00
Ruimtevaart in Nederland en in Europa - Kort resume van de Nederlandse positie. Aandacht voor de komende Ministersconferentie van de European Space Agency (ESA) In december 2014 vindt de ESA Ministersconferentie plaats. Deze is in belangrijke mate bepalend voor de continuïteit van de ruimtevaartsector in Nederland. Het karakter van de besluitvorming zal deze keer –meer dan bij vorige gelegenheden – de lange termijn betreffen. Dat betekent dat ESA van de lidstaten commitment zal vragen voor projecten die in een aantal gevallen zo’n 10 jaar omvatten. Deze notitie schetst de achtergronden van de sector en geeft aan wat de gevolgen zijn van het uitblijven een commitment voor de continuïteit van deze hightech sector van Nederland. Ruimtevaart in Nederland Nederland heeft een vooraanstaande positie in de internationale ruimtevaart. Voorbeelden daarvan zijn: - Onderzoek van wereldklasse op het gebied van astrofysica en atmosferisch onderzoek en aan de ruimtevaart gerelateerde gebieden van geofysica, geodesie en oceanografie - High Tech Industrie (inclusief tientallen kleine en middelgrote bedrijven) en kennisinstituten actief op vele gebieden van ruimtevaart - ESA’s grootste vestiging, ESTEC, bevindt zich in Nederland Ruimtevaart is een internationale activiteit. Nederlandse wetenschappers meten zich met de internationale toppers op hun gebied. De ruimtevaartindustrie concurreert op mondiaal niveau en zorgt voor hoogwaardige export. Het verwerven van opdrachten in Europees kader voor de bouw van bijvoorbeeld Galileo (het Europese navigatiesysteem) en Copernicus (een aardobservatiesysteem) illustreert dit. Door de toenemende wereldbevolking neemt de vraag naar energie en voedsel en de druk op onze leefomgeving toe. Om dit in goede banen te leiden wordt de vraag naar informatie daarover alsmaar groter. Ruimtevaartgegevens (aardobservatie, navigatie en communicatie) spelen hierbij een cruciale rol. De markt voor de hieruit afgeleide diensten groeit snel. Samen met een goede Nederlandse kennisbasis (bv. water, voedsel) levert dit uitstekende kansen voor de commerciële Nederlandse downstreamsector om in samenhang met de upstream sector innovatieve producten en diensten op de (internationale) markt te brengen. Kenmerkend voor ruimtevaart is de succesvolle samenwerking van bedrijfsleven, universiteiten & kennisinstituten en overheid: de gouden driehoek.
Beleidsaspecten Ruimtevaart is een dynamische sector; de impact op de maatschappij is groot en neemt toe. Recente voorbeelden zijn de ongekende ontwikkelingen in de mondiale communicatie, de geavanceerde weersverwachting en de alomtegenwoordige navigatiemogelijkheden van GPS. Luchtverkeersregeling zal steeds meer via satellietverbindingen verlopen. De komende decennia zullen talloze nieuwe toepassingen van ruimtevaart worden gerealiseerd, die bijdragen aan de grote maatschappelijke uitdagingen.i Alleen al vanwege de maatschappelijke impact is het vanzelfsprekend dat ruimtevaart op de agenda staat van politiek en overheid. Aandacht voor ruimtevaart vanuit politiek en overheid is er in de afgelopen jaren nadrukkelijk geweest – en zal er ook moeten blijven. Bij de totstandkoming van het Topsectorenbeleid in Nederland heeft ruimtevaart een bescheiden maar gewaardeerde plaats verworven in de HTSM Topsector met interessante crossovers naar de Topsectoren Water, Agro&Food, Logistiek en Energie. ESA speelt een centrale rol in het Europese ruimtevaartbeleid. Waar enige jaren geleden de
Nederlandse bijdrage aan ESA onder druk stond als gevolg van de internationale financiële crisis, werd deze bijdrage toch hersteld bij de laatste ESA ministersconferentie van 2012. Bij deze succesvolle conferentie hebben de lidstaten inclusief Nederland nog eens nadrukkelijk uitgesproken dat de verdere ontplooiing van ruimtevaart essentieel is voor de economische vooruitgang in hun landen. De Europese Commissie heeft ten behoeve van de realisatie van de ‘vlaggenschip’ programma’s Galileo en Copernicus de budgetten voor ruimtevaart aanzienlijk verhoogd. Het beleidsherstel, zowel ter gelegenheid van de ministersconferentie van 2012 als van de EZ begrotingsbehandeling van november 2013, had telkens een horizon van drie jaar; dat wordt nu in feite op de proef gesteld. Een en ander is geïllustreerd in bijgaande figuur.
Oproep aan de politiek Om te kunnen participeren in het beleid en de programma’s van ESA programma is een financieel commitment voor de langere termijn gewenst. Wanneer in de sector slechts over een periode van 3 jaar voor ruimtevaart gebudgetteerd kan worden, betekent dit een ernstige beperking voor Nederland om strategisch mee te denken en te beslissen. De bestaande ‘86 miljoen extra’ (ref. begrotingsbehandeling EZ, november 2013) is snel uitgeput wanneer het programma’s met een doorlooptijd van 10 jaar betreft. Dit kan niet de juiste strategie zijn. Holland Space Cluster doet een beroep op overheid en politiek om creatieve wegen te vinden om de ingeslagen positieve weg van de afgelopen jaren te vervolgen. De focus van het Nederlandse ruimtevaartbudget moet gezien bovenstaande problematiek gericht zijn op de ESA contributie. ESA is vooruitlopend op de ministersconferentie gestart om toezeggingen op hoofdlijnen te verkrijgen van lidstaten in de huidige periode juni/juli 2014. Een beleidskaderstuk van het Ministerie van Economische zaken naar de 2e Kamer staat gepland nog voor het reces, daarna volgt een brief met voorstellen voor inschrijvingen in het najaar. Echter, deze planning van Nederland is vermoedelijk niet tijdig om eerder genoemde vragen van ESA in deze periode goed te kunnen beantwoorden. Daarmee worden mogelijk kansen voor de eigen industrie en kennisinstituten gemist en kan de druk mogelijk niet worden weerstaan om delen van
ESTEC naar elders te verplaatsen. Dat dit gevolgen heeft voor de positie van de Nederlandse hightech maakindustrie en de werkgelegenheid hoeft geen betoog.
