Test: Ben jij een duizendpoot of kat-uit-de-boomkijker? Wat doen
Marco Borsato, Eric Corton (3FM) en Ireen Wüst voor een ander?
Irene en Thom: ‘Soms moet je iets nieuws durven doen’
Tim:
‘Ik was kapot en vond het toch leuk’
www.maatschappelijkestage.nl
Alles over jouw maatschappelijke stage
Hoi! Hier ligt hij dan. Je eigen MaS magazine, boordevol informatie over de maatschappelijke stage (MaS). Met handige tips en leuke interviews. Lees bijvoorbeeld wat Marco Borsato, Eric Corton en Ireen Wüst vinden van vrijwilligerswerk. Zij zijn enthousiast. En hopelijk jij ook, als je met MaS aan de slag gaat. In dit magazine vind je precies wat er allemaal komt kijken bij een maatschappelijke stage. Er staan ook opdrachten in waarmee je terug kan kijken op je stage. Wat vond je leuk en waar was je goed in? Vind je het allemaal nog een beetje vaag? Begin dan met de interviews die kriskras door het blad staan. Daar lees je hoe anderen hun maatschappelijke stage hebben aangepakt. Het brengt je vast op ideeën.
2
p. 14
waar staat wat? Hoi! Inleiding_ ________________________________________________________________________________________________________________________________________ 2 Inhoudsopgave________________________________________________________________________________________________________________________________________ 3 Wat is MaS? Er kan veel in een maatschappelijke stage._____________________________________________________________ 4, 5, 6 Mijn MaS Tim, 4 havo. ‘Kapot en toch leuk.’______________________________________________________________________________________ 4 Mijn MaS Isabelle, 6 vwo. ‘Bloggen over maatschappelijke stage.’_ ________________________________________________ 6 ‘Je moet het gewoon durven.’ Interview met Eric Corton
_ ________________________________________________________________
7
Aan de slag. Hoe regel je een stage?_ ____________________________________________________________________________________________________ 8 Aan de slag. Checklist_ ___________________________________________________________________________________________________________________________ 9 Mijn MaS Ibrahim, 3 mavo. ‘Shoarma of patat.’_ _______________________________________________________________________________ 9 Aan de slag. Doe de test en ontdek welke MaS bij jou past.___________________________________________________________ 10, 11 Mijn MaS Ireen en Thom, 5 vwo. ‘Soms moet je iets nieuws durven doen.’___________________________________ 11
p. 19
Check it out. Tips___________________________________________________________________________________________________________________________________ 12 ‘Duwtje in de rug geven.’ Interview met Ireen Wüst
_ ______________________________________________________________________
13
Mijn MaS Sanne, 4 vwo. ‘Uren zijn omgevlogen.’_ ___________________________________________________________________________ 14 Wat wordt er van je verwacht? Do’s & Don’ts________________________________________________________________________ 14, 15, 16 Mijn MaS Esma, 3 vmbo-t. ‘Leuk om al die enthousiaste gezichten te zien.’_________________________________ 16 ‘Prettig om een schakeltje in die hele grote ketting te zijn.’ Interview met Marco Borsato
___________
17
Hoe was het? Terugkijken op je MaS. En ervan leren!_____________________________________________________________ 18, 19, 20 Mijn MaS Luuk, 3 vmbo-t. ‘Leuk om de politie te helpen.’______________________________________________________________ 19 Mijn MaS Nevill, 4 vwo. ‘Kunstliefhebbers zijn een beetje aparte mensen.’__________________________________ 21 Ook Justin Bieber, Beyonce en Lady Gaga doen iets voor niets.________________________________________________________ 21 Chatten over je maatschappelijke stage_ _____________________________________________________________________________________________ 22 Inspirerende MaSfilmpjes!_ __________________________________________________________________________________________________________________ 23 Mijn MaS Rianne en Jorine, 4 vwo. ‘Je kan veel meer dan je denkt.’_____________________________________________ 23
p. 17
p. 23
3
Maatschappelijke stage, wat is dat? Organiseer een sportdag voor kinderen van de basisschool of organiseer een filmfestival voor de buurt. Je kunt het zo gek niet bedenken of het past in een maatschappelijke stage. Hoofdzaak is dat je iets doet voor een ander. Zonder er geld voor te krijgen. Voor wie is het bedoeld? Tijdens een maatschappelijke stage maak je kennis met vrijwilligerswerk. Je loopt stage bij een vrijwilligersorganisatie, bijvoorbeeld bij een buurtcentrum of sportclub. Misschien is jouw school er al mee begonnen. Vanaf 2011 is de maatschappelijke stage (MaS) verplicht voor alle leerlingen in het voortgezet onderwijs. Elke school bepaalt zelf wanneer en hoe MaS wordt ingevuld. Een maatschappelijke stage duurt 72 uur voor vwo-leerlingen, 60 uur voor havo-
leerlingen en 48 uur voor scholieren in het vmbo en het praktijkonderwijs. Deze uren hoef je niet in één jaar te halen. Ze kunnen ook verdeeld worden over de verschillende leerjaren. Wat is het verschil met een beroepsstage? Een maatschappelijke stage is heel wat anders dan een beroepsstage. Als je op beroepsstage gaat, doe je dat om er achter te komen welk beroep bij je past. De maatschappelijke stage doe je niet
‘Kapot en toch leuk’ Achter elkaar dertig handbalwedstrijden fluiten van ieder twaalf minuten. Tim Simons deed het als maatschappelijke stage. Daarnaast was hij ook nog coach voor een team van kinderen van tien jaar. ‘Je bent na zo’n dag kapot en toch is het leuk.’ Tim hoefde niet lang na te denken wat hij zou doen met zijn maatschappelijke stage. ‘Om leerlingen te helpen kiezen, was er op school een stagemarkt. Daar kon je informatie krijgen. Ik wilde graag mijn stage doen bij mijn eigen handbalvereniging. Ik fluit daar al wedstrijden sinds mijn twaalfde. Het was daardoor eenvoudig de stage voor te bereiden.’ Vrijwilligerswerk dat je toch al doet als maatschappelijke stage. Is dat niet een beetje makkelijk? ‘Nee, hoor. Of je nu fietsles geeft aan allochtone vrouwen of wedstrijden fluit. Het gaat erom dat je iets over hebt voor een ander.’ Tim hielp mee een toernooi voor basisschool leerlingen uit de buurt te organiseren. Hij floot een aantal wedstrijden en was ook coach, omdat er geen ouder was om een team te begeleiden. ‘Die kinderen zijn heel verschillend. Sommigen kunnen goed tegen hun verlies, anderen moet je juist troosten. Ik moest na afloop een evaluatieverslag maken. Als je opschrijft wat je allemaal doet op zo’n dag, merk je dat je eigenlijk best een grote verantwoordelijkheid hebt. Dat geeft wel een goed gevoel.’ Naam:
