Jaarverslag 2008 Stichting Pensioenfonds ING
Jaarverslag 2008 Stichting Pensioenfonds ING
Stichting Pensioenfonds ING
1
Bereikbaarheidsgegevens Bestuur van Stichting Pensioenfonds ING: Locatiecode HP.B.04.025 Postbus 90504 2509 LM Den Haag Telefoon: (070) 513 75 43 Fax:
(070) 513 09 84
E-mail:
[email protected]
Website: www.pensioenfondsing.nl
Pensioenadministratie: AZL NV Postbus 4471 6401 CZ Heerlen Telefoon: (045) 576 33 00 (algemeen) Telefoon: (045) 576 36 00 (Pensioenloket) Fax:
(045) 576 35 08
E-mail:
[email protected]
Bezoekadres AZL NV: Akerstraat 92 6411 HD Heerlen
2
Jaarverslag 2008
Inhoud
Voorwoord
1. Profiel
5
7
1.1
Kerncijfers Pensioenfonds ING
1.2
Doelstelling
10
1.3
Pensioenregelingen
10
1.4
Bestuur
10
1.5
Bestuursbureau
11
1.6
Deelnemersraad
11
1.7
Verantwoordingsorgaan
12
1.8
Visitatiecommissie
12
1.9
Uitvoeringsorganisaties en adviseurs
12
2. Bestuursverslag
9
15
2.1
Bestuur en beheer
2.2
Risicoparagraaf
26
2.3
Ontwikkeling financiële positie
30
2.4
Beleggingen en beleggingsresultaten
31
2.5
Deelnemersraad
37
2.6
Gebeurtenissen na balansdatum
37
3. Jaarrekening 2008
17
39
3.1
Balans per 31 december 2008
3.2
Staat van baten en lasten over 2008
42
3.3
Kasstroomoverzicht over 2008
43
3.4
Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling
44
3.5
Toelichting op de balans per 31 december 2008
48
3.6
Toelichting op de Staat van baten en lasten over 2008
59
3.7
Actuariële analyse
63
3.8
Risicoparagraaf
64
4. Overige gegevens
41
67
4.1
Uitvoeringsovereenkomst
69
4.2
Vermogensbeheerovereenkomsten
69
4.3
Administratieovereenkomst
69
4.4
Bestemming van saldo baten en lasten
69
4.5
Oordeel Verantwoordingsorgaan
70
4.6
Actuariële verklaring
73
4.7
Accountantsverklaring
74
4.8
Personalia
75
Stichting Pensioenfonds ING
3
4
Jaarverslag 2008
Voorwoord
Het jaar 2008 was voor Stichting Pensioenfonds ING een zeer turbulent jaar waarin externe marktontwikkelingen veel aandacht vergden en waarin tevens de verdere professionalisering van de interne organisatie van het Pensioenfonds is doorgevoerd. De kredietcrisis zorgde voor een forse daling van de waarde van de beleggingen. Op het belegd vermogen van ongeveer € 10 miljard werd een rendement behaald van -12 procent. De met de crisis op de financiële markten verband houdende daling van de toe te passen marktrente leidde tot een forse toename van de Voorziening pensioenverplichtingen van € 2,1 miljard per 31 december 2008. De lagere waarderingen van de beleggingen in combinatie met de hogere waardering van de Voorziening pensioenverplichtingen veroorzaakten een substantiële daling van de dekkingsgraad van het Pensioenfonds. Door deze ontwikkelingen moest het Pensioenfonds een beroep doen op de betalingsverplichtingen die deel uitmaken van de financieringsafspraken met de werkgever, zoals opgenomen in de Uitvoeringsovereenkomst. De dekkingsgraad kwam daardoor eind 2008 uit op 107 procent. De dekkingsgraad van het Pensioenfonds bevond zich eind 2008 boven het minimaal vereiste niveau van 105 procent, maar beneden het vereiste niveau van 120 procent. Er was sprake van een reservetekort. In een situatie van reservetekort heeft het Pensioenfonds voldoende vermogen om de pensioenen te betalen, maar onvoldoende buffers om te voldoen aan de wettelijke eisen. Het Bestuur heeft in verband hiermee een langetermijnherstelplan ingediend bij De Nederlandsche Bank. De hoofdlijnen van dit plan luiden als volgt. Een verdere reductie van de risico’s binnen het Pensioenfonds zorgt voor een afname van de vereiste dekkingsgraad van 120 tot 114 procent. Het Pensioenfonds bereikt dit niveau, volgens het herstelplan, uiteindelijk ruim binnen de beschikbare herstelperiode uit (verwacht) rendement op de beleggingen en de kostendekkende premies. Het Bestuur heeft de hiervoor benodigde maatregelen inmiddels doorgevoerd. De pensioenen blijven in het herstelplan onaangetast. De Nederlandsche Bank heeft op 8 juni 2009 haar instemming gegeven bij het ingediende herstelplan. Met vertrouwen wordt verder gebouwd aan het verhogen van de waarschijnlijkheid de doelstelling van het Pensioenfonds te realiseren. Deze doelstelling is het op lange termijn garanderen van de nominale pensioenaanspraken en pensioenrechten tegen acceptabele premies.
Stichting Pensioenfonds ING
5
6
Jaarverslag 2008
1. Profiel
Stichting Pensioenfonds ING
7
8
Jaarverslag 2008
1.1
Kerncijfers Pensioenfonds ING
2008
2007
2006
2005
2004
10.154
7.655
7.665
7.518
6.818
Voorzieningen en reserves (in € mln.) Voorziening pensioenverplichtingen 1 Reserves Belegd vermogen 2) Dekkingsgraad (%) 3)
689
3.239
2.595
2.001
1.362
9.961
10.494
10.350
9.621
8.241
107
142
136
128
122
Baten en lasten (in € mln.) Bijdragen 4)
1.651
928
505
379
446
Beleggingsresultaten
-1.375
-125
486
1.189
634
Pensioenuitkeringen
290
259
235
212
173
-2.550
321
595
639
416
8,8
Resultaat
Rendement op beleggingen (%) -12,2
-1,1
5,3
14,5
Benchmark
-8,1
-1,3
4,2
13,9
8,8
Marktrente verplichtingen
3,5
4,8
4,0
3,7
4,0
Totale portefeuille
Aantal verzekerden einde boekjaar Actieve deelnemers
31.941
33.141
36.192
36.438
37.760
Gewezen deelnemers
27.005
26.489
23.392
22.166
20.676
Ouderdomspensioen
10.134
9.671
9.052
8.490
7.743
4.235
4.112
3.968
3.912
3.858
Nabestaandenpensioen
-
1.104
1.169
1.212
1.231
Totaal pensioengerechtigden
14.369
14.887
14.189
13.614
12.832
Totaal verzekerden
73.315
74.517
73.773
72.218
71.268
-
1.104
1.169
1.212
1.231
73.315
73.413
72.604
71.006
70.037
Arbeidsongeschiktheidspensioen 5)
Dubbeltelling gerechtigden op arbeidsongeschiktheidspensioen Totaal verzekerden (exclusief dubbeltellingen)
1)
2) 3)
4) 5)
De Voorzieningen ultimo 2008 en 2007 zijn berekend tegen de marktrente volgens de rentetermijnstructuur; de Voorziening ultimo 2006 is berekend tegen 4%. De Voorziening ultimo 2005 is berekend tegen rentetermijnstructuur (gemiddeld 3,7% interest) en ultimo 2004 op basis van 4%. Beleggingen voor risico Pensioenfonds + debiteuren effecten + lopende interest + liquide middelen depotbank De dekkingsgraad wordt berekend door het totaal van de activa voor risico van het Pensioenfonds (minus Kortlopende schulden en overlopende passiva en Herverzekeringsdeel technische voorzieningen) te delen door de Voorziening pensioenverplichtingen (plus Overige technische voorzieningen). De kostendekkende premie voor 2008 bedraagt € 566.011 (2007: € 544.371). Met ingang van 2008 zijn de pensioengerechtigden met een arbeidsongeschiktheidspensioen begrepen in de andere categorieën; hierdoor is er geen sprake meer van een dubbeltelling.
Stichting Pensioenfonds ING
9
1.2
Doelstelling
overgang naar de basisregeling pensioen 2002 en bij de overgang naar de nieuwe basisregeling pensioen 65
Stichting Pensioenfonds ING (het Pensioenfonds) is op 1 januari 1995 opgericht en is statutair gevestigd te
per 1 januari 2006); • een prepensioenregeling voor deelnemers die per 31 mei
Amsterdam. De Stichting is bij de Kamer van Koophandel
2000 in dienst waren en geboren zijn voor 1 januari
te Amsterdam ingeschreven onder nummer 41214453.
1949 (binnendienst) respectievelijk voor 1 januari 1950 (buitendienst);
De statutaire omschrijving van het doel van het
• drie gesloten pensioenregelingen betreffende ING
Pensioenfonds luidt als volgt: “Het Fonds heeft ten doel
Groep, Nationale-Nederlanden en Westland/Utrecht
Pensioenen en/of andere uitkeringen te verstrekken ter
Hypotheekbank.
zake van ouderdom en arbeidsongeschiktheid en ter zake van overlijden van de deelnemers of gewezen deelnemers, overeenkomstig de bepalingen van één of meer reglemen-
1.4
Bestuur
ten.” Gegeven deze doelstelling streeft het Pensioenfonds naar het op lange termijn garanderen van de nominale
Het Pensioenfonds wordt bestuurd door het Bestuur,
pensioenaanspraken en pensioenrechten tegen acceptabele
dat verantwoordelijk is voor het beleid en de uitvoering
premies.
hiervan.
Het Pensioenfonds voert de pensioenregelingen uit die gelden voor de (oud-)ING medewerkers in Nederland,
Samenstelling Het Bestuur telt acht leden. Vier leden zijn benoemd
die onder de ING-CAO vallen. Tot de werkzaamheden
door ING Nederland en vier leden zijn benoemd door de
van het Pensioenfonds behoren het administreren van
Deelnemersraad, waarvan minimaal één pensioengerech-
de pensioenaanspraken en pensioenen, het uitbetalen
tigde. De zittingstermijn van bestuursleden is vier jaar.
hiervan, evenals het beheren en beleggen van het fonds-
Het rooster van aftreden regelt dat jaarlijks een lid dat is
vermogen.
benoemd door ING Nederland en een lid dat is benoemd door de Deelnemersraad aftreedt of wordt herbenoemd.
De verantwoordelijkheden, bevoegdheden, rechten
Met ingang van 2009 wordt het pensioengerechtigde lid
en (financiële) verplichtingen van de aangesloten onder-
direct door en uit de pensioengerechtigden door middel
nemingen en het Pensioenfonds zijn vastgelegd in de
van verkiezingen gekozen.
Uitvoeringsovereenkomst met ING Nederland, die namens de aangesloten ondernemingen optreedt.
Bevoegdheden De bevoegdheden van het Bestuur zijn statutair bepaald.
Ultimo 2008 bedroeg het aantal verzekerden 73.315
Het Bestuur baseert zich voor de besturing van het
(2007: 73.413) en was het belegd vermogen € 9.963
Pensioenfonds op de wet, de statuten en op de Gedrags-
miljoen (2007: € 10.494 miljoen).
code van het Pensioenfonds. De normen die hierin zijn opgenomen zijn verwerkt in onder andere de Actuariële
1.3
Pensioenregelingen
en bedrijfstechnische nota en in het deskundigheidsplan. Het Bestuur komt ten minste één keer per kwartaal in
Het Pensioenfonds voert thans acht pensioenregelingen
vergadering bijeen. Voorts belegt het Bestuur ten minste
uit. De regelingen zijn van toepassing op verschillende
tweemaal per jaar zowel een gezamenlijk overleg met de
groepen deelnemers:
Deelnemersraad als een gezamenlijk overleg met het
• de basisregeling pensioen 62 en de basisregeling
Verantwoordingsorgaan.
pensioen 65 (eindloonregelingen voor het vaste inkomen tot een grensbedrag en middelloonregelingen voor diverse variabele inkomensbestanddelen); • twee overgangsregelingen pensioenen die diverse garantiebepalingen bevatten voor deelnemers (bij de
10
Commissies Beleidsvoorbereiding vindt plaats binnen bestuurscommissies, waarvan de opzet is beschreven in de Actuariële en bedrijfstechnische nota. De bestuurs-
Jaarverslag 2008
commissies bestaan uit leden van het Bestuur aangevuld
aantal ingrijpende consequenties voortvloeiend uit de
met de Directeur, bijgestaan door medewerkers van het
Pensioenwet. Hiertoe is een ad hoc commissie opgericht,
Bestuursbureau en eventueel één of meer externe deskun-
de commissie Organisatiewijziging. Naar aanleiding van
digen. Het Bestuur laat zich structureel bijstaan door een
de voorstellen van deze commissie is in 2008 besloten het
externe actuarieel adviseur en twee beleggingsadviseurs.
Bestuursbureau uit te breiden. Tot het Bestuursbureau
Indien gewenst stelt het Bestuur ad hoc commissies in voor specifieke activiteiten.
behoren vanaf 2009 een senior bedrijfsjurist, een senior pensioenjurist, een controller, een specialist financieel risicomanagement, een specialist beleggingsresearch en
Binnen het Pensioenfonds functioneerden in 2008 de volgende bestuurscommissies met de volgende taken:
twee investment managers. De Directeur geeft leiding aan het Bestuursbureau.
• de Beleggingscommissie, die het Bestuur adviseert over het beleggingsbeleid en die de uitvoering van dat beleid evalueert; • de Commissie Pensioenadministratie,
Taken Het Bestuursbureau zorgt voor de dagelijkse besturing van het Pensioenfonds, voor de voorbereiding van het
die het Bestuur adviseert over alle zaken die betrekking
beleid, voor het aansturen en monitoren van de externe
hebben op de pensioenadministratie;
partijen aan wie de pensioenadministratie en het ver-
• de Pensioentechnische en Financiële Commissie,
mogensbeheer zijn uitbesteed en voor het ondersteunen
die belast is met beleidsvoorbereiding op het gebied van
van de verschillende organen van het Pensioenfonds.
pensioenreglementen, het tabellenboek, de financiering,
Daarnaast neemt het Bestuursbureau een aantal uit-
de Actuariële en bedrijfstechnische nota alsmede de
voerende taken voor zijn rekening.
Uitvoeringsovereenkomst. Ze adviseert het Bestuur over het toeslagbeleid en draagt zorg voor de totstandkoming van de jaarrekening;
1.6
Deelnemersraad
• de Commissie Voorlichting, die de beleidsvoorbereiding en de monitoring op alle algemene vormen van communicatie naar deelnemers
Samenstelling De Deelnemersraad bestaat uit twaalf vertegenwoor-
verzorgt, zoals de brochures, het magazine Pensioen, het
digers namens de actieve deelnemers en vier vertegen-
jaarbericht en de website van het Pensioenfonds;
woordigers namens de pensioengerechtigden. De actieve
• de Commissie Goed Pensioenfondsbestuur,
deelnemers van de Deelnemersraad worden uit en door
die het beleid voorbereidt betreffende de besturing van
de actieve deelnemers gekozen. De pensioengerechtigden
het Pensioenfonds en toeziet op de correcte toepassing
leden van de Deelnemersraad worden uit en door de
van algemene wet- en regelgeving. De statuten en de
pensioengerechtigden gekozen.
governance behoren ook tot de aandachtsgebieden van deze commissie;
De zittingsperiode van de huidige Deelnemersraad loopt tot 1 januari 2010.
• de Geschillencommissie, die de behandeling van geschillen over de uitvoering van de pensioenregelingen op haar neemt. Besluiten
Bevoegdheden De Deelnemersraad brengt gevraagd en ongevraagd
over geschillen worden door het Bestuur genomen
advies uit over aangelegenheden die het Pensioenfonds
nadat door de Geschillencommissie daarover advies is
betreffen en in ieder geval de voorgenomen besluiten van
uitgebracht.
het Bestuur over de in artikel 16 van de statuten genoemde onderwerpen. De Deelnemersraad kent bovendien een
1.5
Bestuursbureau
wettelijke bevoegdheid tot het (her)benoemen van de leden die de werknemers vertegenwoordigen in het Bestuur en in het Verantwoordingsorgaan evenals de
Samenstelling
vertegenwoordigers namens de gepensioneerden.
In 2007 heeft het Bestuur de wens geuit om tot een modernisering en verdere professionalisering van haar organisatie te komen, mede in het licht van een groot
Stichting Pensioenfonds ING
In hoofdstuk 2.5 wordt nader ingegaan op de in 2008 gegeven adviezen.
11
1.7
Verantwoordingsorgaan
Bevoegdheden Op basis van de wet en de statuten heeft de Visitatiecom-
Samenstelling Het Verantwoordingsorgaan kent zes leden die respectievelijk de actieve deelnemers (2), de pensioengerechtigden (2) en ING Nederland (2) vertegenwoordigen. De leden in het Verantwoordingsorgaan die de actieve deelnemers vertegenwoordigen, worden benoemd door vertegenwoordigers van die deelnemers in de Deelnemersraad. De leden
missie in 2009 de opdracht gekregen om onder andere: • de beleids- en bestuursprocessen en de checks & balances binnen het Pensioenfonds te beoordelen; • de wijze waarop het Pensioenfonds wordt aangestuurd te beoordelen; • de wijze waarop het Bestuur omgaat met de risico’s op langere termijn te beoordelen.
in het Verantwoordingsorgaan die de pensioengerechtigden vertegenwoordigen, worden benoemd door de ver-
Gegeven de start van de Visitatiecommissie in april
tegenwoordigers van die pensioengerechtigden in de
2009, zal het oordeel van de Visitatiecommissie over het
Deelnemersraad. ING Nederland benoemt de twee leden
uitgevoerde onderzoek bij het Pensioenfonds in het Jaar-
die ING Nederland vertegenwoordigen.
verslag 2009 worden opgenomen.
De zittingsduur is vier jaar.
Bevoegdheden Het Bestuur legt jaarlijks verantwoording af aan het
1.9
Uitvoeringsorganisaties en adviseurs
Verantwoordingsorgaan over het door het Bestuur gevoerde beleid en de door het Bestuur gemaakte beleidskeuzes
Het Bestuur heeft de dagelijkse uitvoering van de
voor de toekomst evenals over de naleving van de Principes
werkzaamheden uitbesteed aan uitvoeringsorganisaties
voor goed pensioenfondsbestuur. Het Verantwoordings-
die moeten voldoen aan hoge eisen van deskundigheid,
orgaan is bevoegd hierover een oordeel te geven. Daarnaast
integriteit en risicobeheersing.
kan het Verantwoordingsorgaan gevraagd en ongevraagd advies uitbrengen over de in artikel 21 van de statuten genoemde onderwerpen.
Vermogensbeheer De uitvoerende werkzaamheden betreffende het vermogensbeheer zijn in 2008 uitbesteed aan ING Asset
In hoofdstuk 4.5 is onder de Overige gegevens het oordeel van het Verantwoordingsorgaan over 2008 opgenomen.
Management BV, ING Real Estate Investment Management Ltd en Russell Investment Group Ltd. In 2008 hebben AZL Vermogensbeheer BV en ING Asset Management BV diensten geleverd op het gebied
1.8
Visitatiecommissie
van het management met betrekking tot de private equity portefeuille en de beleggingen in hedge fondsen. ING Real Estate Investment Management Ltd heeft in 2008 het
Het Bestuur heeft er voor gekozen het intern toezicht van het Pensioenfonds in te vullen door het instellen van
beheer van het niet beursgenoteerde gedeelte van de vastgoedportefeuille verzorgd.
een Visitatiecommissie. De besluitvorming binnen het Bestuur over de samenstelling van de Visitatiecommissie is op 20 maart 2009 afgerond.
Pensioen- en financiële administratie De uitvoerende werkzaamheden betreffende de pensioenadministratie en de financiële administratie
Samenstelling
worden vanaf 1 januari 2008 door AZL NV uitgevoerd.
De Visitatiecommissie bestaat uit drie onafhankelijke deskundigen. Onafhankelijk betekent in dit kader dat de deskundigen op geen enkele wijze betrokken zijn bij het
Compliance officer De functie van compliance officer, betreffende de
functioneren van het Pensioenfonds, geen rechten jegens
controle op de naleving van wet- en regelgeving, wordt
het Pensioenfonds hebben – of in de nabije toekomst
door het Nederlands Compliance Instituut ingevuld.
zullen krijgen – en niet in dienst zijn bij of werkzaam zijn voor de aangesloten ondernemingen.
12
Jaarverslag 2008
Accountant Ernst & Young Accountants LLP fungeert als externe accountant en geeft in die hoedanigheid de accountantsverklaring af bij de gepubliceerde jaarrekening. Hiertoe voert de accountant de noodzakelijk geachte controles uit en rapporteert haar bevindingen aan het Bestuur.
Actuaris Mercer Certificering BV is belast met de actuariële certificering. De certificerend actuaris controleert jaarlijks of de pensioenverplichtingen van het Pensioenfonds juist zijn vastgesteld en of de door het Pensioenfonds gedeclareerde premie voldoende is. Hierbij spelen ondermeer de huidige financiële positie, de verwachte ontwikkeling van het deelnemersbestand, de verplichtingen, de verwachte rendementen en de dekkingsgraad een rol. De certificerend actuaris brengt rapport uit aan het Bestuur over de controle van de berekeningen van de pensioenverplichtingen, de actuariële analyse van de resultaten en de beoordeling van de financiële positie van het Pensioenfonds. Hewitt Associates BV draagt zorg voor het actuarieel advies.
Beleggingsadvies De Beleggingscommissie laat zich bijstaan door externe adviseurs.
Stichting Pensioenfonds ING
13
14
Jaarverslag 2008
2. Bestuursverslag
Stichting Pensioenfonds ING
15
16
Jaarverslag 2008
2.1
Bestuur en beheer
dat een belangrijke rol in de beantwoording van vragen van verzekerden over pensioenaangelegenheden vervult; • het door de werkgever aanbieden van een individueel
2.1.1
Het jaar 2008 in het kort
pensioenadvies, via de kanalen RVS Levensverzekeringen NV en ING Assurantiekantoren Nederland BV;
Door de financiële crisis was het jaar 2008 voor het Pensioenfonds een zeer turbulent jaar. Het Bestuur heeft
• de start met de campagne ‘life events’ ter bevordering van het pensioenbewustzijn bij de deelnemers.
zich in het verslagjaar met een groot aantal onderwerpen beziggehouden en ingespeeld op de actuele ontwikkelingen.
c. reglementen en statuten, waaronder:
Daarbij heeft het Bestuur zich vooral gericht op: • het aanpassen van de pensioenreglementen van de
a. het financiële beleid van het Pensioenfonds, waaronder:
basisregelingen aan de Pensioenwet. In 2009 zullen de pensioenreglementen, na advisering door de Deelnemersraad, definitief worden vastgesteld;
• het monitoren van de ontwikkeling van de dekkings-
• het aanpassen van de statuten. In januari 2009 zijn de
graad, die door de turbulente ontwikkelingen op de
gewijzigde statuten van het Pensioenfonds bij de notaris
financiële markten onder grote druk stond;
gepasseerd.
• het uitvoeren van een Asset & Liability Managementstudie en een continuïteitsanalyse. Op basis van de uitkomsten is het Beleggingsplan 2009 opgesteld;
d. goed pensioenfondsbestuur en compliance, waaronder:
• het nemen van een aantal beleidsmaatregelen om de risico’s op verdere daling van de dekkingsgraad van het Pensioenfonds te beperken; • het opstellen van een langetermijnherstelplan; • het tot stand brengen van de Uitvoeringsovereenkomst met ING Nederland. Dit is voorbereid door de ad hoc commissie Uitvoeringsovereenkomst, bestaande uit vertegenwoordigers van ING Nederland en het Pensioenfonds. De Uitvoeringsovereenkomst heeft als ingangsdatum 1 januari 2008. De hierin opgenomen financiële betalingsverplichtingen aan het Pensioenfonds leiden ertoe dat het aanwezige vermogen ultimo
• het besluiten over de vorm van het interne toezicht op het Pensioenfonds; • het ontwikkelen van verschillende initiatieven op het gebied van deskundigheidsbevordering, zoals het organiseren van opleidingen voor bestuursleden en leden van het Verantwoordingsorgaan; • het aanpassen van de Gedragscode aan de huidige wet- en regelgeving en het aanstellen van een externe compliance officer; • het actualiseren van de Geschillenregeling van het Pensioenfonds.
