondse infrastructuur 153 . Volgens F. Taselaar en A. Kamphuis van het COB worden met de sterke groei van de ondergrondse netwerken de vitale onderdelen van de samenleving meer en meer afhankelijk van de functionaliteit van deze aders 154 . De ondergrondse kleine infrastructuur komt daardoor steeds hoger op de agenda bij de gemeenten, netwerkbeheerders, leidingeigenaren en afnemers; en bij de kennisnetwerken waar deze de dialoog aangaan en onderzoek doen. De ondergrond stijgt daardoor steeds vaker boven het maaiveld uit.

146

Zorgen om de buizenspaghetti (De Limburger, 22 mei 2004) Wachten op de grote klap (NRC, 19 april 2003) 148 Eigendom, beheer en registratie van ondergrondse infrastructuur (Nederlands Juristenblad, nr. 11, 12 maart 2004) 147

149 150

Netwerken zijn onroerend goed (Energietechniek, juli/augustus 2003)

Kabels en leidingen zijn onroerend goed? (Achtergrondinformatie van de Vereniging van Grondbedrijven) Veertig miljoen euro om onrust te bezweren (Trouw, 24 januari 2004) 152 Hoogspanning in Schuytgraaf duikt onder (De Gelderlander, 8 mei 2004) 153 HPlatform kabels en leidingen: daden door dialoogH (COB, nr. 31, 10 januari 2006) 154 Kabelconflicten en leidingenleed (Bodem, nr. 4, augustus 2005) 151

30

3.6.2 - Chaos en veiligheid, graafschade Het NRC gaat op 19 april 2003 155 in op een rapport van Rijkswaterstaat waarin wordt gewezen op de grote veiligheidsrisico’s rond de ondergrondse netwerken. In het achtergrondartikel in dezelfde editie 156 wordt ingegaan op het gebrek aan sturing en de ‘lankmoedige’ houding van de overheid. Een meerderheid in de Tweede Kamer wil een verplichte registratie van de ondergrondse netwerken 157 158 . Intussen werkt Rotterdam als eerste gemeente in Nederland aan een leidingverordening die eigenaren van leidingen verplicht om aan te tonen dat hun netwerk in orde is 159 . Het kabinet wil gravers, netbeheerders en leidingeigenaren bij wet verplichten om informatie uit te wisselen. Dat moet bijvoorbeeld stroomstoringen en leidingbreuken als gevolg van graafschade helpen voorkomen 160 . Directeur Rietjens van het Kabels en Leidingen Informatiecentrum (KLIC) denkt niet dat daarmee alle problemen worden opgelost 161 . De VNG is het niet eens met de beschuldiging van minister Dekker dat gemeenten het toezicht verwaarlozen; de controle van kabels en leidingen is volgens de club een taak van de energiebedrijven 162 . Een meerderheid van de Tweede Kamer is van mening dat het Rijk moet toezien op de aanleg van aardgasleidingen 163 . Met de bestaande onderhoudsconcepten voor de transportnetten van energiebedrijven is het intussen nog maar matig gesteld. Vernieuwing daarvan biedt perspectieven. Er ligt een enorme markt open voor ingenieursbureaus, adviseurs, aannemers en leveranciers van hardware en software. De meeste energiebedrijven zijn echter nogal terughoudend om daarin te investeren 164 . Koppen uit de periode augustus 2003 tot maart 2005 geven een beeld van de situatie:

-

Ruzie meldsysteem kabels duurt voort (Cobouw, 21 augustus 2003) Niet melden graafwerk grote foutenbron (Cobouw, 21 augustus 2003) Miljoenenschade door lukraak gegraaf : ondergronds ‘wegennet’ dagelijks beschadigd’ (De Telegraaf, 4 augustus 2004) Informatie-uitwisseling kabels in wet verplicht (Cobouw, 24 november 2004) Rijk ontfermt zich over data kabels en buizen (Staatscourant, 24 november 2004) Informatie wirwar ondergrondse kabels hard toe aan stroomlijning’ (Staatscourant van 23 december 2004) ‘Minder graafschade door meldingen’ (Utilities, december 2004). Veiligheid onvoldoende geregeld bij graafwerk rond buisleidingen (Staatscourant, 1 februari 2005) ‘Wie is de baas van de buizen? (Rotterdams Dagblad, 1 februari 2005) Geen verantwoordelijke buisleidingen (Utilities, maart 2005)

In Bouwrecht van juni 2005 pleit P. de Haan voor het invoeren van een kadastrale registratie van ondergrondse netwerken. Om het beheer en toezicht op de netwerken goed te regelen moet dat kadaster worden gecombineerd met een grondroerdersregeling en het regelen van de

155

Gevaar dreigt door chaos onder de grond (NRC, 19 april 2003) Wachten op de grote klap (NRC, 19 april 2003) 157 Ondergrondse chaos : Kamer: verplicht registratie kabels : ‘alsnog oude wet invoeren’ (NRC, 24 april 2003) 157 Verplichte registratie (Energietechniek, juni 2003) 156

159

Eigenaar moet kabels en leidingen vaker nakijken (Rotterdams dagblad, 11 juli 2003) Kabels en leidingen : beleidskader 'verplichte informatie-uitwisseling / Minister van Economische Zaken. Den Haag : Ministerie van Economische Zaken, 2004. - 19 p. 161 Wettelijke regeling Klic helpt iets, maar lost niet alles op (Cobouw, 29 juli 2003) 162 Ruzie over toezicht op gasnetwerk (Volkskrant, 29 juli 2003) 163 Controle op aanleg gas is Rijkstaak (Volkskrant, 6 augustus 2003) 164 Onderhoud aan infrastructuur staat op laag pitje (Utilities, oktober 2003) 160

31

samenwerking tussen KLIC en het Kadaster 165 . De voordelen van zo’n centrale registratie worden nog eens benadrukt in het Nederlands Juristenblad van 10 juni 2005 166 . Meer artikelen over een kadastraal register en wettelijke regelingen:

-

Rijk pakt anarchie onder de grond aan (Financieele Dagblad, 8 juli 2005) Tienduizend euro boete bij ontbreken buizenrapport (Cobouw, 12 juli 2005) Betere samenwerking moet graafschades voorkomen (Prospect, september 2005) Graafschade (Cobouw, 13 januari 2006)

Wat er nu uiteindelijk gaat veranderen in de ondergrond wordt op een rijtje gezet in Land + water van augustus 2005 167 : een aanpassing van het Burgerlijk Wetboek maakt van de bevoegde aanlegger van een netwerk de bevoegde eigenaar; graafbedrijven worden aan wettelijke regels gebonden en de beheerders van netwerken worden tot op zekere hoogte verantwoordelijk voor een goede registratie van hun netwerken. 3.6.3 - Eigendomsverhoudingen, financiële aspecten Met een uitspraak in twee arresten heeft de Hoge Raad op 6 juni 2003 168 bepaald dat netwerken onroerend goed zijn. Dat leidt naast een heffing van belasting bij de overdracht van netwerken tot vragen over de juridische geldigheid van overdrachten en over de geldigheid van zekerheidsrechten op diezelfde netwerken. In het orgaan van de Vereniging van Grondbedrijven 169 wordt ingegaan op de belangrijkste gevolgen van het arrest voor kabels en leidingen die in gemeentegrond liggen. De vraag over het eigendom is een belangrijke. Hoogleraar Carel Adriaansens acht het hoog tijd dat de wetgever zich bezig gaat houden met de problemen als gevolg van het ontbreken van regels voor aanleg, eigendom en registratie van kabels, leidingen en andere ondergrondse werken 170 . Het ministerie van Economische Zaken buigt zich intussen over de inning van belastinggelden en centrale registratie van netwerken in de ondergrond. Minister Brinkhorst zal onderzoeken of de termijn voor vrijstelling van precariorechten op lege mantelbuizen in de ondergrond kan worden verlengd. Op basis van de uitkomsten van een onderzoek dat het Centrum Ondergronds Bouwen doet naar kabels zal hij een beslissing nemen over het instellen van een centraal register voor kabels, leidingen en ondergrondse bouwwerken 171 . Een kleine anderhalf jaar later kiezen verscheidene gemeenten voor het heffen van belasting op ondergrondse leidingen. Het Kabinet heeft echter in een reactie op het rapport van de commissie-Eenhoorn aangegeven dat het in de Gemeentewet gaat regelen dat naast de Telecombedrijven straks ook de nutsbedrijven zijn vrijgesteld van precarioheffing op hun ondergrondse netten 172 . Minister Brinkhorst wil in de Telecomwet vastleggen dat Telecombedrijven die kabels of lege mantelbuizen in de grond leggen, die binnen vier jaar in gebruik moeten nemen 173 . Hij wil daarmee grondeigenaren – die gedoogplicht hebben – beschermen tegen onnodig graafwerk. De sector zelf had liever een termijn van 15 jaar gewild. De financiële waarde van alle kabels en leidingen in de Nederlandse ondergrond benadert die van de Rijksbegroting voor 2005 en bedraagt zo’n 113 miljard euro. Het beheer van deze

