Investeren in. duurzame. groei

Investeren in

duurzame groei

Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

2011

De Rotterdamse aanpak Met het Programma Duurzaam 2010-2014: Investeren in duurzame groei werkt Rotterdam aan een schone, groene, gezonde en economisch sterke stad. Als daadkrachtige en innovatieve wereldhavenstad neemt Rotterdam samen met bewoners, bedrijven en instellingen haar verantwoordelijkheid voor een duurzame toekomst. Door zowel de oorzaken als de gevolgen van de klimaatverandering aan te pakken, de luchtkwaliteit te verbeteren en de geluidoverlast te beperken, werkt Rotterdam voortvarend aan het totale duurzaamheidsdossier. De ambities en resultaten op het gebied van milieu, klimaat, energie en water

2

Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011

maken van Rotterdam de duurzaamste wereldhavenstad. Door deze unieke aanpak is Rotterdam een inspirerend voorbeeld voor andere steden. Het publiek-private samenwerkingsverband Rotterdam Climate Initiative (RCI) maakt onderdeel uit van dit programma en richt zich op 50% CO2-reductie ten opzichte van 1990 en 100% klimaatbestendigheid in 2025. Het RCI is een initiatief van de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, de koepelorganisatie van de Rotterdamse haven en industrie.

Inhoudsopgave Leeswijzer

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Voorwoord

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Managementsamenvatting

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Activiteiten, resultaten en effecten 2011

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

4 5 6 9

Het kader: Programma Duurzaam 2010-2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10 Algemene resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 11 Opgave 1 Vooroplopen bij het verminderen van CO2-uitstoot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13 Opgave 2 Verbeteren van de energie-efficiency . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Opgave 3 Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als brandstof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21 Opgave 4 Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26 Opgave 5 Verminderen geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Opgave 6 Groener maken van de stad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Opgave 7 Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen van duurzame producten . . . . . . . . . . . . . . 36 Opgave 8 Duurzaamheid in onderwijs en onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39 Opgave 9 Voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 42 Opgave 10 Bevorderen van duurzame gebiedsontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46

Transitiemonitor duurzaam Rotterdam 2011

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

49

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

54

Organisatie en financiën

3


Leeswijzer In mei 2011 werd het Rotterdamse Programma Duurzaam 2010-2014: Investeren in duurzame groei gelanceerd. In deze eerste ‘Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor’ zetten we de resultaten uit 2011 van dit gemeentelijke programma op een rij. Hierin zijn ook de resultaten verwerkt van het publiek-private samenwerkingsverband Rotterdam Climate Initiative (RCI), een initiatief van de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, de koepelorganisatie van de Rotterdamse haven en industrie. Het Rotterdam Climate Initiative maakt met ingang van 2011 onderdeel uit van het Programma Duurzaam. De indeling van deze rapportage is gebaseerd op de tien Rotterdamse duurzaamheidsopgaven van het Programma Duurzaam. Dit programma wil uiteindelijk de transitie

4


naar een duurzame stad en haven voor elkaar krijgen. Jaarlijks rapporteren we over de voortgang in de tien opgaven en in deze transitie. Deze Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011 bestaat dan ook uit verschillende onderdelen. Voor elk van de tien duurzaamheidsopgaven beschrijven we allereerst onze activiteiten en de bereikte resultaten in het afgelopen jaar. Daarnaast gaan we in de effectenmonitor per opgave in op de effecten van onze inspanningen, in relatie tot de doelstellingen. Dit doen we aan de hand van indicatoren die voor iedere opgave zijn vastgesteld. In de transitiemonitor geven we antwoord op de vraag in hoeverre we op de goede weg zijn naar de finishlijn: een duurzame wereldhavenstad. Aan het einde gaan we in op de organisatie en de financiële verantwoording. Onze bevindingen zijn op hoofdlijnen samengevat in de Managementsamenvatting.

Op 11 mei 2011 namen Lena Pegas Silva en Miryam el Addouti van het kinderklimaatteam uit de Schieveenstraat, een van de Rotterdamse klimaatstraten, het eerste exemplaar van het Programma Duurzaam 2010-2014: Investeren in duurzame groei in ontvangst. Een kleine handeling, maar als we over een paar jaar onze doelstellingen hebben gehaald, is er wéér een stap gezet in de richting van een schone, groene en gezonde stad waarin duurzaamheid bijdraagt aan een sterke economie. Duurzaamheid bereik je niet in één keer. En zeker niet als overheid alleen. Het is de optelsom van tal van initiatieven, acties en interventies, van tal van partijen, die samen uiteindelijk voor een enorme verandering kunnen zorgen. Dat blijkt ook uit deze Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor. Daarin staan we stil bij de vele grote en kleine ontwikkelingen en bereikte resultaten in 2011. Deze komen allemaal voort uit het gemeentelijk Programma Duurzaam dat we in mei presenteerden. Ik ben trots op dit programma, waarin we de vele bijdragen van inwoners, bedrijven, instellingen, gemeente en partners aan een duurzame stad hebben gebundeld in tien opgaven en 89 concrete actiepunten. Met een betere leefkwaliteit voor Rotterdammers, een aantrekkelijkere vestigingsstad voor bedrijven en een sterkere regionale economie als doel. De investering van 27,5 miljoen euro om onze gezamenlijke groene ambities te realiseren, zal een veelvoud van minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen opleveren. Ik ben ervan overtuigd dat investeren in de groene economie ons als stad sterker maakt. Dat lukt alleen via een gezamenlijke ambitie en met sterke partners. Gelukkig hebben we die partners. Ik denk aan de RCI-initiatiefnemers Havenbedrijf Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, koepelorganisatie van de Rotterdamse haven en industrie en aan de nationale overheid. Met in hun kielzog een 5


foto hannah anthonysz

Voorwoord

groeiende reeks scholen, kennisinstellingen, woning corporaties, ontwikkelaars, bedrijven, ziekenhuizen en horecagelegenheden. Maar ik denk ook aan al onze internationale samenwerkingspartners, zoals de wereldsteden New Orleans, Jakarta en Melbourne. Deltasteden die van ons kunnen leren, en wij van hen. De Green Deal met het Rijk en de samenwerking met Ho Chi Minh City op het gebied van watermanagement zijn zeer inspirerend. Zowel op lokaal niveau als op wereldschaal. Samenwerking werpt ook hier vruchten af en leidt tot inspirerende voorbeelden. Zoals het besluit van netwerkbeheerder Stedin, afvalverwerker AVR en chemiebedrijf EKC om te investeren in een groot stoomnetwerk in de Botlek. Fabrieken die stoom ‘over’ hebben, leveren die aan fabrieken die voor hun productieproces stoom nodig hebben en deze nu nog opwekken met fossiele brandstof tegen hoge kosten. In deze Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011 vindt u nog veel meer voorbeelden. Zoals het nieuwe Rotterdam Centraal met het grootste zonnestationsdak van Europa. En de 56.000 vierkante meter groen dak waarvoor het afgelopen jaar subsidie is aangevraagd, dat zijn ruim zes voetbalvelden. En onlangs bereikten we de mijlpaal van 90.000 vierkante meter! Dit laatste voorbeeld laat zien dat we ook in 2012 blijven werken aan voorbeelden en initiatieven die van Rotterdam de duurzaamste wereldhavenstad maken. Met de nadruk op we. Want ook u, als lezer, bent voor het Rotterdam Climate Initiative een belangrijke partner in het werken aan duurzaamheid! Alexandra C. van Huffelen Wethouder Duurzaamheid, Binnenstad en Buitenruimte

Managementsamenvatting Rotterdam wil de duurzaamste wereldhavenstad zijn. En daar werkten we ook in 2011 hard aan. In mei 2011 werd het Programma Duurzaam 2010-2014: Investeren in duurzame groei gepresenteerd waarin de weg naar een schone, groene, gezonde en economisch sterke stad wordt geschetst. Het Rotterdam Climate Initiative, een initiatief van de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, maakt hiervan deel uit. De ambities voor 2025 zijn stevig: 50% CO2-reductie ten opzichte van 1990 en 100% klimaatbestendigheid. In het Programma Duurzaam staan het verminderen van geluidshinder en het verbeteren van de luchtkwaliteit centraal, in relatie tot de gezondheid. Het programma moet bovendien tot een versterking van de Rotterdamse economie leiden, met in de periode tot 2014 minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen als resultaat. Die moeten ook bijdragen aan meer werkgelegenheid en een betere leefkwaliteit voor de Rotterdammers en een nog aantrekkelijker vestigingsklimaat voor bedrijven. Tien duurzaamheidsopgaven Door zowel de oorzaken als de gevolgen van de klimaatverandering aan te pakken, werkt Rotterdam aan het totale duurzaamheidsdossier. De Rotterdamse aanpak is vertaald in tien duurzaamheidsopgaven: 1. Vooroplopen bij het verminderen van CO2-uitstoot 2. Verbeteren van de energie-efficiency 3. Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als grondstof 4. Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport 5. Verminderen van geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht 6. Groener maken van de stad 7. Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen van duurzame producten 8. Duurzaamheid in onderwijs en onderzoek 9. Voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering 10. Bevorderen van duurzame gebiedsontwikkeling 6


Activiteiten en resultaten De partners van het Rotterdam Climate Initiative bereikten in 2011 diverse resultaten die bijdragen aan het realiseren van de Rotterdamse klimaatdoelstellingen. In oktober ondertekenden het Rijk en het RCI de Rotterdamse Green Deal, dat met een streven naar groen én groei nauw aansluit bij de ambities van het Programma Duurzaam. Het Rijk steunt hiermee met meer dan twee miljoen euro aan subsidie zeven Rotterdamse projecten voor energiebesparing en duurzame energie in stad én haven. Met het bedrijfsleven werden in december 14 Letters of Cooperation ondertekend die moeten leiden tot nieuwe investeringen in duurzame en efficiënte processen, grondstoffen en logistiek. Minister Verhagen diende het Green Hydrogen Project van Air Liquide in bij de Europese Commissie voor de NER-300, een subsidieregeling voor duurzame energieen CO2-opslagprojecten. Het OCAP-netwerk werd uitgebreid, zodat de glastuinbouw nu ook CO2 geleverd krijgt van de nieuwe biobrandstoffenfabriek van Abengoa Bioenergia. De opening van Plant One, het besluit van Stedin, AVR en EKC om te gaan investeren in het stoomnetwerk in de Botlek en de ontwikkelingen in de Rotterdamse aanpak Groene Gebouwen zijn belangrijke activiteiten die de energie-efficiency verbeteren. Daarnaast had Rotterdam een primeur met de eerste handelsbeurs voor biomassa. Op het gebied van duurzame energie kunnen we onder meer het zonnedak van Rotterdam Centraal met 10.000 vierkante meter aan zonnecellen en het convenant over windenergie in de haven noemen. De opening van het nationaal Elektrisch Vervoer Centrum voor zowel consumenten als bedrijven was een belangrijk resultaat op het gebied van duurzame mobiliteit. Dit is de eerste locatie in Nederland waar alles op het gebied van elektrisch vervoer beschikbaar is. Ook werd de eerste oplaadpaal voor elektrische auto’s geplaatst en stapte de Rotterdamse Mobiliteit Centrale

Het ontwerp voor de herontwikkeling van het Rotterdamse Stadskantoor heeft het label ‘Breeam Excellent’ behaald.