2008 boven het Minimaal vereist eigen vermogen blijft; • het uitvoeren van een onderzoek naar de mogelijke
e. het uitbreiden van het Bestuursbureau:
consequenties van een overgang van de financieringsverplichting inzake toeslagen op ingegane pensioenen
• het uitbreiden van het Bestuursbureau om tot een
en rechten van gewezen deelnemers van ING Nederland
verdere professionalisering van de interne organisatie
naar het Pensioenfonds. Naar aanleiding van de uit-
van het Pensioenfonds te komen. Begin 2009 is de
komsten van het onderzoek van de ad hoc commissie
invulling van de personele bezetting van het Bestuur-
Indexatie, heeft ING Nederland besloten geen verzoek
bureau volledig gerealiseerd.
bij het Pensioenfonds in te dienen om de bestaande situatie te wijzigen.
b. de relatie met verzekerden, waaronder:
f. procedure voor de Ondernemingskamer: • het voeren van een procedure bij de Ondernemingskamer over een verschil van inzicht tussen het Pensioen-
• het overdragen van de pensioenadministratie van ING
fonds en de Deelnemersraad naar aanleiding van het
Pension Services BV naar AZL NV. Deze overdracht is
Reglement Verantwoordingsorgaan inzake de wijze
met succes uitgevoerd;
van invulling van het begrip meerderheid bij besluit-
• het openen per 1 januari 2008 van het Pensioenloket,
Stichting Pensioenfonds ING
vorming. De Ondernemingskamer heeft geoordeeld
17
dat het Bestuur heeft gehandeld binnen de grenzen van
bestuurscommissies meerdere malen bijeengekomen om de
hetgeen naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid
beleidsbepalende en toezichthoudende rol van het Bestuur
mag worden verwacht.
te vervullen.
Bovengenoemde punten zullen in de volgende paragrafen nader worden toegelicht.
2.1.3
Financieel beleid
Financiële crisis
2.1.2
Bestuur
De financiële crisis heeft pensioenfondsen en de financiering van de pensioenen volop in het nieuws gebracht.
Ten aanzien van de samenstelling van het Bestuur heeft een aantal (her)benoemingen plaatsgevonden.
De combinatie van dalende koersen van de beleggingen en dalende rentes maakten dat de beleggingen fors in waar-
Op 1 januari 2008 is de heer Hooijmans als voorzitter
de afnamen maar dat vooral de omvang van de pensioen-
herbenoemd en is de heer Oosterhout als plaatsvervangend
verplichtingen sterk steeg. Dit laatste werd nog versterkt,
voorzitter benoemd na het vertrek van de heer Kels.
doordat de rentecurve die De Nederlandsche Bank voorschrijft (de zogenaamde swaprentecurve) veel harder is
Mevrouw Sips is op 18 januari 2008 benoemd als lid
gedaald dan de rente op Nederlandse staatsobligaties.
namens de pensioengerechtigden. De reguliere benoe-
Als gevolg van de verminderde economische activiteiten
mingsperiode van de heer Van Roon liep 31 december 2008
daalden de prijzen voor grondstoffen; de inflatie daalde
af. De hierdoor ontstane vacature is in de loop van 2009
en er werd zelfs gesproken over mogelijke deflatie.
ingevuld door de heer Boeve. Het Bestuur is de heer Van
In Nederland lieten de gevolgen zich nadrukkelijk zien.
Roon zeer erkentelijk voor zijn inbreng in de acht jaar dat
Ultimo 2008 was er bij een groot aantal pensioenfondsen
hij in het Bestuur en in bestuurscommissies actief was.
sprake van dekkingspercentages ruim beneden de 100%.
De heer Van Roon heeft de afgelopen jaren onder meer
Als gevolg van deze ontwikkelingen dienen de pensioen-
een grote rol gespeeld bij het moderniseren en het aanpas-
fondsen herstelplannen te maken om de dekkingsgraden
sen aan nieuwe wetgeving van de door het Pensioenfonds
op veiligere niveaus te brengen. Door de gemaakte
uitgevoerde pensioenreglementen.
afspraken met de werkgever is de dekkingsgraad van het Pensioenfonds hoger dan 105%, en kan het Pensioenfonds
Per 1 april 2009 is de heer De Bruijne door de vertegenwoordiging van werkgeversleden in het Bestuur gekozen
volstaan met een langetermijnherstelplan, dat in deze paragraaf nader aan de orde wordt gesteld.
als voorzitter van het Bestuur. Hij vervangt hiermee de heer Hooijmans die sinds 2000 in het Bestuur het voorzitterschap heeft vervuld. Vanwege het ontvangen van
Financieel beleid Het Bestuur heeft op basis van de in 2008 uitgevoerde
een nieuwe opdracht binnen ING Nederland heeft de heer
Asset & Liability Management-studie het financieel beleid
Hooijmans het lidmaatschap van het Bestuur per 31 maart
voor het Pensioenfonds vastgesteld.
2009 beëindigd.
Het financieel beleid bevat ondermeer het strategisch beleggingsbeleid met een tijdshorizon van drie tot vijf jaar.
Het Bestuur is veel dank verschuldigd aan de heer
Aan de hand van dit financieel beleid wordt jaarlijks een
Hooijmans die in de vele jaren als voorzitter geïnspireerd
beleggingsplan opgesteld. In het beleggingsplan worden
en succesvol leiding heeft gegeven aan de invoering van
ondermeer de minimale en maximale grenzen voor ver-
de vele grote veranderingen als gevolg van gewijzigde
schillende beleggingscategorieën aangegeven waarbinnen
wet- en regelgeving en als gevolg van de hogere verwach-
de vermogensbeheerders het vermogensbeheer mogen
tingen bij belanghebbenden ten aanzien van pensioen-
uitoefenen.
fondsen. Het Bestuur wenst hem veel sterkte en wijsheid met zijn nieuwe opdracht binnen ING.
Het beleid is gericht op het, op lange termijn en binnen aanvaardbare risicogrenzen, realiseren van zo hoog moge-
Het Bestuur heeft in 2008 zeven keer vergaderd en is één keer bijeengekomen voor een beleidsdag. Daarnaast zijn de
18
lijke beleggingsresultaten. Om de beoogde pensioenuitkeringen op korte en lange termijn veilig te stellen, belegt
Jaarverslag 2008
het Bestuur de toevertrouwde middelen op een wijze die
te maken. Daarnaast kan aan de hand van deze studie een
voldoet aan beginselen van veiligheid, kwaliteit en risico-
effectieve lange termijn beleggingsstrategie worden
diversificatie. Uitgangspunt bij het vaststellen van de beleg-
geformuleerd. Een Asset & Liability Management-studie
gingsportefeuille zijn de aard en omvang van de verplich-
kent de volgende aspecten:
tingen van het Pensioenfonds, met inachtneming van de
• de verwachte ontwikkelingen van het deelnemerbestand;
eisen ten aanzien van beleggingen die voortvloeien uit de
• het te voeren beleid ten aanzien van (de strategische
pensioenwetgeving.
assetallocatie van) beleggingen, toeslagen en premies; • de verwachte kasstromen uit hoofde van beleggingen,
Het Pensioenfonds hanteert een stringent beleid ten
premiebetalingen en uitgekeerde pensioenen;
aanzien van de risicobeheersing. Als interne doelstelling
• verwachtingen met betrekking tot de economische
wordt een zekerheidsniveau van 99% nagestreefd. Dit wil
omgeving (zoals verwachtingen ten aanzien van
zeggen dat ernaar gestreefd wordt om de kans (gemiddeld
inflatie, lonen, rentes e.d.);
op de lange termijn) dat het Pensioenfonds in een jaar
• de simulatie van toekomstige financiële posities; en
(vóór bijstorting door ING Nederland) in een situatie van
• de vergelijking van beleidsvarianten.
een nominaal dekkingstekort verkeert, te beperken tot 1%. Er is sprake van een situatie van nominaal dekkingstekort als de dekkingsgraad onder de 105% komt.
De Asset & Liability Management-studie is in 2008 uitgevoerd onder leiding van een ad hoc bestuurscommissie in nauwe samenwerking met de actuarieel adviseur.
Eén van de afspraken met ING Nederland in de Uitvoeringsovereenkomst is dat zij indien de dekkingsgraad
De uitkomsten van de Asset & Liability Management-
daalt tot een niveau onder de 105% een zodanige bij-
studie gaven, gerelateerd aan de structuur van de pensioen-
storting zal doen dat de dekkingsgraad 105% bedraagt.
verplichtingen, inzicht in de mogelijke gevolgen van de
Zolang ING Nederland deze afspraak kan nakomen en
verschillende strategieën ten aanzien van beleggingen,
nakomt, zal in de praktijk geen dekkingstekort ontstaan.
premies en toeslagen voor het Pensioenfonds in het
Daarnaast zal zij een bijstorting doen van 1/3de van het
algemeen en op de ontwikkelingen van de dekkingsgraad
verschil tussen 110% en een lagere dekkingsgraad, die
in het bijzonder. Het Bestuur heeft daarom in 2008 het
echter minimaal 105% zal bedragen gezien het voor-
beleggingsbeleid aangepast om de renterisico’s en de
gaande.
valutarisico’s die het Pensioenfonds loopt, te beperken.
Dekkingsgraad
Continuïteitsanalyse
De dekkingsgraad wordt berekend door het totaal van
Pensioenfondsen zijn met ingang van 2007 verplicht
de activa voor risico van het Pensioenfonds (minus de
een continuïteitsanalyse uit te voeren. De continuïteits-
verplichtingen uit hoofde van Kortlopende schulden en
analyse is bedoeld om het Bestuur en ook De Nederland-
overlopende passiva en Herverzekeringsdeel technische
sche Bank, als toezichthouder, een instrument te geven
voorzieningen) te delen door de Voorziening pensioen-
om de ontwikkeling van de financiële situatie op langere
verplichtingen (plus Overige technische voorzieningen).
termijn (15 jaar) in kaart te brengen en te bespreken.
De dekkingsgraad is van 142% ultimo 2007 gedaald naar
In een continuïteitsanalyse zijn de uitgangspunten, de
107% ultimo 2008. Deze daling wordt in hoofdstuk 2.3.
tijdshorizon en de doelstelling strikt omlijnd.
nader toegelicht en bestaat op hoofdlijnen uit twee
Het Pensioenfonds voert minimaal eens per drie jaar,
componenten. Enerzijds de daling van de waarden van de
of vaker als daar aanleiding toe is, een continuïteitsanalyse
beleggingen als gevolg van de financiële crisis en anderzijds
uit. Aan de hand van deze analyse wordt beoordeeld of de
de toename van de waarde van de verplichtingen als gevolg
financiële risico’s voor het Pensioenfonds zich op lange
van de rentedaling.
termijn binnen aanvaardbare grenzen bevinden.
Asset & Liability Management-studie
analyse blijkt dat het herstelvermogen van het Pensioen-
Uit de in het verslagjaar uitgevoerde continuïteitsEen Asset & Liability Management-studie wordt door
fonds meer dan voldoende is om het Eigen vermogen
het Pensioenfonds eens in de drie tot vijf jaar uitgevoerd
binnen een periode van 15 jaar boven het Vereist eigen
en helpt een pensioenfonds de pensioenrisico’s inzichtelijk
vermogen te brengen.
Stichting Pensioenfonds ING
19
Herstelplan De turbulentie op de financiële markten met de waardedalingen van de beleggingen en de waardestijgingen van
Uitvoeringsovereenkomst met ING Nederland Op 11 december 2008 heeft het Bestuur, met terug-
de Voorziening pensioenverplichtingen heeft grote invloed
werkende kracht vanaf 1 januari 2008, overeenstemming
gehad op de financiële positie van het Pensioenfonds.
bereikt met ING Nederland over de inhoud van de nieuwe
In de Pensioenwet zijn bepalingen opgenomen over de
Uitvoeringsovereenkomst. Tot de afspraken behoren de
wijze waarop een pensioenfonds aan zijn lange termijn
financiële betalingsverplichtingen vanuit ING Nederland
pensioenverplichtingen dient te voldoen. Indien wordt
ingeval er sprake is van onderdekking (een Eigen vermogen
geconstateerd of redelijkerwijs kan worden voorzien dat
kleiner dan 5% van de Technische voorzieningen) en de
een pensioenfonds niet meer gaat voldoen aan de eisen
toezegging van het Pensioenfonds een partiële premie-
ten aanzien van het Vereist eigen vermogen dient een
korting toe te passen ingeval, binnen de kaders van de
pensioenfonds dit onverwijld aan De Nederlandsche Bank
Pensioenwet, er sprake is van Eigen vermogen groter dan
te melden. In een dergelijke situatie stelt een pensioen-
40% van de Technische voorzieningen.
fonds een herstelplan op. Het herstelplan bevat een analyse van de situatie en geeft de mogelijke sturingsinstrumenten en het gebruik daarvan voor een pensioenfonds weer.
Tot de afspraken behoort ook de vorming van de Voorziening toekomstige sterfteontwikkeling. Vanuit prudentie wordt het risico van een verdere verlenging
Een pensioenfonds met een dekkingsgraad lager dan
van de levensverwachtingen geschat. Jaarlijks wordt een
de vereiste dekkingsgraad maar hoger dan 105% dient
bedrag ter grootte van 0,1% van de Voorziening pensioen-
een langetermijnherstelplan in. In dat geval is sprake van
verplichtingen aan deze Voorziening toegevoegd.
een reservetekort. Het langetermijnherstelplan is gebaseerd op een recente continuïteitsanalyse waarin de herstel-
Tevens worden alle uitvoeringskosten, bestaande uit
periode wordt doorgerekend. Een pensioenfonds met een
de kosten voor het beheer en de administratie van het
dekkingsgraad onder de 105% dient een kortetermijnher-
Pensioenfonds, door ING Nederland als onderdeel van
stelplan in.
de kostendekkende premie vergoed.
Het Pensioenfonds verkeert sinds eind oktober 2008 in een situatie van een reservetekort en heeft in verband daarmee in 2009 een langetermijnherstelplan ingediend bij De Nederlandsche Bank, waarvoor op 8 juni 2009 instemming is gegeven door De Nederlandsche Bank. In het herstelplan wordt ingegaan op het financieringsbeleid van de nominale pensioenverplichtingen en het beleggingsbeleid. Uit de modelmatige berekeningen die in het kader van het herstelplan zijn uitgevoerd, blijkt dat het Pensioenfonds op korte en lange termijn aan de uitkeringsverplichtingen zal kunnen voldoen. De modelmatige berekeningen geven aan dat, op basis van het huidige financieringsbeleid en het aangepaste beleggingsbeleid, het Pensioenfonds zich volgens het herstelplan in twee jaar herstelt uit de situatie van reservetekort. Belangrijke kanttekening is dat de huidige (wereldwijde) macro-economische omstandigheden zeer onzeker zijn. Dit betekent dat er grote kans is dat de veronderstellingen die gemaakt zijn bij het uitvoeren van de modelmatige berekeningen, niet op die wijze zullen worden gerealiseerd en dat herstel sneller kan verlopen, maar ook (aanmerkelijk) trager.
20
Jaarverslag 2008
2.1.4
Relatie met verzekerden
Ontwikkeling aantal verzekerden In 2008 heeft zich een verdere daling van het aantal deelnemers in het Pensioenfonds voorgedaan (van 33.141 na conversie naar 31.941 deelnemers) en nam het aantal gewezen deelnemers (+516) toe en pensioengerechtigden (-518) af. Als gevolg hiervan daalt het aandeel van de deelnemers in het totaal van de verzekerden in 2008 tot 44% (2007: 45%).
Figuur 1: Aandeel deelnemers ten opzichte van alle verzekerden % 60 55 50 45 40 35 2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
Figuur 2: Ontwikkeling deelnemers ten opzichte van verzekerden 40.000 35.000 30.000 25.000 20.000 15.000 10.000 5.000 0 2002
2003
Deelnemers
Stichting Pensioenfonds ING
2004
2005
Gewezen deelnemers
2006
2007
2008
Pensioengerechtigden
21
Verzekerdenadministratie Voor potentieel 15.654 gewezen deelnemers (ultimo 2008) zijn de geregistreerde aanspraken door eerdere conversies niet juist verwerkt. Tot op heden vond voor iedere nieuwe pensioeningang een handmatige herberekening van de uitkering plaats. Het Bestuur heeft aan AZL NV de opdracht gegeven deze handmatige berekeningen te automatiseren. Een projectgroep is gestart met de analyse en zal in 2009 starten met de oplossing van dit probleem. Het Pensioenfonds heeft ultimo 2008 een stelpost in de voorziening opgenomen ter grootte van circa 13,5 miljoen euro.
Uitsplitsing verzekerden naar mannen en vrouwen 2008 Mannen
Vrouwen
Totaal
Deelnemers
19.517
12.424
31.941
Gewezen deelnemers
14.543
12.462
27.005
Ouderdomspensioen
7.475
2.659
10.134
259
3.528
3.787
7.734
6.187
14.369
42.242
31.073
73.315
Nabestaandenpensioen Wezenpensioen Totaal pensioengerechtigden Totaal verzekerden
448
2.1.4.1 Communicatiemiddelen
zichtelijke wijze in beeld. Verder kan een verzekerde de gevolgen voor het pensioen van bijvoorbeeld een jaar
Pensioenloket AZL NV heeft sinds 1 januari 2008 het Pensioenloket
eerder met pensioen gaan laten doorrekenen. De informatie in de Pensioenplanner is geactualiseerd
overgenomen van ING Pension Services BV. Het Pensioen-
naar het salaris van januari 2008, zodat ook ING-mede-
loket is ingericht om vragen te beantwoorden over bijvoor-
werkers die in 2007 in dienst zijn gekomen hun pensioen-
beeld de pensioenopbouw en over de consequenties van
gegevens kunnen raadplegen.
veranderingen in de persoonlijke omstandigheden van de verzekerden. De meeste vragen die het Pensioenloket in 2008 heeft beantwoord, hadden betrekking op: de datum
Financieel pensioenadvies In 2008 heeft de werkgever een nieuwe service voor
waarop het Uniform Pensioenoverzicht 2008 beschikbaar
ING-medewerkers geïntroduceerd. In overleg met het
zou komen; de status van de waardeoverdrachten; de hoog-
Pensioenfonds heeft ING Nederland als werkgever het
te van de bruto pensioenbedragen en op vragen over de in
“financieel pensioenadvies” ontwikkeld. Een deelnemer
de toekomst te verwachten uitkeringen.
heeft daardoor de mogelijkheid om een pensioenadvies op maat te krijgen door contact op te nemen met een
Pensioenplanner Met de Pensioenplanner verkrijgt de verzekerde in een paar stappen het opgebouwde pensioen op een over-
22
financieel adviseur van RVS Levensverzekeringen NV of ING Assurantiekantoren Nederland BV, die volledig op de hoogte zijn van de ING-pensioenregelingen.
Jaarverslag 2008
2.1.4.2 Communicatie met verzekerden
gaat trouwen of gaat scheiden. De deelnemers worden op
In 2008 is in de communicatie met de deelnemers
deze manier aangespoord om op basis van de conclusies
aandacht besteed aan onder andere:
(bijvoorbeeld een pensioentekort) vervolgacties te nemen.
• verkort jaarverslag 2007
In de komende jaren zal er vanuit het Pensioenfonds een
• dekkingsgraad en financiële positie;
actieve en doelgerichte communicatie worden opgezet die
• life events;
de deelnemers bij een life event attendeert op mogelijke
• Uniform Pensioen Overzicht; en
pensioengevolgen.
• pensioenregelingen en toeslagverlening. De communicatie geschiedt via de website van het Pensioenfonds, het Pensioenmagazine en door middel
Uniform Pensioen Overzicht Als gevolg van de overdracht van de pensioenadmini-
van correspondentie met de deelnemers. In het Pensioen-
stratie naar AZL NV heeft de verzending van het pensioen-
magazine (juli 2009) zal het verkort jaarverslag 2008
overzicht vertraging opgelopen. In het tweede kwartaal
worden opgenomen. In 2008 is dit magazine in juni en
van 2009 is gestart met de verzending aan de deelnemers
december 2008 verschenen.
van het pensioenoverzicht met de stand van zaken per 1 januari 2008. In september 2009 wordt gestart met de
Dekkingsgraad en financiële positie In 2008 en begin 2009 is op verschillende momenten
verzending van de pensioenoverzichten met de stand van zaken per 1 januari 2009.
inzicht gegeven in de ontwikkeling van de dekkingsgraad. In oktober 2008 is bericht over de gevolgen van de financiële crisis voor het Pensioenfonds. Daarbij is de financiële positie van het Pensioenfonds per eind september 2008
2.1.5
Pensioenregelingen en toeslagverlening
besproken. Het Pensioenfonds heeft in november 2008 De Nederlandsche Bank geïnformeerd over de positie van
Pensioenreglementen
het Pensioenfonds. Eind oktober verkeerde het Pensioen-
In 2008 en begin 2009 zijn de pensioenreglementen
fonds in een situatie van een reservetekort. In het bericht
aangepast aan de gewijzigde Pensioenwet van 2007 en de
aan de verzekerden is aangegeven dat het Bestuur een
Veegwet van 2008. Door de Veegwet van juli 2008 werden
langetermijnherstelplan zal gaan opstellen. Hierin wordt
enige wijzigingen in de Pensioenwet, de Wet verplichte
aangegeven hoe het Pensioenfonds de financiële positie
beroepspensioenregeling en enige andere wetten van
binnen een periode van 15 jaar weer op peil zal kunnen
kracht. De in de Pensioenwet gehanteerde definities en
brengen. Aan de pensioengerechtigden is gemeld dat het
begrippen zijn daarbij zoveel mogelijk overgenomen in de
huidige reservetekort geen effect op de pensioenaanspra-
nieuwe reglementen.
ken heeft. Op 6 februari 2009 is aan alle verzekerden bekend gemaakt dat de dekkingsgraad van het Pensioenfonds per
Toeslagbeleid De basis van de huidige pensioenregeling is een eind-
31 december 2008 circa 107 procent bedroeg en dat het
loonregeling. De eindloonregeling geldt voor het vaste
langetermijnherstelplan is ingediend bij De Nederlandsche
salaris tot een bepaald grensbedrag (82.326,97 euro per
Bank.
1 september 2008). Het opgebouwde pensioen in de eindloonregeling wordt tijdens het actieve dienstverband aan-
Life events
gepast op basis van de individuele salarisontwikkeling.
In 2008 wordt via de introductie van life events getracht het pensioenbewustzijn bij de deelnemers te verhogen. De
Voor een aantal specifiek aangewezen variabele
introductie heeft plaatsgevonden in het Pensioenmagazine
beloningscomponenten is de eindloonregeling niet van
van december en op de website van het Pensioenfonds. Op
toepassing. Voor die beloningscomponenten geldt een
de website worden diverse events genoemd die van invloed
middelloonregeling. In de middelloonregeling wordt een
zijn op de pensioenopbouw. Aan de hand van de vraag “Als
pensioen opgebouwd dat is gebaseerd op het gemiddelde
uw leven linksaf gaat, gaat uw pensioen dan mee?” kunnen
van deze variabele inkomensbestanddelen. Het pensioen
deelnemers hun pensioensituatie doornemen. Bijvoorbeeld
dat deelnemers opbouwen in de middelloonregeling wordt
wat betekent het als een deelnemer parttime gaat werken of
tijdens het actieve dienstverband aangepast op basis van de
Stichting Pensioenfonds ING
23
collectieve structurele salarisverhogingen in de ING-CAO.
lijk is door het gebruik van de volgende formulering:
Voor deze toeslagen worden jaarlijks door ING Nederland
“U hebt door deze verhoging en de verwachting voor de
koopsommen aan het Pensioenfonds ter beschikking
komende jaren niet meteen ook recht op verhogingen in
gesteld.
de toekomst.”.