165

Drie stappen op weg naar een leidingenkadaster (Bouwrecht, juni 2005) Kabels en leidingen : de chaos in de bodem (Nederlands juristenblad, 10 juni 2005) 167 Chaos onder de grond wordt geregistreerde chaos (Land + water, augustus 2005) 168 Netwerken zijn onroerend goed (Energietechniek, juli/augustus 2003) 169 Kabels en leidingen zijn onroerend goed? (Achtergrondinformatie van de Vereniging van Grondbedrijven) 170 Van wie zijn de ondergrondse leidingen? (Staatscourant, 24 oktober 2005) 171 Vrijstelling vergoeding lege buizen verlengd (Cobouw op 22 april 2004) 172 Heffing op leidingen omstreden : alternatieve inkomstenbron dupeert buren (Binnenlands bestuur, 23 september 2005) 173 Ongebreidelde aanleg kabels en buizen stevig aan banden (Cobouw, 9 januari 2004) 166

32

netwerken kost op jaarbasis circa 3 miljard euro. Dat becijferde ingenieur John Driessen in zijn afstudeeronderzoek 174 . Grontmij heeft een methode bedacht om gasleidingen in de ondergrond te beschermen tegen graafschade. Een graafproef met een betonnen blokkenmat boven een fictieve gasleiding heeft aangetoond dat de mat een goede bescherming biedt 175 . 3.6.4 - Buisleidingen en leidingentunnels Op de conferentie ‘No-Dig 2005’ in Rotterdam ziet hoogleraar ondergronds bouwen Johan Bosch het opstellen van een bestemmingsplan voor de ondergrond als een noodzakelijke voorwaarde voor het succes van No-Dig in de toekomst 176 . Met de techniek worden ondergrondse leidingen en tunnels gelegd zonder sleuven te graven. Er ontstaan echter steeds meer conflicten met andere ondergrondse logistieke systemen en infrastructuur. Met duidelijke regels, een bestemmingsplan en accurate registratie, coördinatie en communicatie kunnen problemen als in Amsterdam worden voorkomen. Daar werden in de eerste week van een boorklus een hoofdgasleiding en een vergeten riool geraakt. Gevolg: ontruiming van woningen en hotels en het verzakken van enkele gebouwen. Als een uitvloeisel van de ambitie om van de Zuidas in Amsterdam een internationale toplocatie te maken, is besloten om kabels en leidingen in het gebied te bundelen. In een deel van het gebied gebeurt dat in een integrale leidingentunnel, elders komt er een scheiding tussen transport- en distributienetwerken 177 . Meer artikelen over de leidingentunnel onder de Zuidas:

-

Amsterdam bundelt kabels en leidingen Zuidas in tunnel (Land + water, nr. 8, augustus 2004) Tunnel onder Zuidas : speciale buis voor leidingen (De ingenieur, 9 april 2004) Met kabeltunnel hoeft de straat nooit meer open (Technisch weekblad, 9 april 2004) Infratunnel (Energietechniek, juni 2004)

De directeur van het Raadgevend Ingenieursbureau FDN (Functional Design Netherlands) ontwierp een kabelgoot voor elektriciteitsleidingen met midden- en laagspanning die direct onder een trottoir kan worden gelegd. Op de Zuidas in Amsterdam zal een proeftraject van 100 meter worden aangelegd 178 . Het ontwerp is genomineerd voor de Amsterdam Innovatie Trofee. De gemeente overweegt de vinding toe te passen bij de aanleg van een glasvezelnet 179 . Bij de ingrijpende herontwikkeling van het gebied rond het Centraal Station (CS) in Den Haag bundelt de gemeente in samenwerking met o.a. Casema, KPN, Eneco en het Duinwaterbedrijf alle kabels en leidingen in een tunnel onder CS. De eerste fase staat voor augustus 2004 op het programma 180 . In opdracht van het Rotterdamse Havenbedrijf legt een bouwcombinatie van Dura Vermeer en Züblin een leidingentunnel onder het Calandkanaal voor de doorvoer van zo’n twintig kabels en leidingen 181 . In de Rotterdamse Lloydstraat en op de Lloydpier wordt een systeem van gestapelde mantelbuizen in de ondergrond aangebracht, met op regelmatige afstanden daartussen

174

Schatgraven in de ondergrond (Land + water, november 2005) Blokkenmat houdt gasleiding heel (Technisch weekblad, 16 december 2005) 176 No-dig vereist bestemmingsplan bodem (Cobouw, 20 september 2005) 177 Amsterdam vindt alternatieven voor ondergrondse netwerken (Land + Water, nr. 10, oktober 2005) 178 Trottoirkabelgoot reguleert ondergrondse chaos (Cobouw, 28 oktober 2005) 179 Trottoirkabelgoot rekent af met schade door graafwerkzaamheden (Cobouw, 3 mei 2005) 180 Ook óndergronds nieuwe stationsgebied (Haagsche Courant, 1 juni 2004) 181 Leidingtunnel razendsnel onder Calandkanaal door (Cobouw, 10 juni 2004) 175

33

serviceputten voor het aanleggen en onderhouden van de kabels en leidingen in de buizen. Het systeem – utility ducts – is bedacht door het Ingenieursbureau van Gemeentewerken 182 . 3.6.5 - Pijpleidingen voor de chemie en andere sectoren Tussen Rotterdam en Geleen en ook tussen Antwerpen en Geleen lopen ondergrondse pijpleidingen waar nauwelijks iemand weet van heeft. Het zijn ‘snelwegen’ voor transport van nafta en etheen. De European Pipeline Development Company (EPDC), samenwerkingsverband van een aantal chemieconcerns, werkt aan de ontwikkeling van een propeenleiding van de Rotterdamse haven via Antwerpen en Geleen naar het Ruhrgebied 183 . In 2003 heeft de Rotterdamse haven aansluiting gekregen op een al bestaand netwerk van pijpleidingen voor transport van ethyleen tussen Antwerpen, Geleen en het Ruhrgebied 184 . In 2004 geeft Defensie het geheim prijs van een buizenstelsel dat wordt gebruikt voor transport van kerosine en diesel. Het is kort na WO-II aangelegd door de NAVO 185 186 . Over de (on)veiligheid, beheer/onderhoud en alarmeringssystemen voor deze ondergrondse leidingnetten wordt regelmatig bericht 187 188 189 . Nederland ontsnapt gemiddeld 50 keer per jaar aan een ramp met een ondergrondse transportleiding waar ontplofbare gassen, brandbare olie of uiterst giftige chemicaliën door stromen, aldus een voorpaginagroot artikel in de Telegraaf van 30 maart 2004 190 . Een groot aantal artikelen ook over het gasleidingnetwerk, waarvan de Gasunie beweert dat het helemaal in kaart is gebracht. Op 20 augustus 2004 echter ontsnapte Arnhem aan een gasexplosie omdat het ingenieursbureau Fugro geen melding had gekregen van het Kabels- en Leidingen Informatie Centrum (Klic) over een hogedruktransportleiding en er dus prompt dwars doorheen boorde 191 . Een greep uit de koppen:

-

Beheer gasleiding niet berekend op ongelukken (Staatscourant, 19 mei 2003) Arnhem ontsnapt aan gasexplosie : Klic kent hogedruktransportleiding niet (Cobouw, 20 augustus 2003) Gevaarlijke gasleidingen in Castricum : roestvorming in zeker 1500 woningen (Cobouw, 14 januari 2004) Groot gaslek Venlo pas na uren gevonden en gedicht (Rotterdams Dagblad, 17 juni 2004) Veiligheid gasnetwerk onvoldoende (De ingenieur, 2 juli 2004) Aansluiting gasleiding terug gevonden (Europoort Kringen, augustus 2004) Vermindering risico gasleidingen kost 100 tot 300 miljoen (Provinciale Zeeuwse Courant, 15 oktober 2005) Bouwafval oorzaak van gaslek in Tiel (Gelderlander, 17 januari 2006) Bodem absorbeert specifieke geurstof in gas (Cobouw, 26 januari 2006)