voor het vervoeren van leerlingen over op aardgasbussen. En het Havenbedrijf Rotterdam startte een proef met Neste Oil’s hernieuwbare biobrandstof NExBTL voor patrouillevaartuigen. Een rode draad in het Programma Duurzaam is de aandacht voor de gezondheid van de Rotterdammers. De aanleg van stille wegdekken is een van de belangrijkste maatregelen om het geluid van wegverkeer te verminderen. In 2011 zijn de Brede Hilledijk, de Laan van Avant Garde, de Burgemeester Baumannlaan en de Groene Kruisweg voorzien van stil asfalt. Ook viel het besluit om een geluidsscherm te plaatsen langs de A20. In de aanpak van de luchtkwaliteit werden stappen gezet op het gebied van dynamisch verkeersmanagement. Ook het ombouwen van sleepboot Adriaan van het bedrijf Kotug tot de eerste volledig geclassificeerde groene sleepboot in Europa, de installatie van walstroom (voor de binnenvaart en zeeschepen) en het toepassen van de Environmental Ship Index in de Rotterdamse haven, waarmee schone schepen korting op de havengelden krijgen, droegen bij aan een schonere lucht en daarmee aan een betere gezondheid voor de Rotterdammers. Ook de vergroening van de stad draagt bij aan een betere leefomgeving. In 2011 heeft de gemeente samen met geïnteresseerde partijen de beleidsnotitie over stadslandbouw ‘Food in the City’ opgesteld en in de tien meest stenige wijken van Rotterdam zijn bijna zeventig bomen bijgeplant. In 2011 werd door Rotterdammers subsidie aangevraagd voor 56.000 vierkante meter groen dak en kwam het totaal aantal groene schoolpleinen op tien. In 2011 viel ook het besluit om het Zadkine Koudecentrum uit te breiden tot een compleet kennis- en expertisecentrum voor het bedrijfsleven. Onderwijs én bedrijfsleven spelen hiermee in op duurzaamheid en innovatie. Op het gebied van klimaatadaptatie werd de samenwerking tussen Rotterdam en Ho Chi Minh City opgestart. Deze samen7


werking, maar ook die met andere deltasteden als Jakarta en New Orleans, levert Rotterdam internationale exposure op en daarmee samenhangend economisch spin-off. Mede door de Rotterdamse inzet gaan regionale bedrijven aan het werk in Nederlandse consortia elders in de wereld. Zowel op gebouw- als gebiedsniveau speelt duurzaamheid in Rotterdam een rol. Zo werden het waterplein Kleinpolderplein en de ondergrondse waterberging onder de Museumparkgarage met een waterbergingscapaciteit van tien miljoen liter geopend. Daarnaast wordt via het Rotterdamse Warmtebedrijf industriële restwarmte ingezet voor de verwarming van gebouwen in de stad. In 2011 steeg dit aantal naar 2771 woningen; op termijn zullen dat 50.000 wooneenheden zijn. Het ontwerp voor de herontwikkeling van het Rotterdamse Stadskantoor kreeg het predicaat ‘BREEAM Excellent’. En de Rotterdamse binnenstad laat een aantal voorbeelden van duurzame gebiedsontwikkeling zien met het Rotterdam Central District waarin energie-efficiency en duurzame energie centraal staan en de upgrading van het Plazacomplex. Niet alleen overheid en RCI-partners werken aan een duurzaam Rotterdam. Het MKB leverde een bijdrage aan de Rotterdamse klimaatdoelstellingen door het verder verduurzamen van hotels en congrescentra, 15 locaties behaalden het Green Key-keurmerk. Ziekenhuizen in de regio Rijnmond volgden energiemasterclasses. En tot slot mogen we de Rotterdammers niet over het hoofd zien. Zo was de Rotterdamse Schieveenstraat de beste Rotterdamse klimaatstraat en nummer twaalf van Nederland. Het ontwerp van het waterplein Benthemplein kwam met nadrukkelijke inbreng van omwonenden en studenten tot stand. En op Heijplaat wordt de energieneutrale gebiedsontwikkeling met en door bewoners opgepakt.

Effectenmonitor Het gaat niet alleen om de resultaten en activiteiten die we in 2011 hebben neergezet, maar ook om de effecten van onze inspanningen en wat deze bijdragen aan het behalen van onze doelstellingen. Uit de effectenmonitor blijkt dat diverse opgaven al in 2011 een aanzienlijk effect van onze inspanningen laten zien. Voor een aantal opgaven geldt dat de effecten nog niet duidelijk waarneembaar zijn. Vaak echter is dit conform verwachting. Dat geldt bijvoorbeeld voor de reductie van de CO2-uitstoot (zie de toelichting hieronder) of windenergie in het havengebied. Door de aanleg van Maasvlakte 2 zijn op een aantal locaties windmolens verwijderd, maar met onze plannen voor nieuwe windmolens wordt deze (tijdelijke) daling in de jaren hierna ruimschoots gecompenseerd. Hieronder enkele conclusies uit de effectenmonitor. Verminderen van de CO2-uitstoot De totale CO2-uitstoot in Rotterdam lag in 2011 op 29.565 kton. Dat is zo’n 150 kton minder dan in 2010. De afname is vooral zichtbaar bij de chemie en bij de huishoudens. De daling van de CO2-uitstoot door een lagere productie bij een aantal energiecentrales werd teniet gedaan door de uitstoot van ruim 400 kton van het in 2011 gestarte energiebedrijf Enecogen. Als we kijken naar de inzet van het Rotterdam Climate Initiative, dan begint het CO2effect van de inspanningen zichtbaar te worden. De hoeveelheid CO2 die vanuit de industrie in de Rotterdamse haven aan de glastuinbouw wordt geleverd nam in 2011 verder toe. Door een proef met biobrandstoffen voor vrachtverkeer en de uitbreiding van het aantal oplaad palen voor elektrisch vervoer op groene stroom zijn de eerste kilotonnen CO2-reductie door duurzame mobiliteit gerealiseerd. De gemeentelijke zwembaden zijn onder handen genomen met een unieke aanpak om de energieefficiency te verbeteren. Voor MKB en voor grootverbruikers als ziekenhuizen is een intensief voorlichtingstraject uitgevoerd. Ook is een start gemaakt met het geven van energieadviezen aan lagere inkomens. De jaren 2015 en verder laten zien dat de CO2-reductie als gevolg van de RCI-aanpak steeds meer toeneemt. Indien we de uitvoering van het huidige pakket aan RCI-maatregelen voortzetten, is 27 Mton CO2-reductie te realiseren in 2025. Het doel is daarmee nog steeds haalbaar. Klimaatbestendigheid In 2011 steeg het aantal vierkante meter groen dak waarvoor subsidie werd aangevraagd met 56.000, dat is meer dan een verdubbeling ten opzichte van 2010. Eind 2011 stond de teller op 90.000. De waterbergingscapaciteit werd het afgelopen jaar uitgebreid met ruim 19.000 kubieke meter, waarvan 1.000 kubieke meter in de vorm van tijdelijke waterberging via waterpleinen, zoals bij het Kleinpolderplein, en 10.000 kubieke meter via de ondergrondse waterberging bij het Museumpark. De overige capaciteit is ontstaan door nieuw open water (onder meer bij het Spinozapark) en door de aanleg van groene daken. In totaal is sinds 2010 bijna 30.000 kubieke meter extra waterberging gerealiseerd. Versterking van de Rotterdamse economie Het Programma Duurzaam moet onder andere leiden tot een versterking van de Rotterdamse economie, met in de 8


periode tot 2014 minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen als resultaat. De teller stond eind 2011 op 235 miljoen euro, 60 miljoen meer dan het afgesproken doel voor 2011. Het gaat dan om investeringen in maatregelen die bijdragen aan het halen van de doelstellingen voor CO2-reductie en klimaatbestendigheid. Daarmee liggen we voor deze doelstelling ruim op koers. Onze duurzaamheidsaanpak valt ook internationaal op met als gevolg dat er steeds meer internationale delegaties en conferenties naar Rotterdam komen. Rotterdam Climate Proof is koploper op het gebied van klimaatadaptatie. Via onze internationale profilering op dit gebied zijn inmiddels bedrijven uit deze regio actief in Ho Chi Minh City, Jakarta, New Orleans en Sao Paulo. Overige effecten Het aantal gereden fietskilometers is toegenomen ten opzichte van 2010 en laat al geruime tijd een stijgende lijn zien. Ook het aantal elektrische auto’s nam toe. Tot 2011 reden er in Rotterdam incidenteel elektrische voertuigen rond; in 2011 werd de aanleg van laadpunten structureel opgepakt en groeide het aantal elektrische auto’s op de weg naar 61. Naar verwachting neemt het aantal elektrische auto’s en het aantal laadpunten de komende jaren met minimaal enkele honderden per jaar toe. Door bezuinigingen bij het wegonderhoud wordt er minder stil asfalt aangelegd dan gepland, waardoor het onzeker is of we de collegetarget op het gebied van geluid gaan halen. Er wordt gezocht naar alternatieven om het oorspronkelijke doel, 15.000 Rotterdammers met minimaal 3 dB minder geluidhinder, toch te realiseren. Transitiemonitor De transitiemonitor geeft antwoord op de vraag in hoeverre wij op de goede weg zijn naar een duurzaam Rotterdam. Het Rotterdamse streven naar duurzaamheid betekent dat economische ontwikkelingen gepaard moeten gaan met een steeds lagere CO2-uitstoot. Hiervoor zijn fundamentele veranderingen, transities, nodig in de manier waarop energie gebruikt wordt in de sectoren gebouwde omgeving, verkeer en vervoer en industrie en energieopwekking. De transitie is in beeld gebracht door de CO2-uitstoot te koppelen aan indicatoren die de economische ontwikkeling in deze sectoren weergeven: CO2-uitstoot per vierkante meter vloeroppervlak (gebouwde omgeving), CO2-uitstoot per gereden kilometer (verkeer en vervoer) en CO2-uitstoot per eenheid elektriciteitsproductie (industrie en elektriciteitsopwekking). Het realiseren van een duurzaamheidstransitie in Rotterdam vraagt inzet over vele jaren. Het resultaat zal daarom op de lange termijn pas echt goed zichtbaar zijn. Omdat het gaat over meer dan alleen technologische innovatie, maar ook om veranderingen in beleid, gedrag en cultuur, is een echte versnelling pas bereikt als er op voldoende schaal sprake is van nieuwe manieren van denken, werken en organiseren. De transitiemonitor laat zien dat we op belangrijke onderdelen de kiemen voor deze omslag hebben gelegd. In termen van structuur zijn de uitbreiding van het warmtenet, de infrastructuur voor elektrisch rijden en de voor bereiding voor CO2-afvang en -opslag (CCS) duidelijke voorbeelden die een schaalsprong in de nabije toekomst mogelijk gaan maken.

Activiteiten, resultaten en effecten

9


2011

Het kader: Programma Duurzaam 2010-2014 Naar een duurzame wereldhavenstad De partners van het Rotterdam Climate Initiative werkten in 2011 met het Programma Duurzaam 2010-2014: Investeren in duurzame groei aan een schone, groene, gezonde en economisch sterke stad. De twee hoofddoelstellingen voor 2025 zijn: het halveren van de CO2-uitstoot ten opzichte van 1990 en het 100% klimaatbestendig maken van de regio. Daarnaast staan het verminderen van geluidshinder en het verbeteren van de luchtkwaliteit centraal, in relatie tot de gezondheid van de Rotterdammers. Het programma moet bovendien tot een versterking van de Rotterdamse economie leiden, met in de periode tot 2014 minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen als resultaat. Die investeringen moeten ook bijdragen aan meer werkgelegenheid voor Rotterdammers. Rotterdam wil met het programma een betere leefkwaliteit realiseren voor haar bewoners en een nog aantrekkelijkere vestigingsstad worden voor bedrijven.

Van scholen en woningcorporaties tot MKB-ondernemers en multinationals. Van vervoersbedrijven en mede overheden tot aan automobilisten en kennisinstellingen. De tien Rotterdamse duurzaamheidsopgaven Door zowel de oorzaken als de gevolgen van de klimaatverandering aan te pakken, werkt Rotterdam aan het totale duurzaamheidsdossier. In het Programma Duurzaam zijn voor de periode tot en met 2014 tien Rotterdamse duurzaamheidsopgaven en 89 concrete actiepunten geformuleerd. De tien Rotterdamse duurzaamheidsopgaven zijn: 1. Vooroplopen bij het verminderen van CO2-uitstoot 2. Verbeteren van de energie-efficiency 3. Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als grondstof 4. Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport 5. Verminderen van geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht 6. Groener maken van de stad 7. Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen van duurzame producten 8. Duurzaamheid in onderwijs en onderzoek 9. Voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering 10. Bevorderen van duurzame gebiedsontwikkeling

Duurzaamheid als gezamenlijke uitdaging Meer dan zestig partijen droegen bij aan de inhoud van het Programma Duurzaam. Zo is ook de realisatie van de doelstellingen in het programma een gezamenlijke uitdaging. Niet alleen van de partners van het Rotterdam Climate Initiative: de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, de koepelorganisatie van de Rotterdamse haven en industrie. Ook andere partijen dragen hieraan bij. Van individuele bewoners tot verenigingen en instellingen.

FOTO JAN VAN DER PLOEG


De indeling in deze tien opgaven vindt u terug in deze Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011.

Het Programma Duurzaam werd in mei gepresenteerd tijdens een bijeenkomst in het Drijvend Paviljoen.

10 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011

Lena Pegas Silva en Miryam el Addouti van het kinderklimaatteam uit de Schieveenstraat namen het eerste exemplaar van het Programma Duurzaam in ontvangst.

Algemene resultaten In het vervolg van deze Rotterdamse Duurzaamheids monitor 2011 leest u per opgave de belangrijkste activiteiten en resultaten uit het afgelopen jaar. Een aantal resultaten is niet onder te brengen bij één bepaalde opgave. Deze ‘algemene’ resultaten hebben betrekking op de duurzaamheidsopgave in de breedte. Ze staan hieronder vermeld.