Op weg naar goede eindresultaten Dankzij voortzetting en verdere ontwikkeling van beleid kunnen de volgende resultaten geboekt worden: 1) De druk op ESA vanuit andere ESA lidstaten om delen van zijn grootste instelling: ESTEC te Noordwijk, naar elders te verplaatsen kan worden weerstaan. De huidige voordelen (economische, technologische en kennis-effecten) van de aanwezigheid van ESTEC in Nederland blijven behouden. 2) Nederland behoudt zijn positie als betrouwbare partner binnen Europa bij de opbouw en versterkt zijn positie binnen het gebruik - van de hoogwaardige en noodzakelijke ruimte-infrastructuur voor communicatie, navigatie, meteorologie, aardobservatie en veiligheid. 3) De Nederlandse hoogtechnologische ruimtevaart industrie behoudt toegang tot haar zeer kennisintensieve en innovatieve markt: de contributie van Nederland aan ESA zorgt er voor dat de ESA-markt en de ESA technologie toegankelijk blijft voor het Nederlands bedrijfsleven. Om technologisch bij te blijven en successen te kunnen boeken op de mondiale commerciële ruimtevaartmarkt en de aanpalende toepassingsmarkten is voldoende deelname aan met name de optionele ESA programma’s nodig. 4) Nederland kan beter inspelen op het gebruik van satellietdata. Holland Space Cluster Is mede opgericht om de aandacht voor het space segment van de ruimtevaart (‘upstream’) en de gebruikers van satellietdata (‘downstream’) dichter bij elkaar te brengen en een bijdrage te leveren aan het beleid op dit gebied. Wereldwijd is het economisch volume van activiteiten die te maken hebben met het gebruik van satellietdata (telecommunicatie, aardobservatie, weersvoorspelling, navigatie) een zeer omvangrijke markt. Mede door de cruciale rol die satellietdata kunnen spelen bij het aanpakken van grote maatschappelijke uitdagingen wordt een flinke groei van deze markt verwacht. 5) De stimulerende werking van de aanwezigheid in Nederland van ESTEC op ontwikkelingen in Topgebieden zoals High Tech Systemen en Materiaal (HTSM) blijft eveneens op termijn behouden. Dat geldt ook voor ruimtevaart als ‘enabling technology’ voor andere topsectoren binnen HTSM. Het zogenaamde ESTEC White Paper noemt kennisoverdracht als een belangrijk ‘asset’ gekoppeld aan de aanwezigheid van ESTEC in Nederland; daarbij spelen de VU Amsterdam en de TU Delft een belangrijke rol. Daarnaast zijn er interessante crossovers vanuit HTSM naar innovaties binnen andere topsectoren gebaseerd op ruimtevaartgegevens als ‘enabler’. 6) De directe economische opbrengst van ruimtevaart in Nederland (die is nu ruim 5 x de huidige contributie aan ESA, vergeleken met gemiddeld 0.9 x voor andere ESA lidstaten) zal behouden blijven. Zuiver zakelijk gezien is de Nederlandse contributie aan ESA een zeer goede investering, nog afgezien van de eerder genoemde maatschappelijke effecten. 7) Technologieën die voor de ruimtevaart worden ontwikkeld kunnen door valorisatie in talloze nieuwe applicaties worden ingezet. ESA BIC biedt de goede faciliteit om met rvtechnologie nieuwe producten met nieuwe markten te zoeken. 8) Op middellange termijn zorgt de ruimtevaartindustrie en -diensten sector voor een duurzame en hoogwaardige bijdrage aan de Nederlandse export. De opbouw van de benodigde concurrentiekracht in het bijzonder is een doelstelling van ESA. 9) Ruimtevaart stimuleert de belangstelling voor bèta studies. Ruimtevaart spreekt jongeren aan zoals onder andere blijkt uit de grote belangstelling voor de opleiding
Luchtvaart- en Ruimtevaarttechniek van de TU Delft met een jaarlijks instroom van ruim 500 nieuwe studenten die hun weg naar vele bèta-posities in de maatschappij vinden. Meer studenten met een bèta-opleiding is van groot belang voor de Nederlandse kenniseconomie. Daarnaast wordt binnen sector specifieke HBO studies (bv. het agrarisch onderwijs) het gebruik van satellietdata steeds meer geïntegreerd.
8 juli 2014 ‘Het Holland Space Cluster is een netwerkorganisatie op ruimtevaartgebied. Opgericht november 2013. De pijlers van de gouden driehoek: bedrijfsleven, kennisinstituten en overheid zijn in het bestuur vertegenwoordigd. Zie http://www.hollandspacecluster.nl
i
Ministerie van Economische Zaken en Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, Nederlandse oplossingen voor wereldwijde uitdagingen, November 2013. http://www.rvo.nl/sites/default/files/2013/11/Nederlandse-oplossingen-voor-wereldwijde-uitdagingenTopsectoren-en-Horizon-2020.pdf
