Jaarverslag Bijzondere Leerstoel Toegepaste Sociale Gerontologie Mei 2010-1 januari 2012
Prof. Dr. Nan L. Stevens
Dit verslag betreft werkzaamheden in het kader van de leerstoel Toegepaste Sociale Gerontologie van mei 2010 tot 1 januari 2012. Onderzoek, lezingen, consultatie, onderwijs en plannen voor 2011-12 komen respectievelijk aan bod.
Onderzoek vanuit de VU Op basis van LASA data heb ik samen met Theo van Tilburg een artikel geschreven over de ontwikkelingen binnen persoonlijke netwerken, met name met betrekking tot de aanwezigheid van vriendschap bij drie verschillende cohorten van ouderen gedurende 17 jaar. Dit artikel is verschenen in een themanummer van de Journal of Social and Personal Relationships over sociale relaties op latere leeftijd. Tevens heb ik dit onderzoek gepresenteerd op het NVG congres in Ede in oktober 2010 en een artikel voor een breder publiek hierover is geschreven voor Geron (zie bijlage voor de referenties). Voor haar proefschrift heeft Rabina Cozijnsen een derde en vierde artikel geschreven. Zij heeft de afronding van haar proefschrift net niet voltooid tijdens haar aanstelling aan de VU, onder andere door ziekte. Zij zal dit proefschrift de komende maanden wel voltooien, dus binnen de termijn van mijn aanstelling als bijzonder hoogleraar. De derde artikel rapporteert over een trend studie naar het sportgedrag van gepensioneerden tussen 1983 en 2007, op basis van data verzameld voor de AVO (Aanvullend Voorzieningengebruik Onderzoek). De resultaten tonen een toename in sportactiviteiten onder gepensioneerden aan, die ten deel verklaard wordt door de toename in opleiding, de afname in fysieke arbeid en de afname in lichamelijke beperkingen. Rabina heeft dit onderzoek gepresenteerd op diverse congressen, waaronder de dag van de sociologie in juni 2010, het NVG congres in oktober 2010 en het GSA congres in New Orleans in november 2010. Inmiddels is dit artikel geaccepteerd voor publicatie het de tijdschrift Ageing & Society. Het vierde en laatste artikel gaat over de vraag of het welbevinden van mensen in de “pensioneringsleeftijd” (tussen 58 en 67) is veranderd tussen 1992 en 2009. Deze studie is gebaseerd op LASA data. De hypothese is dat een vermindering in welbevinden zal optreden gezien de ontwikkeling in het Nederlands pensioenstelsel, waarbij gunstig beleid voor vroegtijdige pensionering afgebouwd is. Tegenwoordig is er meer individuele keuze wat betreft het tijdstip van de pensionering, heeft (vroege) pensionering meer negatieve financiële consequenties en is er überhaupt meer onzekerheid over de toereikendheid van de pensioenen in de toekomst. Een afname in welbevinden werd voor mannen gevonden, maar niet voor vrouwen. Dit artikel is bij de Journal of Gerontology: Social Sciences ingediend. Momenteel schrijft Rabina de inleiding en algemene discussie van haar proefschrift. Sinds enkele maanden ben ik betrokken bij een nieuw promotieproject op de VU, in samenwerking met dr. Peter Roelofsma , Prof. Theo van Tilburg en Dr. Marja Aartsen. Het onderzoek is gericht op het gebruik van een virtuele coach bij het stimuleren van ouderen tot het actief aangaan en onderhouden van sociale contacten. De coach wordt aangeboden via een tablet (zoiets als een IPad) aan individuele ouderen. Ik heb de vriendschapscursus voor oudere vrouwen omgezet in een individueel programma dat geschikt is voor een virtuele coach. De
bedoeling is dat door middel van opdrachten van de coach ouderen hun sociale contacten eerst in kaart brengen en vervolgens worden zij aangespoord om contacten uit te breiden en/of te verdiepen wanneer dit wenselijk is; ook zijn er lessen gericht op verwachtingen ten aanzien van sociale relaties en omgaan met het alleen zijn. Deze nieuwe interventie wordt toegepast in drie landen, Duitsland, Finland, en Nederland ; het project wordt betaald vanuit een Europees fonds. Het promotieproject is gericht op de vraag welke strategieën met betrekking tot sociale relaties de ouderen kiezen om toe te passen en op eventuele veranderingen in dagelijkse sociale contacten en eenzaamheid. Dit promotieproject loopt tot 2015; als co-promotor blijf ik dus betrokken bij onderzoek op de VU, al is mijn aanstelling als bijzonder hoogleraar beëindigd. Onderzoek vanuit Radboud