Letters of Cooperation De toekomst van de Rotterdamse haven en industrie is duurzaam. Dat bedrijven deze doelstelling serieus nemen, werd in december nog eens bevestigd toen 14 Letters of Cooperation werden ondertekend voor projecten die moeten leiden tot nieuwe investeringen in duurzame en efficiënte processen, grondstoffen en logistiek. Voorbeelden daarvan zijn benutting van industriële restwarmte, optimale efficiëntie in het gebruik van energie en grondstoffen, groene grondstoffen voor de productie van biomaterialen, centrale slibverwerking, schone energie voor vrachtwagens, scheepvaart en terminals, en een Biofuel Pilot Center voor algen. Lokale Klimaatagenda Met het Rijk is de Lokale Klimaatagenda opgesteld. Deze beschrijft de onderwerpen waarmee Rijk en lokale 11 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011

Negen Rotterdamse zwembaden zijn in 2011 ‘vergroend’ in het kader van de Rotterdamse groene gebouwen-aanpak (retrofit). FOTO Roy Borghouts Fotografie

Rotterdamse Green Deal In oktober ondertekenden het Rijk en het RCI de Rotterdamse Green Deal. Het Rijk steunt hiermee zeven Rotterdamse projecten voor energiebesparing en duurzame energie in stad én haven en geeft daarmee de Rotterdamse klimaatdoelstellingen een impuls. Bij sommige Rotterdamse initiatieven staan knelpunten een vlotte uitrol in de weg. Bijvoorbeeld de huidige invoerheffingen op biologische grondstoffen, waardoor het op dit moment nog erg duur is om deze groene grondstoffen te gebruiken in de chemie. Ook zijn er nauwelijks prikkels voor de industrie om te investeren in energiebesparingsmaatregelen die verder gaan dan de eigen locatie, de zogenaamde ‘over the fence-investeringen’. Met de ondertekening van de Intentieverklaring Green Deal geeft het Rijk aan actief mee te werken aan het wegnemen van deze knelpunten. Het Rijk en het RCI gaan onder meer samen de uitwisseling van restwarmte in de industrie bevorderen. Daarnaast wordt Rotterdam een focusgebied binnen de nationale aanpak elektrisch vervoer. Ook kijkt het Havenbedrijf Rotterdam naar mogelijkheden om al in 2014 een windturbinepark van 100 MW of meer op de zeewering van Maasvlakte 2 te realiseren. Verder ondersteunt het Rijk de Rotterdamse Bioport-ambities, de uitrol van de Rotterdamse Groene Gebouwen Aanpak (retrofit), energiebesparing bij het MKB en de ontwikkeling van de klimaatneutrale wijk Heijplaat, met en door bewoners. Als gevolg van deze Green Deal is aan Rotterdamse projecten voor meer dan 2 miljoen euro aan subsidie toegezegd. Hiervan is 1 miljoen euro bestemd voor de verdere uitrol van de Rotterdamse groene gebouwen-aanpak (retrofit), met een focus op scholen.

De Rotterdamse wethouders Alexandra van Huffelen (Duurzaamheid) en Jeanette Baljeu (Haven, Verkeer en Regionale Economie), RCI-ambassadeur Ruud Lubbers en Deltalinqsvoorzitter Wim van Sluis ondertekenden 14 Letters of Cooperation met het bedrijfsleven.

overheden met elkaar willen samenwerken om de duurzame transitie te versnellen. Rotterdam heeft hard gewerkt om de regelgeving rondom warmtelevering en het onderwerp zelflevering van zonne-energie op deze agenda te krijgen. Dit is gelukt. Hierdoor is de regelgeving zodanig aangepast dat lopende projecten voor aansluiting op collectieve restwarmte (Warmtebedrijf Rotterdam) niet in gevaar komen. De oplossing voor zelflevering die het Rotterdam Climate Initiative bepleit houdt in dat fiscale voordelen van het zelf produceren van elektriciteit via zonnepanelen (geen BTW en energiebelasting) ook gaan gelden voor mensen die zelf geen geschikt dak hebben voor zonnepanelen. Het gaat dan bijvoorbeeld om bewoners van appartementen of monumenten. Wij zijn van mening dat de fiscale voor delen ook zouden moeten gelden bij deelname aan een collectief project. De Rotterdamse wethouder Duurzaamheid Alexandra van Huffelen is ambassadeur van de Lokale Klimaatagenda voor de bedrijven.

foto Aeroview rotterdam

Duurzaamheid is een vanzelfsprekend en integraal onderdeel van de groei en ontwikkeling van de Rotterdamse haven.

Havenvisie 2030 In december is de Havenvisie 2030 vastgesteld. Deze visie is opgesteld door het Havenbedrijf en de gemeente Rotterdam en beschrijft de ontwikkeling van de Rotterdamse haven tot 2030. Er wordt een groeiscenario geschetst voor de komende periode, waarin duurzaamheid een vanzelfsprekend en integraal onderdeel is van de ontwikkeling in de Rotterdamse haven op het gebied van opslag, overslag en industrie. Alle relevante thema´s uit de aanpak van het Rotterdam Climate Initiative, komen terug in het groeiscenario in deze Havenvisie 2030. Denk bijvoorbeeld aan de afvang, opvang en het transport van CO2, de plannen met Rotterdam-Bioport, ontwikkelingen op het gebied van LNG, ketenvorming, warmte-uitwisseling en walstroom.

Internationale activiteiten Ook in 2011 werden diverse internationale activiteiten ondernomen, met name op het gebied van klimaatadaptatie. Het door Rotterdam opgerichte kennisnetwerk Connecting Delta Cities (CDC) zorgt voor de export van Rotterdamse kennis en innovaties. Inmiddels heeft dit geleid tot opdrachten voor consortia waarin bedrijven en kennisinstellingen uit de Rotterdamse regio participeren. In 2011 betrof dit opdrachten in Jakarta (€ 4 mln), New Orleans (€ 1,5 mln) en Ho Chi Minh City (€ 1 mln). Meer informatie hierover staat vermeld bij opgave 9. Daarnaast participeert Rotterdam in het internationale netwerk van lokale overheden, ICLEI, dat zich inzet voor duurzame ontwikkeling wereldwijd.

Mariette van Empel, directeur Klimaat en Emissies ministerie Infrastructuur en Milieu

Rotterdam is koploper in haar streven een duurzame wereldhavenstad te zijn. Dat zie ik terug in de vele

innovatieve (klimaat)initiatieven in de stad. Lokale en regionale initiatieven zoals die door Rotterdam in

gang zijn gezet, zijn de motor van de transitie naar een duurzaam Nederland. Juist lokaal kunnen grote stappen worden gezet op weg naar een klimaatneutrale en klimaatbestendige samenleving.


Opgave

1

Vooroplopen bij het verminderen van CO2-uitstoot

Activiteiten en resultaten

Rotterdam wil de transitie naar een CO2-arme economie versnellen en daarmee een concurrentievoordeel creëren. In 2025 moet de CO2-uitstoot gehalveerd zijn ten opzichte van 1990 toen dit 24 Mton was. In 2025 mag dit dus hooguit 12 Mton zijn. Zonder maatregelen zal deze uitstoot in 2025 mogelijk kunnen stijgen tot meer dan 40 Mton. Op de kortere termijn streven wij naar een CO2-reductie van 4,2 Mton (in 2015). Het overgrote deel (88%) van de CO2-uitstoot in Rotterdam komt voor rekening van de industrie en energieopwekking in het havengebied. Verkeer en vervoer (7%) en de gebouwde omgeving (5%) stoten ook CO2 uit. Wij streven voor al deze sectoren naar een CO2-reductie van 50%. Daarbij wordt maximaal ingezet op efficiënter gebruiken van energie en stimuleren van duurzame energieopwekking. Dit komt bij de volgende opgaven aan de orde. Bij deze opgave 1 worden de vorderingen beschreven op het gebied van CO2-afvang,-transport en -opslag (CCS).

ruud van leeuwen

Doorbraak voor schonere industrie Minister Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie (EL&I) diende in mei het Rotterdamse Green Hydrogen Project van Air Liquide in voor de NER300, een Europese subsidieregeling voor duurzame energie en CO2-opslagprojecten. In het project, onderdeel van de nieuwe waterstoffabriek van Air Liquide die eind mei in Rozenburg werd geopend, wordt de CO2 die vrijkomt bij de productie van waterstof afgevangen en opgeslagen. Dit levert een belangrijke bijdrage aan de verduurzaming van de Rotterdamse haven. Het is ook een cruciale schakel in de totstandkoming van de ‘CO2-hub’ die Rotterdam hier voor ogen heeft, met gezamenlijke transport-, verzamel- en opslagmogelijkheden. Deze hub maakt het voor bedrijven op termijn mogelijk om op een kosteneffectieve manier van hun CO2-emissies af te komen. Het project is innovatief: zowel door de methode om CO2 af te vangen en vloeibaar te maken als het concept met een CO2-hub, genaamd Rotterdam Cintra (Carbon in Transport). Air Liquide ontwikkelt Cintra samen met Vopak (tijdelijke opslag), Anthony Veder (transport per schip) en Gasunie (pijpleiding infrastruc-

Jaap Hoogcarspel, managing director Air Liquide Nederland BV

Een deel van de CO2 kan en zal uiteindelijk

worden ontwikkeld tot belangrijke gronden

hulpstoffen. Een grootschalige CO2-infrastructuur is daarvoor onmisbaar. Air Liquide heeft voor haar CCS-project gekozen voor het Rotterdamse havengebied, omdat Rotterdam als ‘frontrunner’ wil acteren in de aanleg van een ambitieus CCS-netwerk.

In het Green Hydrogen Project van Air Liquide wordt de CO2 die vrijkomt bij de productie van waterstof afgevangen en opgeslagen.


FOTO OCAP

levering aan de glastuinbouw in de regio rondom Rotterdam. Het gaat hierbij om zo´n 30 kton. Circa 500 tuinders die hun CO2 van OCAP betrekken, krijgen door de start van de nieuwe biobrandstoffabriek van het Spaanse Abengoa Bioenergia meer leveringszekerheid. Tijdens onderhoudsstops of storingen van de ene bron kan met de andere bron de levering in elk geval doorlopen. Daarnaast kan OCAP met deze CO2 de levering uitbreiden aan kwekers in de Zuidplaspolder. In totaal is in 2011 334 kton afgevangen CO2 vanuit de industrie in de Rotterdamse haven aan de glastuinbouw geleverd.

In 2011 is in totaal 334 kton afgevangen CO2 vanuit de industrie in de Rotterdamse haven geleverd aan de glastuinbouw.

tuur). Het Green Hydrogen Project is het tweede grootschalige Rotterdamse demonstratieproject naast ROAD (de technologiedemonstratie van afvang en opslag van CO2 van de nieuwe E.ON-centrale op Maasvlakte I). In dit project doet ook GDF-SUEZ mee. Dankzij de demonstratieprojecten voor de energiesector én de industriesector, inclusief bijbehorende infrastructuur, is Rotterdam klaar voor de ontwikkeling van een totaalaanpak voor CCS in deze regio. Door de afvang van CO2 zo kosteneffectief mogelijk te maken, slaan we twee vliegen in één klap. We maken de haven duurzamer én we maken het voor bedrijven aantrekkelijker om er hier mee aan de slag te gaan. In 2012 zal de Europese Commissie een besluit nemen over de subsidieaanvraag van Air Liquide. Dan verwachten we ook de investeringsbeslissing van ROAD. CO2-levering aan de glastuinbouw Met ingang van 2011 betrekt OCAP naast CO2 van Shell ook CO2 van bio-ethanolproducent Abengoa voor

Economische effecten In mei werden economische effectenstudies afgerond. Eén van de voornaamste conclusies van deze studies was dat CCS en de clustereffecten daarvan bij volledige inzet van CCS zo’n 1900 banen kan opleveren in de regio Rotterdam. Het RCI ondersteunt CCS-projecten onder andere door de uitvoering van dit soort studies. Ook op het gebied van strategisch omgevingsmanagement en opslagscenario’s werden onderzoeken uitgevoerd. Aangezien CCS een technologie in ontwikkeling is, is er geen wetgevend kader en is het van belang dat er vanuit de praktijk in Rotterdam input geleverd wordt om wet- en regelgeving aan te passen. Regionale samenwerking Noordzee Naast het regionale netwerk is het ook van belang dat Rotterdam gehoord wordt bij het overleg van de nationale overheden rond de Noordzee – verenigd in de NSBTF, de North Sea Basin Task Force. Dit leidde onder meer tot de organisatie van een NSBTF-bijeenkomst in Nederland door het RCI. Daarbij werd vastgesteld dat NSBTF zich zal concentreren op een Noordzee-brede analyse van opslagpotentieel, een paper over langetermijnliabilities en het grensoverschrijdend transport van CO2. Het Rotterdamse belang hierbij is een grotere rentabiliteit van Nederlandse investeringen in CCS.