Tim Simons
Leeftijd: 15
4
Klas:
4havo
School: Mgr. Frencken College Oosterhout
in de eerste plaats voor jezelf, maar om iets voor een ander te betekenen. Er zijn nog meer verschillen. Voor een beroepsstage krijg je soms een vergoeding. Voor een maatschappelijke stage niet. Een beroepsstage kun je bij een bedrijf doen. Een maatschappelijke stage doe je meestal bij een organisatie of instelling die geen winst maakt. Je werkt bijvoorbeeld bij een voetbalclub of in een dierenasiel. In een zorginstelling of op een festival. En wat voor werk je ook doet, je vervangt nooit iemand die er voor betaald wordt. Wat voor soorten maatschappelijke stage zijn er? De mogelijkheden zijn eindeloos. Om je alvast een idee te geven: meewerken met de boswachter in het bos, voorlezen aan kinderen in de bibliotheek, oudere mensen helpen met uitleg over mobieltjes of computers, klussen bij een kunstenaarsatelier of een voetbaltoernooi organiseren voor kinderen uit de buurt. Je vindt dus altijd wel een MaS die bij je past. Vrijwilligers maken het verschil Zonder vrijwilligers wordt het al snel heel saai. Hoezo? Ga maar na: een sportvereniging, een muziekfestival of een dierenasiel kunnen alleen bestaan dankzij de mensen die zich vrijwillig in willen zetten. Vrijwilligerswerk is dus goed voor de maatschappij. Maar het is ook goed voor jezelf. Je leert nieuwe mensen kennen en je ontdekt waar je goed in bent.
5
Maatschappelijke stage, wat is dat?
Stages buiten school • Spelletjesmiddagen voor kinderen in een asielzoekerscentrum organiseren • Meehelpen bij de scouting • Klussen doen voor ouderen • Helpen bij de daklozenopvang of kleding inzamelen voor het Leger des Heils • Meewerken aan projecten van de vrijwilligerscentrale
Wie kan wel een vrijwilliger gebruiken? Best veel organisaties eigenlijk. We noemen er hier een aantal, maar die lijst kan nog best langer. Bedenk zelf twee organisaties waar ze een vrijwilliger kunnen gebruiken. • Sportverenigingen • Buurthuizen • Kinderdagverblijven • Bibliotheken • Verzorgingstehuizen • Asielzoekerscentra • Goede doelen zoals het Wereld Natuur Fonds, Natuurmonumenten en Amnesty International • Jongerenorganisaties van politieke partijen
Stages op school • Hulpmentor zijn voor leerlingen uit de onderbouw • Lid zijn van de medezeggenschapsraad of de redactie van de schoolkrant • Helpen bij een open dag • Onderzoeken op welke manier de school zuiniger kan zijn met energie
‘Bloggen over maatschappelijke stage’ Van iedere maatschappelijke stage leer je, vindt Isabelle Cruse. Ze heeft al vijfhonderd uur stage achter de rug. Ze helpt kinderen met Engelse les, is klassenassistent voor basisschoolleerlingen en heeft een eigen modeclub. ‘Ik ben wel een beetje een workaholic.’ Taal is voor sommige kinderen een struikelblok op de school van Isabelle. Ze zit op het United World College, een internationale school waar de lessen in het Engels worden gegeven. De leerlingen komen uit de hele wereld. Isabelle komt zelf uit Duitsland. ‘Niet iedereen op school spreekt vloeiend Engels’, legt Isabelle uit. ‘Daarom geef ik extra Engelse les. Ik help brugklasleerlingen met hun huiswerk. Ik hoefde mij niet echt voor te bereiden. Het helpt dat ik geen echte leraar ben. Daardoor gaat het heel relaxed.’ Niet alles ging zo gemakkelijk. Als klassenassistent aan de slag met kleine kinderen was even wennen. Hoe reageer je bijvoorbeeld op een klein jongetje dat niet wil luisteren? ‘Ik had eerst geen idee hoe ik moest reageren. Moest ik boos zijn of juist geduldig? Gelukkig bleek al gauw dat hij mij gewoon niet goed had verstaan.’ Hoe meer maatschappelijke stages ze gedaan heeft, hoe enthousiaster ze wordt. ‘Ik houd een blog bij over mijn stage, maak fotocollages of een video. Dat is leuk, maar je merkt zo ook wat er beter kan. Voor een ander project dat ik was gestart, kwamen iedere les minder kinderen opdagen. Echt balen. Je kan beter wat minder ambitieus beginnen. Dat doe ik de volgende keer dus anders.’ Naam: Isabelle Cruse Leeftijd: 17 Klas:
te vergelijken met 6VWO
School: United World College Maastricht
6
Blog:
www.uwcmib.blogspot.com
3fm-dj en Rode kruis-ambassadeur Eric Corton:
‘Je moet het gewoon durven’ ‘Je kunt olijven niet vies vinden als je ze nog nooit hebt geproefd.’ Voor Eric Corton, 3fm-dj en ambassadeur voor het Nederlandse Rode Kruis is vrijwilligerswerk net zoiets. Je moet het in ieder geval één keer proberen. Eric ging op reis naar een vluchtelingenkamp in Darfur, een gebied in Soedan, Afrika. ‘Dat was voor Serious Request, het jaarlijkse radioprogramma waarin geld wordt ingezameld voor het Rode Kruis. Er moest iemand verslag doen van het werk dat het Rode Kruis daar doet. Die reis raakte mij enorm. Het is zo bizar. Je zit in een enorm vluchtelingenkamp, terwijl een paar kilometer verderop mensen worden vermoord. Eenmaal thuis had ik echt een paar weken nodig om het allemaal te verwerken. Toen besloot ik ambassadeur voor het Rode Kruis te worden. Mijn rol is die van boodschapper. Ik schrijf nu bijvoorbeeld een boek over wat ik heb meegemaakt in Afrika. Als ik daar ben, wil ik niet alleen verslag doen, maar ook meehelpen. Water halen of mensen druppels toedienen. Het is heel anders dan het werk dat ik als dj doe. Toch zou ik het niet willen missen. Je kunt heel veel argumenten verzinnen om geen vrijwilligerswerk te doen. Maar je moet het gewoon durven.’