Voor deelnemers met een vast salaris hoger dan het grensbedrag geldt voor het gedeelte boven het grensbedrag
Toeslagenlabel In de Pensioenwet is voorgeschreven dat pensioen-
een beschikbare premieregeling. De beschikbare premie-
uitvoerders per 1 januari 2009 het toeslagenlabel op dienen
regeling wordt niet uitgevoerd door het Pensioenfonds
te nemen wanneer informatie wordt gegeven over de
maar door Nationale-Nederlanden Levensverzekering
toeslagverlening. Het toeslagenlabel geeft (gewezen)
Maatschappij N.V.
deelnemers en pensioengerechtigden inzicht in de mate waarin hun pensioen waarschijnlijk meegroeit met de
De premievrije pensioenaanspraken van gewezen deelnemers en de ingegane pensioenen van de pensioen-
stijging van de prijzen. Bij de totstandkoming van het toeslagenlabel was de
gerechtigden worden voorwaardelijk aangepast aan de
huidige uitzonderlijke situatie van de financiële markten
prijsinflatie waarbij de aanpassing maximaal 3% bedraagt.
niet voorzien. In het geval van onderdekking kan het
Voor een gesloten groep pensioengerechtigden en gewezen
toeslagenlabel voor verwarring zorgen bij de (gewezen)
deelnemers geldt de looninflatie, gebaseerd op de collectieve
deelnemer of pensioengerechtigden. Zeker nu is het van
structurele salarisverhoging volgens de ING-CAO, als maat-
groot belang dat (gewezen) deelnemers en pensioengerech-
staf, en zijn de toeslagen eveneens voorwaardelijk.
tigden actuele informatie ontvangen over toeslagverlening, zodat hun verwachtingen ten aanzien van de toekomstige
Het Pensioenfonds betaalt de verhogingen van de pensioenaanspraken van gewezen deelnemers en de inge-
toeslagverlening zo reëel mogelijk zijn. De AFM hecht ter wille van de verzekerde veel waarde
gane pensioenen van de pensioengerechtigden uit specifiek
aan de actualiteit van de gegevens waarop het toeslagen-
bepaalde bijdragen van de werkgever. De mate waarin
label is gebaseerd. De AFM heeft daarom besloten om
deze pensioenaanspraken en pensioenen worden verhoogd
pensioenuitvoerders de mogelijkheid te bieden om het
wordt door het Bestuur vastgesteld. Het wel of niet toe-
toeslagenlabel in 2009 nog niet op te nemen in hun
kennen van voorwaardelijke toeslagen door het Bestuur
communicatie-uitingen. Pensioenuitvoerders mogen er in
berust op een voorafgaand besluit van ING Nederland om
2009 voor kiezen om in plaats van het toeslagenlabel op te
de hiervoor benodigde koopsom beschikbaar te stellen.
nemen, een brief te versturen aan deelnemers en pensioengerechtigden. Deze brief informeert de deelnemers en
Toeslagen 2008 en 2009 In 2008 bedroeg de toeslagverlening voor actieven met
pensioengerechtigden over de financiële crisis, de situatie van de pensioenuitvoerder en de gevolgen voor hun
pensioenaanspraken in de middelloonregeling (per 1 sep-
pensioen. De pensioensector heeft geadviseerd om het
tember 2008) 3%.
label in 2009 niet te hanteren en de door de AFM opgestelde modelbrief te versturen. Deelnemers en pensioengerech-
Op grond van de bereidheid van ING Nederland om de
tigden van het Pensioenfonds ontvangen deze brief vóór
financiële middelen voor toeslagen beschikbaar te stellen,
30 september 2009. In de loop van 2009 zal alle relevante
heeft het Bestuur kunnen besluiten de volgende toeslagen
informatie voor gewezen deelnemers op de website worden
toe te kennen:
gepubliceerd.
• de toeslagverlening voor inactieven waarvoor de looninflatie als maatstaf dient, bedroeg per 1 september 2008: 3% • de toeslagverlening voor inactieven waarvoor de prijsinflatie als maatstaf dient, bedroeg per 1 januari 2009: 2,53% In de aankondiging aan de pensioengerechtigden is nadrukkelijk gecommuniceerd dat de toeslag voorwaarde-
24
Jaarverslag 2008
2.1.6
Statuten
Het Bestuur stelt hoge eisen aan de naleving van wet- en regelgeving. Binnen de governance van het Pensioenfonds
De statuten van het Pensioenfonds zijn in het verslagjaar herzien en door het Bestuur opnieuw vastgesteld in
zijn diverse maatregelen getroffen om aan wet- en regelgeving te voldoen.
december 2008. Bij notariële akte zijn in januari 2009 de gewijzigde statuten formeel gewijzigd. De wijziging van
Een van de maatregelen om vast te stellen dat het
de statuten hield verband met de inwerkingtreding van de
Pensioenfonds zich ook inderdaad aan de wet- en regel-
Pensioenwet (inclusief de Principes voor goed pensioen-
geving houdt, is de toetsing door de compliance officer.
fondsbestuur). Als gevolg daarvan zijn in de statuten twee
De functie van compliance officer wordt buiten het
nieuwe hoofdstukken opgenomen. Een hoofdstuk heeft
Bestuursbureau ingevuld. De compliance officer rappor-
betrekking op de instelling van het Verantwoordings-
teert periodiek over zijn bevindingen aan het Bestuur.
orgaan. In het andere nieuwe hoofdstuk is het intern toezicht vorm gegeven.
In november 2008 is een vernieuwde Gedragscode Stichting Pensioenfonds ING vastgesteld. De Gedragscode dient
Verder is in de statuten een wijziging doorgevoerd in de
belangenconflicten en misbruik of oneigenlijk gebruik
wijze waarop bestuursleden worden benoemd. Eén lid, dat
van de bij het Pensioenfonds aanwezige informatie te voor-
voorheen door de Deelnemersraad werd benoemd, zal via
komen. De Gedragscode is behalve op het Bestuur en de
directe verkiezingen door en uit de pensioengerechtigden
leden van de Deelnemersraad, Verantwoordingsorgaan en
worden gekozen. De Deelnemersraad, waarin naast deel-
Visitatiecommissie ook van toepassing op de Directeur en
nemers ook pensioengerechtigden zijn vertegenwoordigd,
de medewerkers van het Bestuursbureau. Dit in aanvulling
blijft in de huidige vorm bestaan.
op de bestaande ING Gedragscode voor ING-medewerkers.
2.1.7
Financiële Markten zijn in 2008 geen toezichtmaatregelen
Door De Nederlandsche Bank of de Stichting Autoriteit
Goed pensioenfondsbestuur en compliance
aan het Pensioenfonds opgelegd, noch is een bewindvoerder aangesteld of is bevoegdheidsoefening van organen
Het Bestuur onderschrijft de Principes voor goed
van het Pensioenfonds gebonden aan toestemming van
pensioenfondsbestuur die de Stichting van de Arbeid
een toezichthouder. Het Pensioenfonds heeft in 2008
heeft vastgesteld en die in de Pensioenwet een wettelijke
regulier contact gehad met De Nederlandsche Bank waar-
grondslag kennen. De in 2007 gestarte invoering van de
onder het jaarlijkse overleg met de relatiebeheerders van
Principes voor goed pensioenfondsbestuur is voorbereid
De Nederlandsche Bank.
door de Commissie Goed Pensioenfondsbestuur. Het Bestuur heeft zich daarbij gericht op de volgende onderwerpen:
Geschillenregeling Het Pensioenfonds biedt belanghebbenden de mogelijk-
• zorgvuldig bestuur;
heid om, ingeval zij zich in de rechten geschaad achten
• transparantie, openheid en communicatie;
bij de toepassing van de statuten en reglementen van het
• deskundigheid en functioneren van het Bestuur; en
Pensioenfonds, bezwaar te maken tegen de genomen
• verantwoording en intern toezicht.
beslissing. In 2008 zijn twee geschillen voorgelegd aan het Bestuur.
De implementatie van bovenstaande heeft ondermeer
Eén geschil betrof een inkomende waardeoverdracht en
geleid tot:
één de voortzetting van de pensioenopbouw bij arbeids-
• aanpassing van de bestuurscommissies, die in 2009 is
ongeschiktheid. Na advisering door de Geschillencom-
geëffectueerd; • aanpassing van het deskundigheidsplan;
missie zijn beide geschillen door het Bestuur ongegrond verklaard.
• aanpassing van de statuten aan de principes; • aanpassing van de gedragscode; en • de installatie van de Visitatiecommissie op 1 april 2009.
Stichting Pensioenfonds ING
25
Geschil met de Deelnemersraad
2.1.9
Woord van dank
Het Verantwoordingsorgaan bestaat uit zes leden die de werknemers, de pensioengerechtigden en ING Nederland
Het Bestuur dankt de leden van de verschillende raden
vertegenwoordigen. Tussen het Bestuur en de Deelnemers-
en organen voor hun inzet en hun bijdrage aan de ont-
raad bestond een verschil van inzicht met betrekking tot
wikkeling van het Pensioenfonds in het afgelopen jaar.
het begrip meerderheid bij besluitvorming door het Verantwoordingsorgaan. Volgens het Bestuur is, ter waarborging van alle belangen, voor een besluit vereist dat ten minste
2.2
Risicoparagraaf
één vertegenwoordiger van iedere geleding met het besluit instemt. De Deelnemersraad wenste een gewone meerder-
Het Bestuur is verantwoordelijk voor de beheersing van
heid bij besluitvorming omdat anders naar de mening van
de risico’s verbonden aan de activiteiten van het Pensioen-
de Deelnemersraad één geleding feitelijk een besluit zou
fonds. Uitgangspunten voor de risicobeheersing zijn de te
kunnen blokkeren.
realiseren doelstellingen en de naleving van wettelijke
De Ondernemingskamer heeft dit verschil van mening op 10 april 2008 behandeld en is op 27 juni 2008 tot een
kaders en richtlijnen. Risico’s zijn te omschrijven als het niet-geheel of slechts
uitspraak gekomen. De Ondernemingskamer kwam tot
gedeeltelijk realiseren van doelstellingen dan wel naleven
de conclusie dat het Bestuur bij het instellen van het
van die wettelijke kaders.
Verantwoordingsorgaan in beginsel de vrije hand heeft.
De doelstelling van het Pensioenfonds is het op lange
Wel moet het Bestuur handelen binnen de grenzen van
termijn garanderen van de nominale pensioenaanspraken
hetgeen naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid
en pensioenrechten tegen acceptabele premies.
mag worden verwacht. De Ondernemingskamer is tot de conclusie gekomen dat het Bestuur die grenzen niet heeft
Risicobeheersing betekent enerzijds het tijdig nemen
overschreden en heeft het verzoek van de Deelnemersraad
van maatregelen tegen mogelijke gebeurtenissen en
daarom afgewezen. Dit betekent dat het door het Bestuur
omstandigheden die tot risico’s leiden en anderzijds het
vastgestelde reglement van het Verantwoordingsorgaan
periodiek evalueren van die maatregelen op naleving en
niet aangepast behoeft te worden.
effectiviteit. De Auditcommissie richt zich op het op een geïntegreerde wijze monitoren van de risicofactoren en stelt maatregelen voor om risico’s te beperken. Hiermee
2.1.8
Uitbreiding Bestuursbureau
wordt aan het interne risicobeheersings- en controlesysteem verder inhoud gegeven.
Het Bestuur laat zich in de uitoefening van zijn taken ondersteunen door het Bestuursbureau onder leiding van de Directeur. Het Bestuur heeft een nieuw organisatiemodel inge-
Risico’s
Het belangrijkste financiële risico voor het Pensioen-
voerd dat meer aansluit bij de inrichtingseisen die aan de
fonds is het niet kunnen nakomen van de pensioentoe-
huidige pensioenwereld worden gesteld. Hierbij richt het
zeggingen. Bij de bepaling van premies wordt uitgegaan
Bestuur zich op de beleidsbepalende en de toezichthouden-
van veronderstellingen omtrent levensverwachting en
de rol. Het Bestuursbureau neemt in de nieuwe structuur
rendement. Levensverwachtingen veranderen in de regel
de verantwoordelijkheid voor de meer tactische en opera-
geleidelijk en jaarlijks in beperkte mate. Zij kunnen
tionele aspecten van het Pensioenfonds en speelt tevens
derhalve redelijk goed worden ingeschat én de premies
een belangrijke rol in de beleidsvoorbereiding. De opbouw
kunnen indien nodig periodiek worden aangepast. Het
van het Bestuursbureau is in 2008 gestart en heeft geleid
rendement kent meer onzekerheid, zoals in het afgelopen
tot de eerste uitbreiding van het Bestuursbureau. Begin
jaar in extreme mate is gebleken.
2009 is de bezetting gecompleteerd en wordt gebouwd
26
2.2.1
De opgebouwde aanspraken zijn ultimo 2008 tegen een
aan de verdere invulling van zijn nieuwe bevoegdheden en
historisch lage rentestand contant gemaakt. Indien zich
verantwoordelijkheden. De medewerkers zijn in dienst van
zoals in Japan in het afgelopen decennium een lange
ING Nederland.
periode van deflatie of zeer lage rentestanden gaat voor-
Jaarverslag 2008
doen, dan is het denkbaar dat de rente, waartegen de
om adequaat te kunnen reageren, zijn beschreven in de
verplichtingen contant worden gemaakt, langere tijd nog
Actuariële en bedrijfstechnische nota. De hierin opgenomen
verder daalt. Dit zou betekenen dat toekomstige premies
maatregelen zijn ondermeer gericht op een organisatorisch
moeten worden verhoogd en dat toekomstige afdekking
evenwichtige en deskundige bezetting van Bestuur, Deel-
van de renterisico’s (zie hierna) duurder gaat worden.
nemersraad, Verantwoordingsorgaan, Visitatiecommissie
Deflatie zou overigens tevens betekenen dat nominale
en het Bestuursbureau.
pensioenaanspraken in termen van koopkracht ieder jaar
Door gebruikmaking van de verschillende kennis- en
meer waard worden. De huidige economische vooruitzich-
ervaringsgebieden van de leden van het Bestuur wordt een
ten zijn zeer onzeker en voorspellingen navenant.
evenwichtig handelen door het Pensioenfonds nagestreefd.
Dekkingsgraad In het kader van de risicobeheersing hanteert het Pensioenfonds als interne doelstelling een zekerheids-
De volgende maatregelen dragen bij aan de beheersing van de risico’s: • ondersteuning door de verschillende bestuurscommis-
niveau van 99%. Dit wil zeggen dat ernaar wordt gestreefd
sies. Door het signaleren van risico’s, het informeren
om de kans (gemiddeld op de lange termijn) dat het
van het Bestuur over de risico’s en het adviseren over
Pensioenfonds in een jaar (vóór bijstorting door ING
de te nemen maatregelen, wordt op een actieve wijze
Nederland) in een situatie van nominaal dekkingstekort
invulling gegeven aan de beheersing van risico’s;
verkeert, beperkt is tot 1%. Dit streven is gerelateerd aan
• door periodieke managementinformatie worden het
wat de toezichthouder voorschrijft. De Nederlandsche
Bestuur en de bestuurscommissies geïnformeerd over de
Bank hanteert als maatstaf een zekerheidsniveau van
mate waarin de beleidsdoelstellingen zijn gerealiseerd en
97,5%. Een zekerheidsniveau van 97,5% betekent dat de kans 2,5% is dat een pensioenfonds zich binnen een jaar
waarover nadere besluitvorming vereist is; • door het besluit het Bestuursbureau uit te breiden is
in een situatie verkeert waarbij de dekkingsgraad onder
voor de beleidsvoorbereiding en monitoring extra
100% ligt.
professionele capaciteit beschikbaar gekomen; • het Bestuur draagt zorg voor tussentijdse evaluatie en
Een Asset & Liability Management-studie en een continuïteitsanalyse zijn maatregelen om de belangrijkste financiële risico’s inzichtelijk te maken en om kaders te
stelt eventueel prioriteiten bij; • bevoegdheidsregelingen waarborgen een beheerste wijze van beleidsvorming en uitvoering;
stellen om deze risico’s te beheersen. In het verslagjaar zijn
• de periodieke controlewerkzaamheden van de accoun-
beide uitgevoerd. Gedurende 2008 zijn de ontwikkelingen
tant, de certificeringswerkzaamheden van de actuaris
van de dekkingsgraad nauwlettend gevolgd hetgeen ondermeer heeft geleid tot aanpassingen in het beleggingsbeleid. Van groot belang zijn de nieuw overeengekomen financie-
en toetsingen door de compliance officer; en • deskundigheidsbevordering, onder andere door het volgen van opleidingen.
ringsafspraken met ING Nederland gebleken. Door deze maatregelen heeft het Pensioenfonds een dekkingsgraad weten te behouden boven de 105%.
2.2.3
Specifieke risico’s en maatregelen
Onderdekking kan worden veroorzaakt door verschillende onderliggende risico’s zoals: het matchingof renterisico, het verzekeringstechnische risico, beleg-
Inleiding In deze paragraaf zijn de risico’s nader gekwantificeerd
gingsrisico. Deze risico’s zullen hieronder nader worden
naar de situatie van 31 december 2008, rekening houden
besproken, met de daarbij behorende maatregelen om
met de mate waarin die risico’s per die datum waren afge-
deze risico’s te beheersen.
dekt.
Matchingrisico’s en renterisico’s
2.2.2
Algemene maatregelen
Het Pensioenfonds belegt het vermogen dat dient ter dekking van de pensioenverplichtingen. Hierdoor bestaat
De algemene maatregelen om risico’s te beperken of
Stichting Pensioenfonds ING
het risico dat de looptijden en de rentegevoeligheden van
27
de beleggingen en van de pensioenverplichtingen niet
in de tijd meer waard wordt; dus dat over een jaar met één
voldoende op elkaar zijn afgestemd.
euro meer kan worden gekocht dan vandaag. Deflatie
De genoemde Asset & Liability Management-studie
gaat normaliter gepaard met heel lage rentestanden en
en continuïteitsanalyse zijn in combinatie met mandaat-
die leiden voor pensioenfondsen in het algemeen tot een
afspraken met vermogensbeheerders en de periodieke
stijging van de waarde van de pensioenverplichtingen en
informatievoorziening essentieel in de vaststelling, sturing
een daling van dekkingsgraden. Potentiële lage rentestan-
en de monitoring van deze risico’s.
den werken ook door in de premievaststelling en resulteren in hogere premies. Het Pensioenfonds heeft de renterisico’s
Het Bestuur heeft, in verband met de gewijzigde omstan-
zoals hierboven beschreven afgedekt.
digheden op de financiële markten, gedurende 2008 nader beleid geformuleerd om de rentegevoeligheid verder te beperken. Dit beleidsvoornemen is uiteindelijk in 2009
Beleggingsrisico’s Het Pensioenfonds kent een eigen beleggingsbeleid om
geëffectueerd waarbij het renterisico nagenoeg volledig is
de nominale pensioenverplichtingen te kunnen financie-
afgedekt.
ren. Beleggen brengt risico’s met zich mee. De resultaten
De duratie van de Vastrentende waarden bedraagt 16.
van 2008 werden negatief beïnvloed door de waardedalin-
De duratie van de Technische voorzieningen bedraagt 19.
gen van de beleggingen. Andere beleggingsrisico’s zijn con-
Bij een rentestijging van 1% neemt de waarde van de
centratie- of kredietrisico’s bij partijen waarin wordt belegd
activa af met € 860 miljoen en neemt de waarde van de
of waarmee transacties worden aangegaan. In het beleg-
Technische voorzieningen af met € 1.950 miljoen.
gingsbeleid worden deze risico’s onderkend en worden
De dekkingsgraad neemt als gevolg hiervan toe met 15
maatregelen beschreven.
procentpunten tot een niveau van 122% (ultimo 2008: 107%).
Voorbeelden van getroffen maatregelen zijn: • de instelling van de Beleggingscommissie die het
Verzekeringstechnische risico’s Het verzekeringstechnisch risico betreft het risico dat pensioenen langer dan berekend moeten worden uitgekeerd (langlevenrisico) en het risico van hoger dan berekende uitkeringen uit hoofde van aanspraken van nabestaanden en arbeidsongeschiktheid. Voor het
Bestuur adviseert; • de (strategische) assetallocatie waardoor een evenwichtige spreiding van risico’s wordt gerealiseerd; • de beoogde duratie van de beleggingen in de portefeuille verhogen; en • valuta-afdekkingsbeleid aanpassen.
Pensioenfonds is het verzekeringstechnische risico beperkt tot de nominale uitkeringen. In verband met het langlevenrisico wordt aanvullend
Voor de uitvoering van de dagelijkse monitoring van en periodieke informatievoorziening over beleggingsrisico’s
boven het hanteren van de prudente grondslagen, de
heeft het Bestuur afspraken met vermogensbeheerders
Voorziening toekomstige sterfteontwikkeling gevormd.
gemaakt. Periodiek wordt aan de hand van in de markt gebruikelijke risicoparameters gerapporteerd en worden
Inflatierisico
scenario’s doorgerekend.
Het Pensioenfonds heeft als doel het op lange termijn garanderen van de nominale pensioenaanspraken en
Een daling van de zakelijke waarden in ontwikkelde
pensioenrechten. De financiële gevolgen van inflatie op
markten en het indirect vastgoed van 25% leidt tot een
de ingegane pensioenen en pensioenverplichtingen aan
verslechtering van het resultaat en het Eigen vermogen
gewezen deelnemers zijn voor het Pensioenfonds beperkt,
met € 1 miljard (9%).
doordat met ING Nederland afgesproken is dat toeslagen
Een daling van de zakelijke waarden in opkomende
op ingegane pensioen door ING Nederland worden
markten met 35% leidt tot een verslechtering van het
gefinancierd. Het Pensioenfonds bouwt daarom geen
resultaat en het Eigen vermogen met € 150 miljoen (1,5%).
middelen op om toeslagen te kunnen financieren.
Een daling van de niet beursgenoteerde aandelen (private equity en hedge funds) met 30% leidt tot een
Een in Nederland zeldzame variant van inflatie is negatieve inflatie ofwel deflatie. Deflatie houdt in dat geld
28
verslechtering van het resultaat en het Eigen vermogen met € 120 miljoen (1%).
Jaarverslag 2008
Kredietrisico’s De kwaliteit van de kredietwaardigheid van de beleg-
Uitbestedingsrisico’s Bij het Pensioenfonds bestaan er uitbestedingrisico’s
gingen in de portefeuille vastrentende waarden wordt
omdat zowel de pensioenadministratie als de vermogens-
ondermeer gemonitord aan de hand van de rating van de
beheeractiviteiten zijn uitbesteed aan derden.
debiteuren.
Maatregelen met betrekking tot de uitbestedingsrisico’s richten zich op een gedegen analyse van partijen vooraf-
Het Pensioenfonds kent van nature een grote afhanke-
gaand aan een uitbesteding en vervolgens op het vooraf
lijkheid van de werkgever. Voor het voldoen van de
maken van duidelijke contractuele afspraken en de
reguliere premies en in het bijzonder van de premies
periodieke informatievoorziening over de nakoming van
gebaseerd op de betalingsverplichting uit de Uitvoerings-
die afspraken. Het Bestuur streeft er naar dat de belangrijke
overeenkomst is het Pensioenfonds afhankelijk van ING
contractspartijen beschikken over de SAS 70 type II
Nederland. Zolang ING Nederland de gemaakte afspraak
rapportages.
kan nakomen en nakomt, zal in de praktijk geen dekkingstekort ontstaan. Het Bestuur streeft hierbij transparantie na door een adequate informatievoorziening en frequent te overleggen met de werkgever.
Pensioenadministratie Vanuit het Bestuur is een stuurgroep opgericht die de overdracht van de pensioenadministratie naar AZL NV heeft begeleid. In de stuurgroep nemen ook vertegen-
Een stijging van de credit spread met 40% leidt tot een verslechtering van het resultaat en het Eigen vermogen
woordigers van ING Nederland, AZL NV en externe adviseurs deel.
met € 400 miljoen (4%). In de toelichting op de balans zijn de Vastrentende waarden nader toegelicht met de indeling naar de ratings.
Vermogensbeheer Voor de uitbesteding van het vermogensbeheer zijn mandaten en limieten gesteld waarover wordt gerappor-
Valutarisico De pensioenverplichtingen luiden in euro’s. De moge-
teerd aan het Bestuursbureau. Voor de monitoring op de naleving vinden er periodiek op basis van deze rapportages
lijke risico’s als gevolg van valutakoersontwikkelingen
evaluatiegesprekken plaats tussen de betrokken vermogens-
komen alleen bij het vermogensbeheer tot uitdrukking.
beheerders en het Bestuursbureau. Dit ter voorbereiding
Het US-dollar risico is afgedekt binnen de vastrentende
van de toezichthoudende rol van de Beleggingscommissie
portefeuille en de beursgenoteerde vastgoedportefeuille.
en het Bestuur.