En verder • H et Havenbedrijf werkt met OCAP, Gasunie en Stedin in het R3CP-project aan de ontwikkeling van een CO2-pijpleiding in het havengebied waar meerdere bedrijven op kunnen aansluiten voor de afvoer van hun CO2. • EU Commissaris Hedegaard, verantwoordelijk voor het Europese klimaatbeleid, bezocht Rotterdam. Zij werd door de RCI-partners ingelicht over de Rotterdamse ambities en projecten op het gebied van energie-efficiency, duurzame energie en CCS. Hedegaard is verantwoordelijk voor de NER-subsidieregeling.


• O mdat Rotterdam een voorlopersfunctie op dit gebied heeft, steunt het Australische Global CCS Institute (GCCSI) een aantal projecten financieel en heeft het instituut in mei 2011 de jaarvergadering in Rotterdam gehouden. Met financiële steun van het GCCSI is een casestudie over CCS uitgevoerd om lessen te trekken uit de Rotterdamse CCS-aanpak, die nuttig zijn voor andere CCS-projecten wereldwijd en voor aanscherping van de eigen aanpak.

Mogelijk CCS-netwerk Rotterdam 2015

e

lin

pe

i -p

to greenhouses in region South Holland

to greenhouses area Lansingerland

2

P

CA

O

6 3 4

R3

CP

1 5

2025

e

in

el

p pi

to greenhouses in region South Holland

to greenhouses area Lansingerland

P-

2

CA

O

6 3 4

R3

CO2 from Antwerp

CP

1 5 7

1

Shell Pernis

4 Abengoa

2 E.ON-ROCA

5

3 E.ON CO2-Catcher

6 CO2 Hub CINTRA

(CATO-2 pilot project)

7

3 ROAD

Maasvlakte II, in aanbouw

Air Liquide

Transport via pijpleiding Transport via scheepvaart

Air Products Verbinding industrie met CCS-netwerk

C02-afvang Glastuinbouw Energie-intensieve industrie C02-hub

afvang


transport

hergebruik en opslag

Effectenmonitor In deze Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011 gaan we in de effectenmonitor per opgave in op de effecten van onze inspanningen, in relatie tot de doelstellingen. Dit doen we aan de hand van indicatoren die voor iedere opgave zijn vastgesteld. Doel: CO2-uitstoot ligt in 2025 50% lager dan in 1990. Indicator: De jaarlijkse CO2-uitstoot van alle bronnen in Rotterdam. De CO2-uitstoot in Rotterdam lag in 2011 op 29.565 kton. Dat is zo’n 150 kton minder dan in 2010. De afname is vooral zichtbaar bij de chemie en bij de huishoudens. De afname bij de huishoudens heeft hoofdzakelijk te maken met de gemiddeld hogere temperaturen in 2011 ten opzichte van 2010. De daling van de CO2-uitstoot door een lagere productie bij een aantal energiecentrales werd teniet gedaan door de uitstoot van het nieuwe energiebedrijf Enecogen (met in 2011 een uitstoot van ruim 400 kton; deze uitstoot zal bij volle productie de komende jaren nog fors kunnen toenemen tot ruim 2 Mton). De uitstoot door verkeer en vervoer was nagenoeg onveranderd. Overigens betreft het voorlopige cijfers: voor sommige bronnen waren nog geen cijfers over 2011 beschikbaar. Deze zijn geschat op basis van externe bronnen of inschattingen van experts. Tot zover het algemene beeld van de ontwikkelingen in de CO2-uitstoot. Wat het CO2-effect van de inspanningen van het RCI betreft, begint de uitvoering van een groot pakket aan maatregelen langzaam zijn vruchten af te werpen. Voor 2011 bedraagt de bereikte CO2-reductie door RCI-inspanningen zo’n 50 kton. Eind 2011 is een

start gemaakt met extra CO2-afvang (bij Abengoa) die via de OCAP-leiding aan de glastuinbouw geleverd wordt. Dit betrof zo’n 30 kton. De verbetering van de energieefficiency bij de industrie heeft vooralsnog geen aanvullende CO2-reductie opgeleverd. De besparing door de Deltalinqs-leden werd teniet gedaan door de resterende Rotterdamse industrie (zie ook opgave 2). Bij het wegverkeer (zie ook opgave 4) begint het elektrisch vervoer voet aan de grond te krijgen door onder meer de aanleg van oplaadpunten. Eind 2011 waren dat er tachtig. Ook de inzet van biobrandstoffen voor het vrachtverkeer levert een reductie op van de CO2-uitstoot. De bereikte reductie in de sector verkeer en vervoer wordt geschat op enkele kilotonnen CO2. Bij de gebouwde omgeving zijn inmiddels bij vele corporatiewoningen energiebesparende maatregelen uitgevoerd. Datzelfde geldt voor veel MKB-branches en voor grootverbruikers als ziekenhuizen. Ook zijn energie-adviezen verstrekt aan huishoudens met lage inkomens, waarmee zowel energie als kosten worden bespaard. De geschatte CO2-reductie in de gebouwde omgeving bedraagt 15 kton. In 2011 is het effect door inspanningen van het RCI nog relatief beperkt; dit in tegenstelling tot het beeld dat de jaren 2015 en verder laten zien waarin de reductie door de RCI-aanpak steeds meer toeneemt. De komende jaren zal de CO2-uitstoot nog fors gaan toenemen als onder meer de twee nieuwe kolencentrales van E.ON en Electrabel in bedrijf gaan. Naar verwachting neemt de uitstoot in 2015 hierdoor toe tot bijna 40 Mton. Door de RCI-maatregelen is dan een reductie van ruim 4 Mton realiseerbaar. Indien we de uitvoering van het huidige pakket aan RCI-maatregelen voortzetten, is 27 Mton CO2-reductie te realiseren in 2025. Het doel voor 2025 is dus nog steeds haalbaar.

CO2-emissie 50 45 40 35 Onzekerheidsmarge

30

Reductie door aanpak RCI CO2-uitstoot

25

Prognose Doel RCI

20 15 10

Mton

5 0 1990

2005 ’06

‘07

’08

‘09

’10

‘11

2015 2020 2025


Opgave

2

Verbeteren van de energie-efficiency


Een belangrijk Europees en nationaal klimaatdoel is een energiebesparing van 20% van het huidige jaarlijkse verbruik in 2020. Dat is nodig om klimaatverandering tegen te gaan en om de afhankelijkheid van ingevoerde fossiele brandstoffen te verminderen. Wij willen dit doel onder meer bereiken door omvangrijke vervangings- en innovatie-investeringen bij bedrijven, ontwikkeling van warmte- en stoomnetwerken, technologische innovaties in de processen van bedrijven en beïnvloeding van gedrag. De inzet van burgers en bedrijven is voor deze opgave van belang. Daarom stimuleert het RCI lokale initiatieven.

foto jacqueline de haas

Minister Verhagen opent Plant One Minister Verhagen van EL&I opende in mei een nieuwe testfaciliteit voor duurzame procestechnologie in de regio Rijnmond: Plant One. Deze faciliteit vult het gat tussen laboratorium en full scale productie. Procesverbeteringen die op laboratoriumschaal veelbelovend zijn, kunnen hier op productieschaal worden getest en doorontwikkeld voor industriële toepassing. De initiatiefnemers (RCI, Havenbedrijf Rotterdam, Deltalinqs en TNO) willen met Plant One duurzame ontwikkeling stimuleren en versnellen. Inmiddels zijn de eerste pilots gestart. Energie onderzoek Centrum Nederland (ECN) ontwikkelt een technologie om complexe scheidingsprocessen efficiënter te laten verlopen. De pilot van TNO is ACCU, een installatie die CO2 uit de lucht haalt. Stoomnetwerk Eind 2011 besloten netwerkbeheerder Stedin, afval verwerker AVR/Van Gansewinkel en chemiebedrijf en stoomgebruiker Emerald Kalama Chemical (EKC) te investeren in het stoomnetwerk in de Rotterdamse Botlek. De Final Investment Decision werd officieel in

Karin Husmann, directeur Plant One:

De Rotterdamse industrie streeft naar

efficiëntere processen. Plant One

helpt daarbij door een oplossing te bieden voor het op industriële schaal testen van duurzame procestechnologie. Wij hebben alle nodige voorzieningen en vergunningen om dit snel en efficiënt te kunnen doen. De pilotlocatie onderscheidt zich van andere initiatieven door de grootschalige aanpak en de focus op meerdere technieken. Minister Verhagen opende in mei een nieuwe testfaciliteit voor duurzame procestechnologie in de regio Rijnmond: Plant One.


februari 2012 ondertekend, mede dankzij de inzet van de RCI-partners. Het doel van het netwerk is de stoom van de ene fabriek te transporteren naar omliggende fabrieken, die stoom als productiemiddel nodig hebben. Deze fabrieken wekken hun stoom nu tegen hoge kosten op met fossiele brandstof. Het eerste deel van het netwerk wordt aangelegd in het westelijk deel van het industrie gebied, maar het doel is om op afzienbare termijn het netwerk in de Botlek door te trekken. Fabrieken langs het tracé kunnen dan stoom invoeren of afnemen, al naargelang hun behoefte. Met het gehele stoomnetwerk wordt de CO2-uitstoot met meer dan 200.000 ton per jaar teruggedrongen. Dat zorgt ook voor een betere luchtkwaliteit. Hotels en congrescentra gaan voor duurzaam In 2011 werd concreet vervolg gegeven aan de onder tekening van de overeenkomst Duurzame Hotels en Congreslocaties Rotterdam door 29 hotels en congres locaties. Vijftien locaties die aan de slag gingen met het verminderen van hun milieubelasting en het verduurzamen van hun bedrijfsvoering, behaalden het Green Key-label, waarvan elf in de hoogst haalbare categorie goud. Het totaal komt daarmee eind 2011 op 21 locaties. De bedrijven zijn gedurende het traject ondersteund met themabijeenkomsten om ze in de opstartfase op weg te helpen naar de certificering. Hierin werden ervaringen tussen de deelnemers uitgewisseld en kreeg het informeren over door bedrijven zelf aangedragen onderwerpen aandacht.

jaarlijks circa 125.000 ton CO2 uit. Uit onderzoek blijkt dat ziekenhuizen gemiddeld 12% energie kunnen besparen. Alle negen ziekenhuizen in het Rijnmondgebied deden daarom in 2011 mee aan vier energiemasterclasses, bedoeld om kennis en ervaring over energiebesparing uit te wisselen. Duurzame Daden In de periode december 2011 - december 2013 worden door onder meer de Rotterdamse woningcorporaties, WAIFER Nederland BV en de gemeente Rotterdam 2500 bestaande Rotterdamse woningen gerenoveerd en verduurzaamd met minimaal twee energielabelstappen. Dat is de kern van de samenwerkingsovereenkomst Duurzame Daden, die op 14 december werd getekend. Duurzame Daden gaat Rotterdamse burgers en marktpartijen faciliteren en verbinden om zo de verduurzaming van de bestaande woningvoorraad te versnellen, te verbeteren en goedkoper en leuker te maken. De aanpak leidt tot minder energieverbruik en kostenbesparing voor eigenaren en bewoners. Het verduurzamen van de bestaande woningvoorraad in Rotterdam is onderdeel van het rijksprogramma Blok voor Blok. Duurzame Daden strekt zich uit naar zowel huurders in corporatiewoningen als particuliere eigenaren, al dan niet verenigd in VvE’s.

Ziekenhuizen Rijnmondgebied volgen energiemasterclasses Van alle gebouwen in de gemeenten Rotterdam, Spijkenisse, Capelle aan den IJssel en Schiedam nemen ziekenhuizen circa 4% van het energieverbruik voor hun rekening. De Rijnmondziekenhuizen stoten hiermee

Wethouder Van Huffelen en samenwerkingspartners (VvE010, Warmtebedrijf Rotterdam, WAIFER, corporaties Woonbron, Woonstad Rotterdam, Havensteder en de Woningbouwvereniging Hoek van Holland) tekenden de samenwerkingsovereenkomst Duurzame Daden.

Beurs-WTC Congress & Event Center behaalde in 2011 het gouden ‘Green Key-label’.


Vergroening vastgoed via unieke constructie De Rotterdamse groene gebouwen-aanpak maakt de gemeentelijke vastgoedportefeuille per gebouwgroep duurzamer door energiebesparende maatregelen. De gemeente Rotterdam is in april 2011 een openbare aanbesteding gestart om de komende jaren haar vastgoed te verduurzamen en zo de CO2-uitstoot sterk te verminderen. Omdat gemeentelijke zwembaden groot verbruikers zijn van energie en water, is begonnen met deze gebouwgroep als pilot. De pilot leidt tot 34% besparing op de energiekosten van de zwembaden, wat neerkomt op een bedrag van 3,4 miljoen euro, een vermindering van de CO2-uitstoot van bijna 2.000 ton per jaar en een betere water- en luchtkwaliteit in de baden. De energiebesparing wordt uiteindelijk gerealiseerd door een partij die hiervoor specifiek als opdrachtnemer

verantwoordelijk is, een zogenaamde Energy Service Company (ESCo). De ESCo sluit hiervoor een Energie Prestatie Contract (EPC) af met de gemeente Rotterdam en is tevens verantwoordelijk voor de benodigde investeringen. Rotterdam is hiermee de eerste gemeente in Nederland die gebruikmaakt van deze manier van publiek-private samenwerking. Het Rijk kende op 28 november via de Green Deal een financiële bijdrage toe van 1 miljoen euro voor de verdere uitrol van de Rotterdamse groene gebouwen-aanpak (retrofit), met een focus op scholen.