Universiteit Het afgelopen jaar ben ik betrokken bij onderzoek vanuit de Radboud Universiteit, dat zeer relevant is voor de afdeling Sociologie van de VU. Vanwege mijn aanstelling daar tellen de publicaties die hieruit voortkomen ook als producten van de VU. Het afgelopen studiejaar heb ik twee onderzoeksstages geregeld en begeleid voor Nijmeegse studenten, op het Sociaal Culturele Planbureau (SCP) in Den Haag en op het ‘German Centre of Gerontology’ (DZA) in Berlijn. Saskia Egging, een masterstudent in de psychogerontologie, heeft onderzoek gedaan naar vrienden en buren als mantelzorgers van ouderen. Hierbij heeft zij gebruik gemaakt van een grote dataset over mantelzorg op het SCP, onder supervisie van dr. Alice de Boer. Mantelzorg van vrienden en buren aan ouderen wordt vergeleken met mantelzorg van kinderen aan hun ouders; een artikel hierover is in de Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie in December 2011 verschenen. Martina Miche, van de Research Mastersprogramma van het Behavioural Science Instituut in Nijmegen, heeft een onderzoeksstage op het DZA in Berlijn gedaan . Met gebruik van data afkomstig van Duits longitudinaal onderzoek (DEAS) heeft zij twee deelstudies gedaan. De eerste betreft Matthews’ vriendschapsstijlen, die ontwikkeld zijn op basis van biografische interviews bij ouderen. In haar eerste onderzoek werd nagegaan of deze drie stijlen bevestigd zouden worden met kwantitatieve data over vriendschap van mensen tussen 40 en 85 jaar. Zij heeft bevestiging voor de drie stijlen gevonden, en heeft ook een nieuw stijl ontdekt, een selectieve verzamelaar die toegevoegd kan worden aan de onconditionele verzamelaar, de kieskeurige en de onafhankelijke stijl in vriendschap. Een artikel hierover is momenteel in revisie bij een international gerontologische tijdschrift. In een tweede studie is nagegaan of verschillende constellaties van sociale relaties, samenhangend met de vriendschapsstijlen, invloed hebben op het welbevinden van mensen in de tweede levenshelft (zoals Matthews veronderstelt). Daarnaast is onderzocht of er bewijs is voor meer universele verbanden (bijvoorbeeld ‘meer (vrienden) is beter’). Wij wachten op de revisie van het eerste artikel alvorens het tweede in te dienen. Camille Martina heeft haar derde artikel op basis van onderzoek naar de vriendschapscursus voltooid. Dit gaat over ‘self-management’ in vriendschap, en is in het tijdschrift Ageing & Mental Health gepubliceerd. Zij werkt momenteel aan haar vierde en laatste artikel voor haar proefschrift. Openbare optredens Gezien mijn drukke onderwijsprogramma tussen januari en juni, heb ik een aantal lezingen in het kader van mijn leerstoel in het najaar van 2010 en 2011 gepland. Hierbij was een lezing
over ‘Wijkrestaurants: drempels en uitdagingen’ voor een studiemiddag georganiseerd door het buro Attema and Van de Wetering in Amsterdam. In Nijmegen heb ik een lezing voor de WOUW gegeven over vriendschap en de vriendschapscursus voor vrouwen. Verder was ik in het najaar van 2010 ook uitgenodigd om een regionale studiedag van Sensoor voor vrijwilligers van deze telefonische hulpdienst toe te spreken, met als doel hun aandacht voor en kennis van ouderen te vergroten. Mijn lezing ging over ‘Aandachtig luisteren naar ouderen’. Via de organisatie VU-Connected werd een studiedag ‘Zin in morgen’ voor vrijwilligers en professionals in het welzijnswerk voor ouderen georganiseerd in Haren in oktober 2010. Ik gaf daar een lezing over ‘Zin in vriendschap’ bij het ochtendprogramma en heb in de middag twee workshops over de cursus Rust zonder Roest begeleid. In het najaar van 2011, was ik uitgenodigd te spreken ter gelegenheid van de afsluiting van een project Ontmoeting, voor 55 plussers, in de gemeente Westervoort. Mijn lezing ging over ‘Bevordering van sociaal welbevinden van ouderen’. Daar werd meegedeeld dat het project voortgezet zou worden vanwege de gunstige resultaten. Bij het congres ‘Erbij horen, Erbij zijn’ georganiseerd door de Coalitie Erbij, De Protestantse Diaconie Amsterdam, en Visor, heb ik een workshop georganiseerd en deels gegeven over ‘Goed gezelschap in een groot huis’, een programma om eenzaamheid te verminderen in het verzorgingshuis (destijds gefinancieerd door het programma gericht