jaarverslag
2014
Het jaar in 10 topprioriteiten van leden
Samen
vernieuwend boeren De wereldbevolking groeit als kool. Dus ook de behoefte aan voedsel, grondstoffen en energie. Tegelijk stuiten we op de grenzen van bestaande bronnen, eist de samenleving transparantie en krijgen consumenten meer belangstelling voor de oorsprong en kwaliteit van hun voedsel. Dat vraagt om slimme inzichten en oplossingen, die even duurzaam als grensverleggend zijn. Hier ligt een cruciale rol voor de Nederlandse land- en tuinbouw, die wereldwijd als toonaaangevend wordt gezien. En dus voor de leden van ZLTO. De Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie verenigt meer dan 16.000 boeren en tuinders in Noord-Brabant, Zeeland en Zuid-Gelderland. Al meer dan honderd jaar staan we schouder aan schouder met onze leden. We behartigen hun belangen en lopen samen voorop. Met onze kennis en contacten ondersteunen we hen bij het werken aan een duurzame toekomst in de groene ruimte. We brengen hen verder als vakman en ondernemer, helpen bij rendementsverbetering, het communiceren met de omgeving en het ontwikkelen van nieuwe verdienmodellen. Altijd met oog voor de gezondheid van mens, dier en milieu; voor het draagvlak in de maatschappij. Vernieuwend boeren kun je niet alleen, in de complexe werkelijkheid van vandaag. Daarom volgen wij scherp de ontwikkelingen in overige sectoren en werken we voortdurend aan de verbinding met andere creatieve ondernemers, overheden en maatschappelijke partners. Om nieuwe kansen te zien in de uitdagingen van morgen. En die samen te benutten.
2
In het goede spoor Na een ingrijpende reorganisatie in 2013 was 2014 het jaar waarin we onze draai vonden; met de hand aan de ploeg. We zijn gestart met een nieuw managementteam en de focus werd nog meer gericht op meerwaarde voor het lid vanuit de visie dat we een ondernemersvereniging zijn die op eigentijdse wijze staat voor een duurzame toekomst van haar leden. Door het bieden van een combinatie van: netwerken, (innovatie)projecten en individueel advies op het erf. We doen dat samen met onze leden en vele partijen in het veld. En met medewerkers die zich met passie inzetten, op wie we trots zijn. De resultaten laten zien dat we op de goede weg zijn, in het spoor van onze ‘ZLTO 3.0-koers’. Op een aantal belangrijke thema’s hebben we het afgelopen jaar flinke slagen gemaakt. ZLTO… dat is het belang van ons lid. Of het nu gaat om ruimtelijke ontwikkeling, natuur, water of energie of de nieuwe Verordening Ruimte en PAS, de nieuwe Meststoffenwet of het nieuwe Gemeenschappelijk Landbouwbeleid (GLB), voor ZLTO staat het belang van het lid centraal. ZLTO… dat is contact met onze leden. Onze relatiebeheerders hebben ruim 1.000 leden gesproken aan de keukentafel en 337 bijeenkomsten in de afdelingen bezocht. Via onze informatielijn zijn 3000 vragen per telefoon en nog eens ruim 6.000 vragen per mail naar tevredenheid beantwoord (een gemiddelde van 7,4). Vooral de digitale vraagbaak toont flinke groei ten opzichte van 2013. Tweederde van onze leden leest wekelijks meer dan de helft van Nieuwe Oogst en waardeert het blad met een een ruime voldoende. Leden, bestuurders en stakeholders worden op maat
en frequent geïnformeerd via elektronische nieuwsbrieven. 40% van onze leden bezoekt regelmatig onze website en de ZLTO-events, zoals Asperge Demodag, Perendag en de dag voor de intensieve Veehouderij. Onze events zijn bezocht door duizenden leden en over de hele linie goed gewaardeerd. ZLTO….dat is boeien en binden van onze jongeren. Betrekken van jongeren bij de vraagstukken van land- en tuinbouw is een prioriteit. In 2014 pikte bijna de helft van onze afdelingen dat op en zijn zowel groepsgewijs als individueel diensten geleverd aan onze jongeren. Met onze sociale media speciaal voor jongeren bereikten we bijna 2000 agrarische jongeren. ZLTO… dat is onze kennis en ervaring. Meer en meer boeren en tuinders deden een beroep op individueel advies voor hun bedrijf. Ook wordt onze kennis benut door overheden, zoals provincie Noord-Brabant in het kader van de urgentiegebieden en het ministerie van VWS dat ons inschakelt voor SAMEDI; een proeftuinproject in verschillende regio’s waar huisartsen en dierenartsen met ZLTO-afdelingen bij elkaar komen. ZLTO….dat zijn onze ondernemersgroepen. Ofwel: samenwerken aan oplossingen voor een specifiek, maar gezamenlijk ervaren probleem. Dat organiseren en stimuleren wij. Zo pakten twaalf regionale groepen van zorgboeren het vraagstuk van de veranderde zorgwetgeving op. In West-Brabant en Zeeland begeleidden we ondernemersgroepen bij waterconservering en wateropslag. Onze bestaande ondernemersgroepen rond biodiversiteit, energie, marktafzet en mestverwerking liepen gewoon door. ZLTO… dat zijn onze mensen. We zijn gestart met lunchbijeenkomsten van medewerkers, projectleiders, bestuurders en leden van ZLTO-afdelingen in een bepaalde regio.
++ Relatiebeheerders voeren meer dan 1000 keukentafelgesprekken ++ Relatiebeheerders bezoeken 337 ledenbijeenkomsten ++ Infolijn beantwoordt 1000-en vragen van leden ++ ⅔e Leden leest wekelijks Nieuwe Oogst ++ Waardering Nieuwe Oogst met een ruime voldoende ++ 40% leden bezoekt regelmatig ZLTO-site ++ 1000-en leden bezoeken ZLTObijeenkomsten ++ 31 ZLTO-afdelingen actief aan de slag met jongeren ++ 84 Jongeren nemen JOOST-scan af ++ 43 Jongeren begeleidt bij overnametraject ++ 107 Jongeren worden
Deze ontmoetingen zijn als bijzonder waardevol ervaren. Binnen de werkorganisatie volgden al onze medewerkers een reeks van teamclinics, waarin het accent lag op resultaatgericht (samen)werken. Ook namen marktteams trainees in dienst, die als jonge, net-afgestudeerden nieuwe inzichten en kennis meebrengen. ZLTO….dat zijn onze producten. Samen met de deskundigen van DLV hebben we diverse gewaspakketten voor vollegrondtelers opgezet. Dit product is door 350 leden afgenomen. Voor melkveehouders en fruittelers hebben we OPTIcow, respectievelijk OPTIfruit geïntroduceerd; handzame instrumenten om als ondernemer je bedrijfsvoering te optimaliseren. Al 165 leden maken gebruik van deze producten. Andere OPTI-diensten worden verder ontwikkeld. ZLTO… dat zijn onze diensten. In 2014 zijn ledenactiviteiten beter ingericht en verbonden met ons dienstenaanbod. We introduceerden de drietrapsbenadering: 1 brede informatiebijeenkomsten rond actuele thema’s zoals GLB, PAS en Bodem. 2 specifieke workshops met een kleine groep. 3 individueel advies en betaalde dienstverlening. Mooi voorbeeld zijn de GLB-bijeenkomsten, met ruim 1.300 deelnemers waarvan we ook ruim 11% individueel advies verleenden. ZLTO….dat is onze eigentijdse belangenbehartiging. Het combineren van onze kennis en kunde in netwerken, innovatieprojecten en dienstverlening op maat. Zoals het ontwikkelen van beregenen op maat. Na een jarenlange lobby is er nu ruimte voor flexibilisering in de beregeningsverboden, onder voorwaarde dat de ondernemer een Bedrijfswaterplan opstelt.
In 2014 hebben we met 35 zittingsdagen 324 leden kunnen ondersteunen bij het opstellen van zo’n plan. Eigentijdse belangenbehartiging is ook: ondersteuning van leden bij het invullen van de Brabantse Zorgvuldigheidsscore Veehouderij. ZLTO… dat is onze investering in een duurzame toekomst door innovatie. In 2014 zijn 227 leden ondersteund bij het verwijderen van asbest via onze collectieve campagne. Ook ondersteunen we projecten met leden in het veld bij de introductie van precisietechnieken, mens- en diergezondheid (one health) en nieuwe natuur. Zo namen 48 Zeeuwse akkerbouwers deel aan het project 'Hightech sensing'. Met NCB participeren we in bedrijven en in de ontwikkeling van businessplannen, zoals een biomineralenfabriek in Roosendaal. ZLTO… dat is duurzaam ontwikkelen. Nieuwe wet- en regelgeving heeft grote invloed op toekomstige bedrijfsontwikkelingen. Daarom hebben we meer dan 100 leden geholpen met hun vergunningsaanvraag Natuurbeschermingswet en 130 leden met milieuvergunningen. We adviseerden bij de bouw van 30 nieuwe duurzame stallen en bij de kavelruil van 200 hectare grond. Ook hielpen we bij 60 omgevingsdialogen met de buren. Ieder bedrijf is uniek. Ieder locatie is anders. Het instrument ‘Omgeven met buren’ vond ook in 2014 gretig aftrek. ZLTO… dat is partnership in netwerken. Zo komen duurzaamheid en innovatie samen in de netwerken Biobased Delta in Zuidwest Nederland, AgriFoodcapital en Ondernemerslift+ in NoordoostBrabant. ZLTO… dat is onze kantoren openstellen. Ons kantoor in Den Bosch hebben we in 2014 omgedoopt tot AgriFoodPlaza. We nodigen daarmee innovatieve start ups en netwerken uit in de
medeverantwoordelijk lid ++ Begeleiding van 230 vergunningstrajecten ++ 30 Nieuwe duurzame stallen gebouwd en opgeleverd ++ 60 Omgevingsdialogen aan de keukentafel ++ Vastgoedadviseurs verhandelen 150 objecten ++ 20 Ondernemers ruilen 200 hectare kavels ++ 12 Ondernemersgroepen zorgboeren ++ 350 Leden gebruiken gewaspakketten ++ 165 Leden klant van OPTIcow en/of OPTIfruit ++ Ruim 1300 bezoekers GLB on Tour ++ 11% gebruikt GLB-check ++ 35 Zittingsdagen Bedrijfswaterplan ++ 324 Leden maken eigen
agrifoodsector zich te vestigen in ons pand en /of bijeenkomsten te organiseren of bij te wonen. In Zeeland verhuisden we van Goes naar de locatie van De Rusthoeve in Colijnsplaat. Ook daar hebben we de ambitie het pand te delen met andere partijen en zo uit te bouwen tot het kennis- en innovatiecentrum voor Agri en Food in Zeeland.