Klimaatstraatfeest Het Klimaatstraatfeest is de grootste energiebesparingswedstrijd van Nederland. Ook Rotterdam deed in 2011 mee aan deze klimaatcompetitie. De Rotterdamse Schieveenstraat werd uitgeroepen tot beste klimaatstraat van Rotterdam en werd nummer twaalf van Nederland met 68.802 punten. Op 14 mei werden de bewoners gehuldigd met de officiële overhandiging van het bord met het opschrift ‘Beste Klimaatstraat van Rotterdam’. In totaal meldden 155 Rotterdamse straten zich aan, 31 hiervan belandden uiteindelijk in de top-500 van Nederland.

Scheidingstechnologie heeft in de procesindustrie een belangrijk aandeel in het totale energieverbruik. Nieuwe inzichten in bijvoorbeeld pervaporatie vinden inmiddels hun weg naar de Deltalinqs-leden.

De Rotterdamse Schieveenstraat werd uitgeroepen tot beste klimaatstraat van Rotterdam en nummer twaalf van Nederland.

En verder • E neco heeft in september met wooncorporaties Havensteder, Vestia, Woonbron en Woonstad een raamovereenkomst gesloten voor de levering van industriële restwarmte aan woningen op de noord oever van Rotterdam. • In 2011 zijn energieadviezen gegeven aan circa 8.000 huishoudens met lage inkomens. Voor deze 8.000 huishoudens levert dat naar verwachting 10% CO2reductie en jaarlijks circa 100 euro aan besparing op. • Behalve hotels, congrescentra en ziekenhuizen hebben twaalf bedrijven in de kantorenbranche (makelaars en beheerders) voorlichting gehad over energiebesparing; zij gaan hiermee in hun bedrijfs voering rekening houden. • Met 13 partijen kwam een concrete businesscase voor de centrale verwerking van zuiveringsslib tot stand. De realisatie is voorzien voor 2012. • Holland Container Innovation heeft het ISO-certificaat gekregen voor zijn gepatenteerde klapcontainer. Vanwege de grote ruimtebesparing bij het transport van lege containers draagt deze klapcontainer bij aan een betere luchtkwaliteit en een vermindering van de


CO2-uitstoot. Om die reden is deze ontwikkeling gesteund door het RCI. • Scheidingstechnologie heeft in de procesindustrie een belangrijk aandeel in het totale energieverbruik. Daarom stond dit thema ook in 2011 tijdens een Deltalinqs Energy Forum-workshop centraal. Nieuwe inzichten in membraantechnologie, kristallisatie (en de relatie met restwarmte), contactdrogen en pervaporatie vinden inmiddels hun weg naar de Deltalinqsleden. • Vanuit het Deltalinqs Energy Forum is in 2011 een postacademische cursus energie-efficiëntie in de industrie aangeboden. Deze Engelstalige cursus bestaat uit videocolleges van de universiteit Gent, met een sterke relatie naar de industriële praktijk. Voorjaar 2012 start de volgende cursus. • Het Innovatie Centrum Duurzaam Bouwen was in september gastlocatie voor de Dutch Green Building Week. Deze werd georganiseerd door de Dutch Green Building Council. Het doel was om Nederland te inspireren om actief met duurzaam bouwen en ontwikkelen aan de slag te gaan.

Effectenmonitor Doel industrie: Jaarlijkse verbetering van de energieefficiency met 2%. Indicator: Jaarlijkse energie-efficiency voor de industrie. Begin 2012 heeft Agentschap NL de resultaten voor de energie-efficiency (EE), het energieverbruik per eenheid product, van de Rotterdamse industrie bepaald1. Voor de jaren 2006, 2009 en 2010 waren gegevens beschikbaar. Voor de totale Rotterdamse industrie is het resultaat van 0,9% jaarlijkse EE-verbetering voor de periode 20062010 vergelijkbaar met de Nederlandse industrie. De bij Deltalinqs aangesloten leden behaalden een betere score: gemiddeld 1,6% per jaar. Uitgaande van 1,6%

besparing per jaar en een autonome winst van 1%, betekent dit dat door de Deltalinqsleden, die 84% van het totale energieverbruik van de Rotterdamse industrie omvatten, jaarlijks al 125 kton CO2-uitstoot extra bespaard wordt. Toch heeft de verbetering van de energieefficiency bij de industrie vooralsnog geen aanvullende CO2-reductie opgeleverd. De besparing door de Deltalinqsleden werd teniet gedaan door de resterende Rotterdamse industrie. Het energiecluster heeft een energiebesparing van 2,9% behaald, vooral door de bouw van nieuwe installaties met een hoger rendement (WKK’s). Voor het behalen van het doel van jaarlijks 2% verbetering van de energieefficiency is nog aanvullende inzet nodig.

1 Energie-efficiency in de Rotterdamse industrie, AgenschapNL, maart 2012.

Tabel Energie-efficiency Rotterdamse industrie 2006-2010 Cluster

Energieverbruik 2006-2010

Productie 2006-2010

Efficiencywinst 2010 (tov 2006)

Besparing per jaar (gemiddeld)

Energie Industrie totaal MEE1 MJA 2 DEF-leden (ex energie)

+29% -1,4% -0,8% -7,1% -3,4%

+45% +2,0% +2,6% -3,3% +2,9%

11% 3,4% 3,3% 3,9% 6,1%

2,9% 0,9% 0,8% 1,0% 1,6%

1 M EE: Meerjarenafspraken Energie Efficiëntie voor de bedrijven die onder het Europese emissiehandelsysteem (ETS) vallen. 2 MJA: Meerjarenafspraken tussen overheid en bedrijven over energie-efficiency.


Opgave

3

Activiteiten en resultaten Wereldprimeur: eerste handelsbeurs biomassa Met het luiden van de beursbel in Amsterdam werd op 3 november ’s werelds eerste handelsbeurs voor biomassa geopend. De handelsbeurs is een gezamenlijk initiatief van APX-Endex en het Havenbedrijf Rotterdam. Het gaat om handel in biomassa, meer specifiek om industriële houtpellets. Deze pellets zijn de grondstof voor het maken van groene energie, door ze bij- of mee te stoken in kolen- of biomassacentrales. Dit is een belangrijke manier om de Rotterdamse CO2-reductiedoelstelling te behalen. Bij- en meestook van biomassa moet in 2025 leiden tot een CO2-reductie van 4,5 Mton. Daarom is het

foto hugo de wolf, de wolf images

De Rotterdamse haven is de grootste van Europa als het gaat om de aanvoer en verwerking van biobrandstoffen. Het RCI geeft invulling aan de rol van ‘Bioport van Europa’ door de handel in en overslag van biomassa makkelijker te maken en door te bevorderen dat energiebedrijven biomassa als brandstof gaan gebruiken in kolencentrales en biomassa-energiecentrales. Ook stimuleert het RCI lokaal gebruik van biobrandstoffen en faciliteert het onderzoek, pilots en bedrijvigheid op het gebied van groene chemie in Rotterdam. Daarnaast is er aandacht voor het vergroten van de hoeveelheid windenergie en wordt gekeken naar de mogelijkheden om de investeringen in zonne-energie te versnellen.

Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als brandstof

Neste Oil heeft de grootste hernieuwbare biobrandstoffabriek van Europa opgestart op de Rotterdamse Maasvlakte.


belangrijk dat de handel in die grondstoffen op gang komt. De beurs biedt een transparante prijs aan marktpartijen, geeft meer bescherming tegen prijsrisico’s (fluctuaties) en helpt het handelsvolume en de fysieke stromen te vergroten. De Rotterdamse haven draagt zorg voor voldoende open overslagfaciliteiten om de fysieke afhandeling van handelstransacties op een biomassabeurs mogelijk te maken.

Zonnedak Rotterdam Centraal Het zonnedak van het nieuwe Rotterdam Centraal is het grootste zonnestationsdak van Europa. Het eerste paneel werd op 21 juni onthuld op de Dag van de Zon. Op een oppervlakte van 10.000 vierkante meter (vergelijkbaar met een voetbalveld!) worden zonnecellen geplaatst. De PV-cellen leveren per jaar 350 MWh. Dit is vergelijkbaar met het elektriciteitsverbruik van honderd huishoudens. De duurzame energie wordt gebruikt voor de roltrappen, de liften en de verlichting. Het gebruik van zonne-energie op Rotterdam Centraal is een initiatief van ProRail en is medegefinancierd door de gemeente Rotterdam en de provincie Zuid-Holland.

FOTO KEES STUIP

Groene Chemie De RCI-werkgroep Groene Chemie inventariseerde in 2011 de kansen voor de groene chemie. Het resultaat: ruim 20 mogelijke businesscases voor de Rotterdamse haven en industrie. Op 1 november werden tijdens de netwerkbijeenkomst ‘Groene Chemie’ in Rotterdam de mogelijkheden van de biobased economy regionaal en (inter)nationaal verkend. Met bedrijfsleven, wetenschap en overheid ontwikkelt de werkgroep Groene Chemie nu concrete projecten die tot nieuwe investeringen in Rotterdam kunnen leiden. Daarbij spelen ook de syner-

giemogelijkheden van de regio een interessante rol. Zo zijn er in de regio reststromen voorhanden die gebruikt kunnen worden voor groene grondstoffen. Een voorbeeld is de reststroom raapzaadschroot uit de diervoedingsindustrie.

Het nieuwe Rotterdam Centraal heeft met 10.000 vierkante meter aan zonnecellen het grootste zonnestationsdak van Europa.

Jeroen de Haas, bestuursvoorzitter Eneco:

Eneco heeft als ambitie: duurzame energie voor iedereen. In dat kader hanteren we strenge

duurzaamheidseisen voor de biomassa die we gebruiken voor het opwekken van elektriciteit.

Met het NTA 8080 en het certificeringssysteem kunnen we laten zien dat we aan die criteria voldoen.”


foto freek van arkel

Windenergie in de Rotterdamse haven In 2009 werd door alle relevante partijen in de haven met het Rijk een convenant getekend voor verdubbeling van de capaciteit aan windenergie in het havengebied van 150 MW naar 300 MW in 2020. Het Havenbedrijf Rotterdam coördineert de uitgifte van de terreinen. Naast de acht bestaande windparken in de haven zijn er zeven andere locaties in het havengebied aangewezen voor de realisatie van nieuwe windparken. Inmiddels zijn aan vier windparken vergunningen toegekend. In 2011 wees een haalbaarheidsstudie uit dat plaatsing van een windpark op de zeewering van Maasvlakte 2 een realistische optie is. In november startte het Havenbedrijf Rotterdam samen met het Rijk een internationale marktconsultatie. Dit windpark heeft een beoogde capaciteit van circa 100 MW en is een belangrijke stap om de capaciteit van windturbines in het havengebied in 2020 te verdubbelen. In verband met de aanleg van Maasvlakte 2 komen enkele bestaande locaties te vervallen waardoor tijdelijk de capaciteit aan windenergie in de haven lager wordt voordat de nieuwe parken worden gerealiseerd.

Rotterdam zet in op een verdubbeling van de capaciteit van windenergie in het havengebied.