eenzaamheidbestrijding door de Stichting Sluyterman van Loo). Er was veel belangstelling voor deze interventie, dus hebben de uitvoerders het de komende tijd druk met het trainen van personeel in andere verzorgingshuizen om dit te implementeren. Op dit congres heeft Peter Roelofsma ook een workshop gegeven over de nieuwe interventie met een virtuele coach om sociale contacten te stimuleren bij ouderen, dit ook namens mij. Verder was ik uitgenodigd in november om twee lezingen te geven aan gepensioneerden van Phillips over de cursus Rust zonder Roest in Veldhoven. Hoewel ik niet zelf aanwezig kon zijn in verband met congresbezoek in de V.S., heb ik een lezing gemaakt met een powerpoint presentatie die gegeven kon worden door twee verschillende docenten van de cursus Rust zonder Roest uit Nijmegen. De lezingen waren erg succesvol, ook voor het werven van deelnemers voor de cursus in de regio van Eindhoven. Consultatie en interviews In de zomer van 2010 was ik een van de deskundigen die geconsulteerd werden over eenzaamheid, sociaal isolement en gemeentebeleid door Norbert Broekink van de DSP groep. Het interview hoorde bij een onderzoek in opdracht van de Ministerie van WVS. De resultaten zijn samengevat in een rapportage voor WVS. De laatste twee jaar heb ik een paar keer overleg gehad met stafleden van de GGZ In Geest (verbonden aan het VUMC) in Buitenveldert, Amsterdam over toepassing van de vriendschapscursus bij chronische psychiatrische patiënten. Een eerste experiment waarbij werving beperkt was tot deze doelgroep was minder geslaagd; toen werd besloten om breder te werven, is de cursus succesvol geweest. Dit is gefinancierd geweest door de deelraad van de gemeente Amsterdam; er zou vervolg subsidie aangevraagd worden. In het voorjaar van 2011 heb ik contact gehad met een VUMC promovenda over mogelijke toepassing van de vriendschapscursus in een stepped-care programma voor depressie. Hoewel zij enthousiast was over deze mogelijkheid, waren er onvoldoende financiële middelen voor uitbreiding van het aanbod in het programma. Verder word ik regelmatig door dr. Peter Roelofsma geconsulteerd over diverse E-health projecten waarbij nieuwe toepassingen van technologie worden gebruikt in de zorg voor ouderen vanuit de VU. Ook heeft een student van de Hoge School voor de Kunsten in Utrecht, Sanne van Vliet, mij geraadpleegd over eenzaamheid voor haar afstudeerproject, een
film hierover. Haar film, ‘Onder Anderen’, is in augustus afgerond en is zij inmiddels afgestudeerd. Ik ben door diverse journalisten benaderd voor interviews. Naar aanleiding van de dag van de ouderen werd een collega geïnterviewd over de werkzaamheden van gerontologen in Nijmegen; de interviewer had veel belangstelling voor de cursus Rust zonder Roest, dus op 1 oktober 2010 verscheen een stuk in Trouw met als titel ‘60-plusser kan op cursus om te leren prettig oud te worden’. Verder ben ik door Ivo van Woerden geïnterviewd voor een artikel over eenzaamheid en vriendschap in HPdeTijd, door Nathalie Huysloot voor een stuk over vriendschap in RED, over eenzaamheid voor de tijdschrift Flow, en over vriendschap door Alie van Ingen voor PAL4, een digitale wegwijzer voor ouderen die ontwikkeld is door de Focus Cura Groep. Vanuit de V.S. ben ik geïnterviewd door Brad Edmondson over eenzaamheid en de vriendschapscursus voor een artikel voor de magazine van de AARP (American Association for Retired Persons). Canon van de gerontologie Verder ben ik redactrice van het thema Individu bij de Canon van de Gerontologie die in februari 2011 gelanceerd is. Ik heb een schrijverscollectief gevormd voor mijn thema en teksten zelf geschreven en geredigeerd. Een aantal lemma’s over het Individu komen in de tweede ronde in de Canon. Er wordt momenteel gewerkt aan verdiepingsteksten over onze onderwerpen. Onderwijs De afgelopen 16 maanden heb ik op de VU geen formeel onderwijs gegeven, omdat sociale gerontologie geen specialisatie meer is binnen sociologie (vanwege gebrek aan belangstelling bij studenten) en omdat de EUMAG opleiding, de European Masters in Gerontologie, niet wordt voortgezet. Het afgelopen jaar heb ik een scriptie van een EUMAG student begeleid, over internet en eenzaamheid bij ouderen, en de rol vervuld van tweede scriptiebeoordelaar.