Het havenschap Groningen Seaports investeert in de aanleg van distributienetten voor perslucht en stikstof op het industrieterrein Oosterhorn. Het schap ziet ze als gunstige factoren om 182

Geïntegreerd systeem voorkomt straatopbreking (Cobouw, 4 december 2003) Onzichtbare snelwegen onder de grond (De Limburger, 7 juni 2003) 184 Ethyleenleiding tussen Maasvlakte en Antwerpen gereed (VNCI Knipselkrant, 29 september 2003) 185 Defensie geeft geheim op van ligging leidingennet (De Telegraaf, 7 augustus 2004) 186 ‘Miljoenen liters kerosine stil door Arnhemse bossen’ (Gelderlander, 24 januari 2006) 187 Alarmering leidingennet verbeterd (Utilities, mei 2005) 188 Grote onveiligheid rond pijpleidingennet (Financieele Dagblad, 13 november 2004) 189 Alles mis met toezicht oliepijpen : ‘overheden zwartepieten, niemand controleert risico’ (AD, 29 oktober 2003) 190 Vijftig bijna-rampen met pijpleidingen per jaar (De Telegraaf, 30 maart 2005) 191 Arnhem ontsnapt aan gasexplosie : Klic kent hogedruktransportleiding niet (Cobouw, 20 augustus 2003) 183

34

bedrijven naar Delfzijl te trekken. Het Schap heeft ook plannen voor het aansluiten van Delfzijl op een aan te leggen ethyleenleiding in Duitsland 192 193 194 . In het Westland wordt met geavanceerde boortechnieken een leidingnet voor CO2 gelegd, waaruit glastuinbouwbedrijven in de toekomst zuivere CO2 kunnen aftappen voor het stimuleren van de groei van hun planten 195 . Om de Randstad ook in de toekomst van voldoende gas te kunnen blijven voorzien legt de Gasunie een 110 kilometer lange gastransportleiding dwars door Friesland en het IJsselmeer 196 . Dat ‘vergeten leidingen’ voor onaangename verrassingen kunnen zorgen bleek in het Limburgse Stein. Een lekkende waterleiding leidde daar tot een dijkverzakking 197 . In het onderzoek naar de ramp concludeert de Onderzoeksraad voor Veiligheid dat Rijkswaterstaat onvoldoende zicht heeft op de veiligheid van regionale waterkeringen. Vooral de aanwezigheid van leidingen in dijken vormt een risico 198 .

3.6.6 - Verleggen van kabels en buizen De afdeling Bestuursrechtspraak van de Raad van State bevestigt een eerdere uitspraak van de Haarlemse bestuursrechter dat de provincie Noord-Holland moet opdraaien voor een deel van de kosten 199 die NUON maakte voor het verleggen van kabels in de berm van de N247. De provincie had namelijk al ten tijde van het aanleggen van de kabels kunnen voorzien dat in de toekomst de situatie zou moeten worden aangepast. Volgens directeur Technische Zaken van Duinwaterbedrijf Zuid-Holland heeft de liberalisering van de Telecommarkt voor wildgroei van kabelnetten in de ondergrond gezorgd 200 . Volgens hem hebben waterbedrijven inmiddels bij meer dan dertig procent van de werkzaamheden aan het leidingennet te kampen met vertraging of andere problemen door in de weg liggende telecomkabels. In een al jaren slepende zaak over in de weg liggende telecomkabels doet het Nederlands Arbitrage Instituut de uitspraak dat KPN zijn kabels in de Haarlemmermeer moet verleggen omdat ze schade veroorzaken aan de gasnetten 201 202 . Energiebedrijven en waterbedrijven hopen dat deze uitspraak een doorbraak betekent. Door de oprukkende bebouwing moet de Gasunie steeds vaker delen van het hoofdgasnet verplaatsen 203 204 .

192

Leidingnet voor stikstof en Perslucht (Utilities, mei 2004) Logica in Delfzijl: lokale productie en distributie stikstof en perslucht spaart energie (Energietechniek, juni 2004) 194 Ethyleenleiding naar Delfzijl duikt weer op (Financieele Dagblad, 28 december 2004) 195 Leidingnet voor ‘groeigas’ (Europoort Kringen, juli-augustus 2005) 196 Een diepe geul doorsnijdt de hele provincie (Leeuwarder Courant, 2 februari 2005) 197 Bizarre oorzaak dijkval : honderden in Stein geëvacueerd wegens lekkende waterleiding (AD, 30 januari 2004) 198 Te weinig bekend over leidingen in dijken (Staatscourant, 5 oktober 2005) 199 Compensatie voor verleggen kabels (Staatscourant, 27 augustus 2003) 200 Regelmatig liggen de telecomkabels in de weg (Waterspiegel, november 2003) 201 Ellebogen om de schaarse ruimte onder de grond (Haagsche Courant, 2 maart 2005) 202 Nederlands Arbitrage Instituut: KPN Telecom handelt onrechtmatig jegens gasdistributeur RWE ( Hhttp://www.neth.nl/documents/neth_persbericht_kpn.pdfH , 9 februari 2005) 203 Hoofdgasnet wijkt voor bebouwing (AD, 3 augustus 2004) 204 Plaats hoofdgasnet wordt maatschappelijk probleem (Cobouw, 6 augustus 2004) 193

35

3.6.7 - Hoogspanningsleidingen ondergronds Om de onrust bij de bevolking over gezondheidseffecten weg te nemen hebben B&W van Veenendaal besloten om de hoogspanningslijn - die dwars over de bebouwde kom ligt - over een afstand van 6,5 km dertig meter onder de grond te leggen 205 . In de Arnhemse wijk Schuytgraaf gaan de kabels over een afstand van 2,7 km anderhalve meter onder de grond 206 . 3.6.8 - Kabeltechnieken Voor het zonder veel graafwerk vervangen van traditionele Telecomkabels door glasvezel is ‘Kabel-X’ ontwikkeld 207 . Zwakke plekken in distributiekabels kunnen met grote nauwkeurigheid worden opgespoord met een nieuw ontwikkeld apparaat 208 . In januari 2006 wordt de ligging van ondergrondse leidingnetten in België openbaar gemaakt op een website 209 .

205

Veertig miljoen euro om onrust te bezweren (Trouw, 24 januari 2004) Hoogspanning in Schuytgraaf duikt onder (Gelderlander, 8 mei 2004) 207 ‘Snelle’ techniek pakt kern uit kabel (Cobouw, 15 augustus 2003) 208 Meetapparaat bewaakt ondergrondse distributiekabels continu (Technisch weekblad, 29 april 2005) 209 Ondergrondse leidingen België op website (Cobouw, 17 augustus 2005) 206

36

4 - Archeologie De bescherming van het deel van het culturele erfgoed dat in de vorm van archeologische resten in het bodemarchief ligt opgeslagen heeft met de totstandkoming van het Europees verdrag inzake de bescherming van het archeologisch erfgoed (16 januari 1992, Valletta, Malta) – ook bekend als het Verdrag van Valletta of het Verdrag van Malta – in ons land meer aandacht gekregen. Op 21oktober 2003 is door de Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen een wetsvoorstel ingediend dat beoogt om door wijziging van de Monumentenwet 1988 en enkele andere wetten de bepalingen van het Verdrag van Valletta in de Nederlandse wetgeving te implementeren. Provincies en gemeenten krijgen een belangrijke taak bij het beschermen van het cultureel erfgoed 210 . In een interview vertelt staatssecretaris Van der Laan meer over de uitvoering van de nieuwe Archeologiewet 211 . De volgende aspecten komen over het archeologisch erfgoed in de bodem in de literatuur aan de orde.