ZLTO... dat is een club van trouwe leden. Honderden vrijwilligers zetten zich met hart en ziel in voor onze leden. In 2014 ontvingen 30 bestuurders en leden een gouden speld of sculptuur als blijk van waardering voor jarenlange tomeloze inzet. 126 bestuurders ontvingen een oorkonde van waardering bij hun vertrek.
ZLTO….dat is onze verkenning van nieuwe markten. Met de proefprojecten Brabant Protein Future en Algenteelt in de glastuinbouw voor jongveevoer. Andere leden helpen we hun positie op de markt te versterken, bijvoorbeeld door ‘Vers van vlakbij’ in Tilburg, telersvereniging Bruine Bonen Biervliet en Omstreken, Paddenstoelenpact Zuid-Gelderland en StarFarmers (vereniging van varkenshouders binnen Good Farming Star, een VION-concept).
ZLTO… dat is ons bestuur en onze werkorganisatie. De kracht van ZLTO is de samenwerking tussen bestuurders en medewerkers in het belang van onze leden. Zij zijn dagelijks in de weer om leden te ondersteunen bij het uitoefenen van hun vak. Altijd en overal. Van Den Bosch tot Colijnsplaat. En in alle afdelingen in het veld. Dat verdient respect en waardering.
ZLTO... dat is het verhaal van onze leden en stakeholders. ZLTO… dat is onze verbinding met de samenleving. In deze beknopte versie van ons jaarverslag blikken we met een tiental actieve Hiervoor ligt de sleutel bij onze 64 ZLTO-afdelingen. Want waardering verdien je leden terug op 2014 en laten we zien van welke topprioriteiten zij werk hebben lokaal. ZLTO ondersteunde en sponsorde in 2014 24 afdelingen met lokale events gemaakt. Vaak is dat het resultaat van een intensieve samenwerking met andere uiteenlopend van oogstfeesten, boerenmarkten, open dagen tot beursvloeren. betrokken partijen, op basis van gedeelde belangen. Ook laten we een aantal We hebben ook een begin gemaakt met de nieuwe merkpositionering van ZLTO van deze gewaardeerde stakeholders aan het woord. als ondernemersvereniging, waarin ons DNA en onze ambitie samenvallen. Zo krijgt u een goede indruk van wat we allemaal doen en hoe we werken. Met ‘Samen vernieuwend boeren’ hebben we in het najaar van 2014 al vele duizenden burgers, bedrijven en andere stakeholders bereikt. Kortom: ‘Samen vernieuwend boeren’ in de praktijk. Op alle fronten! ZLTO… dat is ook steun in mindere tijden. Of er nu ver weg of dichtbij iets gebeurt dat je bedrijf, je gezin of persoon direct raakt, de ZLTO is er voor haar leden. Zo konden in 2014 ook de leden bij ons terecht die de gevolgen van de handelsboycot van Rusland aan den lijve ondervonden evenals leden die direct of indirect werden getroffen door de vogelgriep. Onze sociaal werkers zijn betekenisvol geweest voor ruim 170 leden.
Hans Huijbers Elies Lemkes-Straver Voorzitter ZLTO Algemeen directeur ZLTO
Bedrijfswaterplan ++ 227 Leden collectieve asbestcampagne ++ 24 ZLTO-afdelingen actief met lokaal communicatieplan ++ 1000-en burgers en bedrijven bereikt met merkcampagne ++ Sociale werkers helpen ruim 170 leden ++ 30 Bestuurders ontvangen gouden speld of sculptuur ++ 126 Bestuurders ontvangen oorkonde ++ 48 Zeeuwse akkerbouwers precisielandbouw Hightech Sensing ++ 20 bedrijven in Agri&Food Plaza ++ 250 Bezoekers Biobased Business Development Dag 2014 ++ Ruim 80 bijeenkomsten Agri&Food Plaza ++
Topprioriteit Goed inkomen
"Algenteelt als nieuwe
tak van sport"
6
Een glastuinder als leverancier van eiwitten voor de jongveevoerindustrie. Met algenteelt zou dat prima moeten lukken. Tomatenteler Geert van Adrichem uit Steenbergen ging de uitdaging aan.
Prima eiwitalternatief Algen zijn rijk aan voedingsstoffen, zoals eiwit. Bovendien zijn ze relatief eenvoudig, snel en in grote volumes te kweken. Food- én feedindustrie zijn dan ook geïnteresseerd, zeker nu eiwitten steeds duurder worden. Toch lijkt het nogal een stap, van tomaten naar algen. Maar dat valt mee, vertelt Geert: "Vergis je niet, er zijn meer overeenkomsten dan je denkt! Beide gewassen vereisen een zorgvuldige afstemming van licht, water en nutriënten, ofwel een stuurbare teeltomgeving. En daar zijn wij glastuinders nou juist goed in."
nieuwe tak van sport", legt Geert uit. Zo kwam hij op algen, die een toenemende belangstelling genieten als mogelijk antwoord op het probleem van een groeiende wereldbevolking die moet worden gevoed. PinkAgro en ZLTO waarschuwden hem: ga eerst kijken naar mogelijke afnemers en zorg dat je keten compleet is, voordat je begint. Hij vond jongveevoederproducent Sloten en technisch adviseur Fargate bereid deel te nemen aan een experiment.
Eerste signalen positief Inmiddels is op zijn bedrijf een proefopstelling ingericht. Geert: "Bedoeling is om daarmee in een jaar tijd in kaart te brengen hoe we de teelt het beste kunnen aanpakken en eventueel uitbreiden, gebruikmakend van de bestaande voorzieningen hier op het bedrijf." Voorlopig is het proefproject (onder projectmanagement van ZLTO) nog gericht op het uittesten van de basisvoorwaarden voor optimale groei. Maar steeds meer partijen tonen interesse, vertrouwt Geert ons toe. En de eerste resultaten van de proefopstelling zijn bemoedigend.
Pierre Berntsen, Directeur Agrarische bedrijven ABN AMRO
Het rendement van een aantal land- en tuinbouwsectoren staat flink onder druk. Veel ondernemers merken dat ze de grenzen van kostprijsleiderschap bereiken. Ze zijn op zoek naar nieuwe businessmodellen om het rendement te verbeteren. Die ontstaan niet zomaar. ZLTO opent nieuwe werelden en netwerken voor ondernemers”.
Keten compleet "De marges in de tomatenteelt staan al jaren onder druk, dus ik was al wat langer op zoek naar een
7
Topprioriteit Mestverwerking
"We zijn iedereen met tegemoet getreden."
open vizier
Tiny van Tilburg (links) en Gerwin Peters
8
De capaciteit is al volgeboekt, meldt Tiny van Tilburg, voorzitter van de Mest Initiatief Coöperatie in het Brabantse Zeeland. In december hopen ze testklaar te zijn, om vanaf januari 2016 ‘volle bak te gaan’. Voorlopig wordt er alleen varkensmest verwerkt, tot mestkorrels en schoon water. Verder niets.
Goed samenspel Volgens Tiny het resultaat van goed samenspel tussen de ZLTO-afdelingen Uden en Landerd, ZLTO als organisatie en zijn MIC, een groep van 85 rundvee- en varkenshouders. Allemaal lid van ZLTO. “De afdelingen namen de lokale politiek mee in ons plan, ZLTO ging op het provinciehuis voor ons belang staan en de specialisten van ZLTO kennen de problematiek rond vergunningen en keken mee met de businesscase.” Ook de familie Peters, van het gelijknamige loonbedrijf uit Odiliapeel, heeft er hard aan gewerkt om het allemaal mogelijk te
maken. Zij steken er samen met een investeerder geld in. Gerwin Peters wordt directeur van de mestfabriek.
Nul bezwaren Het vergunningstraject was een schoolvoorbeeld. Door de goede naam van Peters, weet Tiny, maar ook door iedereen met open vizier tegemoet te treden. “We hebben een paar keer de buurt geïnformeerd en zijn met een bus vol geïnteresseerden naar een vergelijkbare fabriek gaan kijken. Ook hebben we in beide gemeentes de procedures doorlopen. We wilden het gewoon goed doen.” Dat werd beloond: de twee aanvankelijk ingediende bezwaren werden ingetrokken voordat het zover was.
Betrouwbare partner Tiny vond het eerst jammer dat ze het als boeren niet zelf hebben kunnen doen. Achteraf is het maar beter zo. “Zo’n fabriek moet strak geleid worden. Nu betalen we wel iets meer, maar kunnen we ons ook echt focussen op het houden van dieren. En we weten dat een betrouwbare partner de verwerking runt.”