Binnen de niet beursgenoteerde vastgoedportefeuille wordt het valutarisico afgedekt als het belang in de betreffende
Voor het Pensioenfonds vallen onder deze uitbesteding-
valuta minimaal 10% van de niet beursgenoteerde vast-
risico’s daardoor ook de belangrijkste aspecten van de
goedportefeuille is. Medio het vierde kwartaal zijn de
automatiseringsrisico’s en integriteitsrisico’s.
valutarisico’s op posities in Britse pond en Japanse yen opgenomen in de valuta-afdekking en zijn, met de USdollar, ook van toepassing op de aandelenportefeuille.
Integriteitsrisico’s en juridische risico’s Door niet integere of onethische gedragingen van de organisatie, de medewerkers of de leiding van het
Een daling van de vreemde valuta’s ten opzichte de
Pensioenfonds loopt het Pensioenfonds een integriteits-
euro met 20% leidt tot een verslechtering van het resultaat
risico. Tot de maatregelen om dit risico te beperken behoort
en het Eigen vermogen met € 240 miljoen (2%).
de Gedragscode die op alle betrokkenen bij het Pensioenfonds van toepassing is.
Liquiditeitsrisico Het liquiditeitsmanagement is er op gericht de uit-
De onafhankelijke externe compliance officer rapporteert aan het Bestuur over de bevindingen naar aanleiding
keringen van pensioenen ongestoord te laten plaatsvinden,
van onderzoeken naar de naleving van de richtlijnen en
waarbij de beschikbare te beleggen middelen maximaal
gedragslijnen.
worden ingezet bij het vermogensbeheer. Het liquiditeitsmanagement wordt uitgevoerd door ING Asset Manage-
Juridische risico’s ontstaan als gevolg van het niet of
ment BV in samenwerking met de pensioenadministrateur
niet adequaat naleven van (nieuwe) wet- en regelgeving
AZL NV.
respectievelijk door het juridisch onvoldoende onder-
Stichting Pensioenfonds ING
29
bouwd hebben van beslissingen. Daarnaast ontstaan
De ontwikkeling kan als volgt worden gespecificeerd:
juridische risico’s als gevolg van het niet of niet voldoende
Ontwikkeling dekkingsgraad
kunnen afdwingen van verplichtingen uit contracten.
2008
2007
1 januari
142,3
135,6
Rentetermijnstructuur
-30,2
20,4
Rendement
-23,5
-7,0
13,5
5,2
Operationele risico’s Door de hoge mate van uitbesteding zijn de meeste operationele risico’s begrepen in de uitbestedingsrisico’s.
Premies
2.3
Ontwikkeling financiële positie
Uitkeringen
1,6
1,3
Overig
3,1
-13,2
106,8
142,3
31 december
De ontwikkelingen op financiële markten vroegen in
Rentetermijnstructuur
het jaar 2008 veel aandacht van het Bestuur. De crisis op de financiële markten, met lagere waarderingen van beleg-
In de grafiek hieronder zijn de rentetermijnstructuur
gingen, resulteerde ondermeer in een beleggingsresultaat
van 31 december 2007 en van 31 december 2008 opgeno-
van -12%. Tevens was er sprake van een forse daling van
men. De daling van de rentestructuur, die veel groter was
de rekenrente, als gevolg van de gedaalde lange rente,
dan de daling van de rentestructuur van bijvoorbeeld de
waarmee de pensioenverplichtingen worden gewaardeerd.
Nederlandse staatsobligaties, leidde tot een substantiële
Deze daling leidde tot een toename van de Voorziening
toename van de waarde van de Voorziening pensioen-
pensioenverplichtingen ter grootte van € 2,1 miljard.
verplichtingen; als gevolg hiervan daalde de dekkingsgraad
De lagere waarderingen van beleggingen in combinatie
met 30%. In de grafiek zijn de rentepercentages (y-as)
met de hogere waardering van de Voorziening pensioen-
behorende bij de verschillende looptijden (x-as) weergege-
verplichtingen veroorzaakten een daling van de dekkings-
ven. Bij alle looptijden zijn de rentepercentages gedaald.
graad van het Pensioenfonds, van (afgerond) 142% per
In het looptijdsegment 8 tot en met 22 jaar minder dan in
31 december 2007 tot 107% per 31 december 2008.
de andere looptijdsegmenten.
Figuur 3: Rentetermijnstructuur eind 2007 en eind 2008 % 5,5 5,0 4,5 4,0 3,5 3,0 2,5 2,0 1,5 1
6
11
16
21
26
31
36
41
46
51
56
61
looptijd in jaren 31-12-2007
30
31-12-2008
Jaarverslag 2008
Rendement De financiële crisis heeft geleid tot een negatieve
kennen hun gelijke niet in de recente geschiedenis. Bijzonder is ook dat de totale wereldeconomie in de
beleggingsopbrengst van € 1,4 miljard. Als gevolg hiervan
greep van deze crisis is gekomen. Uiteindelijk was het
daalde de dekkingsgraad met 24%.
onoverkomelijk dat ook de Nederlandse pensioensector hier hard door getroffen werd.
Premies Op basis van de Uitvoeringsovereenkomst bestaan de
Een greep uit de reeks gebeurtenissen die in 2008 de
in rekening gebrachte premies uit de reguliere premies en
financiële media beheersten: de nationalisatie van de Britse
koopsommen voor pensioenverplichtingen, voor toeslagen
bank Northern Rock, na een run van klanten op de bank
op ingegane pensioenen en premievrije pensioenen voor
(februari); de overname van het noodlijdende Bear Stearns
gewezen deelnemers, evenals voor het op peil houden van
door JP Morgan Chase (maart); en de in problemen geraakte
de dekkingsgraad.
Nederlandse zakenbank NIBC (april). In de zomer van 2008 moesten de noodlijdende Amerikaanse hypotheekbanken
De kostendekkende premie bestaat uit de volgende
Freddie Mac en Fannie Mae door de overheid
onderdelen:
worden gered. In september is een reeks van gebeurtenissen
• premie voor pensioenopbouw van werknemers van
te noemen zoals de overname van onderdelen van de in
ING Nederland die onder de ING-CAO vallen; • premie voor de aanpassing van de opgebouwde
grote problemen geraakte Amerikaanse zakenbank Merrill Lynch door de Bank of America; het faillissement en het
pensioenen aan de loonstijging voor medewerkers die
uiteenvallen van Lehman Brothers; de deelname in de
onder de ING-CAO vallen;
grootste verzekeraar AIG door de Amerikaanse overheid;
• premie vanwege het risico van overlijden en vanwege
het einde van de grootste spaar- en kredietbank van de
het risico van arbeidsongeschiktheid van werknemers
Verenigde Staten van Amerika (Washington Mutual) en
van ING Nederland;
de ontmanteling van Fortis in Europa.
• premie voor toeslagverlening aan gepensioneerden en gewezen werknemers van ING;
In oktober wordt in Amerika een reddingsplan ter waarde van $ 700 miljard goedgekeurd in de senaat; neemt
• solvabiliteitsopslag;
de Nederlandse overheid Fortis Nederland over en dreigt
• opslag vanwege toenemende levensverwachting; en
de staat IJsland failliet te gaan op zijn bankensector.
• uitvoeringskosten van het Pensioenfonds.
Steunfondsen worden door overheden opgezet en centrale banken verlagen rentetarieven om het financiële en het
Uitkeringen Deze post is het verschil tussen de werkelijke pensioen-
economische stelsel te ondersteunen. Ook de Nederlandse staat kwam met een steunfonds met een waarde van
uitkeringen in 2008 en de vrijval uit de Voorziening
€ 20 miljard en een garantieregeling voor leningen tussen
pensioenverplichtingen.
financiële instellingen ter waarde van € 200 miljard. Ook in Nederland moesten diverse financiële instellingen,
Overig
waaronder ook ING, een beroep doen op de overheid.
Hieronder zijn mede begrepen de gevolgen van waardeoverdrachten en kosten.
2.4.1.1 Ontwikkelingen obligatiemarkten De vastrentende markten stonden in het teken van de
2.4
Beleggingen en beleggingsresultaten
Staatsobligaties
Financiële markten in 2008
een verschuiving plaats naar relatief veilige staatsobligaties.
kredietcrisis.
Als gevolg van hoge risico-aversie onder beleggers vond
2.4.1
De toegenomen vraag naar staatsobligaties droeg bij aan de Het turbulente financiële jaar 2008 wordt gekenmerkt
dalende trend van de rentes op staatsobligaties en een
door vele gebeurtenissen die de aandacht vroegen. De
opwaartse druk op de waarden binnen deze beleggings-
heftigheid en omvang van de crisis die in 2008 uitbrak,
categorie. Ter illustratie toont de tabel hieronder de rente-
Stichting Pensioenfonds ING
31
daling van 10-jaars staatsobligaties van de Verenigde Staten van Amerika en van Nederland.
2.4.1.2 Ontwikkelingen aandelenmarkten Het jaar 2008 zal als één van de slechtste en meest
10 jaars rente staatsobligatie 31/12/2008 31/12/2007
volatiele jaren voor de aandelenmarkten de geschiedenis
Nederland
3,55%
4,41%
ingaan. De financiële crisis breidde zich van de Verenigde
Verenigde Staten van Amerika
2,22%
4,03%
Staten van Amerika en de financiële sector uit naar andere regio’s in de wereld en naar andere sectoren van de maatschappij. De reële economie werd hard geraakt door de
Als gevolg van de dalende rente was de performance van de staatsobligaties duidelijk positief; bijvoorbeeld de
financiële crisis. De wereldwijde MSCI-World index toonde over 2008 een verlies van 37,6%.
Barclays Capital Euro Staatsindex gaf over 2008 een rendement van 6,2% weer.
Bedrijfstakken
Bedrijfsobligaties
van ondernemingen in de zogenaamde defensieve bedrijfs-
Wereldwijd waren de waardedalingen van aandelen De eerder genoemde negatieve ontwikkelingen van
takken, zoals de dagelijkse consumentengoederen en de
2008 werden halverwege september versterkt nadat zaken-
gezondheidszorg, nog beperkt, al moesten ook zij bijna
bank Lehman Brothers uitstel van betaling aanvroeg.
20% inleveren. Het zwaarst geraakt werden de aandelen
De liquiditeit van de geldmarkt werd hierdoor nog verder
van ondernemingen in de financiële sector. De onderstaan-
beperkt met als gevolg een stilstand van de onderlinge
de tabel laat de rendementen in euro’s per bedrijfstak zien
kredietverlening tussen financiële instellingen. Het gebrek
van de wereldwijde MSCI-World index.
aan vertrouwen tussen deze instellingen zorgde vervolgens voor een forse toename van de risico-aversie bij beleggers.
MSCI-World index 2008
Dit leidde tot een verkoopgolf van bedrijfsobligaties in
Financiële dienstverlening
-51,6%
september, oktober en november. Het gevolg hiervan
Basismaterialen
-47,7%
was dat de risicopremies – het verschil tussen de rente op
IT
-41,0%
bedrijfsobligaties en de rente op staatsobligaties met
Industrie
-40,1%
vergelijkbare looptijden – tot extreem hoge niveaus
Luxe consumentengoederen
-38,6%
opliepen.
Energie
-34,8%
Telecommunicatie
-29,5%
Nutsbedrijven
-25,7%
Dagelijkse consumentengoederen
-19,3%
Gezondheidszorg
-17,4%
Risicopremie boven de rentevergoedingen “Staat”
31/12/2008 31/12/2007
Barclays Capital Euro-aggregate Corporates
5,02%
1,17%
15,79%
4,61%
Rendement
Barclays Capital Global High Yield
Regio’s Regionaal gezien presteerden de Verenigde Staten van Amerika en Japan beter dan het marktgemiddelde, maar
Opkomende markten
dat werd voor een belangrijk deel veroorzaakt doordat de
De toegenomen risico-aversie leidde tevens tot een
tegenover de euro. De opkomende markten leden het
Ten opzichte van de valuta’s van deze landen gaf de euro
zwaarst onder de algemene vertrouwenscrisis en moesten
een forse waardestijging te zien (een niveau van 15-20%),
meer dan 50% inleveren. De onderstaande tabel toont de
waardoor obligaties in lokale valuta extra hard werden
rendementen in euro’s per regio van de MSCI-World Index
getroffen.
en die van de AEX index.
Koers ten opzichte van euro
32
Amerikaanse dollar en de Japanse yen in waarde stegen
waardedaling van obligaties in de opkomende markten.
31/12/2008 31/12/2007
Mexicaanse peso
42,6
35,9
Braziliaanse real
19,4
15,9
Russische roebel
3,2
2,6
Jaarverslag 2008
vastgoed) en tot een hoger risicoprofiel. Bij een aantal Ontwikkelingen indices in 2008
Rendement
fondsen heeft dit vervolgens geleid of dreigt dit te leiden
AEX Index (total return)
-50,9%
tot het niet meer kunnen voldoen aan de leningvoor-
MSCI (EM) Emerging Markets Free
-50,3%
waarden. Bovendien is herfinanciering van leningen ook
MSCI (DM) Europe
-43,6%
moeilijker en kostbaarder geworden.
MSCI (DM) World
-37,6%
MSCI (DM) North America
-35,0%
MSCI (DM) Japan
-25,5%
2.4.1.4 Ontwikkelingen hedge fondsen De extreem risico-averse houding van beleggers in de tweede helft van 2008 had bij uitstek een negatief effect op hedge fondsen. Mede om de reden dat deze beleggers
2.4.1.3 Ontwikkelingen vastgoed
met veel vreemd vermogen hadden belegd, zagen zij zich door koersdalingen en de behoefte aan kapitaal, in combi-
Beursgenoteerd Vastgoedaandelen lieten een zeer sterk negatief resultaat
natie met de sterke afname van liquiditeit, gedwongen om posities af te wikkelen. Doordat tegenover die grote
zien. Over geheel 2008 waren de prestaties van vastgoed-
verkopen nauwelijks kopers stonden leidde dit tot extreme
aandelen gelijk tot slechter dan die van aandelen in het
koersdalingen.
algemeen. De GPR 250 Global Hedged Net Dividend index verloor bijvoorbeeld in 2008 ruim 47%.
2.4.1.5 Ontwikkelingen private equity Private equity fondsen hebben in 2008 nog relatief goed gepresteerd. Door de specifieke eigenschappen van private
De koersen van de aandelen van vastgoedondernemin-
equity zullen de koersdalingen op de publieke aandelen-
gen met veel vreemd vermogen (hoge leverage) gaven
markten pas in 2009 in het rendement van private equity
de grootste dalingen te zien. Gezien de historisch lage
worden gereflecteerd. Hoewel nog niet direct zichtbaar
koersniveaus, wordt er blijkbaar door de markt rekening
in het rendement, heeft de financiële crisis in 2008 wel
gehouden met de verwachting dat een aantal van deze
degelijk invloed gehad. Zo zijn de mogelijkheden voor het
bedrijven failliet zal kunnen gaan. De koersontwikkeling
gebruik van vreemd vermogen bij transacties maar ook het
tussen individuele vastgoedbedrijven liep hierdoor zeer
aantal transacties enorm gedaald.
sterk uiteen. Per saldo presteerden in 2008 de defensieve vastgoedondernemingen duidelijk beter dan de risicovolle, op groei en projectontwikkeling gerichte, ondernemingen.
2.4.2
Beleggingsbeleid
Regionaal bleven de waardedalingen in de regio Azië nog beperkt, mede door stimuleringsmaatregelen van de Chinese overheid.
Het strategische beleggingsbeleid wordt ontwikkeld op basis van de bestaande pensioenverplichtingen van het Pensioenfonds, de uitkomsten van de Asset & Liability
Niet beursgenoteerd Ook voor niet beursgenoteerd vastgoed is het effect van
Management-studie en de daaruit resulterende strategische assetallocatie. Het strategische beleggingsbeleid bepaalt de
de wereldwijde financiële crisis merkbaar in de belangrijk-
bandbreedtes of grenzen waarbinnen de verschillende
ste vastgoedmarkten. Het verzwakkende economische
assetcategorieën dienen te blijven. Bijstelling vindt plaats
klimaat was een katalysator voor afwaarderingen van vast-
op basis van ondermeer de risicorapportages van de beleg-
goed. Het hardst geraakt werd de markt in het Verenigd
gingen in relatie tot de pensioenverplichtingen.
Koninkrijk, gevolgd door de Verenigde Staten van Amerika, continentaal Europa en Azië. Binnen de regio Azië werd
Het strategische beleggingsbeleid van het Pensioenfonds
Australië het hardst geraakt en waren de afwaarderingen
wordt vastgesteld door het Bestuur en omvat de strate-
omvangrijker dan in overig Azië.
gische assetallocatie, het (strategisch) duratiebeleid en het strategische valutabeleid, welke hierna verder beschreven
De noodzakelijke afboekingen van vastgoed leidden bij
worden. In overleg met de vermogensbeheerder worden
de vastgoedondernemingen tot een stijgende leverage (ver-
jaarlijks de geëigende benchmarks bepaald. Deze blijven
houding tussen schuld en waarde van het onderliggend
in principe gedurende het gehele jaar van toepassing.
Stichting Pensioenfonds ING
33
Strategische assetallocatie Het beleid voor 2008 was eerder vastgesteld met een strategische assetallocatie waarbij bepaald was voor welk percentage de verschillende assetcategorieën in de totale portefeuille worden opgenomen. Deze allocatie wordt ondermeer beïnvloed door de structuur en looptijd van de pensioenverplichtingen, de verwachte rendementen en de verwachte risico’s van die assetcategorieën. De strategische assetallocatie met bijbehorende bandbreedtes per 1 januari 2008 worden in de navolgende tabel weergegeven.
2008 Beleggingscategorie
2007
Norm
Minimum
Maximum
Norm
Minimum
Maximum
Vastrentende waarden
53,0%
48,0%
Aandelen
32,0%
27,0%
58,0%
53,0%
48,0%
58,0%
37,0%
32,0%
27,0%
Vastgoed
10,0%
7,5%
37,0%
12,5%
10,0%
7,5%
12,5%
Hedge fondsen
3,0%
0,0%
5,0%
3,0%
0,0%
5,0%
Private equity
2,0%
0,0%
3,0%
2,0%
0,0%
3,0%
Liquiditeiten
0,0%
0,0%
0,0%
0,0%
-2,0%
2,0%
De normverdeling is in 2008, in afwachting van de uitkomsten van de Asset & Liability Management-studie, niet aangepast. De minimum en maximum percentages geven de grenzen aan waarbinnen de belangen in de diverse beleggingscategorieën zich mogen bewegen. Voor de verschillende beleggingscategorieën worden benchmarks gehanteerd. De marktwaarde en procentuele verdeling over de assetcategorieën per 31 december 2008 geven een volgend beeld:
€ in miljoen
Per 31-12-2008
Per 31-12-2007
Beleggingscategorie
Marktwaarde
Marktwaarde
Vastrentende Waarden
5.483
56,2%
5.415
51,8%
Aandelen
3.091
31,6%
3.613
34,6%
Vastgoed
842
8,6%
1.012
9,7%
Hedge fondsen
274
2,8%
324
3,1%
82
0,8%
87
0,8%
9.772
100,0%
10.451
100,0%
Private Equity Derivaten Totaal
34
%
186
4
9.958
10.455
%
Jaarverslag 2008
Strategisch duratiebeleid
en regelgeving. Dit betekent dat strenge criteria worden
Het Pensioenfonds heeft begin 2008 een duratie van
gehanteerd met betrekking tot bedrijven die zich direct en
ongeveer 12 jaar voor de portefeuille Vastrentende waarden
in overwegende mate bezighouden met het produceren,
nagestreefd. Door de daling van de rente is gedurende 2008
onderhouden en/of handelen in anti-persoonslandmijnen,
de duratie verhoogd tot 16 jaar.
clusterbommen, munitie met verarmd uranium, en bio-
Eind 2008 zijn besluiten genomen om de renterisico’s,
logische, chemische of nucleaire wapens. Op dit moment
als gevolg van de mismatch tussen de looptijden van de
neemt het Pensioenfonds deel in het ING Duurzaam
pensioenverplichtingen en de looptijden van de beleggin-
Rendement Fonds dat wereldwijd belegt in aandelen van
gen, nagenoeg geheel te gaan afdekken.
grote duurzame ondernemingen.
Strategisch valutabeleid
Het Bestuur heeft besloten de verdere ontwikkelingen
Het risico van koersveranderingen van de Amerikaanse
rond het beleggingsonderwerp duurzaamheid in 2009
dollar is afgedekt binnen de vastrentende portefeuille en
gestructureerd nader te onderzoeken en hierin beleids-
de beursgenoteerde vastgoedportefeuille. Binnen de
keuzes te maken. Dit leidt tot een geactualiseerd beleid op
niet beursgenoteerde vastgoedportefeuille wordt het
het gebied van Maatschappelijk Verantwoord Beleggen.
valutarisico afgedekt, als het belang in de betreffende valuta minimaal 10% van de niet beursgenoteerde vastgoedportefeuille is. Met ingang van medio oktober
2.4.3
Performance 2008
2008 worden binnen de aandelenportefeuille de posities in de Amerikaanse dollar, het Britse pond en de Japanse yen volgens de benchmarkgewichten afgedekt naar de euro.
Performance vermogensbeheerders Het Bestuur heeft de benchmarks vastgesteld waartegen de performances van de vermogensbeheerders worden afgemeten. In 2008 heeft een verdere evaluatie plaatsge-
Maatschappelijk Verantwoord Beleggen Om het op lange termijn kunnen garanderen van de nominale pensioenaanspraken en pensioenrechten tegen
vonden van de behaalde rendementen binnen de verschillende assetcategorieën, waarbij ook de resultaten van een peer group zijn betrokken.
acceptabele premies mogelijk te maken heeft het Pensioenfonds rendementsdoelstellingen. Tegelijkertijd realiseert het Pensioenfonds zich dat die rendementsdoelstellingen
Performance portefeuille De performance van de portefeuille ten opzichte van de
in evenwicht moeten zijn met zijn maatschappelijke
benchmarks geeft het volgende beeld: zie tabel onderaan
verantwoordelijkheid. Het beleid dat het Pensioenfonds
de pagina.
heeft geformuleerd, sluit discretionaire beleggingen uit in bedrijven die opgenomen zijn in de ‘ING defence policy’.
De negatieve performance van de portefeuille van ruim
Dit betekent dat bij het rechtstreeks beleggen in onder-
12% is veroorzaakt door de teleurstellende performance
nemingen die zich direct bezighouden met het produceren,
op de meeste beleggingscategorieën. Hierna worden de
onderhouden en/of handelen in wapens het Pensioen-
resultaten per categorie van beleggingen nader aan de orde
fonds zich houdt aan de (internationaal) geldende wet-
gesteld.
2008
2007
Realisatie Benchmark
Realisatie
Benchmark
Vastrentende waarden
10,5%
18,3%
-3,6%
Aandelen
-42,1%
-39,2%
1,5%
0,7%
Vastgoed
-26,1%
-20,2%
-0,5%
-3,2%
Hedgefondsen
-19,0%
7,5%
8,7%
6,1%
Private equity
-21,3%
-21,3%
32,7%
32,7%
Totale portefeuille
-12,2%
-8,1%
-1,1%
-1,3%
Stichting Pensioenfonds ING
-3,3%
35
Voor de onderscheiden beleggingscategorieën worden benchmarks gebruikt voor de evaluatie van relatieve perfor-
2.4.3.3 Vastgoed De vastgoedportefeuille van het Pensioenfonds liet een
mances. In 2008 zijn de volgende benchmarks gehanteerd:
absoluut rendement zien van -26,1% en daarmee een forse
• voor vastrentende waarden wordt een samengestelde
underperformance van -5,9% ten opzichte van de bench-
benchmark gehanteerd die past bij de beleggingsdoel-
mark. Vooral op de vastgoed beleggingen in de Verenigde
stellingen;
Staten van Amerika moesten significante afwaarderingen
• voor aandelen wordt de MSCI (All Countries) World Net
worden verwerkt.
Dividend gehanteerd; • de benchmark voor vastgoed is gesplitst naar wel en niet beursgenoteeerd: GPR 250 Global Hedged Net respectievelijk een vaste total return van 7,5%; • de benchmark voor hedge fondsen is gerelateerd aan de 3-maands Euribor met een risico-opslag; en
2.4.3.4 Hedge fondsen Voor de hedgefondsindustrie was 2008 qua rendement het slechtste jaar ooit. De portefeuille van het Pensioenfonds had een rendement van -19%. Dit was ver onder de rendementsdoelstelling zoals opgenomen in de benchmark
• voor private equity wordt gewerkt met een extra risico-
(3-maands Euribor met een risico-opslag). De teleurstellen-
premie boven de performance van een wereldwijde
de rendementen waren vooral het gevolg van het extreme
index, welke op lange termijn wordt geëvalueerd. Op
gebrek aan liquiditeiten in de financiële markten, waar-
korte termijn wordt de benchmark voor private equity
door er veel minder werkbare strategieën beschikbaar
gelijk gesteld aan het behaalde rendement van de
waren en hedge fondsmanagers zich gedwongen zagen
portefeuille.
om de leverage in hun strategieën sterk te reduceren.