4.1 - Bedreigingen voor / bescherming van het bodemarchief Met het instellen van een meldpunt voor grondwaterstanden en het verzamelen van plannen op het gebied van watermanagement wil hoogleraar geo- en bioarcheologie H. Kars van de VU Amsterdam zicht krijgen op de effecten van waterbeleid op (de kwaliteit van) het bodemarchief 212 . Grote infrastructurele werken kunnen eveneens problemen geven. De gemeente Voorburg heeft geen trek in variant “V2” voor het Trekvliettracé die dwars door de locatie van de oude Romeinse stad Forum Hadriani is geprojecteerd 213 . En dan is er nog de politiek. Het provinciebestuur van Limburg wil een deel van de archeologische vindplaatsen onaangeroerd laten 214 . Maar als de plicht vervalt om bij ieder bouwproject archeologisch onderzoek te verrichten bestaat ook de kans op het onbewust vernielen van belangrijke vondsten op plekken die niet als potentiële vindplaats zijn aangemerkt. Ook in de Tweede Kamer waren de meningen verdeeld over het verplicht archeologisch onderzoek 215 , onder meer over de financiering van dat onderzoek.

4.2 - Kartering van het archeologisch erfgoed Maar er wordt blijkbaar niet overal lichtzinnig met het cultureel erfgoed omgesprongen. De archeologiekaart van de provincie Friesland is vernieuwd 216 . Per gemeente wordt nog een aparte gedetailleerde uitwerking van de provinciale kaart gemaakt. De nationale kaart (IKAW) die de Rijksdienst Oudheidkundig Bodemonderzoek heeft vervaardigd kan echter niet ieders goedkeuring wegdragen, blijkens een kop in Elsevier van 16 juli 2005 217 .

210

Archeologisch erfgoed krijgt plaats in planvorming (ROM, juni 2004) Voor de bulldozer uit spitten naar erfgoed (Trouw, 29 januari 2005) 212 Droogte bedreigt ‘bodemarchief’ (Gelderlander, 8 september 2003) 213 Voorburg: geen weg door archeologische schatkamer (Haagsche Courant, 16 september 2004) 214 Archeologische schatten mogen van Limburg in de grond blijven (de Volkskrant, 20 september 2005) 215 Bezwaar tegen verplicht archeologisch onderzoek (Haagsche Courant, 16 september 2004) 216 Archeologiekaart van Friesland vernieuwd (Leeuwarder Courant, 16 november 2004) 217 Ruzie over de schatkaart (Elsevier, 16 juli 2005) 211

37

4.3 - Kwaliteitsbewaking van het archeologisch onderzoek In opdracht van OC&W mag de onafhankelijke Stichting Infrastructuur Kwaliteitsborging Bodembeheer (SIBK) voor een certificeringsysteem zorgen 218 . De markt heeft intussen al voor een instrument gezorgd om snel de risico’s van een bouwproject in kaart te brengen 219 4.4 - Kosten van archeologisch onderzoek Het Economisch Instituut voor de Bouwnijverheid (EIB) heeft een raming gemaakt van de kosten van het verplicht archeologisch onderzoek voor de bouwwereld 220 . Omdat de kans op het aantreffen van archeologische vondsten in binnenstedelijk gebied groter is dan daarbuiten bestaat de kans dat ontwikkelaars en bouwbedrijven in binnensteden sneller zullen afzien van het ontwikkelen van bepaalde projecten. 4.5 - Archeologische vondsten als inspiratiebron bij ruimtelijke inrichting Archeologische vondsten kunnen belangrijk bijdragen aan de identiteit en het imago van stadsdelen en woonwijken. Dat heeft de gemeente Houten laten zien in Vinex-locatie HoutenZuid, de eerste die met archeologische monumentenzorg te maken kreeg 221 ; diezelfde boodschap wordt op meer plaatsen afgegeven 222 223 .

218

Archeologie krijgt kwaliteitscertificaat : meer zekerheid voor opdrachtgevende ontwikkelaars en aannemers (Cobouw, 30 september 2005) 219 Vlugge test Arcadis verkent ondergrond (Cobouw, 2 maart 2004). 220 Archeologie kost ruim 100 miljoen : EIB brengt effecten regelgeving in kaart (Cobouw, 11 augustus 2005) 221 Bouwen op rijke bodem : lusten en lasten van archeologie (ROM, juli/augustus 2005) 222 Ruimte voor het verleden (ROM, juni 2004) 223 Archeologie stimuleert ‘omgevingskwaliteit’ : ondergronds cultuurgoed (GSB-blad, maart 2004)

38

5 - Grondwater 5.1 - Kartering en beheer van grondwaterstromingen Voor het nauwkeurig in kaart brengen van de richting en snelheid van grondwaterstromingen (bijvoorbeeld rond vuilstorten en waterwingebieden) maakt ingenieursbureau Fugro gebruik van een Amerikaans meetinstrument: de GeoFlo 224 . Volgens het Zeeuwse statenlid Marten Wiersma en steunfractielid Leen Harpe geeft de Nota Waterbeleid voor de 21e eeuw geen helder antwoord op de bestaande bestuurlijke knelpunten in het waterbeheer, en is het tijd voor vernieuwing 225 . Op reacties hoeven ze niet lang te wachten: de Waterschappen willen het beheer over het grondwater naar zich toe trekken 226 en kort daarop pleit de Commissie Integraal Waterbeheer (CIW) in haar advies ‘Samen leven met grondwater’ voor een goede taakverdeling tussen burger en overheid en tussen overheden onderling 227 . Promovendus Marc Vissers ontwikkelde een driedimensionale karteringsmethode waarmee grondwaterstromingen beter in kaart gebracht kunnen worden 228 . Hij is in overleg met de provincie Utrecht voor toepassing van de methode die is uitgewerkt in zijn proefschrift: Patterns of groundwater quality in sandy aquifers under environmental pressure.

5.2 - Infiltreren en bufferen van water in de bodem In de energiesector is de afgelopen jaren veel ervaring opgedaan met infiltratie van water in de bodem bij het toepassen van warmte- en koudeopslag. De drinkwatersector kan daar van profiteren 229 . Het bedrijf Waterblock in Etten-Leur bedacht voor het waterbergingsprobleem in het Westlandse kassengebied een concept dat niet alleen voorziet in de noodzakelijke ondergrondse bufferruimte, maar ook in nieuwe toepassingen als calamiteitenberging en de opslag van energie en vuil water 230 . Onder een kas wordt een gecompartimenteerde betonnen kelder aangelegd waarin water voor verschillende doeleinden kan worden opgeslagen. Met deze ruimtebesparende oplossing kan optimaal worden ingespeeld op de behoeften van verschillende gebruikers. De kelder wordt aangelegd met het Watershell-systeem waarmee Waterblock een onderscheiding in de wacht sleepte 231 . Het ondergrondse wateropslagsysteem voor tuinders is onlangs uitgeroepen tot uitvinding van het jaar. Het bestaat uit losse cassettes die op het eerste gezicht doen denken aan opstapkrukjes. Ze worden in de grond aangebracht en vangen overtollig regenwater op, dat ze later weer geleidelijk afgeven aan de grond; aparte bassins zijn daardoor niet meer nodig. Voor grootschaliger waterberging bedacht Ingenieursbureau Boorsma een grote waterput in de Waddenzee 232 . Kees Boorsma stelt voor om grote schommelingen in het Nederlandse waterpeil op te vangen met een waterput in de Waddenzee. Eerder al had een woordvoerder van de Unie van Waterschappen laten doorschemeren dat Nederland kunstmatige meren of ondergrondse bekkens moet aanleggen. In beide oplossingen staan ‘boezemgebieden’ centraal. In het plan van Boorsma wordt overtollig water, dat in de natte periode niet op de Waddenzee kan worden geloosd, tijdelijk opgeslagen in een brede diepe put aan de Noordzijde van de Afsluitdijk (6x20 km, 10 m diep). In de droge tijden kan het opgevangen water worden teruggepompt in het Nederlandse waterstelsel 233 234 . 224