7
Aan de slag
Hoe regel ik mijn maatschappelijke stage? Zelf je maatschappelijke stage regelen. Misschien moet je even slikken bij het idee of ben je juist dolenthousiast. Wat je reactie ook is, je moet aan de bak. Gelukkig sta je er niet alleen voor. Zowel je school als de organisatie waar je stage gaat lopen, kunnen je helpen bij het regelwerk. Aan de slag, dus!
De eerste stap wordt gezet door school. Tijdens de les of op een speciale bijeenkomst op school krijg je informatie over de maatschappelijke stage. Je mentor, de stagecoördinator of een leraar vertelt je hoe de maatschappelijke stage op jouw school werkt. Wat zijn de spelregels? Wat mag jij ervan verwachten en wat verwacht de school van jou? Daarvoor krijg je informatiemateriaal voor jou en je ouders. Dit magazine bijvoorbeeld. Wie zijn belangrijk tijdens je stage? Allereerst je leraar of mentor. Tijdens je stage houd je contact met je leraar of mentor en vertel je hoe het gaat. Ook achteraf bespreek je hoe jouw MaS beviel. Daarnaast heb je tijdens je stage veel contact met je begeleider. Dat is meestal iemand van de organisatie waar je je stage doet. En dan is er nog de stagecoördinator. Om overzicht te houden, hebben de meeste scholen een stagecoördinator. Hij of zij weet welke leerlingen waar MaS lopen en houdt leraren en mentoren hiervan op de hoogte.
Hoe weet je waar vrijwilligers nodig zijn? Daarvoor kan je onder andere terecht bij een vrijwilligerscentrale of –steunpunt. Je school heeft daar contact mee en kan je er alles over vertellen. Het steunpunt weet precies waar maatschappelijke stageplekken zijn en hoeveel plaatsen ze hebben. Soms kan je ook een maatschappelijke stage doen op je eigen school of in je eigen buurt. Bijvoorbeeld door te helpen bij een kerstmarkt. Of door geld in te zamelen voor een goed doel via een projectweek. Zelf een maatschappelijke stage bedenken kan ook. Praat erover met je ouders, vrienden of bijvoorbeeld je muziekschool of sportclub. Misschien hebben zij wel een goed idee. Het leuke van een zelfbedachte stage is dat die ècht bij jou past. De school kijkt met je mee en beslist uiteindelijk of de stage geschikt is.
Tip:
Kijk ook eens op maatschappelijkestage.nl. Daar kan je heel veel informatie vinden.
8
Checklist ! Zo vergeet je niets Vraag je af wat je leuk ✓ Bedenk een stage. t erover met je ouders. vindt of goed kan. Praa de jouw idee voldoet aan ✓ Vraag op school of regels. ek een stage via ✓ Heb je geen idee? Zo zijn websites met Dit vacaturebanken. k bij jou in de buurt. stageplaatsen. Vaak oo n al afspraken Op sommige scholen zij stellingen. Vraag op gemaakt met stage-in n. school wat de regels zij bsites te checken. ✓ Vergeet niet om we l, een vacaturebank Zoals Ikbengeweldig.n r jongeren. Veel van vrijwilligerswerk voo n je gebruiken voor je klussen op deze site ku . maatschappelijke stage met links naar l, k.n er Of Vrijwilligersw provincie en vacaturebanken in jouw woonplaats.
je ijwilligerscentrale in ✓ Je kunt ook een vr je n ku r eken. Hie eigen woonplaats bezo n vinden. se lus rsk leuke vrijwillige stage-instelling. ✓ Leg contact met de der op de stageplek af Spreek met je begelei stage gaat en wat voor wanneer je precies op werk je gaat doen. s het stagecontract netje ✓ Zorg ervoor dat je en ing en e handtek heb ingevuld en dat all je ouders/ n va n ee n erop staan. Va telling waar je stage verzorgers, van de ins n jezelf. loopt, van school en va e contract in op school. ✓ Lever het ingevuld rwacht. Voor je ergens ✓ Schrijf op wat je ve tal al een idee hoe aan begint, heb je mees leuk? En wat lijkt je het zal zijn. Wat lijkt je t ervan verwacht en wa saai? Schrijf op wat je je denkt te leren.
‘Shoarma of patat’ Shoarma bakken voor je vrienden in het buurthuis als maatschappelijke stage. Is dat vet of toch een beetje vreemd? Ibrahim Khamal vond het vooral heel gezellig. ‘Normaal zit ik daar te chillen. Nu was ik de gastheer.’ Hij wist meteen wat hij wilde toen in de klas werd gesproken over een maatschappelijke stage. ‘Ik dacht meteen aan ons buurthuis. Ik kom er al sinds ik in groep 8 zat. Mijn broer geeft er kickbokstraining. Ze organiseren uitstapjes. Je kunt er gezellig praten. Het is echt iets voor jongeren. Mijn stagecoördinator vond het een goed idee.’ Ibrahim ging als begeleider mee met uitstapjes die door het buurthuis werden georganiseerd. Werd er wel naar hem geluisterd in een buurthuis waar al zijn vrienden ook komen? ‘Het was eigenlijk geen probleem. Tijdens zo’n uitstapje let je op dat iedereen bij elkaar blijft en er geen rottigheid wordt uitgehaald. Dat ging prima.’ Ook kookte hij op vrijdagmiddag voor een groep jongens. ‘Geen ingewikkelde dingen hoor, shoarma of patat. Ik geef mijn stage wel een 7. Niet alles ging perfect. Maar ik heb wel gemerkt hoe leuk het is om mee te helpen. Mijn stage is afgelopen, maar ik doe nog steeds vrijwilligerswerk bij het buurthuis. Ik help mijn broer bij de kickbokstraining.’