Plannen De afronding van de inleiding en algemene discussie van het proefschrift van Rabina Cozijnsen heeft nu prioriteit. Zij is tevens bezig om haar tweede artikel te herzien en dit opnieuw in te dienen. Deze artikel betreft een cohort vergelijking met betrekking tot financiële tevredenheid na de pensionering. Verder ben ik betrokken bij de begeleiding van het onderzoek naar de interventie met de virtuele coach (V2me project) voor het proefschrift van Tamara Bouman aan de VU. Omdat er problemen zijn bij de technische ontwikkeling van de tablets met de virtuele coach, overwegen wij om een ander experiment op te zetten, waarbij wij de vriendschapscursus als individueel programma aanbieden aan ouderen via internet (bijvoorbeeld via Pal4 of een andere bestaande website voor ouderen). In Nijmegen gaat een research master student onderzoek doen naar sociale angst bij ouderen, om hierover een nieuwe vragenlijst die geschikt is voor ouderen te ontwikkelen. Een tweede research master student gaat een screeningsinstrument ontwikkelen voor relationele agressie bij bewoners van verzorgingshuizen en andere zorgcentra voor ouderen, onder de begeleiding van mij en dr. Ron Scholte van Pedagogiek in Nijmegen. Ook begeleid ik een nieuw promotie
onderzoek over rouwverwerking van een buitenpromovenda in Nijmegen, samen met een hoogleraar van Pedagogiek, Prof. Dr. Anna Bosman. Momenteel ben ik met een Prof. Dr. Beate van der Heijden, hoogleraar Strategic Human Resource Management, en dr. Annet de Lange, hoofddocente Arbeids- en Organisatie Psychologie, het Nijmeegse Kennisnetwerk Duurzame Inzetbaarheid aan het opzetten. Dit kennisnetwerk is gericht op effectieve kennisuitwisseling tussen diverse partners (overheid, vakbond, bedrijfsleven, wetenschap) over nieuw beleid, gerichte interventies en maatregelen om duurzame inzetbaarheid van oudere werknemers te verhogen. Wij hebben twee studiedagen gepland, een website is in ontwikkeling, en wij hebben al veel kennispartners. De ontwikkeling van het netwerk gaat erg snel. Mijn interesse in dit onderwerp was de aanleiding voor het promotieproject van Rabina Cozijnsen. Ik hoop hiermee meer kennis op te doen en ervaring in het ontwikkelen en begeleiden van interventies voor oudere werknemers. Ik heb een paar interessante uitnodigingen: voor een symposium over Eenzaamheid op het GSA congres in San Diego, CA in november 2012. Daar ga ik een presentatie geven over nieuwe ontwikkelingen in eenzaamheidsinterventies. Misschien wordt dit dan ook het onderwerp van mijn afscheidsrede aan de VU. Ik ben uitgenodigd om een bijdrage te leveren aan het televisieprogramma Brein Geheim van Omroep Max. Het thema van het programma is Liefde; ik zal vertellen over vriendschappen bij ouderen. Een belangrijke taak wordt het organiseren van een afscheidssymposium in september 2012. Het onderwerp zal in brede zin de Toegepaste sociale gerontologie zijn, waarbij verschillende succesvolle interventies om het welbevinden van ouderen te vergroten aan bod zullen komen.
Jaarverslag van de Bijzondere leerstoel Toegepaste Sociale Gerontologie Mei 2010- 1 januari 2012
Prof. dr. Nan Stevens
Publicaties Stevens, N.L. & van Tilburg (2011). Cohort differences in having and retaining friends in personal networks in later life. Journal of Social and Personal Relationships, 28, 24-43. Martina, C.P.M., Stevens, N.L. & Westerhof, G.J. (2011), Promotion of self-management in friendship. Ageing & Mental Health. DOI:10.1080/13607863.2011.596806 Egging, S., De Boer, A., & Stevens, N.L.(2011). Zorgzame vrienden en buren als mantelzorgers van oudere volwassenen: Een vergelijking met kinderen. Tijdschrift voor Gerontologie en Geriatrie, 6, 243-255 Stevens, N.L. & van Tilburg (2011). Vriendschap wordt belangrijker. Geron: Tijdschrift over ouder worden en maatschappij. 12 (3), 4-7. Stevens, N.L. (2011). In beweging brengen van rouwprocessen op latere leeftijd. In J. Zeevalkink & P. Sterkenburg (Eds.). Voor de verandering: Een psychodynamische kijk op ontwikkeling (58-70). Assen: Van Gorcum.