En verder • D oor een groot aantal bedrijven, het Havenbedrijf Rotterdam en maatschappelijke organisaties, is in september het Manifest Biobased Economy getekend, een intentieverklaring om de totstandkoming van een biobased economy in Nederland zo efficiënt mogelijk te begeleiden en te ondersteunen. Hierin zijn uitgangspunten vastgelegd voor de transitie naar een biobased economy, onder meer voor de duurzaamheid van de biomassa. • Met de komst van het Spaanse Abengoa Bioenergia is de productie van bio-ethanol in de Rotterdamse haven verzekerd. • Neste Oil heeft de grootste hernieuwbare biobrandstoffabriek van Europa opgestart op de Rotterdamse Maasvlakte. De productie in Rotterdam wordt geleidelijk opgevoerd en heeft een maximum van 800.000 ton per jaar. De fabriek produceert NExBTL-diesel, een hernieuwbare biobrandstof. Deze kan Neste dankzij eigen technologie maken uit bijna elke plantaardige olie of uit dierlijk vetafval. • Circa 80 vertegenwoordigers van overheid, bedrijfs leven en ngo’s kwamen 26 januari in Rotterdam bijeen voor de lancering van het NTA 8080-certificatie systeem. Aan het einde van de bijeenkomst ondertekenden AgrenNewEnergy, Akkerbouwbedrijf Van Gorsel, BioCandeo, Delta Milieu Biofuels, Eneco en Vagroen een intentieverklaring, waarmee ze aangaven zich te gaan inspannen om gecertificeerd te worden volgens de NTA 8080. Het certificaat toont aan dat voor energiedoeleinden geproduceerde, verhandelde


of verwerkte biomassa voldoet aan internationale duurzaamheidscriteria. Het NTA 8080 is bruikbaar als groeimodel: bedrijven die voldoen aan de Europese eisen, kunnen doorgroeien tot het niveau van het NTA 8080. De NEN-norm NTA 8080 is voor erkenning bij de Europese Commissie aangemeld. • Op 21 februari ontvingen de eerste bedrijven, koolzaadboer Van Gorsel en verzamelaar en verwerker van houtachtige reststromen Vagroen, het nieuwe NTA 8080-certificaat. Ook energieleverancier Eneco begint met certificering. • In mei is op verzoek van minister Verhagen een kleine RCI-delegatie onder leiding van Ruud Lubbers naar Brazilië gereisd om te onderzoeken welke mogelijk heden er zijn voor samenwerking op het gebied van de levering van biomassa aan Nederland. Met de staat Goias zijn afspraken vastgelegd in een “Memorandum of Understanding” om de mogelijkheden verder uit te werken. Hierbij staan duurzaamgheidscriteria en certificering hoog op de agenda. • Ook in 2011 heeft Deltalinqs Energie Forum (DEF) diverse projecten gedaan voor duurzame energie op bedrijfsterreinen. Hieruit bleek dat voor windenergie mogelijkheden worden gezien voor een extra capaciteit van 85 MW. Uit scans die DEF op verzoek bij leden liet uitvoeren voor duurzame verlichting van kantoren, productiehallen, loodsen en bedrijfsterreinen, blijkt een besparingspotentieel van 30-70% op het energieverbruik voor verlichting. Deze trajecten worden in 2012 voortgezet.

Effectenmonitor Duurzaam energieverbruik

Windenergie

Doel: 20% Duurzaam energieverbruik in 2020, conform Covenant of Mayors. Indicator: Het percentage duurzaam energieverbruik van totale energieverbruik in Rotterdam (stad en haven).

Doel: Voor duurzame energie in 2015 60 MW extra windenergie in de haven en 150 MW extra in 2020. Daarnaast mogelijk nog 48 MW buiten het havengebied (Rozenburg, Hoek van Holland). Indicator: Het opgesteld vermogen aan windenergie.

Aandeel duurzaam energiegebruik

Windenergie 400

25%

350 20%

DOEL

300

250

15%

200 10%

150

100 5%

MW

50 0% 2010

2011

2020

Rotterdam heeft, als deelnemer aan het Covenant of Mayors, de ambitie van 20% duurzaam energieverbruik in 2020 onderschreven. Dat betekent dat in 2020 20% van de totaal door Rotterdam gebruikte energie van duurzame bronnen afkomstig moet zijn. Het percentage bedroeg in 2010 5,71% en nam vorig jaar iets af naar 5,69%. Dat kwam vooral door een lagere opbrengst van de windenergie als gevolg van een afname van het aantal windturbines (zie hieronder), maar dit percentage ligt nog steeds hoger dan het landelijk aandeel duurzaam energieverbruik (circa 4%). Op basis van de plannen van het RCI (toename windenergie en de bijstook van biomassa in kolencentrales) wordt een flinke groei van de omvang van groene stroom verwacht.

0 2009

2010

2011

stedelijk gebied haven op bedrijfsterreinen haven publiek terrein

2015

2020

Doel Prognose

Door de aanleg van Maasvlakte 2 zijn op een aantal locaties windmolens verwijderd. Het opgesteld vermogen van windturbines neemt daardoor de laatste jaren af. In 2011 werd het windpark Dobbelsteen verwijderd, waardoor het totaal opgesteld vermogen in de haven afnam van 142,1 MW in 2010 tot 130,35 MW in 2011. Het doel blijft om in 2020 300 MW opgesteld vermogen te hebben in het openbaar havengebied. Op basis van de plannen voor nieuwe windlocaties is de verwachting dat het doel gehaald wordt. In 2015 zal naar verwachting 210 MW gerealiseerd zijn. Ook op bedrijfsterreinen staan windmolens, in totaal gaat het om 25 MW. In 2011 zijn potentiële nieuwe locaties geïnventariseerd. Hieruit bleek dat nog 83 MW extra mogelijk is. De haalbaarheid hier van wordt nader onderzocht. In het stedelijk gebied is het voornemen om 48 MW in 2020 gerealiseerd te hebben. Allereerst wordt gewerkt aan het creëren van bestuurlijk draagvlak via een stadsregionaal convenant over windenergie. Medio 2012 vindt besluitvorming plaats over omvang en locaties in het convenant. Ook dit doel lijkt haalbaar.


Bijstook van biomassa Doel: Door bijstook van biomassa in kolencentrales moet in 2025 4,5 Mton CO2-reductie gerealiseerd zijn. Indicator: De CO2-reductie door bijstook van biomassa in kolencentrales.

CO2-reductie door bijstook van biomassa 5

4

3

2

Mton

1

0 2005

2008

2009

2010

2011

2015

2020

Doel

2025 Prognose

De omvang van bijstook van biomassa in de kolen gestookte electriciteitscentrale van E.ON bedraagt circa 200.000 ton en ligt daarmee min of meer op hetzelfde niveau als in 2010. Deze omvang neemt, zeker na de opening van de nieuwe centrales van E.ON en GDFSUEZ (voorheen Electrabel) in 2013 naar verwachting eerst flink toe: vanaf 2015 zal hier biomassa worden bijgestookt. In 2015 kan een jaarlijkse CO2-reductie van 600 kton bereikt worden. Het doel voor 2025 (4,5 Mton) blijft ongewijzigd en lijkt nog steeds haalbaar. Er zijn echter meerdere factoren die het groeipad van de bijstook van biomassa bepalen. Zo loopt de huidige MEP-subsidieregeling af en is er geen nieuw alternatief. De in het vooruitzicht gestelde leverancierverplichting voor duurzame energie is nog onzeker en dat geldt ook voor de effecten van de invoering van een kolenbelasting zoals vastgelegd in het lente-akkoord. De CO2-prijs in het Europese emissiehandelssysteem is verder historisch laag wat niet stimulerend werkt voor investeringen in CO2-besparende maatregelen. Vanuit het RCI wordt gepleit voor een stimulerend beleid voor duurzame energie.


Opgave

4

Rotterdam moet een bereikbare stad zijn op een duurzame manier. Wij streven dan ook naar een schoon gebruik van het mobiliteitssysteem, voor zowel het personen- als het goederenvervoer, door onder meer de aanleg van fietspaden. Voor schone en stille voertuigen investeert Rotterdam in een schoon gemeentelijk wagenpark, onder meer door de introductie van elektrische en hybride voertuigen. Op het terrein van schone brandstoffen richten wij ons op de toepassing ervan, zoals biodiesel voor vrachtverkeer en vloeibaar aardgas voor de binnenvaart. Duurzame mobiliteit draagt bij aan het verminderen van de CO2-uitstoot en een betere luchtkwaliteit.

Activiteiten en resultaten Opening nationaal Elektrisch Vervoer Centrum Minister Melanie Schultz van Haegen (ministerie van Infrastructuur & Milieu) opende in augustus 2011 Het Nieuwe Rijden | Elektrisch Vervoer Centrum in Rotterdam. Zij sloot symbolisch de stroom aan in het centrum. Het Elektrisch Vervoer Centrum is de eerste locatie in Nederland waar alles op het gebied van elektrisch vervoer beschikbaar is voor bedrijven en de particuliere rijder. Naast onafhankelijke informatievoorziening kunnen er ook elektrische voertuigen worden uitgeprobeerd om het elektrisch rijden zelf te beleven.

Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport

Eerste oplaadpaal voor elektrische auto’s In de zomer van 2011 zijn in Overschie de eerste oplaadpalen voor elektrische auto’s geplaatst. Elektrisch vervoer is schoon, stil en zuinig. Dat is goed voor de leefbaarheid in de stad en de gezondheid van mensen. Door de aanleg van een goede oplaadinfrastructuur stimuleert de gemeente Rotterdam elektrisch rijden. Daarom had de gemeente ook in 2011 een subsidieregeling voor oplaadpunten. Zowel bedrijven als bewoners kunnen hier gebruik van maken. Leerlingen duurzaam vervoerd In augustus namen zestig taxiondernemers, die rijden onder de vlag van de Rotterdamse Mobiliteit Centrale (RMC), honderd aardgasbussen in gebruik. RMC gaat het leerlingenvervoer verzorgen in Rotterdam. Bij de aanbesteding van het leerlingenvervoer stelde de gemeente Rotterdam scherpe milieueisen, die door de RMC zijn ingevuld door vervoer met aardgasbussen aan te bieden. Lean and Green Award voor Rotterdam Rotterdam ontving de Lean and Green Award voor de duurzame mobiliteitsaanpak, met name voor de behaalde CO2-reductie en de duurzame bedrijfsvoering. De Lean and Green Award is onderdeel van het Connektprogramma Duurzame Logistiek dat een concrete en pragmatische bijdrage wil leveren aan de verduurzaming van de logistieke keten. Daarbij gaan kostenbesparing en reductie van CO2 hand in hand. Het programma wil naar

Alfred Möller, initiatiefnemer Elektrisch Vervoer Centrum

Het EVC in Rotterdam is een onafhankelijk

voorportaal en adviesorgaan voor alles wat

met elektrisch vervoer heeft te maken, voor zowel particulieren als bedrijven. Een initiatief dat past bij Minister Melanie Schultz van Haegen opende in augustus het nationaal Elektrisch Vervoer Centrum, de eerste locatie in N ederland waar alles op het gebied van elektrisch rijden beschikbaar is.


een stad die is uitgeroepen tot focusgebied binnen de nationale aanpak elektrisch vervoer.

Inzet op schone brandstoffen Momenteel doet het Havenbedrijf Rotterdam een proef met Neste Oil’s hernieuwbare biobrandstof NExBTL als brandstof voor patrouillevaartuigen. Zo willen we inzicht krijgen in zowel de technische als de klimaaten milieuaspecten van het gebruik in patrouillevaartuigen. Daarnaast was het afgelopen jaar het in 2009 gestarte tweejarige demonstratieproject voor het gebruik van biodiesel bij enkele tientallen vracht- en vuilniswagens in uitvoering. In februari is de overstap gemaakt naar North Sea Group als leverancier van biodiesel op basis van restvetten. De gemeente doet zelf ook mee in dit project met een aantal vuilniswagens van de Roteb. In 2012 zal het effect van het gebruik van high-blend biodiesel op basis van restvetten inzichtelijk worden gemaakt. Samen met het Centraal Bureau voor de Rijn- en Binnenvaart nam Deltalinqs Energy Forum het initiatief voor quick-scans ter ondersteuning van toepassing van

foto rogier bos

250 zogeheten koplopers: bedrijven en gemeenten binnen de logistieke sector die zich willen verbinden aan de doelstelling om hun CO2-uitstoot binnen vijf jaar met 20% te reduceren, vanaf het ijkjaar 2007.

Sinds 25 juli rijdt de eerste elektrische deelauto van Green Wheels in Rotterdam, als onderdeel van een landelijke proef.

LNG als schonere brandstof in de binnenvaart. Ook ondersteunde Deltalinqs Energy Forum het project voor een 100% LNG-binnenvaartschip en de introductie van een nieuwe generatie reinigingsapparatuur voor uitlaatgassen van scheepsdieselmotoren.