Naam: Ibrahim Khamal Leeftijd: 15 jaar
Klas:
3mavo
School: Hervormd Lyceum West, Amsterdam
9
Aan de slag
Wat voor type ben jij? Je wilt weten wat voor stage bij je past. Dan kan het helpen om je af te vragen wat voor type je eigenlijk zelf bent. Ben je een kat-uit-de-boomkijker of juist een gezelligheidsdier? Misschien wel een mix van die twee. Kijk maar.
Afwachtend ■ Geef je niet zo snel je mening? ■ Kan jij jezelf goed vermaken? ■ Hoeft het niet heel avontuurlijk te zijn? Jij bent een kat-uit-de-boom-kijker. Wat bij jou past, is een stage waarin je niet het middelpunt hoeft te zijn. Zoals helpen in een verzorgingshuis. Actief ■ Ben je overal voor in? ■ Wil je alles weten? ■ Ben je dol op nieuwe dingen? Jij bent een duizendpoot. Voor jou is het heel belangrijk dat je in een stage je energie kwijt kan. Organiseer bijvoorbeeld een sporttoernooi. Betrokken ■ Ben je erg bezig met de natuur en het milieu? ■ Doe je graag dingen anders? ■ Ben je geïnteresseerd in andere culturen? Jij bent een verbeteraar. Zoek een stage waarmee je de wereld om je heen (een beetje) kan verbeteren. Bijvoorbeeld een project waarmee spullen voor ontwikkelingslanden worden ingezameld.
10
Relaxed ■ Ben je vooral benieuwd naar dingen die jou aangaan? ■ Hoef je niet zo nodig op te vallen? ■ Vind je het nieuws dicht bij huis interessant genoeg? Jij bent een gezelligheidsdier. Misschien is het organiseren van een buurtfeest iets voor jou.
‘Soms moet je iets nieuws durven doen’ Koffiedrinken met dementerende ouderen. Vooraf werden Thom Joosten en Irene Gerritsen niet wildenthousiast van het idee. Toch kijken ze tevreden terug op hun maatschappelijke stage. ‘Soms moet je iets nieuws durven doen.’ Werken met verstandelijk gehandicapten leek Thom wel wat. Hij heeft een jongen met het Down-syndroom in zijn judoklas. Maar toen dat niet lukte, koos hij voor een stage in een zorgcentrum. ‘Het was gelukkig mooi weer op de dag dat ik stage liep. Samen met een verzorger en twaalf ouderen gingen we naar buiten. Ik schonk koffie en thee in en maakte met iedereen een praatje. Je hebt een heel ander contact dan normaal. Sommigen vertellen enthousiast over hun verleden. Maar er was ook iemand die vroeger in Indonesië had gewoond. Die dacht dat ik zijn oude keukenhulp was.’ Wat vond Irene leuk aan haar stage? Misschien was het wel het moment waarop ze de werking van haar iPod demonstreerde aan twaalf ouderen. ‘Ik las een krantenbericht voor over mp3. Niemand wist wat dat was. Toen liet ik mijn iPod zien. Iedereen wilde luisteren. Gelukkig had ik iets van Abba. Dat vonden ze wel mooi. Terugkijkend vond ik mijn maatschappelijke stage leuker dan ik had gedacht. Ouderen leken mij erg saai. Maar eigenlijk wist ik gewoon niet wat ik moest verwachten.’ Naam: Thom Joosten
Naam: Irene Gerritsen
Leeftijd: 17 jaar
Leeftijd: 17 jaar
Klas:
Klas:
5vwo
School: Theresialyceum, Tilburg
Gevoelig ■ Denk je altijd na over hoe iets overkomt op een ander? ■ Doe je graag dingen met je vrienden? ■ Maak je niet snel ruzie? Jij bent een geboren diplomaat. Een stage waarin je bijvoorbeeld met jonge kinderen werkt, is geknipt voor jou.
5vwo
School: Theresialyceum, Tilburg
Zelfverzekerd ■ Werk je hard en heb je veel bijbaantjes? ■ Vind je het belangrijk hoe je er uitziet? ■ Houd je van dure spullen? Jij bent een haantje-de-voorste. Jouw stage moet bijzonder en opvallend zijn. Organiseer bijvoorbeeld een debat op school over wat de politiek voor jongeren moet doen. (Deze test is gebaseerd op het door Motivaction en YoungWorks ontwikkelde segmentatiemodel YoungMentality)
11
Check it out Met een MaS steek je je handen uit de mouwen. Je gaat aan de slag voor andere mensen, dieren of denk bijvoorbeeld ook eens aan een klus voor de natuur. Wat past het beste bij jou? Zoek het uit!
Laat je horen Wat vind je zelf van maatschappelijke stages? Ga naar de Hyvespagina www.masteams. hyves.nl. Lees wat anderen zeggen en laat ook zelf je stem horen. Hier alvast een voorproefje van de discussies. ‘Je hebt naast school ook nog het fenomeen bijbaantje en de drukke weekeindes’, vindt Reinout. ‘Ik kan in dat drukke schema geen tijd vinden om een maatschappelijke stage te doen.’ Daar is Nol het niet mee eens. ‘Doe toch niet zo moeilijk, alsof je geen vrije tijd overhoudt buiten je huiswerk. Je kunt hiermee anderen helpen, dat is toch gewoon een van de mooiste dingen die er zijn?’ Liveon schrijft: ‘Er waren geen dingen die ik leuk vond. Laat mij een server beheren, een netwerk opzetten of een website bouwen. Maar dat was er niet, er was alleen maar suf sociaal gedoe (iets met maatschappij).’ Dat is geen excuus, vindt Dat ene kind. ‘Of je een leuke stage hebt of niet, ligt helemaal aan jezelf. Je moet er namelijk zelf iets leuks van maken. Ga wat meer af op wat je echt geweldig vindt. Dan wordt je stage pas echt leuk.’