Sijas Akkerman, Hoofd Voedsel Stichting Natuur & Milieu
Mestverwerking kan een bijdrage leveren aan het sluiten van kringlopen. Voorwaarde is dan wel dat het geen co-vergisting betreft en de reststoffen als kunstmestvervanger en bodemverbeteraar worden ingezet. Liefst op de plekken waar het voer wordt geteeld. ZLTO werkt aan het realiseren van die visie.
9
Topprioriteit Asbest en zonne-energie
"Door
10
krachten te bundelen wordt het haalbaar"
Als er iemand is die veel weet over energiebeheer dan is het Henrie van Summeren uit Elsendorp. Niet alleen maakte hij zijn eigen bedrijf in 2014 energieneutraal; als het aan hem ligt, is binnenkort de kringloop van elke inwoner in zijn dorp gesloten.
Energieneutraal: ook economisch interessant Al jaren is Henrie actief betrokken bij allerlei lokale energieprojecten. Hij is een groot pleitbezorger van gesloten systemen en energiebezuinigende maatregelen. Toch besloot hij pas in 2014 om op zijn eigen bedrijf de asbest te verwijderen en zonnepanelen te installeren, in het kader van het project 'Asbest eraf, zonnepanelen erop'. "Daar hadden we natuurlijk wel al eerder over nagedacht, maar energiemaatregelen zijn er niet alleen voor de fun, ze moeten ook economisch gewin opleveren.
En daar zit 'm vaak de crux. Asbest verwijderen is een behoorlijke investering en zeker voor een veehouder een hels karwei om georganiseerd te krijgen. Dat doe je niet 'even', dat moet je zorgvuldig voorbereiden."
Volledig ontzorgd “Door de projectmatige aanpak vanuit ZLTO konden we hier met een aantal agrariërs de krachten bundelen. Dat maakte het haalbaar. Niet alleen door de subsidie, maar ook omdat je in de voorbereiding volledig wordt ontzorgd. Bovendien is de prijs van zonnepanelen inmiddels een stuk gedaald. Dat maakte het voor ons eindelijk interessant.” Inmiddels is zijn bedrijf volledig energieneutraal. Zelfs beregenen kan (elektrisch) met de opbrengst van de panelen. Henrie: “Als je moet beregenen, schijnt immers meestal veel de zon!” Het is volgens hem het meest interessant om in één keer een volledig gesloten kringloop te realiseren. Dan moet je wel bereid zijn om alle mogelijke bezuinigingsmaatregelen te treffen. Zijn advies: “Zoek eerst goed uit of dat allemaal wel bij je past.”
Bernard Koeckhoven, Manager Achmea Interpolis Agro
“Er is veel werk aan de winkel om voor 2024 alle asbestdaken te vervangen. Gezamenlijk optrekken juich ik juist toe: samenwerken met gemeenten en bouwbedrijven, vraag en aanbod bundelen en leren van elkaar. Op lokaal niveau moet het gebeuren. ZLTO schept daarbij de juiste voorwaarden.”
11
Topprioriteit GLB
zelf ook, "Ik kan het maar het gaat om die puntjes op de i" 12
Peter de Broekert heeft een akkerbouwbedrijf met minicamping in Burgh-Haamstede. Hij laat zijn Gecombineerde Opgave al járen over aan Veronique Verdurmen, adviseur Bedrijven Plant bij ZLTO. Dan weet hij zeker dat het goed komt. Ook met het nieuwe GLB.
Safety first Hij bezocht vorig jaar één van onze informatieavonden over het nieuwe GLB. De verandering bleken in zijn geval nogal mee te vallen. “Wij telen onder andere luzerne, voor een groenvoederproducent hier in de buurt. Dat geldt al als een vergroeningsmaatregel. Wij zouden de Gecombineerde Opgave in principe wel zelf kunnen doen. Maar die ploeg van ZLTO doet drie maanden lang niets anders, bij wijze van spreken. Als je je
door hen laat begeleiden, weet je dat er in feite niks mis kan gaan. En als lid krijg je ook nog eens korting.”
Herman Snijders, Programmadirectie GLB Ministerie van Economische Zaken
Kans op extra subsidie
Het GLB is ontzettend complex. Dat kan ook bijna niet anders als je streeft naar een gemeenschappelijk kader, met daarbinnen flexibiliteit voor 28 lidstaten. Eigenlijk zijn dat twee onverenigbare doelen. Daar komen soms dingen uit die je wat minder passen, het resultaat is niet altijd optimaal. Dat is soms moeilijk vanuit het boerenverstand uit te leggen. Maar dat is de prijs die je betaalt voor de gemeenschappelijkheid.
Het zijn net die puntjes op de i, die het verschil maken, vindt Peter: “Wij hadden bijvoorbeeld een perceel aangekocht, dat kadastraal was uitgemeten op 7,40 hectare. Maar een recente luchtfoto gaf 7,37 aan. Dan moet je dát cijfer dus aanhouden. Dergelijke dingen pikt Veronique er allemaal uit. Ze kijkt alles mee na en attendeert je ook op bepaalde mogelijkheden. Zo hebben we nu een subsidie aangevraagd om jonge boeren op gang te helpen, voor onze zoon die in de VOF zit. Die stimuleringsregeling kenden we zelf nog niet.” “Ik ken ook boeren die het wel zelf doen, maar je hoort nogal eens dat ze het allemaal weer terug krijgen. Kun je weer opnieuw beginnen. En als je pech hebt, krijg je ook nog een strafkorting.” Hij heeft al verschillende collega’s voor ondersteuning naar Colijnsplaat gestuurd.
13
Topprioriteit Glasvezel
"Iedereen glasvezel
14
juist ook in het buitengebied"
In Boekel zijn alle huishoudens aangesloten op het glasvezelnet. Ook in het buitengebied. Dat is uniek in Europa, weet glastuinbouwer René Tielemans. Een gezamenlijk resultaat van ZLTO Boekel-Venhorst en de ondernemersvereniging, in goede afstemming met de gemeente.
Voortschrijdende automatisering Een snelle internetverbinding is tegenwoordig wezenlijk voor de bedrijfsvoering. Niet alleen omdat veel agrariërs bedrijven hebben op verschillende locaties, maar vooral ook omdat steeds meer werk wordt ondersteund door geavanceerde softwareprogramma's. "Denk aan klimaatbeheersing, camerasystemen en bijvoorbeeld de planningssoftware voor je personeel", aldus René. "Het werkt zóveel efficiënter als die systemen beschikbaar zijn op één server, waar en wanneer je maar wilt. Glasvezel is dan de beste oplossing."
Vereende krachten Er waren wel enkele grote landelijke kabelaars geïnteresseerd om in Boekel aan de slag te gaan, maar die beperken zich tot de dorpskernen, puur op basis van rendement. René: "Kunnen we het dan niet zelf doen, vroegen we ons af. Want we willen heel graag glasvezel, maar dan echt voor iedereen, juist ook in het buitengebied. De ondernemersvereniging bleek er hetzelfde over te denken, dus namen we het heft in eigen handen. Gelukkig kent de voorzitter van onze ondernemersvereniging het wereldje goed. Hij wist dus hoe we het moesten aanpakken. We hebben de beste partijen bij elkaar gezocht.”
Gedeeld succes Inmiddels zijn alle huishoudens en bedrijven in de gemeente aangesloten op het glasvezelnet. Ook dat is een gedeeld succes. “Samen met de sportverenigingen en het KVO zijn we langs de huizen gegaan om inwoners te informeren en abonnementen aan te bieden. Voor elk aangebracht lid, ontving de betreffende club tien euro. Zo sneed het mes aan twee kanten."
Anja Thijs-Rademakers, Burgemeester Eersel en voorzitter Breedband Manifest Brabant
“Met het Breedband Manifest Brabant willen we heel Brabant voorzien van digitale zuurstof. Tot in de haarvaten van de provincie. Het is van algemeen belang dat een nieuw aan te leggen glasvezelnetwerk het karakter heeft van een openbare nutsfunctie; open, veilig, transparant, laagdrempelig en voor iedereen vrij toegankelijk. ZLTO maakt zich daar samen met de gemeenten hard voor.
15
Actief in het veld
Projecten waar we werk van maken Een greep uit de projecten in het veld die ZLTO in 2014 mede heeft geinitïeerd en realiseert. Altijd vanuit onze basis in samenwerking met leden. En een grote diversiteit aan partijen: van ICT-bedrijf tot waterschap. Van provincie tot natuurclub. En van huisarts tot zorgkok. ZLTO brengt kennis en ervaring, netwerk en financiën in.
Van mest het bruine goud maken Biomineralenfabriek Roosendaal: ZLTO zet stappen in de ontwikkeling van een Biomineralenfabriek in Roosendaal (terrein Sita). Het ontwerp van de fabriek ligt inmiddels op tafel. De mestverwerkingscapaciteit is rondgerekend. En de contracten met leveranciers van dikke fractie mest zijn uitgezet. De fabriek gaat jaarlijks 33.000 ton mestkorrels produceren. Mineralen op Maat: mineralenconcentraten en spuiwater zijn prima alternatieven voor kunstmest. De mineralenconcentraten kunnen daarom plaats- en tijdspecifiek per gewas worden ingezet op het veld. In de praktijk experimenteren boeren veel met mineralen op maat. ZLTO heeft in 2014 90 velddemonstraties, 20 excursies en 92 winterbijeenkomsten georganiseerd.