2.4.3.1 Vastrentende waarden De obligaties en andere vastrentende waarden in de
2.4.3.5 Private equity Private equity heeft met een rendement van -21,3% in
Pensioenfondsportefeuille lieten voor 2008 in absolute ter-
2008 ook duidelijk de gevolgen van de kredietcrisis moeten
men een positief resultaat van 10,5% zien. Dit was vooral
verwerken. De mogelijkheden voor het gebruik van vreemd
het gevolg van de dalende rente op de kapitaalmarkt. Het
vermogen bij transacties zijn sterk afgenomen en ook is het
relatieve resultaat, ten opzichte van de benchmark voor
aantal transacties binnen deze sector sterk gedaald.
deze categorie, van -7,8% was echter zeer teleurstellend. Belangrijkste oorzaak hiervan was de overweging in de subcategorieën bedrijfsobligaties en emerging markets debt, die ten opzichte van staatsobligaties negatieve rendementen te zien gaven. Het gebrek aan vertrouwen als gevolg van de financiële crisis leidde tot sterk stijgende spreads. Dit leidde uiteindelijk tot een negatief absoluut rendement voor beide subcategorieën.
2.4.3.2 Aandelen Voor de beleggingscategorie aandelen was 2008 qua rendement het slechtste jaar ooit in de geschiedenis van het Pensioenfonds. In absolute termen werd een negatief resultaat van -42,1% behaald. Het resultaat ten opzichte van de benchmark (-2,9%) was eveneens teleurstellend. De oorzaak van deze underperformance verschilde van manager tot manager en varieerde van een onderweging Japan en een overweging Emerging Markets op regio-niveau, tot een overweging in financials en een onderweging in utilities op sectorniveau.
36
Jaarverslag 2008
2.5
Deelnemersraad
discussie met ING Nederland over onder meer de Uitvoeringsovereenkomst.
Het jaar 2008 was het derde zittingsjaar van de huidige Deelnemersraad. De Deelnemersraad vergaderde zes maal.
Het aantal en de aard van de adviesaanvragen vroegen
Samen met het Bestuur van het Pensioenfonds werd twee-
ook in 2008 weer een grote hoeveelheid tijd van de leden
maal vergaderd.
van de Deelnemersraad. Ook in 2008 was er op bepaalde momenten sprake van tijdsdruk waarbinnen verschillende
Het Bestuur heeft de Deelnemersraad advies gevraagd
adviezen moesten worden gegeven. De Deelnemersraad
in 2008 over de volgende onderwerpen:
heeft getracht de adviesfunctie binnen de gestelde termijnen
• Actuariële en bedrijfstechnische nota waaronder de
in te vullen.
aanpassingen van de beleggingsbeginselen; • benoemingsreglement Bestuur en Verantwoordingsorgaan; • collectieve, groepsgewijze en internationale waarde-
De Deelnemersraad heeft zich diepgaand geïnformeerd over alle onderwerpen. Het Bestuur heeft veel waardering voor de constructieve bijdragen van de Deelnemersraad.
overdrachten; • jaarrekening 2007; • langetermijnherstelplan; • organisatiewijziging betreffende de gewijzigde taak-
2.6
Gebeurtenissen na balansdatum
2.6.1
Ontwikkeling bestuurscommissies
verdeling tussen het Bestuur, de bestuurscommissies en het Bestuursbureau; • reglementen; • startbrief over belangrijke aspecten van de pensioenovereenkomst aan deelnemers; • statutenwijziging intern toezicht;
Om een verdere invulling te geven aan de beginselen
• statutenwijzigingen van het Pensioenfonds;
van goed pensioenfondsbestuur heeft eind 2008 besluit-
• tarifering arbeidsongeschiktheid;
vorming rond de structuur van de bestuurscommissies
• uitgangspunten tabellenboek;
plaatsgevonden.
• Uitvoeringsovereenkomst; en
De commissiestructuur in 2009 is als volgt vormgegeven:
• vervreemding bijzonder partnerpensioen.
• Audit Commissie; • Beleggingscommissie;
Tevens startte de Deelnemersraad in 2008 een procedure
• Commissie Financieel Risicomanagement;
bij de Ondernemingskamer. Aanleiding was het verschil
• Commissie Governance & Organisatie;
van inzicht tussen de Deelnemersraad en het Bestuur met
• Commissie Voorlichting; en
betrekking tot het begrip meerderheid bij besluitvorming
• Geschillencommissie.
door het Verantwoordingsorgaan. Een en ander is nader toegelicht in paragraaf 2.1.7.
2.6.2
Ontwikkeling financiële positie
Ter ondersteuning van het adviestraject hebben de Pensioencommissie en de Commissie Financiële Aan-
Als gevolg van de ontwikkelingen op de financiële
gelegenheden van de Deelnemersraad verschillende
markten in het eerste kwartaal van 2009 heeft het
malen overlegd met de Pensioentechnische en Financiële
Pensioenfonds op 31 maart 2009 op grond van de
Commissie van het Pensioenfonds. Dit overleg hield ver-
Uitvoeringsovereenkomst een aanvullende nota van
band met het uitbrengen van adviezen over ondermeer
€ 210 miljoen ingediend bij ING Nederland. Dit bedrag is
pensioenreglementen, Actuariële en bedrijfstechnische
tot op heden niet voldaan.
nota, statuten, de rentetermijnstructuur en de Pensioentafel 2006. Het Bestuur heeft deze vorm van overleg benut om de Deelnemersraad te informeren over de voortgang van de
Stichting Pensioenfonds ING
37
2.6.3
Beleggingsbeleid
Als gevolg van de in 2008 uitgevoerde Asset & Liability Management-studie heeft een verdere evaluatie van het beleggingsbeleid eind 2008 geleid tot maatregelen om het renterisico verder te beperken. Gedurende het eerste kwartaal van 2009 heeft dit geleid tot het beleggen in langlopende staatsobligaties en het afsluiten van rentederivaten. Dit beleid is in het tweede kwartaal van 2009 gecontinueerd. Tevens is door het Bestuur besloten om de gevolgen van een koersdaling op de aandelenmarkten te limiteren door middel van optieconstructies. De belangrijkste overwegingen om dit besluit te nemen zijn het beschermen van de dekkingsgraad om de financiële risico’s voor de verzekerden en de werkgever te beperken, waardoor ook de kans op het ontstaan van nieuwe vorderingen op de werkgever wordt beperkt alsmede het behouden van herstelcapaciteit, ook dit in het belang van de verzekerden en de werkgever. De transacties zijn in mei 2009 uitgevoerd. Den Haag, 26 juni 2009 Het Bestuur van Stichting Pensioenfonds ING
38
Jaarverslag 2008
3. Jaarrekening 2008
Stichting Pensioenfonds ING
39
40
Jaarverslag 2008
3.1
Balans per 31 december 2008
Activa
(na bestemming saldo; bedragen in duizenden euro’s)
2008
2007
Beleggingen voor risico pensioenfonds [1] Vastgoed
841.547
1.011.707
Aandelen
3.091.251
3.613.245
Vastrentende waarden
5.483.250
5.414.671
273.656
323.870
82.508
87.046
Hedge fondsen Private equity Derivaten
185.968
Herverzekeringsdeel technische voorzieningen [2] Vorderingen en overlopende activa [3] Liquide middelen [4] Totaal activa
Passiva
3.988 9.958.180
10.454.527
3.895
3.701
899.383
449.735
7.534
7.323
10.868.992
10.915.286
2008
2007
Stichtingskapitaal en reserves 16
16
Overige reserve [6]
180.752
1.089.330
Extra reserve [7]
508.224
382.741
0
1.766.955
Stichtingskapitaal [5]
Fonds waardeverschillen beleggingen [8]
688.992
3.239.042
Technische voorzieningen Voorziening pensioenverplichtingen voor risico pensioenfonds [9] Overige technische voorzieningen [10] Herverzekeringsdeel technische voorzieningen [11]
Kortlopende schulden en overlopende passiva [12] Totaal passiva
10.154.323
7.654.823
10.154
0
3.895
3.701 10.168.372
7.658.524
11.628
17.720
10.868.992
10.915.286
[..] De tussen haken vermelde nummers verwijzen naar corresponderende nummers in de toelichting op de balans (vanaf pagina 48), die een integraal onderdeel uitmaken van de jaarrekening.
Stichting Pensioenfonds ING
41
3.2
Staat van baten en lasten over 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
2008
2007
Beleggingsopbrengsten voor risico Pensioenfonds [13] Directe beleggingsopbrengsten Indirecte beleggingsopbrengsten
354.915
315.048
-1.730.339
-439.599
Premiebijdragen van werkgevers en werknemers [14] Saldo van overdrachten van rechten [15] Pensioenuitkeringen [16]
-1.375.424
-124.551
1.650.780
928.219
-23.138
-48.654
-289.706
-258.831
Mutatie Voorziening pensioenverplichtingen voor risico Pensioenfonds [17] Pensioenopbouw
-261.617
-268.663
Indexering en overige toeslagen
-169.645
-145.750
Rentetoevoeging
-359.381
-314.046
287.679
259.155
Onttrekking voor pensioenuitkeringen Onttrekking voor pensioenuitvoeringskosten Wijziging marktrente
4.305
0
-2.064.410
679.746
Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten
23.503
47.472
Overige mutaties Voorziening pensioenverplichtingen
40.066
-570.572
Mutatie Overige technische voorzieningen [18] Herverzekering [19] Pensioenuitvoerings- en administratiekosten [20] Overige baten en lasten Saldo van baten en lasten
-2.499.500
-312.658
-10.154
135.681
661
414
-3.903
-2.492
334
3.391
-2.550.050
320.519
Bestemming van het saldo Overige reserves
-908.578
Extra reserve
125.483
-7.302
-1.766.955
-438.487
Fonds waardeverschillen beleggingen
766.308
-2.550.050
320.519
[..] De tussen haken vermelde nummers verwijzen naar corresponderende nummers in de toelichting op de Staat van baten en lasten (vanaf pagina 59), die een integraal onderdeel uitmaken van de jaarrekening.
42
Jaarverslag 2008
3.3
Kasstroomoverzicht over 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
2008
Pensioenactiviteiten
2007
Ontvangsten Premiebijdragen van werkgevers en werknemers Uitkeringen uit herverzekering Overgenomen pensioenverplichtingen Overige
1.151.608
928.219
3.196
414
10.212
11.474
8.035
0 1.173.051
940.107
Uitgaven Uitgekeerde pensioenen Overgedragen pensioenverplichtingen Pensioenuitvoerings- en administratiekosten
-291.642
-258.831
-30.531
-60.128
-2.921
-2.492
Mutaties Vorderingen en overlopende activa en Kortlopende schulden en overlopende passiva
1)
0
-337.508 -325.094
-658.959
Beleggingsactiviteiten Ontvangsten Directe beleggingsopbrengsten Verkopen en aflossingen beleggingen
373.548
312.856
6.575.724
2.923.536 6.949.272
3.236.392
Uitgaven Aankopen beleggingen
-7.787.705
Mutatie Liquide middelen Saldo Liquide middelen 1 januari
2)
Saldo Liquide middelen 31 december
1)
-3.520.893 -7.787.705
-3.520.893
9.524
-3.353
-1.990
1.363
7.534
-1.990
Over 2008 zijn de post Mutaties Vorderingen en overlopende activa en de post Kortlopende schulden en overlopende passiva toebedeeld aan de corresponderende posten.
2)
Ultimo 2007 zijn de Depotbanken (Kortlopende schulden en overlopende passiva) begrepen in bovenvermeld Saldo Liquide middelen.
Stichting Pensioenfonds ING
43
3.4
Grondslagen voor waardering en resultaatbepaling
Beleggingen voor risico Pensioenfonds Alle beleggingen zijn voor risico van het Pensioenfonds. De beleggingen worden gewaardeerd tegen de marktwaarde per balansdatum. Vaststelling van deze marktwaarde vindt
3.4.1
Wijziging in de waardering en presentatie
Algemeen Voor vergelijkingsdoeleinden is de presentatie van de vergelijkende cijfers (2007) op enkele plaatsen aangepast. Dit heeft geen effect gehad op de waarde van het vermogen of het resultaat van voorgaand boekjaar.
plaats op basis van de volgende uitgangspunten:
Vastgoed • Beursgenoteerd vastgoed Participaties in vastgoedbeleggingsfondsen met een beursnotering worden gewaardeerd tegen de ultimo verslagperiode laatst bekende koers.
• Niet beursgenoteerd vastgoed Participaties in vastgoedbeleggingsfondsen die geen
Toepassing Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving (RJ)
beursnotering kennen, worden gewaardeerd op de ultimo verslagperiode laatst bekende intrinsieke waarde.
Met ingang van 1 januari 2007 is de Pensioenwet
De intrinsieke waarde wordt ontleend aan de op lokale
gewijzigd. Als gevolg hiervan heeft de Raad voor de
grondslagen gebaseerde opgaven van de desbetreffende
Jaarverslaggeving de Richtlijn voor Pensioenfondsen
fondsmanagers.
geactualiseerd (RJ 610). De gewijzigde Richtlijn is van kracht met ingang van 1 januari 2008. De belangrijkste
Aandelen
wijzigingen in de regelgeving zijn de wijziging van de
• Beursgenoteerde aandelen
waardering van beleggingen tegen marktwaarde en de pensioenverplichtingen tegen de rentetermijnstructuur. Voorts zijn er rubricerings- en presentatiewijzigingen. Pensioenfonds ING heeft in 2008 besloten gebruik te
Beursgenoteerde aandelen worden gewaardeerd tegen de ultimo verslagperiode laatst bekende koers.
• Niet beursgenoteerde aandelen Voor zover aandelen geen beursnotering kennen of
maken van de mogelijkheid de jaarrekening over 2007
indien de koersvorming niet representatief wordt
op te maken naar het model van RJ 610. Het Pensioenfonds
geacht, vindt vaststelling door de vermogensbeheerder
heeft bij de samenstelling van het bestuursverslag, de
plaats. Deze vaststelling wordt verricht met behulp
jaarrekening en de overige gegevens de regels van Titel 9
van objectieve en recente marktinformatie en gebruik-
Boek 2 BW en de Richtlijnen voor de Jaarverslaggeving toegepast.
makend van algemeen gangbare rekenmodellen.
• Beleggingsinstellingen in aandelen Participaties in beleggingsfondsen in aandelen met een beursnotering worden gewaardeerd tegen de ultimo
3.4.2
Waardering
verslagperiode laatst bekende koers. Participaties in beleggingsfondsen in aandelen die
Algemene grondslagen De activa en passiva worden gewaardeerd tegen
geen beursnotering kennen worden gewaardeerd op de ultimo verslagperiode berekende intrinsieke waarde.
nominale waarde, tenzij hierna een andere grondslag
De intrinsieke waarde wordt ontleend aan de op lokale
wordt vermeld. Activa en passiva in vreemde valuta
grondslagen gebaseerde opgaven van de desbetreffende
worden omgerekend tegen de contante koersen per
fondsmanagers.
balansdatum. Alle baten en lasten worden ten gunste of ten laste van het resultaat gebracht, rekening houdend met de
• Obligaties
overlopende posten per balansdatum. Baten en lasten
Beursgenoteerde obligaties worden gewaardeerd tegen
voortvloeiend uit transacties in vreemde valuta worden
de ultimo verslagperiode laatst bekende koers. Voor
omgerekend tegen de koersen op transactiedatum.
zover obligaties geen beursnotering kennen of indien de
Waar nodig vindt waardevermindering plaats voor het risico van onvolwaardigheid van het activum.
44
Vastrentende waarden
koersvorming niet representatief wordt geacht, vindt vaststelling door de vermogensbeheerder plaats. Deze
Jaarverslag 2008
vaststelling wordt verricht met behulp van objectieve
gerealiseerde en ongerealiseerde waarderingsverschillen
en recente marktinformatie en gebruikmakend van
op beleggingen en op derivaten worden als indirecte
algemeen gangbare rekenmodellen.
beleggingsopbrengsten ten gunste of ten laste van het
• Leningen op schuldbekentenis
resultaat gebracht.
Leningen op schuldbekentenis worden gewaardeerd op de contante waarde van de toekomstige kasstromen. Bepaling van de contante waarde vindt plaats op basis
Vorderingen en overlopende activa De vorderingen worden opgenomen tegen nominale
van een rekenrente die gelijk is aan de geldende markt-
waarde, onder aftrek van de noodzakelijk geachte voor-
rente voor vergelijkbare leningen.
zieningen voor het risico van oninbaarheid. Deze voor-
• Beleggingsinstellingen in vastrentende waarden Participaties in beleggingsfondsen in vastrentende waarden met een beursnotering worden gewaardeerd tegen de ultimo verslagperiode laatst bekende koers.
zieningen worden bepaald op basis van individuele beoordeling van de vorderingen. Overige activa en passiva worden gewaardeerd tegen nominale waarde.
Participaties in beleggingsfondsen in vastrentende waarden die geen beursnotering kennen worden gewaardeerd op de ultimo verslagperiode berekende intrinsieke waarde. De intrinsieke waarde wordt ontleend aan
Stichtingskapitaal en reserves Het Stichtingskapitaal en reserves bestaat uit het Stichtingskapitaal, de Overige reserves, de Extra reserve en (tot
de op lokale grondslagen gebaseerde opgaven van de
en met 2008) het Fonds waardeverschillen beleggingen.
desbetreffende fondsmanagers.
• Overige reserves Aan de Overige reserves wordt het resultaat toegevoegd
Hedge fondsen Hedge fondsen worden gewaardeerd op de ultimo verslagperiode berekende intrinsieke waarde. De intrinsieke waarde wordt ontleend aan de op lokale grondslagen gebaseerde opgaven van de desbetreffende fondsmanagers.
dat resteert na bestemming van het resultaat aan de Extra reserve en (tot en met 2008) het Fonds waardeverschillen beleggingen.
• Extra reserve De Extra reserve is een bestemde reserve voor het opvangen van algemene risico’s.
Private equity Private equity beleggingen worden gewaardeerd op de ultimo verslagperiode berekende intrinsieke waarde. De intrinsieke waarde wordt ontleend aan de op lokale grondslagen gebaseerde opgaven van de desbetreffende fondsmanagers.
Jaarlijks wordt aan de Extra reserve een dusdanig bedrag toegevoegd dat deze 5% van de Voorziening pensioenverplichtingen ‘eigen rekening’ en van de Voorziening toekomstige sterfteontwikkeling bedraagt.
• Fonds waardeverschillen beleggingen Op basis van de gewijzigde Actuariële en bedrijfstechnische nota in het boekjaar 2008 is deze reserve
Derivaten
komen te vervallen.
• Valuta-instrumenten
De reserve bestond uit twee componenten:
De reële waarde van valutatermijntransacties wordt
• Zakelijke waarden
bepaald op basis van de ultimo verslagperiode geldende
Aan dit Fonds werden de indirecte beleggings-
marktnotering voor de resterende looptijd; indien geen
opbrengsten inzake vastgoed, vastgoedfondsen en
marktnotering beschikbaar is wordt de waarde bepaald met behulp van marktconforme en toetsbare waarderingsmodellen.
• Rente-instrumenten De reële waarde van interest rate swaps is gebaseerd
aandelenfondsen toegevoegd of onttrokken.
• Vastrentende waarden Aan dit Fonds werden de indirecte beleggingsopbrengsten inzake obligaties en onderhandse leningen toegevoegd of onttrokken.
op de contante waarde van de verwachte kasstromen, onder aftrek van op de balansdatum verdiende respectievelijk verschuldigde interest.
Technische voorzieningen De Technische voorzieningen en de vordering uit hoofde van herverzekering worden actuarieel bepaald op
De uit de waarderingsgrondslagen voortvloeiende
Stichting Pensioenfonds ING
de contante waarde van de opgebouwde pensioenrechten
45
respectievelijk herverzekerde pensioenrechten van de ver-
5% van de Voorziening pensioenverplichtingen.
zekerden met inachtneming van onder meer de volgende verzekeringstechnische grondslagen: • Intrest: de rentetermijnstructuur, zoals ultimo 2008 gepubliceerd door De Nederlandsche Bank; • Sterfte: de generatietafel behorende bij de Pensioentafel
Kortlopende schulden en overlopende passiva De Kortlopende schulden en overlopende passiva worden opgenomen tegen nominale waarde.
2006 met een leeftijdsterugstelling van twee jaar voor mannen en twee jaar voor vrouwen; • Gehuwdheid: bij de vaststelling van de voorziening voor
3.4.3
Resultaatbepaling
partnerpensioen wordt uitgegaan van leeftijdsafhankelijke gehuwdheidskansen; • Uitkeringen: de uitkeringen worden continu betaalbaar verondersteld; • Leeftijden: de leeftijd van de (gewezen) deelnemer, de
Beleggingsopbrengsten voor risico Pensioenfonds Onder de Directe beleggingsopbrengsten worden mede begrepen de verdiende intrest en de dividenden op aan-
nabestaande of de wees wordt in de jaren en maanden
delen. De dividenden worden als opbrengst verantwoord
nauwkeurig vastgesteld;
op het tijdstip dat de koers van het desbetreffende aandeel
• Leeftijdsverschil: het leeftijdsverschil tussen man en vrouw is op 3 jaar gesteld (man ouder dan vrouw); en • Kosten: in de Voorziening pensioenverplichtingen is een excassovoorziening begrepen van 1,5% van de netto voorziening.
ex-dividend noteert. Tot de Indirecte beleggingsopbrengsten behoren zowel de gerealiseerde als de niet-gerealiseerde koers- en valutakoersresultaten van beleggingen. Activa en passiva in vreemde valuta worden omgere-
De Voorziening pensioenverplichtingen omvat tevens
kend naar euro’s tegen de per balansdatum geldende
de reservering voor het toekomstig arbeidsongeschiktheids-
contante wisselkoersen. De daarbij optredende koers-
risico. De maximale voorziening hiervoor bedraagt 2 maal
verschillen worden in de Staat van baten en lasten verant-
de in het boekjaar berekende risicopremie. Ten opzichte
woord.
van voorgaande jaren heeft een actualisatie van de schat-
Alle transacties in vreemde valuta worden verantwoord
tingen plaatsgevonden. De aanpassing is verantwoord
tegen de op transactiedatum laatst bekende middenkoers.
onder Overige mutaties Voorziening pensioenverplichtin-
Aan- en verkoopkosten van beleggingen worden opgeno-
gen.
men in de kostprijs respectievelijk in mindering gebracht op de verkoopopbrengst van de betreffende beleggingen.
De herverzekerde pensioenverplichtingen hebben betrekking op ingebrachte, nog lopende polissen bij verzekeringsmaatschappijen. Dit zijn uitsluitend premievrije of lopende aanspraken voortvloeiend uit in het verleden afgesloten herverzekeringsovereenkomsten.
Premiebijdragen van werkgevers en werknemers De bijdragen zijn berekend op basis van het financieringssysteem van koopsommen voor de jaarlijkse opbouw inclusief backservice en de overige bij de toelichting op
Overige technische voorzieningen In de gehanteerde generatietafel behorende bij de
de Voorziening pensioenverplichtingen uiteengezette verzekeringstechnische grondslagen berekend tegen de actuele
Pensioentafel 2006, is rekening gehouden met de verwach-
rentetermijnstructuur. In de bijdragen zijn tevens opslagen
te sterfteontwikkeling tot de periode 2050. Vanwege het
begrepen voor de jaarlijkse toevoegingen aan de Extra
risico dat de overlevingskansen verder verbeteren dan
reserve, de solvabiliteitsopslag en de Voorziening toekom-
waarmee in de actuariële grondslagen rekening is gehou-
stige sterfteontwikkeling.
den, wordt een Voorziening toekomstige sterfteontwikkeling gevormd. Jaarlijks wordt aan deze Voorziening een bedrag toegevoegd ter grootte van 0,1% van de Voorziening pensioenverplichtingen tot een maximum van
Mutatie Voorziening pensioenverplichtingen voor risico Pensioenfonds Onder de toelichting onder Technische voorzieningen zijn de grondslagen voor de Mutatie Voorziening pensioenverplichtingen opgenomen.