Fugro meet met GeoFlo grondwaterstromingen (Cobouw, 5 augustus 2003) Waterbeheer toe aan vernieuwing (PZC, 28 februari 2004) 226 Waterschappen eisen beheer grondwater op (FD, 31 maart 2004) 227 Samen leven, echte liefde: stuurmanskunst (Staatscourant, 26 april 2004) 228 Grondwater in kaart gebracht (AD Utrechts Nieuwsblad, 10 januari 2006) 229 Drukhandhaving en debietregeling bij infiltratie van water in de bodem : drinkwatersector kan zijn voordeel doen met kennis uit energiewereld (H2O, nr. 12, 2004) 230 Ondergronds bufferen water kan efficiënter (Cobouw, 17 juli 2003) 231 Watertanks onder grond beste vinding (Leeuwarder Courant, 29 november 2003) 232 Reusachtige waterput in Waddenzee (De Ingenieur, 29 augustus 2003) 233 Ingenieur wil reservoir tegen droogte (Financieele Dagblad, 14 augustus 2003) 225

39

Het injecteren van afvalwater in de bodem door de Nederlandse Aardoliemaatschappij (NAM) is goedgekeurd door de Raad van State 235 . De NAM mag zogeheten putstimulatievloeistoffen en sulfinolhoudend spoelwater, dat vrijkomt bij de gaswinning, injecteren in de diepe ondergrond. Volgens de afdeling bestuursrechtspraak van de RvS heeft het ministerie van VROM onvoldoende aangetoond dat injectie minder doelmatig is dan het bovengronds verwerken van de vloeistoffen. Volgens VROM is het ondergronds injecteren geen ‘maatschappelijk aanvaardbare’ oplossing. In de strijd tegen de verdroging van natuurgebieden en landbouwgronden worden in Brabant goede resultaten geboekt 236 . Met een omvangrijke reeks maatregelen is in 3 jaar tijd in NoordBrabant en Limburg 2,8 miljoen liter water extra ‘toegevoegd’ aan het grondwater. 5.3 - Grondwatervervuiling, grondwateronttrekking en delfstoffenwinning Als de Maastrichtse cementfabriek ENCI tot op grote diepte mergel mag gaan winnen, zal de Maas ernstig vervuild raken door chloor-, zout- en zwavelhoudend water. Met die waarschuwing komt de Vereniging tot Redding van de Sint Pietersberg 237 . Brak water met genoemde stoffen zal in grote hoeveelheden in de Maas terechtkomen. Naast schade aan flora en fauna in het hele stroomgebied van de Maas kan het Maaswater voorgoed ongeschikt worden voor de drinkwatervoorziening. In de omgeving van het Friese Garyp verzilt het grondwater als gevolg van veranderingen in de bodem door de zoutwinning, zo meldt de Leeuwarder Courant in oktober 2005. 238 . De gemeente Zwolle is op zoek naar vernieuwende ideeën die een bijdrage leveren aan de problematiek van de grondwaterverontreiniging 239 . Het saneren van vervuild grondwater is duur en kent nogal wat technische knelpunten. Dit heeft te maken met de complexe bodemstructuur waarmee de gemeente kampt. De ondergrond heeft veel weg van een ‘heuvellandschap’, waarin nog op grote diepte water te vinden is. Vanwege die diepte van soms 100 meter is bodemonderzoek erg kostbaar en wordt het schoonmaken van vervuild grondwater bemoeilijkt. Misschien kan een uitvinding van de NTP Groep een bijdrage leveren aan het oplossen van de Zwolse problemen. Een scherm van ijzergranulaat reinigt vervuild grondwater dat er langs stroomt. Volgens NTP is het uitstekend bruikbaar op industrieterreinen en op binnenstedelijke bouwlocaties waar de vervuiling diep in de grond zit 240 . Een Frans bedrijf heeft een systeem ontwikkeld voor het beschermen van gevoelige gebieden in de ondergrond tegen verontreiniging. Door het aanleggen van een ‘kooi’ van horizontale en verticale drainagebuizen rond het gebied komt de stroming van het grondwater binnen de kooi praktisch tot stilstand en kan verontreiniging er niet in 241 . Het Europees Parlement heeft ingestemd met een voorstel om de lidstaten zelf een lijst te laten opstellen met potentieel vervuilende stoffen en de grenswaarden voor de vervuiling met die stoffen 242 . Energiebedrijf RWE Power mag bij het Duitse Inden 15 miljoen m3 water extra uit de bodem pompen ten behoeve van de bruinkoolwinning, maar moet maatregelen treffen en bekostigen als

234

Plan ‘badkuip’ tegen droogte én hoog water (Cobouw, 18 augustus 2003) Raad van State: afvalwater van gaswinning mag ondergronds (Staatscourant, 7 januari 2004) 236 Waterproject in Brabant groot succes (Brabants Dagblad, 8 september 2004) 237 Mergelwinning vervuilt Maas (Trouw, 20 september 2004) 238 Grondwater Garyp te zout (Leeuwarder Courant, 08 oktober 2005) 239 Zwolle: prijsvraag vuil grondwater (Cobouw, 4 maart 2005) 240 Ondergronds ijzerscherm reinigt vervuild grondwater (Cobouw, 11 november 2003) 241 A Faraday’s cage for groundwater (EEP Newsletter, 4 februari 2004) 242 MEPs agree to leave groundwater rules up to member states (Environment Watch, 9 mei 2005) 235

40

het grondwaterpeil in het nabijgelegen Limburg (NL) meer dan 5 centimeter daalt 243 . Waterjurist Heemskerk vreest dat de door bruinkoolwinning in Duitsland veroorzaakte grondwaterdaling zal leiden tot stijgende drinkwaterprijzen in Limburg 244 . De drinkwatervoorziening in Limburg is grotendeels afhankelijk van grondwater. Waterleidingmaatschappij Limburg maakt zich nu vooral zorgen over vervuiling van het grondwater, met alle kosten van dien. In een procedure die bij de bestuursrechter is aangespannen tegen het verlenen van een grondwatervergunning aan de ENCI volgt de Raad van State (RvS) waarschijnlijk het advies van een onafhankelijk milieuadviseur, die geen reden ziet om de grondwatervergunning van de ENCI van tafel te vegen 245 . Niet veel later volgt de uitspraak in deze zaak. De RvS heeft inderdaad het advies gevolgd. Appellanten hebben volgens de Raad niet kunnen aantonen dat de natuur in het Jekerdal wordt aangetast als gevolg van de grondwateronttrekking door de ENCI 246 . DSM Gist in Delft wil stoppen met het onttrekken van jaarlijks 13,5 miljoen kubieke grondwater voor koeling en het productieproces. Dat wordt een probleem voor Delft en omstreken, want de grondwaterstand zal hierdoor veranderen 247 . Een projectgroep gaat nu de gevolgen in kaart brengen. De provincie Zuid-Holland, de gemeente Delft en het Hoogheemraadschap van Delfland hebben TNO, GeoDelft, KIWA, WL/Delft Hydraulics en Syncera opdracht gegeven voor een verkennend onderzoek. DSM onttrekt al bijna negentig jaar grondwater uit putten op het fabrieksterrein. Het hele grondwatersysteem in de wijde omtrek van Delft is daar al tientallen jaren op ingericht. Het onderzoek moet nu eerst duidelijk maken welke veranderingen zich in de grondwaterstand zullen voordoen 248 .

5.4 - Grondwater(peil) Met de waterhuishouding in de Haagse wijk Leidschenveen lijkt het niet optimaal gesteld te zijn. Er zijn woningen waar soms water in de kruipruimte staat. Volgens het Ontwikkelings Bedrijf Leidschenveen (OBL) kan het niet aan het bergingssysteem voor water liggen, omdat dat zeer modern is 249 250 251 . In opdracht van een bewonerswerkgroep Waterbeheer in de wijk gaat F. van de Ven, hoofddocent stedelijk waterbeheer aan de TU Delft, de waterhuishouding in de wijk onderzoeken 252 . Hij denkt dat het implementeren van de waterhuishouding niet in de pas loopt met het opleveren van de woningen in de wijk. Volgens David Biron is het voor huiseigenaren lastig om eventuele schade door een hoge grondwaterstand te verhalen omdat er juridisch niets is geregeld over ontwatering onder huizen 253 . Omdat steeds meer grote industriële waterverbruikers het gebruik van grondwater grotendeels hebben verruild voor oppervlaktewater voor laagwaardige toepassingen als koelen, en daardoor steeds minder grondwater onttrekken, stijgt het grondwaterpeil en dreigt wateroverlast voor grote groepen bewoners in de omgeving van de bedrijven 254 . Om bewoners meer kennis bij te brengen is er een website in het leven geroepen. Op http://www.grondwateroverlast.nl kunnen mensen die met overlast te kampen hebben terecht voor informatie 255 .