Schouder aan schouder rond calamiteiten Knaagdierbestrijding: knaagdieren zijn een plaag voor menig boer. Door de zachte weersomstandigheden in 2014 veroorzaakten knaagdieren in het najaar heel veel gewasschade. In 2014 hebben 5 afdelingen een knaagdierbestrijdingsbijeenkomst georganiseerd. In totaal zijn zo’n 100 leden actief aan de slag met trainingen en hulpmiddelen voor knaagdierbestrijding. SaMeDi: huisartsen en dierenartsen kunnen heel veel van elkaar leren. Boerengezinnen hebben met beide medische domeinen te maken. Er is dan ook alle reden om de twee beroepsgroepen dichter bij elkaar te brengen. Dit proeftuinenproject liep in 2014 in Someren, Boxmeer, Hilvarenbeek en Gilze. En met succes. De ervaringen die in die proeftuinen worden opgedaan, worden breed gedeeld met andere dieren- en huisartsen. Uitbanning BVD: in dit project in ZeeuwsVlaanderen wordt de huidige BVD status op het melkvee-bedrijf van deelnemdende ondernemers gemeten. Op basis daarvan wordt in samenspraak met de dierenarts van dienst een bedrijfseigen plan van aanpak ontwikkeld. In het najaar van 2014 zijn 3 informatiebijeenkomsten georganiseerd: 1 voor dierenartsen, 1 voor melkveehouders en 1 voor vleesveehouders.
16 Een greep uit onze samenwerkingspartners: Coppens Diervoeders ++ DLV Plant ++ Fargate ++ Sloten ++ Brabants Landschap ++ Waterschap De Dommel ++ BMF ++ ZMF ++
Samen werken aan een betere verdiencapaciteit Brabants Insectlab: in dit proefproject test ZLTO de (on)mogelijkheden voor nieuwe houderijsystemen voor insecten op haalbaarheid en uitvoerbaarheid. In 2015 worden de eerste resultaten verwacht, zodat agrarische ondernemers aan de slag kunnen met hun businesscase. Vers van Vlakbij: op initiatief van ZLTO draagt dit promotieproject bij aan de zichtbaarheid en toegankelijkheid van verse seizoensproducten in winkels, restaurants en op evenementen in de stad Tilburg. De ondernemers verkopen zo meer verse producten van het ommeland in de stad. Fish & Chips: consumtenten kiezen steeds vaker producten met een regionale identiteit. Dit smaakvolle project in Zeeland voorziet in die behoefte. ZLTO begeleidt de telersvereniging Bruine Bonen Biervliet en Omstreken (BBTB) bij het op de markt van bruine bonen als erkend regionaal Zeeuws product. De bruine bonen krijgen het speciale keurmerk ‘Zeker Zeeuws’. Starfarmers: dit is een actieve vereniging van
150 varkenshouders die, onder begeleiding van ZLTO, het varkensvleesconcept Good Farming Star van VION nog beter in de markt zetten. De vereniging werkt aan een eerlijkere verdeling van de meerwaarde van dit unieke concept tussen de ketenpartijen. Paddenstoelenpact: zo’n 50 paddenstoelentelers in Zuid-Gelderland (gemeente Maasdriel) hebben de handen ineengeslagen rond een gedeelde ambitie het duurzaamste paddenstoelencluster ter wereld te worden. ZLTO treedt op als pactmanager door het aanjagen, faciliteren en initiëren van lokale duurzame paddenstoelenprojecten. Foodhall ’t Veem: in een voormalige Philipsfabriek op Eindhoven Strijp S komt een vernieuwend concept van retail en horeca met verse producten In 2014 is ZLTO een haalbaarheidsonderzoek gestart naar deelname aan dit initiatief. Recreatieve tak: steeds meer agrarische ondernemers oriënteren zich op een recreatieve tak op hun boerenbedrijf. Dit is goed voor de maatschappelijke binding en de portemonnee. ZLTO bood 75 ondernemers inspiratie op de Netwerkdag Plattelandstoerisme 2014. En ZLTO begeleidde tientallen ondernemers bij de voorbereiding van toeristische arrangementen in
het Van Gogh Jaar 2015. De beroemde schilder staat centraal om meer bezoekers en bestedingen op het platteland te realiseren. Voeding als medicijn: lekker eten in het ziekenhuis. Dat wordt steeds belangrijker. Deze filosofie biedt boeren en tuinders kansen. Maar het blijkt in de praktijk complex om ambachtelijke streekproducten op het patiëntenbordje te krijgen. In de Beter Eten-alliantie zetten 30 agrarische ondernemers en lokale zorginstellingen samen verse producten op het zorgemenu. OPTIcow: ZLTO lanceerde in 2014 speciaal voor melkveehouders OPTIcow. Daarmee hebben melkveehouders in één oogopslag alle kengetallen van hun bedrijfsvoering in beeld en kunnen ze die vergelijken met andere boerenbedrijven. Zo kunnen gerichte rendementsverbeteringen op het boerenbedrijf worden gehaald. Eind 2014 gebruikten honderd bedrijven dit product. OPTIfruit: ZLTO ontwikkelde in 2014 voor fruittelers een handige tool om hun bedrijf te optimaliseren: OPTIfruit. Deze bedrijfsscan biedt fruittelers snel, direct en persoonlijk inzicht in het bedrijf én in de kansen voor verbetering van het bedrijfsrendement. In totaal nemen 66 fruittelers deel aan OPTIfruit.
Provincie Noord-Brabant ++ LTO Noord Projecten ++ Sita ++ Stichting Lekker Regionaal Product ++ Koninklijke Horeca Nederland ++ Provincie Gelderland ++ Agrifirm ++ VeKaBo ++
17
++
Actief in het veld
Netwerken met resultaat
overeenstemming bereikt over twee collectieve arbeidsovereenkomsten (cao’s): Open Teelten en Programmatische Aanpak Stikstof (PAS): op Glastuinbouw. landelijk niveau is door LTO Nederland gepleit Flora- en faunabeleid: in 2014 werd door voor een snelle invoering van de Programmatische agrarische ondernemers heel veel wildschade Aanpak Stikstof, kortweg PAS. Een van de gemeld. In Zeeland draait het dan om belangrijkste pluspunten is dat er een regeling wraatschade van ganzen en in Brabant om komt voor al die bedrijven die tussen 2004 problemen met wilde zwijnen. ZLTO maakt zich en 2009 uitgebreid hebben, maar nog geen – binnen de provinciale Faunabeheer Eenheid Natuurbeschermingswetvergunning hebben. – hard voor marktconforme vergoeding van Op provinciaal niveau stuitte de uitrol van de PAS deze schade uit het Faunafonds en eigentijdse al snel op praktische problemen. Eind 2014 waren maatregelen om wildschade in de toekomst te door inzet van ZLTO in Brabant en Zeeland de voorkomen. belangrijkse knelpunten verholpen. Er is ook actie LTO Seizoensarbeid: dit initiatief biedt agrarische ondernomen om de huidige vergunningverlening ondernemers met een maatwerkpakket een te vereenvoudigen. oplossing voor de hele administratieve en Clean-Air: dit Brusselse wetsvoorstel voor financiële organisatie rond de zorgverzekering een verdere reductie van ammoniak- en van seizoenarbeiders. methaanuistoot uit de veehouderij is eind 2014 In 2014 had LTO Seizoenarbeid 1.107 agrarische gedeeltelijk ingetrokken. ZLTO werkt nu samen werkgevers als klant, die tijdelijk buitenlands met ander boerenorganisaties in Europa aan een personeel in dienst hadden. De actieve klanten beter werkbaar voorstel voor de boerenpraktijk. hebben in 2014 gezamenlijk 22.963 werknemers Nieuwe cao’s: het wordt steeds moeilijker verzekerd bij LTO Seizoenarbeid. Daarnaast biedt collectieve arbeidsovereenkomsten af te LTO Seizoenarbeid twee andere diensten: werving sluiten. Ondernemers kijken scherp naar de & selectie en payrolling. arbeidskosten. Anderzijds zorgen cao’s voor Teelt Overleg Groenten: in dit beraad arbeidsrust, ze voorkomen concurrentie behartigen telers en verwerkers van conserven op arbeidsvoorwaarden en een cao werkt hun gemeenschappelijke belangen, zoals op het positief door op de arbeidsmarkt. In 2014 gebied van gewasbescherming, voedselveiligheid hebben werkgevers en werknemers – onder en veredeling. ZLTO coördineert dit nieuwe aanvoering van ZLTO binnen LTO Nederland samenwerkingsverband. Zo is in 2014 gestart met ++ 18
de ontwikkeling van het Beregeningssignaal voor industriegroenten. WMO zorgboeren: de veranderingen in de zorgwetgeving WMO hadden veel gevolgen voor zorgboeren. ZLTO begeleidde in 2014 12 ondernemersgroepen om tijdig op die veranderingen in te spelen. Circa honderd zorgboeren bezochten een speciale ZLTObijeenkomst over het ‘Resultaat Meetsysteem’. De uitbreiding van het Kwaliteitsysteem Zorglandbouw monitort onafhankelijk de effecten van zorglandbouw op de cliënten en op de cliënttevredenheid. Melkveewet: eind 2014 is de Melkveewet in een stroomversnelling gekomen. Dit draait om een wijziging van de Meststoffenwet voor de melkveehouderij. ZLTO schaarde zich achter het oorspronkelijke plan van Staatssecretaris Dijksma dat elke groei van de veestapel gepaard gaat met 100% mestverwerking. Daar kunnen leden mee uit de voeten, houdt rekening met de regionale (overwegend intensievere) structuur en biedt voor elke ondernemer een kans. ZLTO kiest daarmee bewust voor ‘eigenschaligheid’: het bedrijf moet passen bij de omgeving, bij de ondernemer en bij zijn markt. Vraagt de markt weidegang, dan kan en zal de veehouder dat leveren. GLB on tour: het langverwachte nieuwe Europese landbouwbeleid (GLB) ging begin 2014 in praktijk. Veel leden zaten in 2014 nog met vragen. Daarom organiseerde ZLTO kriskras door het werkveld GLB-
VION ++ FrieslandCampina ++ Provincie Zeeland ++ Alliance Groep ++ Louis Bolk Instituut ++ CLM ++ Trudo ++ Waterschap Rivierenland ++ Ministerie Economische Zaken ++ Capital
activiteiten waarbij het boerenerf en alle vragen van de ondernemer centraal stonden. In totaal 1.383 leden maakten daarvan gebruik. En ruim 11% van alle deelnemende leden kiest voor een vervolgtraject met ZLTO. Biologische boeren: de EU had in 2014 voor de biologische landbouw strenge en onwerkbare wetgeving in petto. De inzet van ZLTO zorgde ervoor dat deze waarschijnlijk op de lange baan wordt geschoven. ZLTO wil uitstel om te voorkomen dat bepaalde noodzakelijke uitzonderingen op de biologische regels niet meer mogelijk zijn. Dat zou slecht zijn voor de ontwikkeling van deze bloeiende sector. Russische handelsboycot: van de ene op de andere dag werden begin augustus 2014 land- en tuinbouwproducten van onze leden geweerd aan de Russische grens. ZLTO heeft direct gepleit voor een (financieel) vangnet voor individuele
knelgevallen. De ZLTO Informatielijn was extra goed bereikbaar voor geluiden uit het veld. En er zijn diverse sympathieke consumentgerichte promotieacties in de schoenen gezet, zoals #SamenSterk en fruitpromotie in Brabant en Zeeland. Verordening ruimte: ZLTO heeft zich vanaf het begin hard gemaakt om ontwikkelingsruimte te behouden binnen de nieuwe Verordening Ruimte van de provincie Noord-Brabant. Vooral gebieden en sectoren die op slot dreigen te gaan met deze regelgeving verdienden extra aandacht. Vooral het beleid rond solitair glas en de GVEnorm zijn in 2014 in samenspraak met kennis van ZLTO uit het veld op de nodige punten aan gepast. ZLTO heeft tevens hard gewerkt om de ondernemende systematiek van de Brabantse Zorgvuldigheidscore Veehouderij (BZV) succesvol uit te rollen in de regio.