Manuscripten (ingediend ter beoordeling) Cozijnsen, R., Stevens, N.L. & Tilburg, T.G. van, Trends in participation in sport activities after retirement. (geaccepteerd door Ageing & Society) Cozijnsen, R., Stevens, N.L. & Tilburg, T.G. van, Retirees’ well-being in a changing society: A study of Dutch men and women between 1992 and 2009. Miche, M., Stevens, N.L., & Huxhold, O., A Latent Class Analysis of Friendship Network Types and Their Predictors in the Second Half of Life (in revisie na beoordeling) Perlman, D., Stevens, N.L. & Carcedo, R.: The arc of friendship. In J. Simpson (Ed.). Handbook of Personality and Social Psychology, American Psychological Association (in revisie na beoordeling).
Artikelen/hoofstukken in voorbereiding . Miche, M., Stevens, N.L., & Huxhold, O., Do Individuals Shape Their Friendship Networks to Optimize Subjective Well-Being and Reduce Loneliness? Martina, C.P.M., Stevens, N.L. & Westerhof, G.J. : Social network types and well-being of older women in the Netherlands. Stevens, N.L. & Martina, C.P.M. Recovery from loneliness following a Friendship Enrichment Program: Who benefits and who doesn’t?
Promotieprojecten Rabina Cozijnsen, Retirement in transition Sociology, Vrije Universiteit Amsterdam Met Prof. Dr. Theo van Tilburg Dissertatie zal binnen drie maanden afgerond worden. 1-1-2005 tot 1-6-2011 Tamara Bouwman: V2me: A virtual coach reaches out to me. Sociologie, Vrije Universiteit Amsterdam Met Prof. Dr. Theo van Tilburg, Dr. Peter Roelofsma 1-4-2011 tot 1-4-2015 Nora Loretan: (Un)complicated grief: A dynamic systems approach Behavioural Science Insitute, Radboud University Nijmegen Met Prof. dr. Anna Bouman, Pedagogiek 1 september 2011-1 september 2015 Camille Martina: Friendship and the promotion of autonomy and well-being in older women Behavioural Science Institute, Radboud University Nijmegen 1-1-2001-1-1-2005 (promotie in 2012)
Lezingen (& Posters)
Stevens, N. (2010). Gehechtheid, verlies en verbondenheid op latere leeftijd, 5e Jaarsymposium Gehechtheid: De behandeling anno 2010, Ede, juni. Stevens, N.L. (2010) Wijkrestaurants: Drempels en uitdaging. Werkconferentie Wijkrestaurants, Amsterdam, 22 september. Stevens, N.L. & van Tilburg, T. (2010) Cohort verschillen in vriendschap. 10e Nationaal Gerontologiecongres, NVG, Ede, 1 oktober. Loretan, N. & Stevens, N.L. (2010). Cursus ‘Vrienden maken…kun je leren?’: Leeftijdsverschillen in verandering van eenzaamheid bij deelnemers. (poster) 10e Nationaal Gerontologiecongres, NVG Ede, 1 oktober. Stevens, N.L. (2010). Zin in vriendschap. WOUW (Wijzer Ouder Worden) Nijmegen, 7 oktober. Stevens, N.L. (2010). Aandacht luisteren naar ouderen. Themadag ‘Aandachtig luisteren naar ouderen’, Sensoor Gelderland, Velp, 8 oktober. Stevens, N.L. (2010). Zin in vriendschap. Studiedag ‘Zin in Morgen’, VUConnected, Haren, 14 oktober.
Stevens, N.L. (2010). Workshop Rust zonder Roest (2x), Zin in Morgen, VUConnected, Haren 14 oktober. Stevens, N.L. (2011). Lezing ‘Bevordering van Sociaal Welbevinden bij Ouderen’. Afsluiting project Ontmoeting, voor 55 plussers. Gemeente Westervoort. 11 november. Stevens, N.L., Hofstede, N., & Klarenbeek, B. (2011). Rust zonder roest. Lezing voor gepensioneerden van Phillips. Veldhoven, 17 en 18 november. Miche, M., Stevens, N.L., & Huxhold, O. (2011). A latent class analysis of friendship types and their predictors in the second half of life. Poster, Annual Meeting GSA, Boston, 21 november. Stevens, N.L. (2011). Workshop Goed gezelschap in een groot huis. Erbij zijn, Erbij horen, Amsterdam, 24 november.