243

Bruinkoolwinner betaalt schade’ (Limburger, 2 juni 2004) Zorgen om grondwater in Limburg (Land+Water, nr. 8, augustus 2005) 245 ’Grondwater ENCI oppompen niet erg’ (Limburger, 26 oktober 2005) 246 Wegpompen van grondwater bij ENCI akkoord (Limburger, 24 november 2005) 247 Stoppen met onttrekking grondwater een probleem (Land + Water, nr. 9, september 2005) 248 Pompen of verzuipen (AD/Haagsche Courant, 10 december 2005) 249 Waterballet in nieuwbouwwijk (Haagsche Courant, 21 juli 2003) 250 Vissen onder vloer woning, Leidschenveen slaat alarm (Haagsche Courant, 21 juli 2003) 251 Berging van water in wijk zeer modern (Haagsche Courant, 21 juli 2003). 252 TU Delft buigt zich over water Leidschenveen (Cobouw, 11 februari 2004) 253 Ziektes en schade door grondwater (Het Parool, 1 maart 2004) 254 Het grondwater komt terug (de Volkskrant, 31 januari 2004) 255 Grontmij helpt met website bij natte voeten (Cobouw, 26 augustus 2005) 244

41

De provincie Noord-Brabant presenteert op het internet gegevens over de grondwaterstanden 256 . Via een netwerk van meetinstrumenten in het veld verzamelt de provincie dagelijks door middel van telemetrie de actuele grondwaterstanden, die kunnen worden bekeken op de website http://www.grondwaterstandinbrabant.nl/ . 5.5 - Bodemdaling Als het waterpeil te laag staat, kan de bodem verzakken, wat onherstelbare schade kan veroorzaken aan woningen en dijken. Het inlaten van zout water kan het optreden van die schade voorkomen, maar heeft weer tijdelijke nadelen voor de landbouw en de natuur 257 258 259 . Soms leidt een fout in een rekenmethode (in dit geval bij de NAM) tot een meevaller. De bodemdaling in het Noorden van Nederland blijkt minder dan altijd werd gedacht 260 . Om sneller antwoord te kunnen geven op vragen over bodemdaling is de site van de Geofoon begin 2004 vernieuwd 261 . De bodemdaling heeft overigens ook gevolgen voor de betrouwbaarheid van de peilschalen voor het NAP 262 263 . Intussen schrijft het Algemeen Dagblad op 1 september 2004 dat de gaswinning tot meer aardbevingen leidt in het Noorden van ons land 264 . Frans Mulders promoveerde op een onderzoek dat heeft geleid tot een nieuw model waarmee het risico van bevingen beter kan worden voorspeld 265 Ook de gevolgen van de zoutwinning worden her en der gevoeld, zowel in Friesland 266 267 , als in Twente 268 . Het bedrijf GeoConsults komt in 2004 met de mededeling dat delen van de Nederlandse kuststreek een daling van 40 cm in honderd jaar wacht, maar dat is niet iedereen met het bedrijf eens 269 . Het leidt wél tot aandacht in de media 270 271 , én tot verraste reacties 272 . In Lekkerkerk werden proeven gehouden met een nieuwe, minder ingrijpende methode voor dijkversterking - ‘Mixed-in-place’ - waarbij een dijk op slappe veengrond wordt verstevigd door een injectie met cement 273 . Uit een praktijkproef in een weiland bij Zegveld blijkt dat het inklinken van slappe veengrond tot minder dan de helft kan worden teruggebracht door het aanbrengen van flexibele drainagebuizen. Dat leidt tot de volgende berichten: - Drains houden veen op peil (De Telegraaf, 20 oktober 2004) - Veenpolder zakt minder door drainage (Utrechts Nieuwsblad, 27 oktober 2004) - Drains goed tegen verzakking veengrond (Agrarisch Dagblad, 27 oktober 2004) 256

Ondergrondse meetsigaren (Binnenlands bestuur, 21 oktober 2005) Verzakking bodem dreigt: binnenlaten van zout water mogelijk nodig (Algemeen Dagblad, 14 augustus 2003) 258 Rijnland laat zout water binnen (De Telegraaf, 15 augustus 2003) 259 Maatregelen tegen verdroging te laat : gevaar voor woningen en dijken : Zuid-Holland laat zout water binnen (Algemeen Dagblad, 15 augustus 2003) 260 Bodemdaling minder dan aangenomen (Utilities, november 2003) 261 Informatiepunt over bodemdaling en aardbevingen (Europoort Kringen, april 2004) 262 NAP onbetrouwbaar door zakken bodem (De Telegraaf, 25 mei 2004) 263 Bodem zakt: NAP-bordjes moeten verhangen (Utrechts Nieuwsblad, 24 januari 2005) 264 Veel meer bevingen door gaswinning (AD, 1 september 2004) 265 Model aardbevingsrisico gaswinning (Utilities, december 2003) 266 Waterschap grijpt in na bodemdaling door zoutboring (Cobouw, 23 juni 2003) 267 Friese boeren eisen geld voor bodemdaling door zoutboring (de Volkskrant, 12 februari 2005) 268 Zoutkoepels belemmeren aanleg weg Twekkelo : wethouder pessimistisch (Tubantia, 10 november 2003) 269 Bodemdaling meestal mensenwerk : workshop sluit verzakking van 40 cm/eeuw uit (De ingenieur, 12 augustus 2005) 270 Watersnood dreigt door bodemdaling (De Telegraaf, 18 november 2004) 271 Bodem langs de kust daalt snel (De Gelderlander, 18 november 2004) 272 Provincie verrast door waarschuwing over snelle bodemdaling (Haagsche Courant, 18 november 2004 273 Praktijkproef bij Lekkerkerk zorgt voor spijkerharde dijkverbetering (Cobouw, 8 september 2004) 257

42

Er zijn ook wetenschappers die nadenken over mogelijkheden om iets tegen de bodemdaling te doen. Slib zou daarbij bijvoorbeeld een rol kunnen spelen 274 . Misschien kan dat idee een oplossing bieden voor de problemen in wijken die zijn gebouwd op slappe veengrond 275 . De gemeente Alphen aan den Rijn wil de grond in de Stromenbuurt 30 tot 40 cm ophogen. Adviesbureau Cedeon adviseert het ministerie van Binnenlandse Zaken om gemeenten op zachte veengrond een extra uitkering uit het Gemeentefonds te geven, tot een maximum van 35 á 40 euro voor de zwaarst getroffen gemeenten 276 277 . Tot slot nog nieuws over bodemdaling uit Azië. Onderzoeksbureau Succonfindo en de City Mining Agency in de hoofdstad van Indonesië schrijven de daling voor 80% toe aan het gewicht van de hoogbouw, voor 17% aan de onttrekking van grondwater (250 miljoen m3/jaar) en voor 3% aan natuurlijke oorzaken 278 279 .

5.6 - Funderingsproblematiek In de Nederlandse bodem levert het stevig funderen van wegen en gebouwen nog wel eens problemen op, onder meer door de slappe bodem 280 . In opdracht van o.a. de gemeente Boskoop doet Delft Cluster onderzoek naar betere en, vooral op de lange duur, goedkopere methoden voor het aanleggen van wegen op die slappe ondergrond. Misschien kan bij het vernieuwen van de N210 tussen Nieuwegein en Krimpen aan den IJssel van nieuwe methoden gebruik worden gemaakt 281 . Om dijkverzakkingen op veengrond te voorkomen zoekt de overheid naar nieuwe technieken. Rijkswaterstaat deed een proef met het mengen van veen en cement 282 . Niet iedereen laat zich overigens door funderingsproblemen uit het veld slaan, zoals blijkt bij de verzakking van een brug 283 . Bij oudere woningen zorgen fluctuaties in de grondwaterstand in toenemende mate voor schade aan de fundering. Bij het dalen van de grondwaterstand begin houten palen te rotten 284 . Dat houdt zowel de politiek als de bewoners bezig. Tweede Kamerlid Boelhouwer van de PvdA pleit voor het oprichten van een speciaal fonds voor gedupeerden 285 . Het geld voor het fonds moet worden opgebracht door alle overheden en huiseigenaren 286 . Het platform Fundering Nederland pleitte voor een wettelijke regeling om huizenbezitters die kampen met paalrot voor tenminste 70% schadeloos te stellen 287 . Intussen strijdt de Belangenvereniging Funderingsproblematiek Dordrecht verder 288 . De club vermoedt dat de gemeente een onderzoeksrapport uit 2003 over de conditie van het riool bewust achterhoudt. Mogelijk is via lekken in de riolering jarenlang grondwater via het riool afgevoerd waardoor het peil is verlaagd en de koppen van houten palen droog zijn komen te staan. Voor het oplossen van de funderingsproblemen wordt in Dordrecht sinds enkele jaren het Sobu-paalsysteem toegepast 289 . 274