GROENE MaS Heb je wel eens gedacht aan een groene maatschappelijke stage? Niet omdat je graag om zes uur ’s ochtends koeien wilt melken. Maar omdat jij ook vindt dat natuur en milieu belangrijk zijn. Denk aan een maatschappelijke stage op een kinderboerderij, of loop mee met een boswachter. De mogelijkheden zijn eindeloos. Dus ben je nieuwsgierig naar groen en natuur, zoek dan op www.maatschappelijkestage.nl naar voorbeelden van groene stages.
VIER coole Maatschappelijke stages ➊ Help mee bij voorstellingen, concerten en festivals. Maak kennis met de podiumkunst, van dans tot theater. Zie wat er achter de schermen gebeurt en wat er allemaal komt kijken bij een voorstelling. ➋ Draag je steentje bij aan het schoonhouden van recreatiegebieden. Leer bijvoorbeeld wat bosbeheer inhoudt en maak het bos aantrekkelijker voor jongeren. Steek je handen uit je mouwen en help mee boompjes te kappen. Want binnen zitten is lang zo leuk niet als buiten in de vrije natuur zijn. ➌ Lever een positieve bijdrage aan het leven van mensen die door een handicap, ziekte of ouderdom lichamelijke beperkingen hebben. Je zult zien dat de waardering die je krijgt enorm is. ➍ Maak andere kinderen bewust van het belang van voldoende beweging en gezond eten. Bijvoorbeeld door sportactiviteiten te organiseren . Voor sportievelingen een ideale maatschappelijke stage.
12
Olympisch kampioen en Nierstichting-ambassadeur Ireen Wüst
‘Duwtje in de rug geven’
‘Je wordt er altijd beter van’, vindt Ireen Wüst. Haar hele leven staat in het teken van haar schaatscarrière. Toch wil ze zich ook inzetten voor een ander. Daarom is ze vrijwilliger en ambassadeur voor de Nierstichting.
Schaatsers zijn toch alleen maar bezig met trainen en wedstrijden? Dat is Ireen wat te kort door de bocht. ‘Ik ben inderdaad topsporter, maar dat wil niet zeggen dat je dan ook een enorme egoïst bent. Omdat ik weinig tijd heb, kies ik voor één goed doel waar ik mij sterk voor maak. Dat is de Nierstichting. Die zet zich in voor nierpatiënten. Mensen met een nierziekte moeten soms dagelijks aan een dialyse-apparaat om hun bloed te spoelen. Mijn oom is nierpatiënt. Ik heb daardoor van dichtbij gezien hoe zwaar dat is. Als bekende Nederlander kan ik de Nierstichting een duwtje in de rug geven. Ze kunnen gemakkelijker geld inzamelen, bijvoorbeeld door middel van een veiling. Daar worden ook schaatsspullen van mij geveild. Met de opbrengst kan meer onderzoek naar nierziekte gedaan worden. Ik ga binnenkort ook een dag meelopen op een dialysecentrum voor nierpatiënten. Anders ben je alleen maar een uithangbord. Ik wil er wel echt als vrijwilliger bij betrokken zijn.’
13
Wat wordt er Ook bij vrijwilligerswerk is het belangrijk dat je laat zien dat je betrokken en gemotiveerd bent. Op je stageplek investeren ze graag tijd en energie in je. Maar daarvoor moet je zelf ook wat doen.
´uren zijn omgevlogen´ Niet iedereen zal zich direct raad weten met vijf kleuters op schoot, maar Sanne moest er wel om lachen. Voor haar maatschappelijke stage paste ze in de Gereformeerde Kerk in Putten op kleine kinderen. Zo konden de ouders de dienst volgen. Een maatschappelijke stage in een kerk? ‘Voor mij was het een heel logische keuze’, legt Sanne uit. ‘Ik ben lid van het jeugdteam van onze kerk. Wij organiseren allerlei activiteiten zoals sportdagen en spelmiddagen voor kinderen. Voor mijn maatschappelijke stage heb ik tijdens de dienst op kinderen gepast. Er is in de kerk een speciale ruimte waar je een boekje met ze kunt lezen of samen met speelgoed spelen. Tijdens de dienst zijn er ongeveer vijftien kinderen. Meestal zijn er ook twee ouderen bij. Een keer deed ik de begeleiding met twee jongens. Die waren het duidelijk niet gewend. Zat ik als enige met vijf kinderen op schoot!’ Voor school hield ze een logboek bij en maakte ze foto´s van haar maatschappelijke stage. ‘Vooraf leek het best veel, maar de uren zijn omgevlogen. Daardoor voelde het helemaal niet als vrijwilligerswerk.’ Heeft ze tips voor andere leerlingen die nog op maatschappelijke stage gaan? ‘Zorg ervoor dat je een stage kiest die bij je past. Verder is het een kwestie van de juiste instelling. Je moet er wel voor gaan en niet zeuren.’
Naam: Sanne Remmelzwaal Leeftijd: 16 jaar
14
Klas:
4vwo
School: Corlaercollege, Nijkerk
van je verwacht? do’s & don’ts:
➊ Plannen. Leg op tijd het eerste contact. Geef de mensen op je stageplek de ruimte om je komst in te plannen.
Het begint der belt. Praat al als je je stagebegelei bent en van duidelijk, vertel wie je welke school je komt.
oor. ➋ Stel je netjes v
➌ Je ziet er goed uit. Kijk nog even kritisch in de spiegel voor je eerste gesprek met de stagebegeleider. Bewaar dat naveltruitje of die afzakkende broek voor een andere gelegenheid.