46
Jaarverslag 2008
3.4.4
Grondslagen voor de opstelling van de risico-informatie (RJ610)
Het Pensioenfonds belegt ondermeer via beleggingsfondsen. De nadere risico-informatie die uit hoofde van de regelgeving (RJ610) wordt gerepresenteerd, is daarom mede ontleend aan de onderliggende gegevens van die beleggingsfondsen. De beleggingen in die beleggingsfondsen zijn betrokken in de rubriceringen. Bij de indelingen naar de verschillende gezichtspunten zijn de overige activa en passiva van de beleggingsfondsen niet nader toe te wijzen. Deze overige activa en passiva zijn daarom als afzonderlijke categorie opgenomen.
3.4.5
Grondslagen voor de opstelling van het kasstroomoverzicht
Het kasstroomoverzicht geeft inzicht in de herkomst en aanwending van kasmiddelen. De kasstromen zijn gerubriceerd naar kasstroom uit pensioenactiviteiten, kasstroom uit beleggingsactiviteiten en overige mutaties. Bij het opstellen van het kasstroomoverzicht is de indirecte methode gehanteerd.
Stichting Pensioenfonds ING
47
3.5
Toelichting op de balans per 31 december 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
Activa [1]
Beleggingen voor risico Pensioenfonds Categorie
Stand
Aankopen/
ultimo 2007
Verstrekkingen aflossingen
Verkopen
Gerealiseerde
Niet gerealiseerde
Stand ultimo 2008
koersverschillen koersverschillen
Vastgoed Indirecte vastgoedbeleggingen
1.011.707
189.432
-44.345
1.802
-317.049
841.547
1.011.707
189.432
-44.345
1.802
-317.049
841.547
Aandelen Aandelen beleggingsfondsen
3.613.245
1.827.553
-605.148
-93.542
-1.650.857
3.091.251
3.613.245
1.827.553
-605.148
-93.542
-1.650.857
3.091.251
schuldbekentenis
1.494.990
5.442.184
-5.789.813
6.064
51.712
1.205.137
Vastrentende beleggingsfondsen
3.880.036
194.152
-25.000
0
197.483
4.246.671
5.375.026
5.636.336
-5.814.813
6.064
249.195
5.451.808
Vastrentende waarden Obligaties en leningen op
Lopende intrest
39.645
0
-8.203
0
0
31.442
5.414.671
5.636.336
-5.823.016
6.064
249.195
5.483.250 273.656
Overige beleggingen Hedge fondsen Private Equity
323.870
39.551
-39.115
0
-50.650
87.046
45.596
-26.515
0
-23.619
82.508
410.916
85.147
-65.630
0
-74.269
356.164
Derivaten Valutatermijntransacties
3.988
42.448
0
-33.531
173.063
185.968
3.988
42.448
0
-33.531
173.063
185.968
10.454.527
7.780.916
-6.538.139
-119.207
-1.619.917
9.958.180
Totaal beleggingen voor risico pensioenfonds
De duratie van de portefeuille Vastrentende waarden bedraagt per 31 december 2008 16 (31 december 2007: 12). Van het Totaal beleggingen voor risico Pensioenfonds is 0,4% belegd in Leningen op schuldbekentenis van aangesloten ondernemingen. Het Pensioenfonds belegt in beleggingsfondsen en heeft daardoor geen directe beleggingen in aandelen van de ondernemingen en aangesloten ondernemingen waarvoor de pensioenregeling wordt uitgevoerd. Tot de beleggingen in Vastgoed behoren ondermeer de beleggingen van de verbonden partij Stichting Lion Real Estate Investments. In deze Stichting zijn beleggingen in vastgoedfondsen ondergebracht met een totale balanswaarde per 31 december 2008 van € 125,3 miljoen (2007: € 131,7 miljoen). In de presentatie van deze beleggingen heeft toepassing plaatsgevonden van het verslaggevingsbeginsel 'look through', waardoor consolidatie van verwaarloosbare betekenis is geworden.
48
Jaarverslag 2008
Toelichting op de balans per 31 december 2008
Vastgoed
(bedragen in duizenden euro’s)
2008
2007
€
%
€
%
Verdeling Vastgoed per sector: Winkels
173.365
20,6%
291.035
Kantoren
97.266
11,5%
218.027
28,7% 21,6%
Industrieel vastgoed
88.943
10,6%
137.878
13,6%
Woningen
80.374
9,6%
96.797
9,6%
Gemengd
401.599
47,7%
267.970
26,5%
841.547
100,0%
1.011.707
100,0%
De indeling naar object is gebaseerd op het karakter van de respectievelijke vastgoedbeleggingsfondsen, zoals dat is geformuleerd in de daartoe strekkende prospectussen.
Verdeling Vastgoed per regio: Europa
407.967
48,4%
499.361
49,4%
Noord-Amerika
205.921
24,5%
272.272
26,9%
Azië
145.453
17,3%
130.001
12,8%
Oceanië Midden- en Zuid-Amerika Afrika Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen
60.439
7,2%
85.111
8,4%
0
0,0%
29.388
2,9%
0
0,0%
4.106
0,4%
21.767
2,6%
-8.532
-0,8%
841.547
100,0%
1.011.707
100,0%
Tot de Overige activa en passiva worden gerekend de niet direct als beleggingen aan te merken posten in de balansen van de beleggingsfondsen. Gegeven de balansverhoudingen kunnen hier negatieve saldi optreden (overige passiva zijn dan groter dan de overige activa). De indeling naar object is gebaseerd op het karakter van de respectievelijke vastgoedbeleggingsfondsen, zoals dat is geformuleerd in de daartoe strekkende prospectussen.
Vastgoed naar valuta voor afdekking met derivaten: Euro
382.209
45,4%
425.365
42,1%
Amerikaanse dollar
227.672
27,1%
267.146
26,4%
Japanse yen
72.576
8,6%
68.809
6,8%
Australische dollar
57.427
6,8%
85.111
8,4%
Britse pound sterling
34.378
4,1%
71.695
7,1%
Hongkongse dollar
24.118
2,9%
41.816
4,1%
Zuidkoreaanse won
14.981
1,8%
15.671
1,5%
Overige valuta's en Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen
Stichting Pensioenfonds ING
28.186
3,3%
36.094
3,6%
841.547
100,0%
1.011.707
100,0%
49
Toelichting op de balans per 31 december 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
2008
2007
€
%
€
%
Vastgoed naar valuta na afdekking met derivaten: Euro
777.692
92,4%
963.376
Australische dollar
26.763
3,2%
31.306
3,1%
Britse pound sterling
18.009
2,1%
38.691
3,8%
Zuidkoreaanse won
14.981
1,8%
15.671
1,5%
Hongkongse dollar
-250
0,0%
2.604
0,3%
-2.865
-0,3%
-4.435
-0,4%
-14.796
-1,8%
-28.709
-2,8%
Japanse yen Amerikaanse dollar
95,2%
Overige valuta's en Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen
22.013
2,6%
-6.797
-0,7%
841.547
100,0%
1.011.707
100,0%
De indeling naar valuta is ontleend aan de onderliggende gegevens van de beleggingsfondsen waarin rechtstreeks dan wel middelijk wordt geparticipeerd.
Aandelen Verdeling Aandelen per categorie: Mature markets Emerging markets Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen
2.813.608
91,0%
3.161.126
87,5%
293.956
9,5%
485.654
13,4%
-16.313
-0,5%
-33.535
-0,9%
3.091.251
100,0%
3.613.245
100,0%
Verdeling Aandelen per regio: Noord-Amerika
1.437.721
46,5%
1.386.575
38,4%
Europa
980.507
31,7%
1.389.328
38,5%
Azië
475.632
15,4%
631.232
17,4%
Midden- en Zuid-Amerika
158.878
5,2%
197.099
5,5%
Oceanië
52.660
1,7%
22.568
0,6%
Afrika
18.739
0,6%
24.416
0,7%
Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen
-32.886
-1,1%
-37.973
-1,1%
3.091.251
100,0%
3.613.245
100,0%
De indeling naar categorie en regio is gebaseerd op beschikbare informatie van de beheerder van de beleggingsfondsen waarin rechtstreeks dan wel middellijk wordt geparticipeerd.
50
Jaarverslag 2008
Toelichting op de balans per 31 december 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
2008 €
2007 %
€
%
Verdeling Aandelen per sector: Financiële instellingen
554.738
17,8%
594.741
Cyclische consumentengoederen
343.168
11,1%
356.943
16,4% 9,9%
Industriële ondernemingen
323.265
10,5%
411.430
11,4%
Informatietechnologie
308.923
10,0%
372.251
10,3%
Energie
307.736
10,0%
374.459
10,4%
Farmacie
302.194
9,8%
285.938
7,9%
Niet-cyclische consumentengoederen
269.869
8,7%
279.811
7,7%
Telecommunicatie
193.968
6,3%
205.840
5,7%
Nutsbedrijven
159.734
5,2%
190.656
5,3%
Basisindustrieën
146.569
4,7%
217.495
6,0%
Andere sectoren
181.087
5,9%
323.681
9,0%
3.091.251
100,0%
3.613.245
100,0%
1.609.029
52,1%
1.612.256
44,6%
509.221
16,5%
745.483
20,6%
Britse pound sterling
228.631
7,4%
338.391
9,4%
Japanse yen
226.820
7,3%
241.446
6,7%
Zwitserse frank
162.897
5,3%
154.807
4,3%
Hongkongse dollar
78.706
2,5%
115.545
3,2%
Australische dollar
56.870
1,8%
28.598
0,8%
Aandelen naar valuta voor afdekking met derivaten: Amerikaanse dollar Euro
Overige valuta's en Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen
219.077
7,1%
376.719
10,4%
3.091.251
100,0%
3.613.245
100,0%
Aandelen naar valuta na afdekking met derivaten: Euro
2.367.019
76,6%
745.483
20,6%
Amerikaanse dollar
292.530
9,5%
1.612.256
44,6%
Zwitserse frank
162.897
5,3%
154.807
4,3%
Hongkongse dollar
78.706
2,5%
115.545
3,2%
Australische dollar
56.870
1,8%
28.598
0,8%
-8.997
-0,3%
338.391
9,4%
-76.851
-2,5%
241.446
6,7%
Britse pound sterling Japanse yen Overige valuta's en Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen
219.077
7,1%
376.719
10,4%
3.091.251
100,0%
3.613.245
100,0%
De indeling naar valuta is ontleend aan de onderliggende gegevens van de beleggingsfondsen waarin rechtstreeks dan wel middellijk wordt geparticipeerd.
Stichting Pensioenfonds ING
51
Toelichting op de balans per 31 december 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
Vastrentende waarden Dit betreft beleggingen rechtstreeks in Vastrentende waarden en beleggingsfondsen. De specificaties (exclusief lopende intrest) naar categorie, regio, sectoren en valuta zijn ontleend aan de gegevens van de fondsbeheerders.
2008 €
2007 %
€
%
Verdeling Vastrentende waarden per kredietrisico: AAA
2.517.009
AA
46,2%
217.377
4,0%
1.219.223
22,4%
BBB
284.709
5,2%
Lager dan BBB
339.563
6,2%
Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen
873.927
16,0%
5.451.808
100,0%
Resterende looptijd < 6 maanden
41.807
0,8%
50.406
Resterende looptijd 6 maanden - 1 jaar
42.309
0,8%
53.614
1,0%
Resterende looptijd 1 jaar - 5 jaar
1.607.250
29,5%
1.738.921
32,4%
Resterende looptijd > 5 jaar
3.065.064
56,2%
3.060.292
56,9%
695.378
12,7%
471.793
8,8%
5.451.808
100,0%
5.375.026
100,0%
4.819.435
88,4%
4.485.075
83,5%
498.592
9,1%
665.387
12,4%
Turkse lira
30.482
0,6%
47.095
0,9%
Mexicaanse peso
26.491
0,5%
7.420
0,1%
Hongaarse forint
14.838
0,3%
0
0,0%
Britse pound sterling
10.977
0,2%
17.336
0,3%
A
Verdeling Vastrentende waarden naar looptijd:
Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen
0,9%
Vastrentende waarden naar valuta voor afdekking met derivaten: Euro Amerikaanse dollar
Overige valuta's en Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen
50.993
0,9%
152.713
2,8%
5.451.808
100,0%
5.375.026
100,0%
5.189.946
95,2%
5.116.237
95,2%
129.087
2,4%
143.814
2,7%
Mexicaanse peso
27.097
0,5%
36.014
0,7%
Turkse lira
23.179
0,4%
39.047
0,7%
9.468
0,2%
21.988
0,4%
212
0,0%
-207
0,0%
-63.317
-1,2%
-169.645
-3,2%
Vastrentende waarden naar valuta na afdekking met derivaten: Euro Noorse kroon
Hongaarse forint Britse pound sterling Amerikaanse dollar Overige valuta's en Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen
52
136.136
2,5%
187.778
3,5%
5.451.808
100,0%
5.375.026
100,0%
Jaarverslag 2008
Toelichting op de balans per 31 december 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
2008 €
2007 %
€
%
Totaal Beleggingen voor risico Pensioenfonds naar valuta voor afdekking met derivaten Euro
5.907.324
60,6%
5.901.809
56,7%
Amerikaanse dollar
2.494.997
25,6%
2.709.817
26,0%
Britse pound sterling
273.986
2,8%
427.423
4,1%
Japanse yen
300.966
3,1%
311.643
3,0%
Zwitserse frank
163.118
1,7%
155.189
1,5%
Australische dollar
114.521
1,2%
114.044
1,1%
Hongkongse dollar
102.824
1,1%
157.361
1,5%
Zuid-koreaanse won
49.495
0,5%
102.183
1,0%
333.539
3,4%
531.425
5,1%
9.740.770
100,0%
10.410.894
100,0%
Overige valuta's en Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen Totaal Lopende intrest Derivaten Totaal Beleggingen voor risico Pensioenfonds
31.442
39.645
185.968
3.988
9.958.180
10.454.527
Totaal Beleggingen voor risico Pensioenfonds naar valuta na afdekking met derivaten: Euro
8.616.557
88,4%
7.145.544
68,7%
288.680
3,0%
1.504.369
14,4%
Zwitserse frank
163.118
1,7%
-53.012
-0,5%
Noorse kroon
143.943
1,5%
194.437
1,9%
83.856
0,9%
60.240
0,6%
Amerikaanse dollar
Australische dollar Hongkongse dollar
78.456
0,8%
118.149
1,1%
Zuid-koreaanse won
49.495
0,5%
102.183
1,0%
Japanse yen
-73.725
-0,8%
241.560
2,3%
390.390
4,0%
1.097.424
10,5%
9.740.770
100,0%
10.410.894
100,0%
Overige valuta's en Overige activa en passiva begrepen in beleggingsfondsen Totaal Lopende intrest Derivaten Totaal Beleggingen voor risico Pensioenfonds
31.442
39.645
185.968
3.988
9.958.180
10.454.527
In het totaal van de beleggingen in Amerikaanse dollar zijn mede begrepen de beleggingen gerubriceerd onder Overige beleggingen (2008: € 160 miljoen).
Stichting Pensioenfonds ING
53
Toelichting op de balans per 31 december 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
Derivaten Ter afdekking van de valutarisico’s op de effectenportefeuille zijn er door de vermogensbeheerders valutatermijntransacties afgesloten. De post valutatermijntransacties bestaat per 31 december uit:
2008 Lokale valuta (in duizenden) Euro Noorse kroon
Aankoop
Verkoop
transacties
transacties
2.233.013 595.000
Japanse yen Britse pound sterling Amerikaanse dollar
[2]
2007
Herverzekeringsdeel technische voorzieningen
38.265.000
Uiterlijke einddatum 15-01-2009
229.750
Uiterlijke einddatum 09-01-2009
2.177.000
Uiterlijke einddatum 09-01-2009
3.895
3.701
Het Herverzekeringsdeel technische voorzieningen heeft betrekking op ingebrachte, nog lopende polissen bij verzekeringsmaatschappijen, die premievrij zijn of lopende aanspraken voortvloeiend uit in het verleden afgesloten herverzekeringsovereenkomsten betreffen.
[3]
Vorderingen en overlopende activa Vorderingen op aangesloten ondernemingen Vordering op werkgever
792.454
341.994
102.378
53.596
Vordering op werkgever uit hoofde van toeslagen per 1 januari 2008 en 2009 Vordering uit hoofde van overdracht pensioenverplichtingen
Debiteuren effecten
521 396.111
0
46.735
1.906
2.446
Vorderingen op verzekeringsmaatschappijen
419
271
Banken
411
0
Terugvorderbare dividendbelasting
Overige vorderingen Totaal vorderingen en overlopende activa
54
521 895.353
1.294
4.172 899.383
449.735
Jaarverslag 2008
Toelichting op de balans per 31 december 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
2008 [4]
2007
Liquide middelen Depotbanken
3.256
0
ING Bank N.V.
4.276
6.341
Postbank N.V.
2
Totaal Liquide middelen
982 7.534
7.323
Onder Liquide middelen zijn begrepen de saldi op zakelijke bankrekeningen die vrij beschikbaar zijn voor het Pensioenfonds.
Stichtingskapitaal en reserves [5]
Stichtingskapitaal
[6]
Overige reserves Stand per 1 januari Mutatie 1 januari: cumulatief effect stelselwijziging Stand na stelselwijziging Saldobestemming boekjaar
16
16
1.089.330
0
0
323.022
1.089.330
323.022
-908.578
Stand per 31 december
766.308 180.752
1.089.330
De Saldobestemming boekjaar (909 miljoen euro) bestaat uit het saldo van het Saldo van baten en lasten (-2.550 miljoen euro), de vrijval Fonds waardeverschillen (+ 1.767 miljoen euro) en de last uit de dotatie aan de Extra reserve (125 miljoen euro). In hoofdstuk 3.2. Staat van baten en lasten is dit onder Bestemming van het saldo nader gespecificeerd.
[7]
Extra reserve Stand per 1 januari
382.741
Saldobestemming boekjaar
125.483
Stand per 31 december [8]
390.043 -7.302 508.224
382.741
Fonds waardeverschillen beleggingen Fonds waardeverschillen zakelijke waarden Stand per 1 januari
1.668.261
Vrijval uit hoofde van opheffing Fonds waardeverschillen
-1.668.261
Stand per 31 december
Stichting Pensioenfonds ING
1.678.598 -10.337 0
1.668.261
55
Toelichting op de balans per 31 december 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
2008
2007
Fonds waardeverschillen vastrentende waarden Stand per 1 januari
98.694
526.844
Vrijval uit hoofde van opheffing Fonds waardeverschillen
-98.694
-428.150
Stand per 31 december
0
98.694
Totaal Fonds waardeverschillen beleggingen
0
1.766.955
Met het afsluiten van een nieuwe Uitvoeringsovereenkomst is de Actuariële en bedrijfstechnische nota aangepast. Op grond van de gewijzigde Actuariële en bedrijfstechnische nota is in het boekjaar 2008 het Fonds waardeverschillen zakelijke waarden en vastrentende waarden komen te vervallen. Het saldo van het Fonds is in de Overige reserves verwerkt.
Totaal Eigen vermogen Het Minimaal vereist eigen vermogen bedraagt Het Vereist eigen vermogen bedraagt Het Vereist vermogen bedraagt De dekkingsgraad is
688.992
3.239.042
508.224
5,0%
382.741
5,0%
2.008.188
19,8%
1.824.544
24,0%
119,8%
9.479.367
12.172.665
106,8%
124,0% 142,0%
Het totaal Eigen vermogen bedraagt € 689 miljoen. Het Minimaal vereist eigen vermogen voor het Pensioenfonds bedraagt € 508 miljoen. Het Pensioenfonds heeft gemeten naar deze normen geen dekkingstekort. De toetswaarde solvabiliteit zoals bepaald middels het standaardmodel, zoals door De Nederlandsche Bank voorgeschreven, bedraagt € 2.008 miljoen. Het Pensioenfonds heeft gemeten naar deze normen wel een reservetekort. Het Pensioenfonds heeft daarom een langetermijnherstelplan ingediend. De dekkingsgraad wordt berekend door het totaal van de activa voor risico van het Pensioenfonds (minus de passiefposten Kortlopende schulden en overlopende passiva en Herverzekeringsdeel technische voorzieningen) te delen door de Voorziening pensioenverplichtingen (plus Overige technische voorzieningen).
56
Jaarverslag 2008
Toelichting op de balans per 31 december 2008
Technische voorzieningen [9]
(bedragen in duizenden euro’s)
2008
2007
Voorziening pensioenverplichtingen voor risico Pensioenfonds Het verloop van de voorziening is als volgt: Stand per 1 januari Cumulatief effect stelselwijziging
7.654.823
7.665.187
0
-323.022
7.654.823
7.342.165
Pensioenopbouw
261.617
268.663
Indexering en overige toeslagen
169.645
145.750
Rentetoevoeging
359.381
314.046
Onttrekking voor pensioenuitkeringen
-287.679
-259.155
Stand na stelselwijziging
Onttrekking voor pensioenuitvoeringskosten Wijziging marktrente
-4.305
0
2.064.410
-679.746
Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten
-23.503
-47.472
Overige mutaties Voorziening pensioenverplichtingen
-40.066
570.572
Stand per 31 december
10.154.323
7.654.823
De toename van de Voorziening pensioenverplichtingen is nader toegelicht onder de Mutatie Voorziening pensioenverplichtingen, zoals opgenomen in de toelichting op de Staat van baten en lasten.
[10] Overige technische voorzieningen Stand per 1 januari Mutatie via Staat van baten en lasten
0
135.681
10.154
-135.681
Stand per 31 december
10.154
0
Onder Overige technische voorzieningen is de Voorziening toekomstige sterfteontwikkeling opgenomen. Door deze voorziening wordt rekening gehouden met het risico dat de overlevingskansen verder verbeteren dan waarmee in de actuariële grondslagen rekening is gehouden. Jaarlijks wordt aan deze voorziening een bedrag toegevoegd ter grootte van 0,1% van de Voorziening pensioenverplichtingen tot een maximum van 5% van de Voorziening pensioenverplichtingen. De Voorziening pensioenverplichtingen voor risico Pensioenfonds is als volgt opgebouwd:
Deelnemers
5.138.447
Gewezen deelnemers
1.633.985
1.027.533
Pensioengerechtigden
3.323.904
2.663.616
Overige
3.810.598
57.987
153.076 10.154.323
Stichting Pensioenfonds ING
7.654.823
57
Toelichting op de balans per 31 december 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
2008
2007
[11] Herverzekeringsdeel technische voorzieningen Stand per 1 januari Mutatie
3.701
3.936
194
Stand per 31 december
-235 3.895
3.701
Het Herverzekeringsdeel technische voorzieningen heeft betrekking op ingebrachte, nog lopende polissen bij verzekeringsmaatschappijen, die premievrij zijn of lopende aanspraken voortvloeiend uit in het verleden afgesloten herverzekeringsovereenkomsten betreffen.
Totaal Technische voorzieningen
10.168.372
7.658.524
[12] Kortlopende schulden en overlopende passiva Schulden aan deelnemers van het Pensioenfonds
77
148
Beleggingen
1.759
709
Belastingen en sociale premies
7.521
6.808
Schulden inzake pensioenuitvoerings- en administratiekosten Depotbanken Vooruitontvangen bedragen volgend boekjaar
1.897
742
0
9.313
374
0 11.628
17.720
Niet in de balans opgenomen verplichtingen Door het Pensioenfonds zijn, ultimo 2008, de navolgende verplichtingen aangegaan met betrekking tot de periode na 31 december 2008.
Investerings- en stortingsverplichtingen Vastgoed Private equity
0
20.900
158.796
353.611 158.796
374.511
Gestelde zekerheden Op de balans is voor een bedrag ad € 361 miljoen (2007: € 973 miljoen) aan vastrentende beleggingen in bruikleen gegeven bij ING Bank Nederland. Hiervoor heeft het Pensioenfonds zekerheden van ING Bank Nederland ontvangen in effecten. Conform het security lending contract bedraagt op de balansdatum de waarde van de gestelde zekerheden tenminste 105% van de waarde van de in bruikleen gegeven vastrentende beleggingen tegen de slotkoersen van de vorige beursdag.