‘Krik land op met slib’ : plan om daling van bodem te stoppen (De Telegraaf, 7 juni 2004) Wijkophoging vaak ingrijpende operatie : opheffen zakkingen kost gemeenten en huiseigenaren veel geld en inspanning (Cobouw, 1 november 2005) 276 Geld voor gemeenten op zompig veen (Trouw, 4 oktober 2005) 277 Bij verzakte huizen is hulp overheid nodig (Trouw, 15 augustus 2005) 278 Jakarta plaatselijk een meter gezakt in twaalf jaar (Cobouw, 2 maart 2005) 279 Jakarta zinkt door torenflats (Algemeen Dagblad, 1 maart 2005) 280 Slappe bodem (Land + water, februari 2004) 281 Bezorgdheid om een slagader (Land + water, februari 2004) 282 Rijkswaterstaat mixt veen met cement tot een soort klei (Staatscourant van 4 oktober 2004) 283 Deskundigen liggen niet wakker van verzakking HSL-brug (Het Financieele Dagblad, 26 oktober 2004) 284 Paalrot door wateronttrekking blijkt tijdbom : stichting waarschuwt voor omvangrijk leed huizenbezitters (Cobouw, 22 juli 2005) 285 Funderingsschade aan huizen betalen uit speciaal fonds (Cobouw, 17 augustus 2005) 286 Bij verzakte huizen is hulp overheid nodig (Trouw, 15 augustus 2005) 287 Paalrot vraagt landelijke aanpak (Binnenlands bestuur, 19 augustus 2005) 288 Dordtenaren willen info over het riool (Trouw, 13 augustus 2005) 289 Gebouw opnieuw funderen zonder overlast (Cobouw, 21 oktober 2004) 275

43

Bij de werkzaamheden voor de bouw van station Vijzelgracht voor de Noord-Zuidlijn in Amsterdam verzakten gebouwen als gevolg van een lek in de damwand van de bouwput 290 . De grootste verzakking bedroeg 2,5 cm. In Delft ontstond een scheur in een meer dan honderd jaar oude schoorsteen van het Techniek Museum 291 . Bij de bouw van 23 woningen in het centrum van Leeuwarden werden 130 funderingspalen 39 centimeter naast de bedoelde plek geheid zodat er nog eens 130 extra moeten worden geslagen 292 . In Limburg tenslotte zijn is ruim een jaar na de instorting aan de Luikerweg in Maastricht (november 2003) nog steeds niet duidelijk wie uiteindelijk voor de herstelkosten gaat opdraaien. Het blijkt niet mogelijk om een duidelijke schuldige aan te wijzen 293 .

290

Huizen verzakt door Noord/Zuidlijn (NRC, 20 oktober 2005) Heiwerkzaamheden leiden tot grote schrik bij museum Delft (Cobouw, 4 oktober 2005) 292 HDubbele fundering door meetfout (Cobouw, 21 oktober 2004)H 293 Kosten instorting niet gedekt (De Limburger, 18 januari 2005) 291

44

6 - Ecosystemen In dit journaal staan bodemleven en bodemkwaliteit centraal. Naast initiatieven om de kwaliteiten van de bodem in kaart te brengen en te beschermen, komen mogelijkheden voor het verbeteren van de bodem(kwaliteit) en potentiële bedreigingen voor die bodem(kwaliteit) aan de orde.

6.1 - Bodemkartering Er gebeurt in ons land het nodige om kennis over de ondergrond vast te leggen en te verdiepen. Spijkenisse heeft in het kader van het project ‘Bodem in beeld 2005’ alle bodeminformatie digitaal beschikbaar gemaakt 294 . Een Nederlands consortium gaat onderzoek doen naar o.a. het natuurlijke zelfreinigende vermogen van de grond 295 . Intussen heeft TNO de Nederlandse ondergrond tot ongeveer 1 kilometer diepte in kaart gebracht 296 . In het kader van het project Bodemsanering Vervuilde Bedrijfsterreinen zijn de gegevens voor medio 2004 verzameld 297 . En zo zijn er meer pakkende koppen: - Studie geeft Rijkswaterstaat grip op zandbalans Rijn’ (Land + Water, augustus 2004) - Zand uit zee : gevolgen eeuwenlange winning in kaart gebracht’ (De Telegraaf, 6 december 2004) - ‘Opheffing NITG leidt tot ‘erosie van kennis’ (Technisch weekblad, 19 november 2004) - Nederland is toe aan nieuwe bodemkaart (Rotterdams Dagblad, 15 januari 2005) - De eerste bodematlas van Europa is een feit (..., mei? 2005).

6.2 - Bodemkwaliteit/bodemgesteldheid Hoe is het eigenlijk met de (kwaliteit van de bodem) gesteld? TNO-NITG is het niet eens met Bureau Groundcontrol over haar bewering dat er zwelklei in de Groningse bodem zou zitten 298 . De toenemende verharding van de ondergrond geeft wateroverlast in de Hollandse polders 299 . In het kader van het nieuwe bodembeleid ontwikkelt het RIVM voor VROM een gestandaardiseerde test waarmee de gezondheid van de bodem kan worden bepaald 300 . Uit de Soil Atlas of Europe, die in april 2005 is gepubliceerd, blijkt dat het met de bodemkwaliteit zodanig is gesteld dat het een bedreiging vormt voor de landbouw 301 . Verschillende aspecten van die bodemkwaliteit en de invloed van menselijke activiteiten komen aan de orde in een artikel in Bodem van augustus 2005 302 . Intussen wordt in Nederland gewerkt aan het beter informeren van de burger via een bodemloket op het internet 303 . Het onderzoek naar mogelijkheden voor het verbeteren van de bodemkwaliteit gaat intussen onverdroten voort 304 . Onderzoekers van Praktijkonderzoek Plant en Omgeving menen te hebben ontdekt waarom natuur zich niet herstelt op voormalige landbouwgronden 305 . 294

Rijnmond brengt bodem in beeld : gemeenten met bodeminformatiesysteem slagvaardiger (Milieusensor, juli 2003) 295 Het genoom van een schep grond (Bionieuws, 16 januari 2004) 296 HVirtuele kaart van een zandbak met wat klei (Dagblad van het Noorden, 29 mei 2004)H 297 Inventarisatie bedrijfsbodems in beeld (MilieuMagazine, juni 2004) 298 Geen zwelklei Groningen (Staatscourant, 18 mei 2004) 299 Natte voeten in Hollandse polder : water kan niet weg in door bebouwing te hard geworden grond (..., 28 augustus 2004) 300 HHet voedselweb onder de boerderij (Bionieuws, 28 januari 2005)H 301 Landbouw in Europa bedreigd : achteruitgang bodemkwaliteit zorgelijk (Agrarisch Dagblad, 4 mei 2005) 302 Het nut van biodiversiteit in de diepere ondergrond (Bodem, augustus 2005) 303 Digitaal bodemonderzoek (Staatscourant, 7 oktober 2005) 304 SKB vraagt markt weer om projectvoorstellen bodem (Cobouw, 19 oktober 2005) 305 Kaal natuurgebied heeft meer schimmels nodig (WB, Weekblad voor Wageningen UR, 10 november 2005)

45

Een groep jonge Nederlandse boeren zoekt naar mogelijkheden voor een duurzamere bedrijfsvoering 306 . De Technische Commissie Bodembescherming pleit ervoor om boeren die een duurzamer gebruik van de bodem nastreven daarvoor te belonen 307 . Boskalis en Geodelft vonden een toepassing voor vervuild slib als fundering in de wegenbouw waarbij de vervuiling in dertig jaar wordt afgebroken 308 .