En verder • V oor het gemeentelijk wagenpark is in 2011 bepaald dat in 2014 minimaal 25% van de voertuigen hybride of elektrisch is. Eind 2011 werden al enkele tientallen elektrisch voertuigen ingezet, een groot deel van de scooters is elektrisch en de elektrische dienstfiets is geïntroduceerd. • In mei werd een intentieverklaring ondertekend waarin werd afgesproken dat Rotterdam in 2011 vijf elektrische voertuigen van de Chinese autofabrikant BYD in gebruik neemt. • In september werd Flex Overschie de winnaar van Duurzame Dinsdag, een landelijk initiatief dat aandacht vraagt voor innovatieve duurzame ideeën uit de samenleving. • De eerste elektrische deelauto van Greenwheels rijdt sinds 25 juli in Rotterdam als onderdeel van een landelijke proef met 25 elektrische deelauto’s in de vier grote steden. • Op 8 september werd met het Centraal Bureau Levensmiddelenhandel (CBL) een intentieverklaring ondertekend, waarin werd afgesproken om de bevoorrading van supermarkten in en rondom Rotterdam efficiënter en duurzamer te maken. Inmiddels heeft Rotterdam de Europese distributieprijs Sugar Award gewonnen en volgen Londen en New York het Rotterdamse voorbeeld. • In september vond de Ecomobielbeurs plaats, met aandacht voor initiatieven als Het Nieuwe Rijden en Rotterdam Elektrisch. Op 27 september werd de samenwerking met QWIC bekendgemaakt en het


•

•

• •

•

opstarten van de E-scooter leerfabriek op de RDM Campus. Ook werd een 100% elektrische geldwagen geïntroduceerd. Rotterdamse ondernemers krijgen de primeur met de groene geldwagen van G4S. In oktober sloot Rotterdam een Green Deal met het Rijk over elektrisch vervoer. Deze is onderdeel van het landelijke plan van aanpak elektrisch vervoer 20112015. Hierin is Rotterdam benoemd tot één van de focusgebieden voor elektrisch vervoer. Hier moet als eerste een versnelde introductie van elektrisch vervoer plaatsvinden door samenwerking van verschillende overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen. Deltalinqs Energy Forum is een onderzoek gestart naar de technische en economische haalbaarheid voor elektrisch rijden, met waterstof als voeding voor de brandstofcel. In 2012 wordt deze waterstofketen voor distributiedoeleinden verder uitgewerkt. Energiemaatschappij BP nam op 14 december het allereerste elektrische snellaadpunt in Rotterdam in gebruik. In 2011 is begonnen met de realisatie van nieuwe fietspaden op de Dorpsweg, Goudsesingel, Parkhaven en Goereesestraat. Deze fietspaden kunnen worden toegevoegd aan de hoofdroutes van het fietsroute netwerk in de stad. In september bestond de Binnenstadservice een jaar. Goederen worden op een overslagpunt aan de rand van de stad gebundeld en met een duurzame vrachtwagen naar het centrum vervoerd. Ongeveer 10% van de winkeliers is deelnemer.

Effectenmonitor Biobrandstof, getankt

Doel: Het realiseren van een duurzaam mobiliteitsysteem. De strategie voor duurzame mobiliteit loopt via drie sporen: het bevorderen van schoon gebruik, het bevorderen van schone voertuigen en het bevorderen van schone brandstoffen. Het bevorderen van schoon gebruik Rotterdam wil schone mobiliteit stimuleren bij de keuze van het transportmiddel. Door het gebruik van de fiets aantrekkelijker te maken (door meer fietspaden en stallingen), kiezen Rotterdammers in de stad eerder voor de fiets. Het aantal gereden fietskilometers geeft hiervoor een goede indicatie.

Gereden fietskilometers 2004 2006 2007 2009 2010 2011 0

50

100

150

200

250

300

350

Aantal (x miljoen)

Rotterdam zet al geruime tijd in op toename van het fietsgebruik. In 2011 nam het aantal fietskilometers toe van 292 miljoen naar 299 miljoen. Met het Actieplan Rotterdam Fietst heeft de gemeente in de periode 2007-2010 geïnvesteerd in aanleg van fietspaden, fietsenstallingen en stimulering van het fietsgebruik. Vanuit het Programma Duurzaam is deze lijn voortgezet door cofinanciering van de aanleg van fietspaden en stallingen. Negen ‘ontbrekende schakels’ in het netwerk van fietspaden worden aangelegd en er worden minimaal 1.000 extra stallingsplaatsen voor fietsen gecreëerd. De stijgende trend van het aantal gereden fietskilometers wordt daarmee naar verwachting doorgezet. Het bevorderen van schone voertuigen Naast schoon gebruik stimuleert Rotterdam ook schone voertuigen. Voor het stedelijk verkeer gaat het dan vooral om elektrische voertuigen. In 2014 moeten in Rotterdam 1.000 elektrische voertuigen rijden. In 2011 kwamen de eerste elektrische voertuigen die in grootschalige serieproductie zijn gemaakt op de markt. Tot 2011 reden er in Rotterdam incidenteel elektrische voertuigen rond; eind 2011 waren er 61 elektrische auto’s op de weg. De toename van het aantal laadpunten is sterk gekoppeld aan de toename van het aantal voer tuigen. Naar verwachting neemt het aantal elektrische 28 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011

2010

2011

0

100

200

300

400

500

Liters (x duizend)

auto’s en het aantal laadpunten de komende jaren met minimaal enkele honderden per jaar toe. Het bevorderen van schone brandstoffen Als derde spoor bij duurzame mobiliteit zet Rotterdam in op schone brandstoffen. Nederland kent een zogeheten bijmengverplichting voor biobrandstoffen. Voor de periode 2010-2020 moet het percentage biobrandstof toenemen van 4% naar 10% van de totale hoeveelheid verkochte brandstoffen. Het verzoek om dit te vervroegen naar 2016 ligt nu ter behandeling in de Tweede Kamer. De bijdrage aan CO2-reductie bij de brandstoffen wordt nu nog hoofdzakelijk bepaald door het verplichte bijmengpercentage. De pilot voor de toepassing van biodiesel B30 (2010) en B20 (2011) leidt voor het vrachtverkeer tot een gebruik van 0,3% extra biobrandstoffen in Rotterdam. Voor een verdere reductie lijkt grootschaliger gebruik van brandstoffen met hoge aandelen biobrandstof (>20%) één van de kansrijke opties. Na het eerste kwartaal in 2012 stopt de actieve ondersteuning vanuit het RCI voor de toepassing van deze brandstof. Het is dan aan marktpartijen om te besluiten hiermee door te gaan.

Elektrische voertuigen

2011

DOEL

2014

0 Aantal

200

400

600

800

1.000

Opgave

5

Het verminderen van geluidsoverlast en het blijvend verbeteren van de luchtkwaliteit dragen bij aan de gezondheid van Rotterdammers. Onze inspanningen op dat gebied zijn een rode draad in ons programma. Wegverkeer is een belangrijke bron van geluids overlast en luchtvervuiling. Daarom zet Rotterdam in op schone mobiliteit: het stimuleren van schoon gebruik van het mobiliteitssysteem, schone en stille voertuigen en het gebruik van schone brandstoffen. Alle maatregelen op het gebied van duurzame mobiliteit kunt u vinden bij opgave 4: bevorderen van duurzame mobiliteit en transport. Hieronder een overzicht van overige maatregelen die de luchtkwaliteit verbeteren en de geluidsoverlast verminderen, zoals stille wegdekken, geluidsschermen, dynamisch verkeersmanagement en walstroom.

Verminderen geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht

Activiteiten en resultaten Stil wegdek De aanleg van stille wegdekken is een van de belangrijkste maatregelen die Rotterdam neemt om het geluid van wegverkeer te verminderen. Daar waar stedelijk wegdek vanuit een onderhoudsbehoefte toe is aan vernieuwing, kiezen we zoveel mogelijk voor stil asfalt. In 2011 zijn de Brede Hilledijk, de Laan van Avant Garde, de Burgemeester Baumannlaan en de Groene Kruisweg voorzien van een nieuw stil wegdek. Het stille wegdek op de Groene Kruisweg is een proefvak van 14.000 vierkante meter. De komende zeven jaar wordt op dit proefvak intensief onderzoek gedaan naar de kwaliteit van het wegdek bij intensief gebruik. Naast de aanleg van stil wegdek werkt Rotterdam ook aan andere concrete

Schonere scheepvaart draagt bij aan een betere luchtkwaliteit. Momenteel doet het Havenbedrijf Rotterdam een proef met hernieuwbare biobrandstof als brandstof voor patrouillevaartuigen.


Ard-Jan Kooren, CEO Kotug Group

Onze hybride sleepboot, de E-KOTUG, laat

zien dat in Rotterdam duurzaamheid en

economische groei elkaar versterken. Schonere scheepvaart levert energiewinst op en vermindert de CO2-uitstoot in de regio. Dat zorgt voor een betere leefomgeving voor bewoners. Het innovatieve karakter van Kotug past goed bij de vooruitstrevende aanpak van duurzaamheid Op de Groene Kruisweg is een proefvak van 14.000 vierkante meter stil asfalt aangelegd.

maatregelen, zoals het isoleren van gevels in geluids belaste gebieden. Geluidsscherm A20 De Gordelweg is in 2010 voorzien van stil wegdek. Voor bewoners in het Oude Noorden – met name de bewoners van de Gordelweg – is de afname van geluidshinder significant. Nu er minder geluidsoverlast is van de Gordelweg zelf, heeft geluid dat afkomstig is van het verkeer op de A20 een nog grotere invloed gekregen op het geluidsniveau in het Oude Noorden. Daarom drong Rotterdam er bij het Rijk op aan snel een geluidsscherm te plaatsen langs de A20. In november 2011 nam Rijkswaterstaat het besluit om het scherm te realiseren en zette de voorbereidingen in gang. Naar verwachting is het scherm in 2014 geplaatst. Dynamisch Verkeersmanagement Rotterdam participeert in het samenwerkingsverband Dynamisch Verkeersmanagement Zuidvleugel. Dynamisch verkeersmanagement (DVM) houdt verkeer op het hoofdwegennet in de Zuidvleugel van de Randstad zo lang en gelijkmatig mogelijk aan het rijden. Door een betere doorstroming zijn er minder afremmende en optrekkende auto’s en is er minder filerijdend verkeer. Dit moet leiden tot minder vertraging en files op het hoofdwegennet en een betere luchtkwaliteit in de regio. In januari is de uitvoeringsunit (Regionaal Verkeerskundig Team) opgericht en is een groot aantal DVM-instrumenten gerealiseerd langs het hoofdwegennet in de Zuidvleugel (route-informatiepanelen, toeritdoseerinstallaties en camera’s). In september is een start gemaakt met de Regiodesk, de regionale verkeerscentrale. Vanuit deze verkeerscentrale wordt het verkeer op het wegennet in de Zuidvleugel gemonitord. Minder milieubelasting door bouwverkeer Rotterdam heeft de milieubelasting van bouwprojecten onderzocht door het aantal voertuigkilometers en de daaraan gerelateerde uitstoot van CO2, NOx en PM10 te berekenen. Het gaat dan om de aan- en afvoer van personen en materialen. Uit dit onderzoek blijkt dat bouwverkeer een fors aandeel heeft in de totale milieuvervuiling door vrachtverkeer. Op basis van de resultaten 30 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011

in Rotterdam.

is een emissievoorspellingsmodel ontwikkeld. Zo kan voor ieder bouwproject in de toekomst, in Rotterdam maar ook elders in het land, inzichtelijk worden gemaakt hoeveel CO2-reductie mogelijk is als bepaalde maat regelen worden genomen. Het reductie potentieel van maatregelen is maar liefst 30%. Hiervoor zijn wel afspraken nodig met diverse partijen en de gemeentelijke organisatie. Parallel aan dit project is een visie op duurzame bouwlogistiek ontwikkeld waar duurzame grondstromen onderdeel van is geworden. In 2012 zal Rotterdam deze werkwijze met andere steden en overheden verder ontwikkelen. Via aanbestedingsvoorwaarden worden bedrijven gestimuleerd om het aantal voertuigkilometers te verminderen, bijvoorbeeld door het combineren van materialen, het stimuleren van lokale inkoop en door het gebruikmaken van overslagterreinen voor bouwmateriaal (vergelijkbaar met een overslagterrein voor binnenstedelijke distributie). Schonere scheepvaart Ook maatregelen op het gebied van scheepvaart leveren een belangrijke bijdrage aan de verbetering van de luchtkwaliteit. De Rotterdamse haven fungeert als proeftuin voor innovatieve projecten. Het RCI zet zich in voor relevante ontwikkelingen om de scheepvaart schoner te krijgen. Het Havenbedrijf Rotterdam heeft de Environmental Ship Index ingevoerd, waardoor schone schepen korting krijgen op de havengelden. Hiermee werden in 2011 uiteindelijk de 25 ‘schoonste’ schepen beloond. Voor de binnenvaart is walstroom op grote schaal geïnstalleerd. Het aantal aansluitingen is in twee jaar tijd gestegen van 168 eind 2009 naar 404 aansluitingen eind 2011. Ook is recent voor de binnenvaart het Green Award-certificaat geïntroduceerd. Vanaf 2012 krijgen binnenvaartschepen met dat certificaat 15% korting op het binnenhavengeld. Schepen die nabehandelings technieken (roetfilters en katalysator) of LNG als brandstof gebruiken, kunnen zelfs een korting van 30% op het binnenhavengeld krijgen. En in november startte het bedrijf Kotug met het ombouwen van de sleepboot Adriaan tot de eerste volledig geclassificeerde groene sleepboot in Europa.

FOTO Kotug, Oscar van Beek

De RT Adriaan ‘E-KOTUG’ is de eerste volledig geclassificeerde groene sleepboot in Europa.