➎ Je gaat zorgvuldig met je spullen om. Neem bijvoorbeeld je contract netjes in een map mee. In plaats van dat je het zes keer dubbelgevouwen uit je broekzak haalt!
➏ Je toont interesse. Laat zien dat je nieuwsgierig bent. Kijk vooraf op de website. Zo kun je in je eerste kennismaking laten merken dat je weet wat de organisatie zoal doet. Stel vragen over wat je meemaakt.
➐ Je doet actief mee. Wees niet bang om initiatief te tonen. Kijk eens met een andere blik naar situaties. Denk niet te snel dat je iets niet kan. Het is vaak een kwestie van durven.
➍ Je outfit past bij je stage. Bedenk wat je gaat doen en pas daar je kleren op aan. Als je bijvoorbeeld buiten gaat werken, is het niet zo handig om dat in een jurkje en op hoge hakken te doen. 15
‘Leuk om al die enthousiaste gezichten te zien’ Achter de schermen hielp Esma Makhlouf mee een hardloopwedstrijd te organiseren. Daaraan namen zo’n vijftig Marokkaanse, Turkse en Surinaamse vrouwen deel. Ze geeft haar maatschappelijke stage een dikke 10. ‘Ik ben echt op een andere manier naar deze vrouwen gaan kijken.’ Ze kwam op het idee voor deze maatschappelijke stage via de vriendin van haar moeder. Die deed mee aan hardlooptrainingen, speciaal voor vrouwen die normaal niet sporten. ‘In Amsterdam doen vooral veel allochtone vrouwen mee. Sporten is voor hen niet vanzelfsprekend. Ik was wel nieuwsgierig en vroeg aan mijn stagecoördinator of ik daar kon meehelpen als maatschappelijke stage. Hij vond het een goed idee. Er was een wedstrijd op 20 mei waar veel voor moest worden georganiseerd. Ik tikte bijvoorbeeld deelnemerslijsten uit en verstuurde ze. Ook hielp ik op de dag zelf met rugnummers uitdelen en paste ik op kinderen.’ Wat maakte deze stage voor Esma bijzonder? ‘Het is leuk om al die enthousiaste gezichten te zien. Voor de vrouwen die meedoen, betekent dat hardlopen heel veel. Via die training komen ze andere vrouwen tegen. Ze voelen zich echt vrij. Een keer ging een training niet door, maar ze kwamen toch en gingen zonder trainer rennen. Over allochtone vrouwen bestaan veel vooroordelen. Die zitten toch altijd maar binnen, denkt men. Dankzij die hardloopwedstrijden zie je dat daar niets van klopt.’ Naam: Esma Makhlouf Leeftijd: 15 jaar Klas:
3vmbo-t
School: Hervormd Lyceum West, Amsterdam
Wat wordt er van je verwacht? Werken voor nop! Wat levert dat nou op? Je verdient geen geld met een maatschappelijke stage, maar toch is hij heel waardevol. Bedenk zelf wat een maatschappelijke stage jou oplevert. ■ Je laat zien dat je betrokken bent. ■ Je leert omgaan met andere mensen in nieuwe situaties. ■ Je doet ervaringen op. ■ Je ontdekt waar je goed in bent. ■ Je regelt je eigen zaken. ■ Je hebt een goed gevoel over jezelf. Je hebt iets gedaan voor een ander. ■ …
16
Denk ook hier aan: ■ Zorg ervoor dat je steeds op tijd bent. ■ Vraag het als je iets niet begrepen hebt. ■ Houd er rekening mee dat mensen die ergens werken het meestal druk hebben. ■ Wees vriendelijk en beleefd. ■ Zet je telefoon uit. ■ Schrijf altijd de naam op van degene met wie je aan de telefoon gesproken hebt. ■ Eigen initiatief wordt op prijs gesteld, maar overleg altijd met je begeleider wat je wilt doen. ■ Vraag wat de regels zijn. Waar is de wc? Mag je zelf thee of koffie halen? ■ Wees niet bang om door te vragen. Check of je iets goed begrepen hebt. ■ Vraag of je het goed doet. Welke dingen kun je beter anders aanpakken?
Zanger en War Child-ambassadeur Marco Borsato
´Prettig om een schakeltje in die hele grote ketting te zijn´ Vrijwilligerswerk is een kwestie van keuzes maken, vindt Marco Borsato. ‘Je kunt je inzetten voor de lokale voetbalvereniging, helpen koken voor daklozen. Er zijn zoveel manieren waarop je iets terug kunt geven aan de maatschappij.’ Marco werd twaalf jaar geleden benaderd door War Child. ‘Ze vroegen of ik ambassadeur wilde worden. Eerst ben ik samen met de oprichtster van War Child Nederland naar Kosovo gereisd. Sindsdien heb ik een groot aantal reizen gemaakt. Veel indruk maakte mijn eerste ervaring met kindsoldaten in Sierra Leone. Dat heeft me echt wel veranderd. Je hebt hier te maken met kinderen die beschadigd zijn door wat ze hebben ervaren. Er zijn kinderen gedwongen om familieleden te doden ten overstaan van hun hele dorp. Als een kind je zoiets vertelt, nou, dan hou je het echt niet droog. Het is verbijsterend. War Child wil hen helpen hun oorlogservaringen te verwerken. Zodat de kinderen van nu, de volwassenen van straks, open staan voor een nieuw leven. Een leven zonder wraak, zonder haat, zonder woede en zonder geweld. Het is prettig om een schakeltje in die hele grote ketting te zijn.’
17
Hoe was het? Je hebt je maatschappelijke stage gedaan. Maar hoe was het eigenlijk? Wat ging goed? Wat viel tegen? En wat zou je de volgende keer anders doen? Het helpt als je dingen opschrijft. Deze pagina’s zijn daarbij een handig hulpmiddel. Hoe denk je er nu over? Als je slim bent, heb je opgeschreven wat je van je MaS verwachtte, voor je er aan begon. Kijk eens naar je aantekeningen van toen: was het anders dan je had gedacht? Was het de moeite waard? Geef argumenten waarom wel of waarom niet. ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................