6.3 - Bodembeleid In 2003 werkt staatssecretaris Van Geel aan een wetsvoorstel tot wijziging van het Bodembeleid. Kernidee daarin is het invoeren van een watertoets naar analogie van de bodemtoets 309 310 . Medewerkers van TNO-NITG zijn weliswaar positief over het idee, maar pleiten voor meer integratie in het beleid 311 . Volgens een persbericht van het Ministerie van VROM wordt het bodembeleid duurzamer en eenvoudiger 312 . De centrale zeggenschap over de bodem wordt in de plannen door het Rijk losgelaten 313 . Omdat in het bodembeleid naar een duurzamer gebruik van de bodem wordt gestreefd is er behoefte aan een referentiesysteem waaraan bodemecosystemen in de toekomst kunnen worden getoetst 314 . Ook de volgende studie levert een bijdrage aan het ontwikkelen van zo’n referentiesysteem 315 . Met het nieuwe beleid is de tijd van grote saneringsoperaties voorbij als het aan staatssecretaris Van Geel ligt 316 . Dat er ook kritiek is op de plannen blijkt uit de volgende koppen: - Nieuw bodembeleid is naar oordeel MNP nog te zweverig (Staatscourant, 8 juni 2004) - Bodembeleid is ongestructureerd (Cobouw, 12 november 2004) - Provincie zeer ontstemd over bodemwet Rijk (Leeuwarder Courant, 5 september 2005) - Nieuw bodembeleid kost honderden banen : grondverwerkers verwachten dat 50 procent bedrijven verdwijnt (Cobouw, 9 november 2005) VROM het voorgestelde beleid inmiddels wel laten doorlichten door het RIVM 317 . Omdat indicatoren voor duurzaamheid en een monitoringsysteem ontbreken zijn doelmatigheid en effectiviteit van het voorgestelde beleid moeilijk te beoordelen, zoals ook in een ander artikel kan worden gelezen 318 . Overigens wordt in het beleid het belang van ecologische bodemprocessen steeds meer erkend 319 . Dat nu ook een Europees bodembeleid wordt voorbereid 320 wordt niet door iedereen toegejuicht; behalve de Europese boerenbond 321 is ook het Nederlandse bedrijfsleven niet gunstig gestemd 322 . 306

Intensieve akkerbouw vernielt de bodem (Leeuwarder Courant, 17 november 2005) Advies duurzamer bodemgebruik in de landbouw (rapport Technische Commissie Bodembescherming, 2005) 308 Vervuilde bagger is bruikbaar als ondergrond voor weg (Het Waterschap, 10 december 2005) 309 Na watertoets straks ook bodemtoets (MilieuCompact, 17 oktober 2003) 310 Eerst bodemtoets, dan bouwplan (Cobouw, 30 september 2003) 311 HBundel de belangen van milieu, natuur, water en bodem (Staatscourant, 8 oktober 2003)H 312 HNieuw bodembeleid wordt duurzamer en eenvoudiger (Persbericht VROM, 22 december 2003)H 313 Lagere overheden bepalen zelf voorwaarden aan bodembeleid (Cobouw, 30 december 2003) 314 Referenties voor bodemecosystemen : evaluatie van functies en ecologische diensten (Rapport RIVM, 2004) 315 HMicrobial diversity in archived agricultural soils : the past as a guide to the future (Rapport Alterra, 2004)H 316 Na schoonmaak is er nieuw beleid (Staatscourant, 13 januari 2004) 317 HEx-ante evaluatie van de Beleidsbrief Bodem : beoordeling van de milieu- en natuureffecten van het voorgenomen bodembeleid (Rapport RIVM, 2004)H 318 Onvoldoende waarborgen voor duurzaam bodemgebruik : Evaluatie Beleidsbrief Bodem (Bodem, juni 2005 319 Bodemecologie in het beleid (Bodem, december 2005) 320 Brussel komt met Richtlijn voor bescherming bodem (Agrarisch Dagblad, 8 oktober 2005) 307

46

6.4 - Bodembeheer Bij zijn inauguratie tot hoogleraar aan de WUR pleitte T. Veldkamp voor het instellen van een bodemschap naar analogie van het waterschap 323 . Sommige lagere overheden geven actief invulling aan het bodembeheer 324 .

6.5 - Bodemdaling Als het waterpeil te laag staat, kan de bodem verzakken, wat onherstelbare schade kan veroorzaken aan woningen en dijken. Het inlaten van zout water kan het optreden van die schade voorkomen, maar heeft weer tijdelijke nadelen voor de landbouw en de natuur 325 326 327 . In het Waddengebied gaat de bodemdaling verder, al is niet iedereen even sterk onder de indruk van de nieuwe prognoses over de maximale daling 328 . In de Bodemdalingstudie Waddenzee 2004 329 kunnen we lezen dat de onderzoekers van de bodemdaling geen effecten van betekenis verwachten op de morfologie en het ecosysteem van de Wadden. Maar anderen, zoals waddenschilder Geurt Busser, wantrouwen de louter positieve geluiden in de Bodemdalingstudie omdat ze met eigen ogen tal van veranderingen waarnemen in het veld 330 .

6.6 - Bouwen op vuilstorten De toenemende druk op de schaarse ruimte leidt tot een steeds luidere roep om het bouwen van woningen op voormalige vuilstorten mogelijk te maken 331 . Een adviseur van Royal Haskoning denkt dat het veilig kan. Gemeenten staan echter nog niet te springen 332 . Om het ontstaan van bodemverontreiniging met oplosmiddelen snel te kunnen vaststellen heeft het bedrijf Chess speciale sensoren ontwikkeld 333 . Als het aan de directeur van NV Afvalzorg in Haarlem ligt kan in de toekomst in ieder geval onbezorgd worden gebouwd op vuilstorten waar gewerkt is met de regels van ‘Duurzaam Storten’ 334 . De provincie Noord-Brabant heeft intussen vergevorderde plannen voor het bebouwen van voormalige vuilstorten 335 . Ook Maastricht onderzoekt de mogelijkheden 336 : Geodelft doe in opdracht van de gemeente onderzoek aan vuilnisbelten om te bepalen of er veilig huizen op gebouwd kunnen worden.

321

Boerenbond EU bezorgd over nieuwe bodemwet (Agrarisch Dagblad, 6 oktober 2005) HOndernemers waarschuwen Kabinet: bodembeleid is niet te harmoniseren (Staatscourant, 21 oktober 2005)H 323 Bodembeheer vraagt om bodemschap (Staatscourant, 17 november 2003) 324 Groningen stimuleert hergebruik grond (Cobouw, 27 mei 2005) 325 Verzakking bodem dreigt: binnenlaten van zout water mogelijk nodig (Algemeen Dagblad, 14 augustus 2003) 326 HRijnland laat zout water binnen” (De Telegraaf, 15 augustus 2003)H 327 ‘Maatregelen tegen verdroging te laat’ : gevaar voor woningen en dijken : Zuid-Holland laat zout water binnen (Algemeen Dagblad, 15 augustus 2003) 328 Bodemdaling Ameland naar nieuw record (Leeuwarder Courant, 8 april 2004) 329 Bodemdalingstudie Waddenzee 2004 : vragen en onzekerheden opnieuw beschouwd (Rapport RIKZ, 2004) 330 Feiten over daling bodem niet negeren (Leeuwarder Courant, 17 september 2004?) 331 Ga toch op een vuilnisbelt wonen (de Volkskrant, 21 juni 2003) 332 Geldgebrek remt bouw op vuilstorten : gemeenten zien vaak af van herontwikkeling (Cobouw, 21 juni 2003) 333 Het snuffelen gaat ondergronds : sensoren signaleren gevaarlijke stoffen direct (de Volkskrant, 24 april 2004) 334 Duurzaam storten en bouwen op de belt (Staatscourant, 3 augustus 2005) 335 Wonen op een Brabantse vuilnisstortplaats (Staatscourant, 5 augustus 2005) 336 Geodelft kijkt in vuilstortplaatsen (Cobouw, 20 september 2005 322

47

6.7 - Technieken in de ondergrond Een nieuwe baggermethode maakt het mogelijk om bij het verdiepen van vaargeulen het slib op waterbodems onaangeroerd te laten 337 338 .

337

H‘Schoon’ baggeren laat vervuilde grond ongemoeid (Het Financieele Dagblad, 27 september 2005)H Vaargeulverdieping middels onderzuigen economisch en milieuvriendelijk (Europoort Kringen, september 2005) 338

48