Werken aan duurzame energie Vraagbundeling zonnepanelen: de succesvolle stimuleringsregeling voor zonnepanelen op boerendaken had ook in 2014 weer veel succes. Veel boeren en tuinders stappen over op zonnepanelen om hun eigen energiekringloop zoveel mogelijk te sluiten en duurzame energie terug te leveren aan het net. AgroEnergiek: AgroEnergiek is een kennisplatform voor maatregelen op het gebied van energiebesparing op het agrarische bedrijf. 2014 Stond in het teken van isolerende maatregelen in de pluimvee- en varkenshouderij. ZLTO trok deze kar. Op een excursie naar een pluimveebedrijf in Duitsland kwamen 25 geïnteresseerden af. In 2015 staat AgroEnergiek in het teken van de teelt van energiegewassen. Lokale warmteketens: ZLTO brengt samen met lokale boeren en tuinders van ANV ’t Broek, ANV Baarle Nassau e.o. en ANV Bloeiend West Zeeuws-Vlaanderen de potentie in beeld van landschapselementen uit de natuur voor lokale energieopwekking in biomassaketels. Aan de hand van pilots en demo’s doen groepjes ondernemers ervaringen op met de teelt en oogst van snelgroeiend omloophout, zoals olifantsgras.
D ++ BAJK ++ ZAJK ++ Provinciale Raad Gezondheid ++ CZ Fonds ++ ANWB ++ Waterschap Scheldestromen ++ NFO ++ NVV ++ Kadaster ++ Cosun ++ ABAB ++ VeWi Techniek ++
19
++
Actief in het veld
Kansrijke ‘cross-overs’: basis voor innovatie Agri Meets Design: in 2014 zijn er 5 designroutes uitgestippeld op actuele, brandende kwesties in de Nederlandse agrisector. Thema’s als nieuwe verdienmodellen, gewasbescherming, biodiversiteit en natuur, ketenbinding en duurzaam vermarkten kwamen daarbij aan bod. De laatste twee thema’s werden intensief begeleid door ZLTO en groepen boeren. In totaal zijn 10 boeren betrokken geweest bij deze designpilots. Daar bovenop zijn meer dan 100 ZLTO-leden aanwezig geweest bij één van de vele activiteiten en evenementen in het kader van Agri Meets Design (o.a. Food Film Festival, ProefMEI Festival en Dutch Design Week). In totaal heeft dit programma in 2014 bijna 3 miljoen mensen aan mediabereik opgeleverd. Hightech sensing: de nieuwste sensortechnieken sparen geld en het milieu. ZLTO trekt de kar van Akkerbouw 2.0. Hightech Sensing. In het groeiseizoen van 2014 vloog vijf keer een drone met een speciale camera over de percelen van akkerbouwers om bladmassa te meten. Dit levert relevante gewasinformatie op waar akkerbouwers hun teeltplan op kunnen sturen. Precisielandbouw 2.0: dit ontwikkelproject richt zich speciaal op precisietechnieken in
plantaardige sectoren. Het project focust onder meer op het verzamelen van data met drones en sensoren en het vertalen daarvan naar teeltadviezen. ZLTO ontwikkelde als één van de 20 partners binnen dit project perceelmanagementtools, zoals GrasMaïsSignaal en Strategische Perceelsplanning. Serious farming: ZLTO staat aan de wieg van Serious Farming. Met nieuwe technieken in varkensstallen wordt antibioticagebruik drastig teruggedrongen en waterkwaliteit verbeterd. De resultaten zijn verrassend positief. In 2014 zijn een aantal praktische technieken toegepast, zoals dunnere RVS-leidingen, geen ethyleenslangen en drinkbakjes en nippels met minder watergift. PURE Hubs: stadslandbouw is een hot topic. ZLTO speelt een actieve rol om stad en land met elkaar te verbinden. Binnen het Europese samenwerkingsproject PURE Hubs werken 50 leden actief aan nieuwe knooppunten tussen stad en land. Zo is bij Groendomein ’t Wasven in Eindhoven een ecologische tuinderij geopend, hebben de Hertogboeren i.s.m. restaurants in Den Bosch een streekproductenarrangement samengesteld en zet Vers van Vlakbij rond Tilburg aardbeien, tomaten en pompoenen in het zonnetje. Ook draaien zo’n 70 zorgboeren volop mee in PURE Hubs met gezonde voeding voor zorginstellingen in de stad.
Ondernemers begeleiden in hun omgeving Vrijkomende agrarische bebouwing (VAB’s): in 2014 startte ZLTO pilots in Deurne en Cuijk om gebiedsgericht te inventariseren voor welke vrijkomende agrarische gebouwen een andere bestemming kansrijk is. Voor vrijkomende agrarische gebouwen is voortzetting van agrarisch gebruik niet altijd kansrijk. Ander gebruik kan soms veel meer perspectief bieden. Verkavelen voor Toekomst: in de regio Reusel-De Mierden deden zo’n 25 agrarische ondernemers mee aan dit ruiltraject en werd 150-200 hectare landbouwgrond verkaveld. Structuurverkaveling is essentieel om dynamiek te houden op het platteland.
++ 20 CRV ++ Kverneland ++ Dacom ++ Aerovision ++ GGD ++ Waterschap Aa en Maas ++ ANV’s ++ Rabobanken ++ HAS Hogeschool ++ Wageningen UR ++ Waterschap Brabantse Delta ++
De kracht benutten van de natuur en biodiversiteit Stichting Collectief Agrarisch Natuurbeheer (SCAN): agrarische ondernemers in het veld sorteren op tijd voor op de nieuwe aanpak Agrarisch Natuur- en Landschapsbeheer vanaf 2016. Met een collectieve aanpak willen
Natuurlijke bronnen beschermen Bufferboeren: in dit pilotproject, dat ZLTO leidt, testten 24 ondernemers samen met waterbeheerders maatregelen voor droge zandgronden. Om uiteindelijk verdrogingseffecten zo veel mogelijk te beperken. Het gaat hierbij om samenhangende maatregelen op het gebied van organische stof, beworteling, gewaskeuze en hydrologische maatregelen. Deltaplan Hoge Zandgronden: ZLTO werkt hard om de zandgebieden van Brabant en Limburg beter voor te bereiden op klimaatverandering. Daarnaast staat ZLTO aan de basis van het GGOR: het Gewenst Grondwater en Oppervlaktewater Regime. Met dergelijke projecten zorgt het waterschap voor
overheid, natuurkoepels en collectieven een kwaliteitsslag maken in de uitvoering. ZLTO is daarbij nauw betrokken met de oprichting van zogenaamde agrarische colectieven. In Brabant ontstaan drie van zulke collectieven in oprichting. In Zeeland komt er één en ZuidGelderland sluit het collectief aan bij een collectief in Zuid-Gelderland.
een betere afstemming van het gronden oppervlaktewater op het feitelijke grondgebruik. Zoute Delta: eerst het zoet, dan het zout; dat is het uitgangspunt van ZLTO. Veel ondernemersgroepen werken in het veld om gebiedseigen water langer vast te houden op perceelsniveau om daarmee (langdurige) droge periodes te overbruggen. In Zeeland experimenteren groepen ondernemers met nieuwe technieken om zoetwater op te slaan in de ondergrond of in watergangen. In Zeeuws-Vlaanderen is het stuwtjesproject in het gebied Paal geëvalueerd. Daarmee wordt zoet neerslagwater en water uit het Belgische achterland langer in het gebied gehouden. In 2015 wil ZLTO de praktische toepasbaarheid en de kennisoverdracht naar andere agrarische ondernemers vergroten.