Waar doe ik het voor? Wat was het nut van jouw maatschappelijke stage? Wat betekende het voor de organisatie of het bedrijf? Wie profiteerde er verder van? Noem drie punten. 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................................................................................
2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................................................................................
3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................................................................................
Mijn stage krijgt een: Geef je maatschappelijke stage een cijfer. Maar schrijf er ook bij waarom. ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................
Ga verder op pagina 20
18
´Leuk om de politie te helpen´ Samen met de politie aan automobilisten uitleggen dat ze beter op hun spullen moeten passen. Best cool, vond Luuk Bertens zijn maatschappelijke stage. ‘Alleen jammer dat het ook echt vroor tijdens mijn stage. Dan krijg je het wel koud op zo’n parkeerterrein.’ ‘Geen idee’ had Luuk van wat een maatschappelijke stage inhield. Maar toen hij van zijn docent hoorde dat er ook stages bij de politie waren, was zijn interesse gewekt. ‘Rond de Kerst worden veel auto´s opengebroken. De politie zocht vrijwilligers om folders uit te delen die waarschuwen tegen auto-inbraken. Dat leek mij wel wat.’ Netjes op tijd melde Luuk zich op het politiebureau voor het gesprek met zijn stagebegeleider. Het bezoek aan het politiebureau maakte indruk. ‘Als er speciaal voor jou een agent de trap afkomt, is dat best een beetje raar.’ Ook het boevenpak had hij niet verwacht. ‘Ze hadden een soort carnavalspak met zwart-witte strepen voor mij klaar liggen. Als je wilde, mocht je tijdens je stage het boevenpak aan. Ik kon er wel om lachen.’ Luuk geeft zijn stage wel een 8. ‘Het is leuk om de politie te helpen. Het aanspreken van de automobilisten ging mij ook goed af. Sommigen halen meteen hun spullen uit de auto. Anderen lopen weg en luisteren niet eens. Ik vond het wel afwisselend werk.’ Naam: Luuk Bertens Leeftijd: 15 jaar Klas:
3vmbo-t
School: 2College Jozef, Tilburg
19
Dat past bij mij Gamen, sporten, dansen. Iedereen heeft zijn eigen top 3 van leuke dingen om te doen. Noem drie dingen die je, misschien wel tot je eigen verrassing, leuk vond om te doen tijdens je maatschappelijke stage. 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Goed/Beter Dit deed ik goed. Schrijf op waar je jezelf mee mag complimenteren. Bijvoorbeeld: ik toonde veel initiatief. Wat waren jouw pluspunten? ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................
Oeps! Dat kon beter. Misschien was je heel stil of kletste je juist teveel. Wat doe je een volgende keer anders? ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................
Aanrader? Zou je jouw maatschappelijke stage aanraden aan je beste vriend of vriendin? Ja, want . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................
Nee, want . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ............................................................................................................................................ ............................................................................................................................................
20
´Kunstliefhebbers zijn een beetje aparte mensen´ Praten over schilderijen met bezoekers tijdens een atelierroute in Nijkerk. De maatschappelijke stage van Nevill van de Veen stond in het teken van kunst. ‘Ik ben mij meer voor schilderijen gaan interesseren.’ Tijdens een atelierroute kunnen liefhebbers op verschillende adressen kennismaken met het werk van kunstenaars. In Huis De Brink hing een overzichtstentoonstelling van alle kunstenaars uit Nijkerk die meedoen aan de atelierroute. Eigenlijk wilde Nevill zijn maatschappelijke stage bij een poppodium doen. ‘Ik ben zelf erg met muziek bezig, maar daar was ik te jong voor. Via een uitzendbureau voor vrijwilligers hoorde ik dat de atelierroute nog vrijwilligers nodig had.’ Drie dagen lang moest hij bezoekers ontvangen, koffie en thee schenken en met hen praten over de schilderijen. Vooral dat laatste was een nieuwe ervaring. ‘Kunstliefhebbers zijn een beetje aparte mensen. Ze waren erg benieuwd naar mijn mening. In het begin ging dat nog wat onwennig, omdat ik er niet veel vanaf wist. Gelukkig waren er oudere vrijwilligers die mij wat over de schilderijen vertelden. Na de eerste dag gaat het gemakkelijker en trek je sneller je strot open. Het was helemaal niet saai. Als je er steeds tussen zit, ga je er zelf ook anders naar kijken. Voor mij was één schilderij favoriet: een bospad met bomen. Heel mooi geschilderd. Het leek wel een foto.’ Naam: Nevill van de Veen Leeftijd: 16 jaar Klas:
4vwo
School: Corlaer College, Nijkerk
er Best goed van Bieb l van de hit Baby. Hij maakt zich niet
arschijnlijk we aartje tijdens zijn Justin Bieber ken je wa s. Van ieder toegangsk cce su en eig n zij er ov Promise. Dat is een alleen druk n dollar naar Pencils of ee at ga ur -to rld Wo n de wereld. laatste My in de armste landen va t uw bo len ho sc die organisatie
eld Gaga geeft het goede voorbe de videoclip
ketting verkocht uit Lady Gaga heeft op een veiling de Lupus Foundation. Lupus is een The r naa Pokerface. Al het geld ging ft systeem ontregelt. Lady Gaga hee auto-immuunziekte die het afweer oren. zelf een familielid aan de ziekte verl
Beyonce helpt verslaafden
Zangeres Beyonce heeft een eigen cosmetica centrum geopend. Het is speciaal bedoeld om drugsverslaafden te helpen een baan in de cosmetica-industrie te vinden. Al eerder gaf ze geld aan een stichting die drugsverslaafden helpt. Dat geld had ze verdiend met een film over een drugsverslaafde.