58
Jaarverslag 2008
3.6
Toelichting op de Staat van baten en lasten over 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
2008
2007
[13] Beleggingsopbrengsten voor risico Pensioenfonds Directe beleggingsopbrengsten Vastgoed
4.953
21.986
Aandelen
70.727
48.273
267.091
235.868
Vastrentende waarden Overige beleggingen Subtotaal Intrest banken Interest uit waardeoverdrachten Overige
7.270
0
350.041
306.127
1.248
3.544
-723
-2.594
4.349
Totaal directe beleggingsopbrengsten
7.971 354.915
315.048
Indirecte beleggingsopbrengsten Gerealiseerde resultaten Vastgoed
1.802
Aandelen
-93.542
531
6.064
-11.037
-33.531
16.976
8.786
-1.111
-110.421
8.307
Vastgoed
-317.049
-35.603
Aandelen
-1.650.857
21.787
Vastrentende waarden
249.195
-439.797
Derivaten
173.063
5.707
Vastrentende waarden Derivaten Overige Subtotaal
2.948
Ongerealiseerde resultaten
Overige beleggingen Subtotaal Totaal indirecte beleggingsopbrengsten Totaal beleggingsopbrengsten voor risico Pensioen
-74.270
0
-1.619.918
-447.906 -1.730.339
-439.599
-1.375.424
-124.551
De kosten voor vermogensbeheer ter grootte van € 30.578 (€ 31.843 voor 2007) maken onderdeel uit van de directe beleggingsopbrengsten. De restitutie op de kosten voor vermogensbeheer is opgenomen onder de overige directe beleggingsopbrengsten.
Stichting Pensioenfonds ING
59
Toelichting op de Staat van baten en lasten over 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
2008
2007
[14] Premiebijdragen van werkgevers en werknemers Pensioenpremie werkgevers Indexatie Pensioenpremie werknemers individuele contracten Bijdrage FVP regeling
1.542.454
868.757
102.378
59.409
22
53
5.926
0 1.650.780
928.219
De bijdragen van de Stichting Financiering Voortzetting Pensioenverzekering (FVP) zijn vanaf 2008 apart verantwoord.
Kostendekkende premie
566.011
544.371
1.644.854
928.219
Actuarieel benodigd
335.587
295.466
Opslag in stand houden vereist vermogen
104.913
94.045
-402
9.110
Feitelijke premie De Kostendekkende premie is als volgt samengesteld:
Vrijval van resp. opslag voor uitvoeringskosten Actuarieel benodigd ten behoeve van toeslagverlening
125.913
145.750
566.011
544.371
[15] Saldo van overdrachten van rechten Overgenomen pensioenverplichtingen
7.393
11.474
Overgedragen pensioenverplichtingen
-30.531
-60.128 -23.138
-48.654
[16] Pensioenuitkeringen Pensioenen Ouderdomspensioen
-229.556
-202.588
Partnerpensioen
-46.733
-49.615
Wezenpensioen
-1.103
0
Invaliditeitspensioen
-3.311
-6.262
-280.703
-258.465
-545
-366
Subtotaal
Andere uitkeringen Afkoopsommen Overige uitkeringen
-8.458
0
Subtotaal
-9.003
-366
Totaal Pensioenuitkeringen
-289.706
-258.831
In 2007 zijn partnerpensioen en wezenpensioen samen als nabestaandenpensioen gerapporteerd. De post overige uitkeringen bestaat voornamelijk uit het vakantiegeld van de deelnemers in de gesloten ING regeling.
60
Jaarverslag 2008
Toelichting op de Staat van baten en lasten over 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
2008
2007
[17] Mutatie Voorziening pensioenverplichtingen voor risico Pensioenfonds Pensioenopbouw
-261.617
-268.663
Indexering en overige toeslagen
-169.645
-145.750
Rentetoevoeging
-359.381
-314.046
287.679
259.155
Onttrekking voor pensioenuitkeringen Onttrekking voor pensioenuitvoeringskosten
4.305
0
-2.064.410
679.746
Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten
23.503
47.472
Overige mutaties Voorziening pensioenverplichtingen
40.066
Wijziging marktrente
-570.572 -2.499.500
-312.658
Pensioenopbouw Onder dit bedrag is opgenomen de aangroei van de Voorziening pensioenverplichtingen als gevolg van de actieve deelnemers gedurende het boekjaar. In de pensioenopbouw zijn tevens begrepen de risicopremies voor arbeidsongeschiktheidsrisico, evenals de risicopremies voor het niet gefinancierde overlijdensrisico. Indexering en overige toeslagen De verhoging van aanspraken voor actieven met pensioenaanspraken in de middelloonregeling bedroeg per 1 januari 2008 1,5% en per 1 september 2008 3%. Op grond van de bereidheid van ING Nederland om de financiële middelen voor toeslagen beschikbaar te stellen, heeft het Bestuur besloten de volgende toeslagen per 1 september 2008 respectievelijk 1 januari 2009 toe te kennen: • De toeslagverlening voor inactieven waarvoor de looninflatie als maatstaf dient: 3% per 1 september 2008 • De toeslagverlening voor inactieven waarvoor de prijsinflatie als maatstaf dient: 2,53% per 1 januari 2009 Rentetoevoeging De rentetoevoeging aan de Voorziening pensioenverplichtingen is, volgens de regelgeving Financieel ToetsingsKader (FTK), gebaseerd op de 1 jaars rente uit de rentetermijnstructuur. Voor 2008 is 4,70% toegepast (2007: 4,07%). Onttrekking voor pensioenuitkeringen Als gevolg van de onttrekking ten behoeve van de pensioenuitkeringen neemt de Voorziening pensioenverplichtingen af met een bedrag van € 287,7 mln. Het verschil met de feitelijke pensioenuitkeringen is als afzonderlijk resultaat in de Actuariële analyse van het resultaat verantwoord. Onttrekking voor pensioenuitvoeringskosten Jaarlijks vindt een vrijval plaats van de in de voorziening begrepen pensioenuitvoeringskosten ter dekking van de werkelijke uitvoeringskosten. In de premiebijdragen is een opslag begrepen voor de pensioenuitvoeringskosten. Wijziging marktrente Gedurende het boekjaar heeft het Pensioenfonds de rentetermijnstructuur, zoals deze ultimo 2008 gepubliceerd door De Nederlandsche Bank, gehanteerd. De gewogen gemiddelde rente (op basis van de rentetermijnstructuur) waartegen de Voorziening pensioenverplichtingen is berekend, bedraagt 3,51% (2007: 4,84%). Door de wijziging in de rentetermijnstructuur gedurende 2008 is de Voorziening pensioenverplichtingen ultimo 2008 toegenomen met € 2.064,4 miljoen. Wijziging uit hoofde van overdracht van rechten Als gevolg van de overdracht van pensioenaanspraken nam de voorziening per saldo af met een bedrag van € 23,5 miljoen. Het verschil met het saldo overdrachten van pensioenaanspraken is als afzonderlijk resultaat in de Actuariële analyse van het resultaat verantwoord.
Stichting Pensioenfonds ING
61
Toelichting op de Staat van baten en lasten over 2008
(bedragen in duizenden euro’s)
Overige mutaties Voorziening pensioenverplichtingen De belangrijkste oorzaak van het onder overige wijzigingen verantwoorde bedrag betreft een aanpassing van de overige technische grondslagen. Deze aanpassing betreft met name (€ 55,0 miljoen) de schattingswijzigingen met betrekking tot de arbeidsongeschiktheidsvoorziening. Als gevolg van overige mutaties nam de Voorziening pensioenverplichtingen af met € 40,0 miljoen. In 2007 was onder deze post opgenomen de aanpassing van de te hanteren grondslagen naar de generatietafel behorende bij de Pensioentafel 2006.
2008 [18] Mutatie Overige technische voorzieningen
2007 -10.154
135.681
In 2007 was sprake van een vrijval ingevolge de toepassing van de nieuwe sterftetafel; in 2008 is 0,1% van de Voorziening pensioenverplichtingen toegevoegd. [19] Herverzekering Premies herverzekering Uitkeringen uit herverzekering Winstdeling herverzekering
0
0
661
414
0
0 661
414
[20] Pensioenuitvoerings- en administratiekosten Implementatie nieuwe pensioenadministratie
-1.078
-558
Contributies en bijdragen
-539
-444
Andere adviesdiensten
-525
-341
Actuaris advies
-417
-246
Overige kosten
-344
-82
Bestuur en Deelnemersraad
-289
-95
Controle van de jaarrekening
-214
-63
ICT-diensten
-137
-117
Actuaris certificering
-124
-21
Fiscale adviesdiensten
-116
0
Voorlichting en publicatie
-106
-121
Pensioenplanner Totaal Pensioenuitvoerings- en administratiekosten
-14
-404 -3.903
-2.492
De over 2008 verantwoorde kosten van Controle van de jaarrekening en van Actuaris certificering hebben betrekking op de verslagjaren 2007 en 2008. Bezoldiging bestuurs- en commissieleden De bestuursleden en leden van de Deelnemersraad van de Stichting Pensioenfonds ING hebben voor hun werkzaamheden in 2008 geen bezoldiging ontvangen. Pensioengerechtigde bestuursleden en leden van de Deelnemersraad hebben een vaste vergoeding per maand en een vergoeding voor gemaakte reiskosten ontvangen (2008: € 5) . Personeel Gedurende het boekjaar 2008 had de Stichting Pensioenfonds ING geen personeelsleden in dienst.
62
Jaarverslag 2008
3.7
Actuariële analyse
(bedragen in duizenden euro’s)
2008
2007
Actuariële analyse Wijziging rentetermijnstructuur
-2.064.410
679.746
Beleggingsopbrengsten
-1.734.805
- 446.407
1.183.756
511.314
365
-1.182
Premies Waardeoverdrachten Kosten
0
0
Uitkeringen
-1.366
738
Kanssystemen
12.270
14.025
-1.217
404
0
0
Reguliere mutaties Toeslagverlening Overige oorzaken
55.357
- 438.119 -2.550.050
320.519
In aanvulling op de toelichting op Mutatie Voorziening pensioenverplichtingen voor risico Pensioenfonds: Beleggingsopbrengsten De Beleggingsopbrengsten betreffen de Beleggingsopbrengsten voor risico Pensioenfonds onder aftrek van de Rentetoevoeging, zoals vermeld onder Mutatie Voorziening pensioenverplichtingen voor risico Pensioenfonds. Premies Het Actuarieel resultaat op de premies wordt verklaard door de in rekening gebrachte solvabiliteitsopslag en de betalingen uit hoofde van de betalingsverplichting zoals overeengekomen in de Uitvoeringsovereenkomst. Kanssystemen Dit resultaat betreft voornamelijk de actuariële resultaten op sterfte en arbeidsongeschiktheid. Overige oorzaken De belangrijkste oorzaak van het onder Overige oorzaken verantwoorde bedrag betreft een aanpassing van de overige technische grondslagen. Deze aanpassing betreft met name (€ 55,0 miljoen) de schattingswijzigingen met betrekking tot de arbeidsongeschiktheidsverzekering.
Stichting Pensioenfonds ING
63
3.8
Risicoparagraaf
(bedragen in duizenden euro’s)
Risicoparagraaf In hoofdstuk 2.2 van het bestuursverslag is het beleid rond risicobeheersing uiteengezet. Hierna wordt een aantal specifieke risico’s nader toegelicht en gekwantificeerd. Solvabiliteitsrisico Het belangrijkste financieel risico voor het Pensioenfonds is het niet kunnen nakomen van de pensioentoezeggingen. Een belangrijke maatstaf hiervoor is het aanwezig Eigen vermogen. Wettelijk is een gestandaardiseerde methode vastgelegd om te kunnen toetsen of het aanwezig Eigen vermogen voldoende is om een aantal specifieke risico’s op te kunnen vangen (het standaardmodel). Het Eigen vermogen van het Pensioenfonds per 31 december 2008 is kleiner dan het Vereist eigen vermogen volgens het standaardmodel, zodat het Pensioenfonds hierdoor een langetermijnherstelplan heeft moeten indienen. Jaarlijks vindt toetsing plaats aan de hand van dit standaardmodel. De verschillende risicofactoren hierin worden benoemd onder de noemer S1 tot en met S6. Tevens wordt rekening gehouden met onderling compenserende effecten (diversificatie effect). Hierna zijn de uitkomsten weergegeven voor de verschillende risicocategorieën:
2008
2007
S1 Renterisico
1.016.599
754.180
S2 Zakelijke waardenrisico
1.207.361
1.282.165
235.512
631.897
S3 Valutarisico S4 Grondstoffenrisico S5 Kredietrisico S6 Verzekeringstechnisch risico
0
0
405.491
26.458
307.136
327.601
Diversificatie effect
-1.163.911
-1.102.136
Vereist eigen vermogen
2.008.188
1.920.165
Aanwezige dekkingsgraad
106,8%
142,0%
Minimaal vereiste dekkingsgraad
105,0%
105,0%
19,8%
24,0%
Vereist eigen vermogen
De dekkingsgraad wordt berekend door het totaal van de activa voor risico van het Pensioenfonds (minus de passiefposten Kortlopende schulden en overlopende passiva en Herverzekeringsdeel technische voorzieningen) te delen door de Voorziening pensioenverplichtingen (plus Overige technische voorzieningen). Het afgelopen jaar is deze, op grondslagen van het Pensioenfonds, afgenomen van 142% (2007) tot 107% (2008). Renterisico Het Pensioenfonds kent een langere looptijd voor pensioenverplichtingen dan voor de looptijd van de beleggingen. Het renterisico wordt veroorzaakt doordat de rentegevoeligheid van de verplichtingen afwijkt van de rentegevoeligheid van de beleggingen. De daling van de rentestanden die worden gehanteerd bij de berekeningen van de Voorziening pensioenverplichtingen (eind 2008: 3,51% ten opzichte van eind 2007: 4,84%) leidt tot een stijging van de Voorziening pensioenverplichtingen (in 2008: 2.064,4 miljoen euro). De beleggingen, gewaardeerd tegen marktwaarde, zijn in meer of mindere mate gerelateerd aan ontwikkelingen van de rentestanden. Door de periodieke afstemming van beide ontwikkelingen wordt de dekkingsgraad nauwgezet gemonitord. Deze rentegevoeligheid is één van de factoren bij de bepaling van de (strategische) assetallocatie en de duratie van de portefeuilles. Om de renterisico’s verder te beperken heeft het Pensioenfonds eind 2008 besloten verdere maatregelen te treffen. De implementatie van de maatregelen vindt plaats in 2009.
64
Jaarverslag 2008
Duratie van de vastrentende waarden Duratie van de pensioenverplichtingen
16 19
Zakelijke waarden risico Mogelijke waardedalingen van beleggingen voor het vastgoed en de aandelen zijn in het hiervoor genoemde standaardmodel begrepen. Hiervoor wordt een gedifferentieerde berekening naar categorieën van markten en beleggingen uitgevoerd. Ter zake van het zakelijke waarden risico worden risico-inschattingen aan de hand van de in de markt gebruikelijke risicoparameters gemaakt. In het beleggingsbeleid wordt met dergelijke risico’s rekening gehouden door ondermeer een toepassing van voldoende spreiding in de beleggingsportefeuille naar categorieën, markten en dergelijke. De volatiliteit van de marktwaarden (prijsrisico’s) van beleggingen wordt periodiek geëvalueerd en kan leiden tot bijstellingen in het vermogensbeheer. Valutarisico De pensioenverplichtingen luiden in euro’s, de mogelijke risico’s als gevolg van valutakoersontwikkelingen komen daarom alleen bij de beleggingen tot uitdrukking. De posities in de verschillende valuta’s zijn bij de verschillende beleggingscategorieën opgenomen. Om de nadelige gevolgen van koersrisico’s te beperken worden de posities in Amerikaanse dollars in de High Yield portefeuille, in hedge fondsen en de grotere posities in de portefeuille direct vastgoed afgedekt naar de euro, ook zijn de posities in Amerikaanse dollars, Britse ponden en de Japanse yen in de loop van 2008 in de aandelenportefeuille, op basis van benchmarkgewichten, afgedekt. In de toelichting op de balans zijn de effecten van de valutatermijncontracten per beleggingscategorie toegelicht. Kredietrisico Voornamelijk wordt belegd via fondsen die aan de hand van mandaten gemanaged worden. Een van de aspecten daarbij is het beheersen van kredietrisico’s. Bij het kredietrisico dient het effect van de kredietwaardigheid van de par tijen, waarin belegd wordt, tot uitdrukking te komen. Het kredietrisico komt tot uitdrukking in de zogenaamde creditspread. Deze creditspread is het verschil tussen de uitkering die afhangt van de kredietwaardigheid van de tegenpartij en een uitkering die met volledige zekerheid (risicovrij) tot uitkering zal komen. Het kredietrisico verbonden aan derivatentransacties wordt beheerst door het afsluiten van standaardovereenkomsten met tegenpartijen, het beoordelen van de kredietwaardigheid van tegenpartijen, het spreiden van het transactievolume over verschillende tegenpartijen, het eisen van voldoende onderpand en een adequate monitoring met betrekking tot de gestelde eisen inzake het onderpand. De portefeuille Vastrentende waarden bevat ook rechtstreekse beleggingen waarbij het kredietrisico mede met behulp van de Standard & Poor’s rating wordt gemonitord. Bij de balanspost Vastrentende waarden is een nadere toelichting opgenomen waaruit de verdeling van de portefeuille blijkt. Verzekeringstechnisch risico Binnen het verzekeringstechnische risico worden in principe alleen risico’s meegenomen die verband houden met sterfte. Het omvat de risico’s als gevolg van afwijkingen ten opzichte van de verwachte sterfte en afwijkingen van de verwachte sterftetrend (langlevenrisico). Tot het verzekeringstechnische risico worden gerekend: procesrisico, risico-opslag voor afwijkingen ten opzichte van de sterftetrend en negatieve stochastische afwijkingen van de verwachtingswaarde. Deze drie risico’s bedragen een percentage van de op actuele waarde berekende technische voorziening. Het procesrisico neemt af naarmate het deelnemersbestand toeneemt, omdat het sterfteproces dan beter kan worden geschat. De beide andere risicofactoren houden respectievelijk rekening met de onzekerheid in de sterftetrend en met de negatieve stochastische afwijkingen. In verband met het langlevenrisico wordt aanvullend boven het hanteren van de prudente grondslagen, de Voorziening toekomstige sterfteontwikkeling gevormd.
Stichting Pensioenfonds ING
65
66
Jaarverslag 2008
4. Overige gegevens
Stichting Pensioenfonds ING
67
68
Jaarverslag 2008
4.1
Uitvoeringsovereenkomst
alles te doen wat past in het kader van een goede uitvoering van de opgedragen werkzaamheden.
Het Pensioenfonds heeft met de aangesloten ondernemingen een Uitvoeringsovereenkomst gesloten, waarin onder meer de wederzijdse verplichtingen, de aanwijzing van deelnemers, de financiële verplichtingen en de
4.4
Bestemming Saldo van baten en lasten
betaling van bijdragen zijn geregeld. De bijdragen voor de financiering van de pensioentoezeggingen komen geheel voor rekening van de aan-
Het Saldo van baten en lasten wordt, conform de Actuariële en bedrijfstechnische nota, als volgt verdeeld:
gesloten ondernemingen en dienen per kwartaal bij vooruitbetaling aan het Pensioenfonds te worden voldaan.
x € 1.000
Tot de bijdragen van de aangesloten ondernemingen behoort tevens de bijdrage ten gunste van de Extra reserve.
Overige reserves
Deze reserve bedraagt hiermee 5% van de Technische voor-
Extra reserve
zieningen per het einde van het boekjaar. Met ingang van
Fonds waardeverschillen beleggingen
1 januari 2008 is de Uitvoeringsovereenkomst van kracht.
4.2
2008 -908.578 125.483 -1.766.955 -2.550.050
Vermogensbeheerovereenkomsten
Het Pensioenfonds heeft ING Asset Management BV benoemd tot beheerder van zijn vermogen. Aan de beheerder is volmacht verstrekt tot het beleggen en herbeleggen van het vermogen voor rekening en risico van het fonds binnen de door het Bestuur bepaalde assetallocatie. AZL Vermogensbeheer BV heeft diensten geleverd op het gebied van het fiduciair management met betrekking tot de private equity portefeuille en de beleggingen in hedge funds. ING Real Estate Investment Management Ltd verzorgt het beheer van het niet beursgenoteerde gedeelte van de vastgoedportefeuille. Tevens zijn mandaten afgegeven binnen het Multimanager-mandaat aan Russell Investment Group Ltd.
4.3
Administratieovereenkomst
Het Pensioenfonds is met AZL NV overeengekomen (met ingang van 1 januari 2008) de administratieve en overige werkzaamheden voortvloeiende uit de pensioenregelingen, overeenkomsten en reglementen van het Pensioenfonds uit te voeren. Aan de administrateur is volmacht verstrekt tot het aangaan van overeenkomsten die daden van beheer en beschikking betreffen, daaronder begrepen betalingen (na fiattering) te doen dan wel te ontvangen en daarvoor kwijting te verlenen en daarnaast
Stichting Pensioenfonds ING
69
4.5
Oordeel Verantwoordingsorgaan
Conform het bepaalde in de door de Stichting van
sioenfondsbestuur. De implementatie daarvan heeft ook in 2008 nog plaatsgevonden, ondermeer door de instelling van het Verantwoordingsorgaan. Verder is eind 2008 een nieuwe gedragscode geïntrodu-
de Arbeid vastgestelde Principes voor goed pensioen-
ceerd, die ook op de leden van het Verantwoordingsorgaan
fondsbestuur heeft Stichting Pensioenfonds ING een
van toepassing is.
Verantwoordingsorgaan ingericht. De positie van het Verantwoordingsorgaan is vastgelegd in de statuten van het Pensioenfonds en nader uitgewerkt in een reglement Verantwoordingsorgaan, rekening houdend met het bepaalde in de Principes voor goed pensioenfondsbestuur.
Wet- en regelgeving en fondsdocumenten Het Bestuur heeft eind 2008 geactualiseerde statuten vastgesteld. In het beleidsplan 2008 is vastgelegd dat in het eerste kwartaal van 2008 voorstellen worden uitgewerkt voor de
Vergaderingen
aanpassing van de pensioenreglementen aan de wijzigin-
Het Verantwoordingsorgaan is in het verslagjaar 4 keer
gen in wet- en regelgeving en aan de gewijzigde CAO. Voor
in vergadering bijeengeweest, waarbij 3 maal aansluitend
een deel van de reglementen heeft deze aanpassing in 2008
een vergadering met het Bestuur heeft plaatsgevonden.
plaatsgevonden en is ook goedkeuring verkregen van de
Verder heeft in 2009 nog een drietal besprekingen (waar-
Deelnemersraad. Naar wij begrepen hebben worden deze
van één met het Bestuur) plaatsgevonden ter voorbereiding
reglementen in de loop van 2009 nog aangepast aan de
van dit oordeel.
gewijzigde toeslagenmatrix en de nieuwe Uitvoeringsovereenkomst, terwijl de overige reglementen zullen worden
Adviesrecht In december 2008 is bij het Verantwoordingsorgaan een
aangepast aan de nieuwe wet- en regelgeving (inclusief toeslagenmatrix) en de nieuwe Uitvoeringsovereenkomst.
tweetal adviesaanvragen ingediend. Deze adviesaanvragen hadden betrekking op de inrichting en samenstelling van het intern toezicht en op de geschillenregeling van het Pen-
Communicatiebeleid In de loop van 2008 is een aantal zaken in gang gezet
sioenfonds. Het Verantwoordingsorgaan heeft begin 2009
om de communicatie door het Pensioenfonds te verbete-
een positief advies uitgebracht op de twee adviesaanvragen.
ren. Verder is de communicatie namens het Pensioenfonds grotendeels uitbesteed aan AZL en volgt het Bestuur aan de
Bevindingen Naast de hierboven genoemde overleggen met het
hand van door AZL te verzorgen rapportages wat AZL op dit terrein verricht. Daarbij is gekozen voor een doelgroep
bestuur, heeft het Verantwoordingsorgaan onder meer de
gerichte vorm van communicatie. Het Verantwoordingsor-
volgende documenten geraadpleegd om zijn oordeel te
gaan volgt met belangstelling de verdere ontwikkelingen
vormen:
op dit gebied.