Nog zo’n handige dienst voor ondernemers Het bedrijfswaterplan: dit is een document waarin de agrarische ondernemer aangeeft welke waterconserverende en/ of waterbesparende maatregelen hij op welke plek op zijn bedrijf heeft getroffen om zuinig om te gaan met water. Tegelijkertijd geeft een bedrijfswaterplan ook aan op welke wijze de beregeningsbehoefte op het bedrijf verminderd kan worden. Zo verdient het Bedrijfswaterplan zichzelf terug. ZLTO hielp in 2014 324 ondernemers met hun bedrijfswaterplan. Door de bank genomen is 80% rundveehouder en 20% akkerbouwer met een eigen Bedrijfswaterplan.
+ Edudelta College Goes ++ Hogeschool Zeeland ++ Arvalis ++ CZAV ++ Boerenbond België ++ NZO ++ Brabants Landschap ++ Kamer van Koophandel ++ Helicon Opleidingen ++
21
Topprioriteit Natuurlijke bronnen
Freshmaker
"Dankzij kan ik de hele zomer
bedruppelen"
22
Het zoutwater in Zeeland rukt op, maar fruitteler Jan Rijk uit Ovezande heeft daar geen last meer van. In zijn Freshmaker vangt hij ’s winters voldoende water op om de zomer door te komen. Zeker nu het systeem vorig jaar verder is verfijnd.
Ondergronds bassin Het begon zo’n vijf jaar geleden, met een ZLTOproject dat bij vijftien fruittelers de problemen met water in kaart bracht. ZLTO haalde er specialisten bij om tot oplossingen te komen en steunde hem in de proef met de Freshmaker, die hij twee jaar geleden in gebruik nam. “Hydroloog Koen Zuurbier ontwikkelde het systeem in het kader van zijn promotieonderzoek aan de Universiteit van Amsterdam. Kortgezegd komt het er op neer dat het water wordt bewaard in een
ondergronds bassin. Een drain pompt daaronder het zoute water weg.”
Verder uitontwikkeld Het werkt perfect: “Vorig jaar hebben we getest met 4500 kuub. Dat is goed bijven zitten en kwam er zonder verzilting uit. Nu zit er al 6000 kuub in. Daar kan ik de hele zomer mee bedruppelen.” Zuurbier kwam in 2014 nog tot een belangrijke verbetering. “Voorheen werd het water eerst uit de sloot in een bovengronds bassin gepompt en pas daarna in de Freshmaker. Nu hebben we een filter in de sloot geplaatst, een soort grindbak, en kan het water rechtstreeks naar de Freshmaker. Dat is veel efficiënter en de waterkwaliteit in nu nóg beter.” “Om het water goed vast te houden moet je wat ze noemen een kreekrug hebben”, weet Jan. Grondkaarten wezen uit dat de ondergrond bij hem die juiste samenstelling heeft. Dat geldt ook voor vijf andere fruittelers die serieus in het systeem geïnteresseerd zijn, nu Freshmaker zich in de praktijk heeft bewezen.
Jan Willem Kooiman, Teamleider Geohydrologie KWR Watercycle Research Institute
Ik vind het mooi dat we op deze manier de ontwikkelde kennis ook echt toepassen in de praktijk. De eerste Freshmaker ter wereld staat maar mooi in de Zeeuwse klei. Onderzoekers en ondernemers werken samen om dit voor elkaar te krijgen. Dat is prachtig, daar doe je het allemaal voor” .
23
Topprioriteit Omgevingsvergunningen
"Al die
vergunningen dat had ik
24
zelf niet
kunnen doen"
Martijn Smeets zit met zijn ouders in een maatschap. Eind 2014 namen ze hun nieuwe melkveestal in gebruik. ZLTO tekende voor advies, ontwerp en bouwtekeningen en begeleidde de aanvraag van de bouw- en omgevingsvergunningen.
berekeningen nodig, met windrichtingen enzo. Plus het verandert constant. Zo hebben wij nog ammoniakrechten uit een depositiebank gekregen. Dat is inmiddels ook van de baan. En als je nu gaat bouwen, komt er nóg meer bij. Dan moet je ook een dialoog met de buren organiseren en rekening houden met de Brabantse Zorgvuldigheidsscore. Het wordt er echt alleen maar ingewikkelder op. Ik zeg: schoenmaker blijf bij je leest.”
Helder advies Veel kennis en geduld “Ik zeg het heel eerlijk, al die vergunningen, dat had ik zelf niet kunnen doen. Het zijn hele trajecten die je moet doorlopen. Dat vraagt veel kennis én geduld. Zo hebben we erg lang moeten wachten op de vergunning voor de Natuurbeschermingswet. De provincie kwam dertien maanden na het indienen van onze aanvraag nog met een verzoek om extra informatie. Dat is ruim een jaar!”
Steeds ingewikkelder
De familie Smeets heeft veel steun gehad aan ZLTO-adviseur Paul Balemans. Die hielp hen de juiste beslissingen te nemen. “Onze stal zou bijvoorbeeld hoger worden dan volgens het bestemminsplan mocht. Toen hadden wij even de neiging om dan maar lager te bouwen, het werd allemaal al kostbaar genoeg. Daar heeft Paul ons voor behoed. Nu ben ik blij dat we er geld en energie in hebben gestoken om die hoogte aan te houden. Dat is veel beter qua licht en luchtinlaat. Meer kuubs geeft gewoon een constanter klimaat.”
Hans van Dommelen, Teamleider Urgentieteam Veehouderij Provincie Noord-Brabant
"Boeren en buren staan nog te vaak lijnrecht tegenover elkaar bij bedrijfsontwikkeling. Daarom is ZLTO het initiatief ‘Ondernemen met de buren’ gestart. Je hoopt dat het over een paar jaar de normaalste zaak van de wereld is. Dat de boer tegen die tijd gewoon bij de buurtbarbecue zijn bouwtekening op tafel gooit en zegt: kijk, dit ben ik van plan."
En dan gaat het ook nog om heel specifieke informatie, vertelt Martijn: “Je hebt allerlei
25
Topprioriteit Waterplannen
"Besparing én gemak: twee vliegen in
26
één klap"
Melkveehouder Frans Versteden uit Oirschot is blij met Beregeningssignaal, het door ZLTO ontwikkelde online programma. Hij weet nu zeker dat hij elk perceel precies op tijd, precies genoeg beregent.
Eerst een bedrijfswaterplan Het hoort volgens Frans gewoon bij goed ondernemerschap om scherp te zijn op je wateren energieverbruik: "Het gaat uiteindelijk om de centjes, dus overal waar je kúnt besparen, moet je dat doen. Daarom heb ik samen met een ZLTO-expert bekeken welke maatregelen ik kon toepassen op mijn bedrijf, om die vervolgens vast te leggen in een bedrijfswaterplan. Ons waterschap heeft de beregeningsvoorwaarden weliswaar nog niet versoepeld en vraagt dus nog niet om zo'n plan, maar het leek me goed daar alvast op vooruit te lopen."
Seintje via e-mail Een van de waterbesparende maatregelen die hij inmiddels toepast, is Beregeningssignaal. Het abonnement kost hem als veehouder (met ledenkorting) €150 per jaar. Het programma houdt de vochtbalans van zijn percelen in de gaten, onder andere met behulp van buienradar, en waarschuwt dan per e-mail wanneer en hoeveel hij moet beregenen. Heel handig, vindt Frans: "Je bent toch de hele dag druk met je bedrijf. Dan is het fijn dat je kunt vertrouwen op zo'n programma. Ik loop niet langer het risico dat ik te vroeg of te lang beregen, met alle kosten van dien. Of erger nog, te laat, wat weer gevolgen heeft voor de kwaliteit van mijn grasland." Hij prijst het gebruiksgemak: "Bij aanvang vul je één keer je bedrijfsgegevens in, zoals de omvang van elk perceel en het soort gewas dat je erop verbouwt. En na elke beregeningsronde vul je de gegevens in van die ronde. Maar dat is zo gebeurd. Een welkome hulp: er zitten immers maar 24 uren in een dag."
René Rijken, Adviseur water- en emissiebeheer Waterschap Brabantse Delta
“Steeds meer agrarische ondernemers houden hun waterhuishouding tegen het licht. Dit biedt voordelen voor de boer, de burger en het waterschap. Want simpele maatregelen op het boerenerf hebben vaak een groot effect verderop in de waterketen in steden en dorpen”
27
Topprioriteit Biodiversiteit
"Het
enige
wat we zelf hoefden te doen, was
planten"
28
Als je onderneemt in het buitengebied, moet je ook zorgen dat je bedrijf zo goed mogelijk in het landschap past, vindt Marco van 't Westeinde, akkerbouwer in het Zeeuwse Arnemuiden. Via het project Functioneel Erfgroen realiseerde hij een mooi erfbeplantingsplan met streekeigen beplanting.
Passend bij het landschap "Na een flinke brand op ons bedrijf, hebben we een nieuw pand gebouwd. Ik heb toen wel geprobeerd om de oude beplanting te hergebruiken, maar die bleek door alle ellende toch teveel beschadigd. Het was maar een zielig gezicht." Dus toen hij in Nieuwe Oogst las over het ZLTO-project Functioneel Erfgroen, heeft Marco zich meteen aangemeld. "Een mooie kans om onder deskundige begeleiding iets moois terug te zetten, dat past in het landschap waarin we ons nu eenmaal bevinden.
Ik heb daar zelf geen verstand van, dus was blij met deze vorm van ondersteuning."