21
‘ben Net terug van maatschappelijke stage…’ Op internet wordt heel wat gechat over maatschappelijke stages. Om je een idee te geven, hebben we een paar reacties onder elkaar gezet. Superlise ‘Ik heb in 3havo een maatschappelijke stage gelopen bij een dressuurstal. Was erg leuk en ik hoefde niet echt rotklusjes te doen! Nu in 4havo ben ik bij een basisschool stage gaan lopen, maar dat vond ik minder. Je kunt minder doen en zit dus meer toe te kijken.’ Survivor ‘Ik ben naar school geweest en ik heb maatschappelijke stage gelopen bij de voedselbank. Nu ben ik supermoe van het dozen sjouwen en zo! Ik was ook nog nooit bij de voedselbank geweest, haha, maar is best wel apart om mee te maken.’ Judith ‘Ik loop elke woensdag stage bij een kinderdagverblijf. Het is eigenlijk vrijwillig, maar het moet wel van school, of zo. Echt superleuk! Woensdag laatste dag! Ga die lieve kindjes missen!’ Wkmus ‘Aaaah, zie nu dat ik vanaf morgen vier dagen achter elkaar maatschappelijke stage heb...t’ Romy ‘Ik ben naar de bibliotheek hier in het dorp gegaan. De mensen waren heel erg aardig, ik leerde erg veel en mocht eigenlijk bijna alles doen wat zij ook deden.’ Stunning ‘Ik heb dit jaar op mijn oude basisschool geholpen in groep 1/2 en met kinderen gelezen in groep 4, dat was echt zo leuk!’ Mr Jackson ‘Een vriend van me heeft piano gespeeld in de hal van een ziekenhuis, haha. Maar ja, dat moet je dan wel kunnen.’ Lacoccinelle ‘Ik moest maatschappelijke stage lopen, heb een weekend geholpen bij een festival. Dat was gaaf!’ Serendipity ‘Ik heb in de zomer vakantiewerk gedaan in een verzorgingstehuis. Ik vond dat wel heel leuk, want ik deed activiteitenbegeleiding.’ Laura ‘Ik mocht vorig jaar (toen zat ik in 3vmbo) ook maatschappelijke stage doen bij mijn eigen manege. Twintig uur was zo voorbij!’
Wil je ook iets kwijt over jouw MaS? Ga naar www.masteams.hyves.nl
22
Inspirerende filmpjes! Om een idee te krijgen van hoe een maatschappelijke stage er uit ziet, kun je natuurlijk ook een filmpje bekijken van scholieren die hun MaS al achter de rug hebben. Op internet zijn heel veel leuke MaS-filmpjes te vinden. Danny en Ismail brengen met een bakfiets een bank naar de bieb. Zij deden hun MaS in de kringloopwinkel!
Vmbo-leerling Misha liep stage tijdens het Kom in de Kas-weekend, waarin mensen groente-, fruit- en bloemenkassen bezoeken.
Kijk op deze sites als je meer filmpjes wilt zien: www.maatschappelijkestage.nl bij ‘leerlingen’ en bij ‘MaS reports’ www.masteams.hyves.nl bij foto’s en video’s www.youtube.com/masinbeeld
´Je kan veel meer dan je denkt´ Je moet maar durven. Een debat met alle lijsttrekkers van lokale politieke partijen organiseren in de aula van je school. Jorine Schoenmaker en Rianne Gorter zijn zelf verrast door het resultaat. ‘Het is wel gaaf dat we dit gedaan hebben.’ De maatschappelijke stage van Jorine en Rianne mag je best ambitieus noemen. Terwijl het heel toevallig begon. Rianne wilde eigenlijk iets met verstandelijk gehandicapten doen. ‘Toen dat niet lukte, stelde mijn vader voor om een lijsttrekkersdebat op school te organiseren. Ik vroeg Jorine of ze mij wilde helpen.’ ‘Het kwam mij wel goed uit’, vult Jorine aan. ‘Ik had net gehoord dat mijn plan om te helpen bij een inburgeringscursus niet doorging.’ Politieke partijen werden gemaild via de website van de gemeente. Rianne: ‘Iedereen vond het een leuk idee. Er reageerden zelfs kleine lokale partijen. Die waren boos, omdat we ze niet hadden uitgenodigd.’ Het debat werd een groot succes. Voor een aula met honderdvijftig leerlingen kregen de lijsttrekkers vragen voorgelegd. Het debat werd geleid door de gemeentesecretaris. ‘Dat was ook een idee van mijn vader’, aldus Rianne. Terugkijkend zijn Jorine en Rianne trots op het resultaat. ‘Al was het af en toe best eng’, bekent Jorine. ‘Bijvoorbeeld toen ik het debat moest openen met een welkomstwoord. Je kan veel meer dan je denkt. Dat heb ik wel geleerd.’ ‘Ik ben ook anders naar vrijwilligerswerk gaan kijken’, voegt Rianne hieraan toe. ‘Het is veel meer dan alleen oud papier ophalen.’ Naam: Rianne Gorter
Naam: Jorine Schoenmaker
Leeftijd: 15 jaar
Leeftijd: 15 jaar
Klas:
Klas:
4vwo
School: RSG Tromp Meesters, Steenwijk
4vwo
School: RSG Tromp Meesters, Steenwijk
23
Colofon Dit magazine is een uitgave van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap Vormgeving en redactie: Ministerie van OCW en EDG Media Fotografie: Amber Beckers, Ingrid Bertens, Erik van der Burgt, Henri Santing en Jan Schartman Cartoon: Edith Kuyenhoven Productie en distributie: EDG, postbus 40266, 3504 AB Utrecht Druk: Roularta Printing September 2010
www.maatschappelijkestage.nl © Artikelen uit deze voorlichtingsbrochure mogen alleen worden overgenomen met bronvermelding. Voor hergebruik van beeld is schriftelijke toestemming vereist. Hoewel de grootst mogelijke zorg is besteed aan de inhoud van deze brochure, kunnen er geen rechten aan worden ontleend.
Het MaS Magazine is te bestellen door scholen via www.prima-online.nl/masmagazine (zolang de voorraad strekt)