• Beleidsplan 2008 • Beleggingsplan 2008 • (concept) Bestuursverslag 2008
Toeslagbeleid Het Pensioenfondsbestuur en ING Nederland hebben
• (concept) Jaarverslag 2008
begin 2007 een gezamenlijke werkgroep ingesteld die een
• (concept) Rapport waarmerkend actuaris over het boek-
onderzoek doet naar een wijziging van de toeslagsystema-
jaar 2008 • (concept) Managementletter 2008 van de externe accountant van het Pensioenfonds • Langetermijnherstelplan
tiek. Daarbij zijn ook vakorganisaties, de Deelnemersraad en een vertegenwoordiging van de gepensioneerden gehoord. Uiteindelijk heeft ING Nederland in het tweede halfjaar 2008 besloten om gegeven de omstandigheden geen verzoek in te dienen tot aanpassing van de situatie.
Dit heeft geleid tot de volgende bevindingen van het
men.
Goed pensioenfondsbestuur (Pension Fund Governance)
Premiebeleid
Het Bestuur heeft in de loop van 2007 maatregelen in gang gezet om te voldoen aan de Principes voor goed pen-
70
Het Verantwoordingsorgaan heeft daar kennis van geno-
Verantwoordingsorgaan:
In 2007 is een werkgroep van start gegaan ter voorbereiding van een nieuwe Uitvoeringsovereenkomst met ING
Jaarverslag 2008
Nederland, waarin ondermeer de premiestelling is geregeld.
tal onvolkomenheden in de verzekerdenadministratie, en
Dit proces heeft zich ook over een groot deel van het jaar
zal dit onderwerp nauwlettend volgen.
2008 uitgestrekt. Het Verantwoordingsorgaan heeft een aantal malen zijn zorg over de voortgang van dit proces uitgesproken en erop gewezen dat het Pensioenfonds en de
Financiële positie van het Pensioenfonds De dekkingsgraad van het Pensioenfonds is in het boek-
werkgever gehouden zijn een Uitvoeringsovereenkomst te
jaar significant gedaald. Dat deze ook eind 2008 nog steeds
hanteren die voldoet aan de geldende wet- en regelgeving.
circa 107% bedroeg, is vooral te danken aan de financie-
In december is met terugwerkende kracht tot 1 januari
ringsafspraken met ING Nederland. Het Verantwoordings-
2008 een nieuwe Uitvoeringsovereenkomst tot stand
orgaan heeft met name vragen gesteld over de maatregelen
gekomen.
die het Pensioenfonds in de loop van 2008 getroffen heeft om de financiële positie van het Pensioenfonds zoveel
Beleggingsbeleid In mei 2008 heeft het Bestuur het beleggingsplan voor
mogelijk op peil te houden en de consequenties die dit heeft voor het toekomstige beleid van het Pensioenfonds.
2008 vastgesteld, waarin ondermeer de beleidsvoornemens voor 2008 zijn vastgelegd. Het jaar 2008 is echter, gezien de
Het Pensioenfonds verkeert wel in een situatie van reser-
ontwikkelingen op de financiële markten, geheel anders
vetekort en heeft een langetermijnherstelplan ingediend
verlopen dan voorzien en het onderwerp beleggingsbeleid
bij De Nederlandsche Bank. Het Verantwoordingsorgaan
heeft dan ook hoog op de agenda gestaan van het Verant-
heeft daarvan met belangstelling kennisgenomen.
woordingsorgaan. Achteraf moet geconstateerd worden dat met name de financiële verplichtingen die voor ING Nederland voortvloeien uit de Uitvoeringsovereenkomst
Oordeel Dit is het eerste verslagjaar waarover het Verantwoor-
ertoe hebben bijgedragen dat de dekkingsgraad van het
dingsorgaan zijn oordeel uitspreekt. In dat jaar heeft het
Pensioenfonds ultimo 2008 nog steeds boven 105% ligt.
Pensioenfonds het Bestuursbureau opnieuw opgebouwd, wat erin geresulteerd heeft dat de informatievoorziening
Het Verantwoordingsorgaan heeft met het Bestuur diepgaand overlegd over het in 2008 gevoerde beleid, de
richting het verantwoordingsorgaan in de loop van 2008 zowel kwalitatief als kwantitatief duidelijk verbeterd is.
gemaakte keuzes (met name ten aanzien van al dan niet rebalancen) en over de lessen die getrokken zijn uit de gebeurtenissen in 2008.
Nog veel belangrijker is, dat het Pensioenfonds in de loop van 2008 is geconfronteerd met de gevolgen van de financiële crisis. Het zwaartepunt van de beoordeling door
Risicobeleid In het beleidsplan 2008 wordt het risicobeleid nog niet
het Verantwoordingsorgaan heeft dan ook gelegen op de wijze waarop het Bestuur is omgegaan met deze crisis.
apart genoemd. In het beleidsplan 2009 is dat wel het geval. Tijdens de gezamenlijke overleggen met het Bestuur
Het zou te eenvoudig zijn om te oordelen dat de financi-
heeft het risicobeleid mede door de omstandigheden hoog
ële positie van het Pensioenfonds sterk achteruit is gegaan,
op de agenda gestaan. In eerste instantie werd daarbij met
en dit aan te rekenen aan het Pensioenfondsbestuur. Uit de
name aandacht besteed aan de financiële risico's. Het
overleggen met het Bestuur is gebleken dat het Bestuur zich
Bestuur heeft aangegeven de overige risicogebieden mee te
terdege bewust is geweest van de financiële ontwikkelingen
willen nemen bij de wijziging van de bestuurlijke organisa-
en de gevolgen daarvan voor het Pensioenfonds. Terugkij-
tie die in de loop van 2008 is geïnitieerd.
kend op het jaar 2008 kan geconstateerd worden dat sommige beslissingen minder positief zijn uitgepakt. Dit heeft
Inmiddels heeft het Verantwoordingsorgaan meer
er bijvoorbeeld toe geleid dat de afdekking van de renterisi-
inzicht gekregen in het risicobeleid van het fonds, maar
co’s en de risico’s op aandelen op een later tijdstip hebben
dit blijft een terrein dat met grote belangstelling door het
plaatsgevonden dan achteraf bezien wenselijk was. Dit is in
Verantwoordingsorgaan gevolgd zal worden.
de optiek van het Verantwoordingsorgaan deels te verklaren op grond van de extreme omstandigheden op de finan-
Het Verantwoordingsorgaan heeft met interesse kennis
ciële markten.
genomen van de opmerkingen in de (concept) managementletter van de accountant met betrekking tot een aan-
Stichting Pensioenfonds ING
Het Verantwoordingsorgaan is van mening dat het
71
zwaartepunt van het oordeel dan ook niet zozeer moet
gever op de korte en de lange termijn.
liggen bij het resultaat eind 2008, maar bij de lessen die het Bestuur heeft getrokken voor de toekomst. In dat perspec-
De met de werkgever gemaakte financieringsafspraken
tief is het Verantwoordingsorgaan van mening dat een
vormen voor het fonds een belangrijke vorm van risico-
aantal ontwikkelingen in gang is gezet die ervoor moeten
beperking. In 2008 zijn deze afspraken herzien in verband
zorgen dat het Pensioenfonds in de toekomst beter is
met het in werking treden van de Pensioenwet. Vanwege
beschermd tegen situaties zoals die zijn opgetreden in
de door de werkgever verstrekte financiële garanties heeft
2008. Het Verantwoordingsorgaan zal kritisch blijven vol-
het Bestuur de werkgever in 2008 zeer frequent geïnfor-
gen in hoeverre de genomen en voorgestelde maatregelen
meerd over het gevoerde risicobeleid en de ontwikkeling
inderdaad afdoende blijken te zijn.
van de financiële positie. De verzekerden van het fonds heeft het Bestuur in 2008 via verschillende kanalen geïn-
Aanbevelingen Het Verantwoordingsorgaan doet de aanbeveling dat het
formeerd over de gevolgen van de kredietcrisis voor hun eigen pensioen.
Bestuur in de loop van 2009 een grondige analyse maakt van de financiële beslissingen die genomen zijn in 2008 en
In oktober 2008 heeft het Bestuur met het oog op de
op basis van deze analyse voor zover nodig het financiële
extreme marktomstandigheden en de financiële positie
beleid van het Pensioenfonds bijstelt. Wij adviseren om
van het fonds besloten om het renterisico en het valuta-
daarbij nadrukkelijk ook het risicobeleid te betrekken.
risico te beperken. De afdekking van het renterisico kon vanwege de marktomstandigheden waarmee het fonds
Den Haag 22 juni 2009
werd geconfronteerd en de onverwacht langer durende
Het Verantwoordingsorgaan
implementatietijd pas in 2009 worden geëffectueerd. In mei 2009 heeft het Bestuur besloten om het neerwaartse aandelenrisico in belangrijke mate af te dekken. De hier-
Reactie Bestuur
voor benodigde transacties zijn in mei 2009 uitgevoerd. Het Bestuur deelt de constatering van het Verantwoor-
Het Bestuur heeft op 26 juni 2009 kennisgenomen van
dingsorgaan dat de afdekking van het renterisico en het
de bevindingen, het oordeel en de aanbevelingen van het
aandelenrisico op een later tijdstip hebben plaatsgevonden
Verantwoordingsorgaan.
dan achteraf bezien wenselijk was. Het Bestuur is van mening dat het fonds als gevolg van de genomen maat-
Bestuurlijke organisatie In het verslagjaar heeft het Bestuur de organisatie van
regelen beter is beschermd tegen situaties zoals die zijn opgetreden in 2008. Het Bestuur zal het risicobeleid in
het fonds herzien, teneinde te komen tot een verdere pro-
2009 continu blijven monitoren en waar nodig bijstellen.
fessionalisering van het fonds en te voldoen aan de eisen
Een grondige analyse van de (gevolgen van) de in 2008
van goed pensioenfondsbestuur. In dit kader heeft het
genomen financiële beslissingen maakt daarvan onderdeel
Bestuur op 13 maart 2008 een Verantwoordingsorgaan
uit. Het Bestuur handelt derhalve in overeenstemming met
geïnstalleerd. In de loop van 2008 heeft het Bestuur tevens
de aanbevelingen van het Verantwoordingsorgaan.
het Bestuursbureau opnieuw opgebouwd. Het Bestuur is verheugd te vernemen dat ook het Verantwoordingsorgaan hiervan de positieve gevolgen heeft ervaren.
Tot besluit Het Bestuur streeft naar volledige transparantie over het gevoerde beleid en de uitkomsten daarvan en zal het
Risicobeleid en financiële positie Het Bestuur heeft in 2008 de ontwikkelingen op de
Verantwoordingsorgaan blijven voorzien van die informatie die nodig is om tot een afgewogen en goed geïnfor-
financiële markten en de gevolgen daarvan voor de finan-
meerd oordeel te kunnen komen. Het Bestuur dankt het
ciële positie van het fonds op de voet gevolgd en alle aspec-
Verantwoordingsorgaan voor de constructieve wijze van
ten van het gevoerde risicobeleid geanalyseerd in het licht
samenwerken en de bijdragen die het orgaan heeft geleverd
van de snel veranderende financiële omstandigheden. Bij
aan de besturing van het fonds.
de besluiten die het Bestuur vervolgens heeft genomen
72
heeft het Bestuur zich steeds gericht op de doelstelling van
Den Haag 26 juni 2009
het fonds en de belangen van de verzekerden en de werk-
Het Bestuur
Jaarverslag 2008
4.6
Actuariële verklaring
bevatten. Ik heb mij een oordeel gevormd over de waarschijnlijkheid waarmee het Pensioenfonds de tot balansdatum aangegane verplichtingen zal kunnen nakomen.
Opdracht Door Stichting Pensioenfonds ING te Amsterdam is
De beschreven werkzaamheden en de uitvoering daarvan zijn in overeenstemming met de binnen het Actuarieel
aan Mercer Certificering B.V. de opdracht verleend tot
Genootschap geldende normen en gebruiken, en vormen
het afgeven van een actuariële verklaring als bedoeld in
naar mijn mening een deugdelijke grondslag voor mijn
de Pensioenwet over het boekjaar 2008.
oordeel.
Gegevens
Oordeel
De gegevens waarop mijn onderzoek is gebaseerd,
Met inachtneming van het voorafgaande en het
zijn verstrekt door en tot stand gekomen onder de ver-
navolgende verklaar ik dat naar mijn overtuiging is
antwoordelijkheid van het bestuur van het Pensioen-
voldaan aan de artikelen 126 tot en met 140 van de
fonds.
Pensioenwet .
Voor de toetsing van de fondsmiddelen en voor de beoordeling van de vermogenspositie heb ik mij gebaseerd op de financiële gegevens die ten grondslag liggen aan de jaarrekening. In overeenstemming met de richtlijn “Samenwerking tussen accountant en actuaris ter zake van de controle
De Technische voorzieningen zijn, overeenkomstig de beschreven berekeningregels en uitgangspunten, toereikend vastgesteld. Het Eigen vermogen van het Pensioenfonds is op de balansdatum tenminste gelijk aan het wettelijk minimaal Vereist eigen vermogen. Het Eigen vermogen van het Pensioenfonds is op
van verantwoordingen van verzekeringsinstellingen”
de balansdatum lager dan het wettelijk vereist eigen
heeft de accountant van het Pensioenfonds mij
vermogen.
geïnformeerd over zijn bevindingen ten aanzien van
Gemeten naar de wettelijke maatstaf is ten aanzien
de betrouwbaarheid en de volledigheid van de admini-
van de verplichtingen, aangegaan tot balansdatum, sprake
stratieve basisgegevens en de overige uitgangspunten
van een reservetekort.
die voor mijn oordeelsvorming van belang zijn.
De vermogenspositie van Stichting Pensioenfonds ING is naar mijn mening niet voldoende, vanwege het
Werkzaamheden Ter uitvoering van de opdracht heb ik onderzocht of
reservetekort. Daarbij is bepalend de mate van waarschijnlijkheid dat het Pensioenfonds zal kunnen voldoen aan de
is voldaan aan de artikelen 126 tot en met 140 van de
verplichtingen, aangegaan tot balansdatum, in aanmerking
Pensioenwet.
nemend het streven inzake toeslagen, zoals aan verzeker-
De door het Pensioenfonds verstrekte administratieve basisgegevens en de bevindingen van de accountant
den meegedeeld en de in wet- en regelgeving opgenomen criteria.
ten aanzien hiervan zijn zodanig dat ik die gegevens als uitgangspunt voor mijn beoordelingswerkzaamheden heb aanvaard. Als onderdeel van de werkzaamheden voor de opdracht:
Het Pensioenfonds heeft in verband met het reservetekort op 29 mei 2009 een langetermijnherstelplan bij De Nederlandsche Bank (DNB) ingediend. DNB heeft op 8 juni 2009 ingestemd met het langetermijnherstelplan.
• heb ik ondermeer onderzocht of de Technische voorzieningen, het minimaal Vereist eigen vermogen
Amstelveen, 26 juni 2009
en het Vereist eigen vermogen toereikend zijn vastgesteld, en • heb ik mij een oordeel gevormd over de vermogens-
Drs. S.I. Keijmel AAG verbonden aan Mercer Certificering B.V.
positie van het Pensioenfonds. Mijn onderzoek heb ik zodanig uitgevoerd, dat een redelijke mate van zekerheid wordt verkregen dat de resultaten geen onjuistheden van materieel belang
Stichting Pensioenfonds ING
73
4.7
Accountantsverklaring
maken van de controlewerkzaamheden die onder de gegeven omstandigheden adequaat zijn maar die niet tot doel hebben een oordeel te geven over de effectiviteit van
Verklaring betreffende de jaarrekening Wij hebben de in dit verslag opgenomen jaarrekening
het interne beheersingssysteem van de stichting. Tevens omvat een controle onder meer een evaluatie van de
2008 van Stichting Pensioenfonds ING te ’s-Gravenhage
aanvaardbaarheid van de toegepaste grondslagen voor
bestaande uit de balans per 31 december 2008 en de
financiële verslaggeving en van de redelijkheid van schat-
staat van baten en lasten over 2008 met de toelichting
tingen die het bestuur van de stichting heeft gemaakt,
gecontroleerd.
alsmede een evaluatie van het algehele beeld van de jaarrekening.
Verantwoordelijkheid van het bestuur Het bestuur van de stichting is verantwoordelijk voor
Wij zijn van mening dat de door ons verkregen
het opmaken van de jaarrekening die het vermogen en het
controle-informatie voldoende en geschikt is als basis
resultaat getrouw dient weer te geven, alsmede voor het
voor ons oordeel.
opstellen van het jaarverslag, beide in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW. Deze verantwoordelijkheid omvat onder meer: het ontwerpen, invoeren en in stand houden
Oordeel Naar ons oordeel geeft de jaarrekening een getrouw
van een intern beheersingssysteem relevant voor het
beeld van de grootte en de samenstelling van het ver-
opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening
mogen van Stichting Pensioenfonds ING te ’s-Gravenhage
van vermogen en resultaat, zodanig dat deze geen
per 31 december 2008 en van het resultaat over 2008
afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude
in overeenstemming met Titel 9 Boek 2 BW.
of fouten bevat, het kiezen en toepassen van aanvaardbare
redelijk zijn.
Verklaring betreffende andere wettelijke voorschriften en/of voorschriften van regelgevende instanties
Verantwoordelijkheid van de accountant
artikel 2:393 lid 5 onder f BW melden wij dat het jaarver-
grondslagen voor financiële verslaggeving en het maken van schattingen die onder de gegeven omstandigheden
Op grond van de wettelijke verplichting ingevolge Onze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over de jaarrekening op basis van onze controle. Wij
slag, voor zover wij dat kunnen beoordelen, verenigbaar is met de jaarrekening zoals vereist in artikel 2:391 lid 4 BW.
hebben onze controle verricht in overeenstemming met Nederlands recht. Dienovereenkomstig zijn wij verplicht
Utrecht, 26 juni 2009
te voldoen aan de voor ons geldende gedragsnormen en zijn wij gehouden onze controle zodanig te plannen en
Ernst & Young Accountants LLP
uit te voeren dat een redelijke mate van zekerheid wordt
w.g. N.M. Pul RA
verkregen dat de jaarrekening geen afwijkingen van materieel belang bevat. Een controle omvat het uitvoeren van werkzaamheden ter verkrijging van controle-informatie over de bedragen en de toelichtingen in de jaarrekening. De keuze van de uit te voeren werkzaamheden is afhankelijk van de professionele oordeelsvorming van de accountant, waaronder begrepen zijn beoordeling van de risico’s van afwijkingen van materieel belang als gevolg van fraude of fouten. In die beoordeling neemt de accountant in aanmerking het voor het opmaken van en getrouw weergeven in de jaarrekening van vermogen en resultaat relevante interne beheersingssysteem, teneinde een verantwoorde keuze te kunnen
74
Jaarverslag 2008
4.8
Personalia
Bestuur Bestuursleden benoemd door ING Nederland mevr. mr. Th.E. van Bon Functie in bestuur
Lid
Hoofdfunctie
Managing Jurist A Wholesale Banking, Amsterdam
Nevenfuncties
Bestuurslid Stichting Lion Real Estate Investments, Amsterdam
dhr. drs. P.C. de Bruijne AAG MBA Functie in bestuur
Lid en (vanaf 1 april 2009) voorzitter
Hoofdfunctie
Financieel Manager Movir NV en AO Artsen-Verzekeringen NV, Nieuwegein
Nevenfuncties
• Bestuurder en commissaris Stichting Dienstverlening AO, Nieuwegein • Lid medezeggenschapsraad Hekmanschool, Ouderkerk a/d Amstel • Lid medezeggenschapsraad BSO Beertje aan de Amstel, Ouderkerk a/d Amstel • Bestuurslid en (vanaf 1 april 2009) voorzitter Stichting Lion Real Estate Investments, Amsterdam
dhr. drs. H.A.L.M. Hooijmans Functie in bestuur
Lid en voorzitter (tot en met 31 maart 2009)
Hoofdfunctie
Directeur Employee Pensions Nederland, Den Haag
Nevenfuncties
Bestuurslid en voorzitter (tot en met 31 maart 2009) Stichting Lion Real Estate Investments, Amsterdam
dhr. drs. J.T. Postmus AAG Functie in bestuur
Lid
Hoofdfunctie
Senior Quantitative Analyst Corporate Risk, Amsterdam
Nevenfuncties
• Bestuurslid Stichting Voortgezet onderwijs Lek & IJsselstreek, Capelle aan den IJssel • Penningmeester IJsselcollege, Capelle aan den IJssel • Bestuurslid Stichting Lion Real Estate Investments, Amsterdam
Vacature Functie in bestuur
Lid
Bestuursleden benoemd door Deelnemersraad dhr. H.L.R. Boeve AAG CFA
Vanaf 4 juni 2009
Functie in bestuur
Lid
Hoofdfunctie
Directeur Commerciële Zaken Intermediair Collectief Pensioen, Rotterdam
Nevenfuncties
Bestuurslid Stichting Lion Real Estate Investments, Amsterdam
dhr. drs. R. Oosterhout Functie in bestuur
Plaatsvervangend voorzitter
Hoofdfunctie
Senior Relationship Manager Wholesale Banking, Amsterdam
Nevenfuncties
Plaatsvervangend voorzitter Stichting Lion Real Estate Investments, Amsterdam
Stichting Pensioenfonds ING
75
dhr. K. van Roon Functie in bestuur
Tot en met 31 december 2008 Lid
Gepensioneerd Nevenfuncties
Bestuurslid Stichting Lion Real Estate Investments, Amsterdam
mevr. mr. J. Sips Functie in bestuur
Lid
Gepensioneerd Nevenfuncties
Bestuurslid Vereniging Senioren ING, Amsterdam Bestuurslid Stichting Lion Real Estate Investments, Amsterdam
dhr. A. Stolk Functie in bestuur
Lid
Gepensioneerd Nevenfuncties
Bestuurslid Stichting Lion Real Estate Investments, Amsterdam
Directeur dhr. drs. W.S. Zeverijn MBA dhr. D. Heijting RA
Tot 1 maart 2008 Vanaf 1 maart 2008
Verantwoordingsorgaan Leden Verantwoordingsorgaan benoemd door ING Nederland dhr. mr. H.A.N.J. Crauwels Voorzitter dhr. drs. A.A. Steenbergen RA Leden Verantwoordingsorgaan benoemd door de deelnemers van de Deelnemersraad dhr. ing. P.H.J. Kullen AAG dhr. G. van Stijn AAG Leden Verantwoordingsorgaan benoemd door de pensioengerechtigden van de Deelnemersraad dhr. drs. G.J.H. Broekers dhr. J.H. Ubas
Deelnemersraad
(samenstelling begin 2009)
Leden Deelnemersraad gekozen door de deelnemers: dhr. W. van Baren RA dhr. R.F. van de Burgh Voorzitter mevr. V. Frankhuisen-Dumitru dhr. J.B.M. van Hest Bc Secretaris dhr. H.R. Jongedijk dhr. A. Kraaij dhr. S.L. Kuntz dhr. M.M.H. Lipsch
76
Jaarverslag 2008
dhr. O.P. Lekkerkerker mevr. drs. G. Rog-Stokkink dhr. J.A.J.M. Smeulders mevr. R.S. Steigenga Gedurende 2008 hebben de leden van de Deelnemersraad, dhr. A. Kant, dhr. M. el Ackkar, dhr. P.J.M. van Rheenen, dhr. G. van Stijn AAG en dhr. J. Theunissen, de Deelnemersraad verlaten.
Leden Deelnemersraad namens de pensioengerechtigden: dhr. W.M. Koelemij Plv. voorzitter dhr. J. de Roode dhr. E.A. Vastenburg dhr. A. Visser Gedurende 2008 heeft dhr. G.V. Smittenaar de Deelnemersraad verlaten.
Certificerend actuaris dhr. drs. S.I. Keijmel AAG
Mercer Certificering BV
Actuarieel adviseur dhr. drs. A.A. Nagtegaal AAG
Hewitt Associates BV
Accountant N.M. Pul RA
Ernst & Young Accountants LLP
Compliance officer dhr. mr. A.Th.A. Roodnat dhr. B. Peters RA
Tot 15 februari 2008 Nederlands Compliance Instituut vanaf 1 juli 2008
Vaste externe beleggingsadviseurs dhr. drs. G.H. Heida dhr. R.W. Haan
Stichting Pensioenfonds ING
Tot 13 november 2008
77
Colofon Het jaarverslag is een uitgave van Stichting Pensioenfonds ING Postbus 90504 2509 LM Den Haag
Vormgeving 2mb - de grafische formule Pittsburghstraat 31 3047 BL Rotterdam
Druk AZL NV Akerstraat 92 6411 HD Heerlen
78
Jaarverslag 2008