Alex Wieland, Adviseur agrarisch natuurbeheer Stichting Landschapsbeheer Zeeland
Vlinders en vogels Hij vindt het jammer dat er uit gemakzucht nog vaak wordt gekozen voor zo'n saaie coniferenhaag. En het sprak hem ook aan dat dit project zich vooral richt op functionele beplanting. "Dan moet je denken aan bepaalde kruidachtige plantjes waarin nuttige insecten zich thuis voelen en boomsoorten die vogels aantrekken. Eigenlijk is het een aanvulling op de natuur in de omgeving."
Gezamenlijke inkoop Het beplantingsplan voor zijn bedrijf werd ontwikkeld door een echte expert, verbonden aan Stichting Landschapsbeheer Zeeland. "Dat was meteen een helder stappenplan met instructie voor aanleg en onderhoud. Handig dus." Door de inkoop voor tien deelnemers te bundelen, kon de beplanting met flinke korting worden aangeschaft bij Westhof, een lokale kwekerij. Overigens ook ZLTO-lid. Marco: "Maar ook dat werd allemaal geregeld door de coördinatoren. Het enige wat we zelf hoefden te doen, was het plan uitvoeren."
“Het aanplanten van streekeigen groen levert een bijdrage aan de landschappelijke inpassing en verfraaiing van het erf. Het groen voorziet daarnaast in een afname van emissies van fijnstof, ammoniak, licht en het breekt de sterke wind. Niet minder belangrijk is het vergroten van de maatschappelijke acceptatie en daarmee het toekomstperspectief van de agrarische sector”
29
Topprioriteit Calamiteiten en dierziekten
"Samen de schouders eronder juist als het
tegenzit" Hulp bij Russische handelsboycot
30
Rusland was een belangrijke markt voor Nederlands fruit. Dus toen er vorig jaar een handelsboycot werd afgekondigd, moest er iets gebeuren. ZLTO startte onder andere een promotiecampagne om de lokale vermarkting een extra impuls te geven. Fruitteler Joël Roks en zijn vrouw haakten er enthousiast op in met hun streekwinkel in Fijnaart.
Geen makkelijk jaar Eerlijk is eerlijk, zegt Joël, het was geen makkelijk jaar. Het merendeel van de oogst is voor een te lage prijs weggegaan. “We hebben echt wel een achterstand opgelopen. Maar het heeft geen zin om elkaar op zo’n moment de put in te praten. Juist dan moet je met z’n allen de schouders eronder zetten. NFO, ZLTO, wij als telers, we zullen het samen moeten doen.”
Nieuwe kanalen Joël: “Je kunt in zo’n geval wel alles in de koelcel laten zitten, in de hoop dat de prijzen aantrekken. Maar er komt ook weer nieuwe oogst aan. En je kunt niet alle fruitsoorten goed bewaren. Daarom is het goed dat we als sector nieuwe kanalen aanboren. Er gaan nu ook al peren naar China. Maar er is natuurlijk heel veel concurrentie en heel veel productie. Daarom mikken wij zoveel mogelijk op zelfvermarkting van ons fruit.”
Mooie stimulans Het is volgens Joël de kunst om juist in dit soort situaties nieuwe kansen te zien. “Juist dan is promotie belangrijk. Ook voor de toekomst. Zo’n actie is dan een mooie stimulans. Mensen pikken de boodschap ook wel op. Het geeft bovendien meer verbinding, als je weet waar je fruit vandaan komt. Gelukkig hebben we de tijd mee, er is veel belangstelling voor gezond eten. En ook de prijzen trekken inmiddels weer wat aan.”
Jaco Geurts, Lid Tweede Kamer CDA
“Nederland is de op een na grootste exporteur van landen tuinbouwproducten ter wereld. Een calamiteit is, hoe ongewenst ook, een goede wake up call voor politici en burgers. Het is tijd voor een fundamenteel maatschappelijk debat over de waarde van onze voedselvoorziening en de landbouw. Mensen gaan er ten onrechte vanuit dat er voldoende voedsel is in Nederland en dat dit automatisch zo blijft de komende decennia.”
31
Netwerken
"De veerkracht om te blijven
vernieuwen"
ZLTO staat voor de toekomst van de land- en tuinbouw in Brabant, Zeeland en Zuid-Gelderland en levert samen met haar leden een bijdrage aan de gewenste ontwikkelingsrichting. Doordat de veranderingen in onze omgeving elkaar in hoop tempo opvolgen is veerkracht noodzakelijk. Veerkracht zit in de genen van de sector door de sterke verbondenheid met de natuur. In de continue zoektocht naar volhoudbare productiesystemen is helder dat er sprake is van een stevige transitie. Om als ZLTO succesvol te zijn is het noodzakelijk om proactief te zijn, veel zaken op te pakken, in te zetten op productontwikkeling, netwerken te versterken, minder te denken in structuren, nog beter te gaan samenwerken en steeds weer nieuwe, kansrijke coalities te vormen.
Nieuwe netwerken ZLTO vervult in veel strategische netwerken een sleutelpositie namens agrarische ondernemers. Een greep uit de vele netwerken waarin ZLTO actief participeert: OndernemersLift+ is de uitvoerder van het valorisatieplan AgriFood Capital Noordoost-Brabant. Als mede-initiatiefnemer committeert ZLTO zich gedurende zes jaar aan een grootschalig actieplan, dat moet leiden tot 100 nieuwe innovatieve starters in de regio. Hiermee willen de partners de regionale economische slagkracht flink versterken. Noordoost-Brabant is immers de kweekvijver van succesvol ondernemerstalent in de agrifoodsector. Alleen al in 2014 zijn er 341 jonge ondernemers gescout, waarvan er 24 ondernemers met hun businessplan zijn gescreend, onder meer startende bedrijven als Fortified Food Coatings BV, DeTerra, Boon Foodconcepts en Al Firdaws. Dit heeft uiteindelijk geleid tot 2 startersleningen. Zo’n 1/3e van alle aanvragen bij Ondernemerslift+ komt van startende ondernemers uit de primaire land- en tuinbouw. In een biobased economy nemen groene grondstoffen de rol over van fossiele bronnen zoals olie. In de Biobased Delta zijn niet alleen ondernemers, maar ook kennisinstellingen en overheden vertegenwoordigd. Biobased Delta nestelt in de regio Zuidwest-Nederland, die rijk is aan agrifood-, tuinbouw- en chemiebedrijven. Zij kunnen nieuwe markten aanboren door hun traditionele producten en werkwijzen te vernieuwen. Doordat bedrijven hun krachten bundelen, wordt de groei en aantrekkingskracht van de biobased economy in de regio versterkt. Ook in 2014 organiseerde Biobased Delta weer het ondernemersevent Biobased Business Development Dag. Ruim 200 biobased ondernemers waren aanwezig in Roosendaal. De dag stond specifiek in het teken van biobased financieringsvormen, waarbij ook NCB Participaties aan bod kwam. Binnen AgriFood Capital werken ondernemers, overheden en onderwijs samen in concrete projecten en programma’s met een gezamenlijke ambitie: in 2020 is Noordoost-Brabant topregio in agrifood. Speerpunten: voeding & gezondheid,
32
biobased economie en de transitie van de landbouw. Kriskras in Noordoost-Brabant hebben in 2014 bijpraatsessies plaatsgevonden met ondernemers van lokale industriekringen, werkgeversclubs en ondernemersverenigingen. Daar deden ZLTOafdelingen volop aan mee, zoals in Boekel, Sint Anthonis, Land van Cuijk en Bernheze. De topsector Agri & Food is goed voor bijna 10% van onze nationale inkomsten en werkgelegenheid. Agri & Food omvat alles rond voedsel, zowel de primaire productie als het bewerken, verwerken, vermarkten en de distributie ervan. Bovendien is Nederland wereldwijd hofleverancier van de meest succesvolle en innovatieve Agri & Food-bedrijven en kennisinstellingen. De groei van de wereldbevolking vergroot het belang van de sector, maar stelt deze ook voor grote uitdagingen. ZLTO participeert op verschillende niveaus in deze topsector. De Stuurgroep Landbouw Innovatie Noord-Brabant (Stuurgroep LIB) is een samenwerkingsverband van ZLTO met de provincie Noord-Brabant. Gezamenlijk doel: werken aan een duurzame en vitale land- en tuinbouw die bijdraagt aan de kwaliteit van het platteland. Ook in 2014 zijn er onder de vlag van het LIB weer veel praktijkgerichte innovaties van de kant geduwd, zoals de Hi-Care biggenstal, champostkorrels als duurzame bodemverbeteraar voor de consumentenmarkt, de Kwatrijnstal en dripirrigatie in de aardappelteelt.
Van kantoren naar 'hotspots' Begin 2014 verhuisde ZLTO in Zeeland van Goes naar proefboerderij Rusthoeve in Colijnsplaat. Meer dan alleen een werkplek. ZLTO, DLV Plant, ZAJK en proefboerderij Rusthoeve onderschreven met een intentieverklaring hun gezamenlijke ambitie: Landbouwhuis Colijnsplaat uitbouwen tot hét kenniscentrum voor akkerbouw en plantaardige teelten en dé draaischijf voor die kennis in Zuidwest Nederland. Ook moet Colijnsplaat een hotspot worden voor nieuwe teelten. ZLTO speelt daarbij in op de behoefte aan toegepast onderzoek, maar zo’n centrum is ook een etalage naar de samenleving toe. Ook ons verenigingsgebouw in Den Bosch werd het decor van een meer strategische samenwerking. Door het open te stellen voor externe partijen wordt het een bruisende ontmoetingsplaats voor de agrifood sector. Het gebouw werd Agri&Food Plaza gedoopt. Voor spelers uit die sector die een toegevoegde waarde bieden voor het netwerk zijn werkplekken en vergaderruimten beschikbaar. Het concept slaat aan. In 2014 vestigden zich de volgende organisaties in het huis van ZLTO: Newtricious, Ondernemerslift+, AgriFood Capital, iKi Bier, Immunovo, Amphera, Vitromics, Neurophixia, C-Law en Fortified Foad Coatings. In totaal zetelen nu zo’n 20 bedrijven in Agri&Food Plaza. De komst van deze nieuwe bewoners onderstreept onze positie als verbinder en samenwerkingspartner in de sector.
33
Vereniging en maatschappij
"ZLTO, een bruisende vereniging Ultimo 2014 telt ZLTO 15.361 leden. Samen zijn zij het gezicht van de vereniging. Lokale binding en herkenbaarheid staan voorop. Onze 64 afdelingen vormen cruciale schakels bij de aanpak en realisatie van onze doelen. Daar gebeurt het immers. Dit jaarverslag beperkt zich tot de overkoepelende resultaten. Resultaten op lokaal afdelingsniveau staan in de jaarplannen van de afdelingen.
34
Leven lang lid Onze leden zijn gemiddeld 23,6 jaar lid. ZLTO is er met recht een leven lang voor haar leden. Dat blijkt wel uit de ledenloyaliteit. ZLTO telt 672 ‘gouden leden’ in 2014. Zij zijn meer dan 50 jaar lid.
Nieuwe leden In 2014 hebben we 261 nieuwe leden verwelkomd bij ZLTO. Per saldo is ons ledenbestand licht gedaald met 3,3%. Dat komt voornamelijk door bedrijfsbeëindiging.
Tevreden leden Leden geven ZLTO met een 7,4 een ruime voldoende voor de intake, doorlooptijd, communicatie en kwaliteit van afhandeling van de vragen die ze stellen via onze ZLTO Informatielijn. Dat blijkt uit een ledentevredenheidsonderzoek. Leden die ook klant zijn, geven gemiddeld een ruime voldoende voor de betaalde dienstverlening van ZLTO.
Jaar van het Agrarische Familiebedrijf 2014 was het VN Jaar van het Agrarisch Familiebedrijf. In dat kader maakte ZLTO een reeks filmische portretten over de ervaringen van verschillende generaties op het bedrijf. Familie Hoefnagel uit Beneden-Leeuwen, familie Braspenning uit Zundert, familie De Gouw uit Vlijmen en familie Van Asseldonk uit Boerdonk deden mee. De portretten geven prachtig weer wat het betekent om in deze tijd een jonge boer of boerin te zijn. Wat is er bijzonder aan opgroeien in een agrarisch familiebedrijf? Hoe verschilt dat van de manier waarop je (groot)ouders opgroeiden? Wat heb je van hen geleerd? En wat ga je anders doen? De portretten werden getoond op ons ZLTO Congres 2014 ‘Met boeren meer toekomst’. In 2014 gingen zowel de jury- als de publieksprijs van onze initiatiefprijs naar het boerennatuurinitiatief De Goorloop. Naast dit initiatief waren ook Dutch Quinoa en Appelgooier genomineerd.
35
Vereniging en maatschappij
De jeugd heeft de toekomst Onder de noemer Jong ZLTO hebben wij onze jongerenaanpak in beweging gezet, om ook de nieuwe generatie boeren en tuinders aan onze vereniging te verbinden. Centraal staat de houding van medewerkers en bestuurders: samen bouwen aan een persoonlijke relatie met jonge (aankomende) ondernemers. Gericht inspelen op hun behoeften en jongeren structureel betrekken bij de invulling van het ZLTO-aanbod. Eind 2014 waren 31 afdelingen actief met jongerenbinding aan de slag. Dat levert klinkende resultaten op:
107 nieuwe medeverantwoordelijke leden • ZLTO-adviseurs begeleiden 43 overnametrajecten • 84 Joost-scans. Zo’n quickscan geeft de jonge ondernemer •
inzicht in zijn aard van het beestje •
30 Joost-pakketten. Een pakket bestaat uit drie
keukentafelgesprekken met een jongerenadviseur en een Joost-scan
2 managementstudiegroepen opgericht • 8 canvasmodellen/businessplannen uitgevoerd via OndernemersLift+ • 14 deelnemers aan de Bestuurlijke Proeverij • Diverse pilots met Jong ZLTO College op het Prinsentuin College in Breda en Groene Campus in Helmond resulteren in meerjarenafspraken • 209 likes op Facebook; totaal bereik 1.950 jongeren binnen de •
doelgroep 18-34 jaar
Jong ZLTO dient als vliegwiel waarmee afdelingen en vakgroepen van ZLTO op eigen kracht de jongerenaanpak voortzetten en integreren in hun relatiebeheer. Zo vitaliseren we samen het merk ZLTO, zodat de toevoeging Jong per saldo overbodig wordt.
36
Maatschappelijke oogst In 2014 hebben 5 ondernemersgroepen onze nieuwe training ‘Social media’ gevolgd en hebben wij 24 besturen van lokale ZLTO-afdelingen ondersteund bij het opstellen van een communicatieplan. Dat is altijd maatwerk. Geen afdeling is hetzelfde. Samen een communicatieplan opstellen is voor veel afdelingen een moment van bezinning op bestaande activiteiten die jaar in jaar uit worden georganiseerd. De oogstviering, de open dag, het ondernemerscafé en de kennismaking met andere verenigingen zijn contactmomenten die bijdragen aan het imago van de land- en tuinbouw en van de ZLTO in het bijzonder.
Ledenevenementen Evenementen zijn een beproefd middel binnen onze mooie verenigingen om leden op de been te krijgen rondom een gedeeld thema. Dit zijn de drukst bezochte evenementen uit 2014 o.a.: • Asperge Demodag 350 bezoekers • Aardbeien Demodag: 500 bezoekers • Open Dag Rusthoeve: 2.500 bezoekers • Perendag ZLTO/NFO 900 fruittelers en 80 bedrijven en organisaties • GLB bijeenkomsten door 1.300 leden bezocht Resulteerde in 300 vervolgafspraken • Ondernemersdag Intensieve Veehouderij door 123 deelnemers bijgewoond Resulteerde in 25 vervolgafspraken • Oogstviering door 10 afdelingen georganiseerd
37
De meerwaarde van het lidmaatschap Als ZLTO-lid krijgt u om te beginnen 10% korting op onze individuele producten en diensten. Bovendien kunt u inhaken bij innovatieve projecten en een beroep doen op andere waardevolle aspecten van onze basisdienstverlening:
Actuele informatie Wekelijks houden we u op de hoogte van allerlei ontwikkelingen binnen de sector. Dat doen we met Nieuwe Oogst, onze nieuwsbrief op maat en de ZLTO-website. Waardevolle bijeenkomsten Onze experts geven bijvoorbeeld voorlichting over bedrijfsopvolging, mest en mineralen, de nieuwe melkveewet, biomassa, multifunctionele landbouw, het nieuwe GLB, de Programmatische Aanpak Stikstof en andere actuele onderwerpen. Direct contact Wat voor vraag u ook heeft, u kunt altijd direct contact opnemen met de informatielijn 073 217 33 33.
38
Ondernemers- en vakgroepen Wilt u samen met andere ondernemers mest verwerken, duurzame energie opwekken of meer waarde halen uit uw reststromen? Wilt u een marktconcept ontwikkelen of zoekt u nieuwe afzetkanalen? Wij pakken het mee aan. Lobby We zitten direct aan tafel bij beleidsmakers en bestuurders. Lokaal en provinciaal, maar ook in Brussel. Daar komen we op voor uw belangen en brengen we onze speerpunten in bij het ontwikkelen van beleid en regelgeving. Als ZLTOlid bent u tevens aangesloten bij LTO Nederland. Belangrijk voor thema’s die verder reiken dan ons werkgebied.
Nieuwe verbindingen met andere sectoren Wij zoeken uit welke ontwikkelingen kansrijk zijn voor het verwezenlijken van duurzaamheid en rendement in de land- en tuinbouw. Uiteindelijk profiteert u daar natuurlijk ook van. Versterken van het imago van de sector We laten op allerlei podia zien wat boeren en tuinders bijdragen aan economie, duurzaamheid, werkgelegenheid en landschapsbeheer. Ook ondersteunen we lokale afdelingen met communicatieplannen en -middelen, zodat ook mensen in uw directe omgeving een beter beeld krijgen van onze sector.
De meerwaarde van samenwerking Welkom! Ontwikkelen, innoveren en investeren zit in onze genen. ZLTO vervult al meer dan honderd jaar een sleutelrol in de verbinding van land- en tuinbouw met de maatschappij. Samenwerken is de basis voor onze manier van doen. Zo dragen we bij aan de kwaliteit van leven in de stad en op het platteland. Steun In moeilijke tijden bieden onze sociaal werkers een luisterend oor en ondersteuning om verder te gaan. Klinkend voordeel Via LTO Ledenvoordeel profiteert u van inkoopvoordeel op tal van producten en diensten. Als ZLTO-lid krijgt u om te beginnen 10% korting op onze individuele producten en diensten. Bovendien kunt u inhaken bij innovatieve projecten en een beroep doen op andere waardevolle aspecten van onze basisdienstverlening.
Wilt u samen met ons nieuwe initiatieven ontwikkelen of bij ons aankloppen voor advies voor een vraagstuk op uw bedrijf? U bent van harte welkom in Den Bosch of Colijnsplaat! Bellen kan natuurlijk ook via onze informatielijn.
Neem contact op 073 217 33 33 (informatielijn)
[email protected] www.zlto.nl
© ZLTO 2015
Kortom: alle reden om lid te blijven óf te worden van ZLTO. Juist nu!
Aan deze uitgave kunnen geen rechten worden ontleend. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van ZLTO.
39