Havenman van het jaar Gerard Deen van binnenvaartrederij Deen Shipping uit Zwijndrecht is verkozen tot de Rotterdamse Havenman van het Jaar 2011. Deen krijgt de onderscheiding voor zijn bijzondere inzet dit jaar voor de ontwikkeling en bouw van de Argonon, het eerste binnenvaartschip in Europa dat vaart op LNG. Het schip is eind november gedoopt en in de vaart gekomen. Deen is de 31e Havenman van het Jaar en de opvolger van Ronald Paul, de projectdirecteur van de Tweede Maasvlakte, die vorig jaar werd geëerd met de onderscheiding. Monitoringsrapportage luchtkwaliteit In 2011 verscheen de jaarlijkse landelijke monitorings rapportage van het Nationaal Samenwerkingsverband Luchtkwaliteit (NSL). Uit de monitoringsrapportage NSL Rijnmond 2011 kwam een aantal conclusies naar voren. In de gehele stadsregio worden geen overschrijdingen van de grenswaarden voor fijn stof (PM10) berekend in 2011. De grenswaarde voor stikstofdioxide (NO2) in 2015 wordt volgens de berekeningen in Rotterdam overschreden ter plaatse van het Weena, de Schieweg en de zuidelijke uitgang van de Maastunnel. Langs 7 (drukke, doorgaande) straten in Rotterdam liggen de concentraties net onder de grenswaarde. 31 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011

En verder • In 2011 zijn voorbereidingen getroffen voor de start van een pilot waarbij schepen van Stena Line in Hoek van Holland met walstroom worden voorzien van elektriciteit. De dieselmotoren van de schepen hoeven dan niet meer te draaien als de schepen aan de kant liggen, met alle positieve gevolgen van dien op de luchtkwaliteit. • In 2011 is uitvoerig onderzoek gedaan naar de oorzaak van een bromtoon die door een aantal bewoners in Nesselande als zeer hinderlijk werd ervaren. Vermoedelijk is (vracht)verkeer op de snelweg de bron van de overlast. Daarom is het Rijk op aandringen van Rotterdam een vervolgonderzoek gestart. • Ook in 2011 kent Rotterdam de ‘milieuzone’ waarmee de uitstoot van NOx en fijn stof door vrachtverkeer in de binnenstad wordt verminderd. Door de verlaagde lokale uitstoot zal de concentratie van deze stoffen op straatniveau afnemen. In 2011 is een onderzoek gestart naar het invoeren van een milieuzone voor lichte bedrijfsauto’s. In 2012 zal over de resultaten van het onderzoek worden gerapporteerd.

Effectenmonitor Geluid Doel: 15.000 Rotterdammers hebben eind 2013 in hun woning 3 dB minder verkeerslawaai dan in 2010 (collegetarget)

gezondheid kunnen vormen. De afname geldt zowel voor grovere deeltjes als voor de fijnere deeltjes (kleiner dan 2,5 micrometer), die relatief schadelijk zijn voor de volksgezondheid.

Stikstofdioxide (NO2) 60

Minder geluidhinder door maatregelen tegen verkeerslawaai Microgram/m3

16 14 12

50

R'dam Noord

40

Overschie

30

Hoek van Holland

10

Extra projecten

Grenswaarde

0 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

Calandspoorbrug Geluidscherm A20

8

Gevelisolatie Stil asfalt

6

Prognose 4

Doel

2 0 2010

2011

2012

2013

In 2011 zijn er, vooral door de aanleg van stil asfalt en door gevelisolatie van woningen in de omgeving van de Calandbrug, 1843 bewoners met 3 dB minder geluidhinder dan voorheen. In totaal hebben sinds 2010 nu 2.803 inwoners minimaal 3 dB minder verkeerslawaai in hun woning. Het beoogde tussenresultaat voor 2011, 4000 Rotterdammers met 3 dB geluidhinder minder dan begin 2010, is niet gehaald. Vooral het toepassen van stil wegdek is achtergebleven ten opzichte van de verwachting. Dat is het gevolg van de bezuinigingen bij het wegonderhoud. Dat is vermoedelijk ook de komende jaren het geval. Naar verwachting is aan het eind van de collegeperiode iets meer dan een derde van het doel gehaald. Er wordt gezocht naar alternatieven om het oorspronkelijke doel, 15.000 Rotterdammers met minimaal 3 dB minder geluidhinder, toch te halen. Luchtkwaliteit Doel: Voldoen aan de wettelijke normen voor stikstof dioxide (NO2) in 2015 en fijn stof (PM10) in 2011, een jaargemiddelde concentratie van 40 microgram per kubieke meter. Indicator: De jaargemiddelde concentraties van NO2 en fijn stof. Uit de figuur blijkt dat er sprake is van een dalende trend. Deze trend wordt vooral veroorzaakt doordat het verkeer minder fijn stof uitstoot, onder andere door grootschalig gebruik van katalysatoren en roetfilters. Fijn stof bestaat uit zwevende deeltjes in de lucht die een gevaar voor de 32 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011

Rotterdam wil in 2015 aan de Europese norm voor stikstofdioxide (NO2) voldoen: een jaargemiddelde concentratie van 40 microgram per kubieke meter. De belangrijkste bron voor NO2 op leefniveau is gemotoriseerd verkeer. De luchtkwaliteit in (de regio) Rotterdam is de afgelopen dertig jaar verbeterd door gerichte maatregelen. Langs drukke wegen voldoet deze echter nog niet aan de grenswaarde voor 2015, op de andere locaties wel. We kijken naar maatregelen om ervoor te zorgen dat we op alle locaties in 2015 aan de normen voldoen.

Fijn stof (PM10)

Microgram/m3

Aantal bewoners (x duizend)

10

Hoogvliet

20

45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

R'dam Noord Overschie Grenswaarde

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011

De norm voor fijn stof (PM10), ook een jaargemiddelde van 40 microgram per kubieke meter, is in 2011 wel overal gehaald. Dat blijkt uit het RIVM-meetpunt in Rotterdam-Noord (onderdeel van het landelijke luchtmeetnet) en op het meetpunt van de DCMR Milieudienst Rijnmond in Overschie. Beide meetpunten zijn gesitueerd langs drukke wegen. Ondanks de dalende trend steeg de concentratie fijn stof in 2011 licht ten opzichte van 2010. Dit was het gevolg van het droge voorjaar. Door regen wordt veel verontreiniging uit de lucht verwijderd. Dit gebeurde weinig in het droge voorjaar van 2011, waardoor concentraties fijn stof relatief hoog waren. Daarnaast wil Rotterdam inzetten op het structureel verbeteren van de luchtkwaliteit om zo de gezondheid van de inwoners verder te verbeteren. In de recente literatuur komt naar voren dat elementair koolstof (EC) een betere indicator voor gezondheidseffecten is dan PM10 en NO2. Rotterdam onderzoekt op dit moment de mogelijkheden om EC onderdeel te maken van het luchtbeleid voor de lange termijn.

Opgave

6

Meer groen in en om de stad draagt bij aan een groot aantal doelstellingen van de gemeente Rotterdam. Meer groen vangt regenwater op en helpt daardoor wateroverlast tijdens hevige regenbuien te voorkomen. Groen maakt de stad aantrekkelijker en zorgt voor een aangenamer stadsklimaat. Daarnaast maskeert extra vegetatie hinderlijke geluiden en heeft het een positieve invloed op de CO2-balans en luchtkwaliteit. Doel is niet alleen om meer groen te realiseren, maar bovenal meer groen op de juiste plekken in de stad toe te passen.

Activiteiten en resultaten Groene daken Groene daken vormen een buffer bij regenafvoer, geven Rotterdam een groener aanzien, zuiveren de lucht en zorgen voor een langere levensduur van het dak. In 2011 werd voor 56.000 vierkante meter aan subsidie voor groene daken aangevraagd. Eind 2011 stond daarmee het totaal op 90.000 vierkante meter. Meer informatie

Groener maken van de stad

over de resultaten op het gebied van groene daken staat vermeld bij opgave 9. Ander speelgedrag door groene schoolpleinen Kinderen komen steeds minder in contact met groen en natuur. In Rotterdam is natuurlijke speelruimte schaars. Daarom stimuleert de gemeente de aanleg van groene schoolpleinen. In het najaar van 2011 werd het wadi groen schoolplein van de Prinses Margrietschool opgeleverd. Hiermee kwam het totaal aantal groen ingerichte schoolpleinen in 2011 op tien. Groen nodigt uit tot ander speelgedrag en tot ander gedrag ten opzichte van elkaar. Bovendien stimuleert een groen schoolplein het leren op een manier waarin de school normaal niet voorziet. Op sommige pleinen vind je zelfs eetbaar groen. Dit alles maakt het spel rijker en leerzamer dan op een plein met alleen maar tegels. Bij de aanleg van een groen schoolplein wordt aan de schoolleiding, het docententeam, leerlingen, ouders en buurtbewoners gevraagd om te participeren. Zij worden zoveel mogelijk bij het proces betrokken, van het ontwerp tot de aanleg en het onderhoud van het plein.

In 2011 werd subsidie aangevraagd voor 56.000 vierkante meter groen dak, meer dan een verdubbeling dan het jaar ervoor.


En verder • In 2011 zijn er 296 nieuwe bomen aangeplant. In de tien meest stenige wijken van Rotterdam zijn er bijna 70 bomen bijgekomen, langs de Kruiskade is het aantal bomen verdubbeld en in het Prinsenpark zijn 108 bomen aangeplant. Daarnaast zijn er vijf particuliere, groene daken aangelegd. • Het symposium Ruimte voor Stadslandbouw trok 85 bezoekers. • In 2011 is voor het eerst de Groene Loper 010 georganiseerd: een ontdekkingstocht naar de groene ziel van de stad. De groene loper kon rekenen op zo’n 1.500 bezoekers en veel media-aandacht.


Ruimte voor stadslandbouw Steeds meer bewoners maken de stad groener. Met name op het gebied van stadslandbouw neemt het aantal initiatieven toe, zoals moestuinen op daken, binnen terreinen en braakliggende terreinen. Dit biedt een goed perspectief op de verbetering van de leefkwaliteit van stadsbewoners. De gemeente Rotterdam stimuleert stadslandbouw en in 2011 is samen met geïnteresseerde partijen de beleidsnotitie ‘Food in the City’ opgesteld. Ook is door de gemeente voorlichting gegeven en werd de realisatie van een aantal initiatieven gefaciliteerd, zoals de stadsboerderij op de Marconistrip, de stadstuin op het Schieblock en Wollefoppenpark. De Tuin aan de Maas is een aansprekend voorbeeld van stadslandbouw op een voormalig braakliggend terrein in het Lloyd kwartier. De dakakker met groente en kruiden op het Schieblock bij het Hofplein zal in 2012 worden gerealiseerd.

Ook bewoners zetten zich in voor een groenere stad, zoals hier in de tuin aan de Maas.

Jan Willem van der Schans, Voorzitter Eetbaar Rotterdam, en Onderzoeker Wageningen Universiteit en Research

Stadslandbouw in Rotterdam betekent meer verbinding met de boeren rond de stad en zelf aan de slag

met voedselproductie. Etnische groenten, kwetsbaar fruit van dichtbij en straks ook verse vis uit een

omgebouwde loods op de Marconistrip. Gezondheid, duurzaamheid én woonkwaliteit in de stad, daaraan levert stadslandbouw een belangrijke bijdrage.


Effectenmonitor Doel: Het areaal groen en water is in 2014 toegenomen in de tien buurten die in 2010 het minst groen waren (collegetarget). Indicator: Het aantal buurten, van de tien buurten die in 2010 het minst groen waren, waar het areaal groen en water is toegenomen. Eind 2010 is een nulmeting verricht (peildatum 31-122010). In onderstaande tabel staat een overzicht van de ontwikkeling van het areaal groen en water in de tien minst groene wijken.

Onderdeel

2010

2011

Verschil

aantal m2 groen en water in het openbaar gebied in beheer en onderhoud bij de gemeente

555.017

531.934

- 23.083*

aantal m2 groen in het openbaar gebied in beheer en onderhoud bij de gemeente

458.269

457.025

- 1.244

* Betreft administratieve bestandsmutatie zonder effect op feitelijk areaal.


Het areaal openbaar groen in de tien wijken is in totaal licht gedaald ten opzichte van 2010: met 1.244 vierkante meter op een totaal areaal van 458.269 vierkante meter (-0,27%). In de wijken Stadsdriehoek, Oude Westen, Nieuwe Westen, Carnisse en Bloemhof is het totaal areaal openbaar groen gestegen; in de wijken Agniesebuurt, Tussendijken, Oude Noorden, Oud Crooswijk en Afrikaanderwijk is het areaal openbaar groen gedaald. In de Agniesebuurt is de daling veroorzaakt door een reconstructie in 2011. Inmiddels is die opnieuw (groen) ingericht. Deze veranderingen zijn nog geen gevolg van de investeringen voor de ‘vergroeningsopgave’, maar een resultaat van al lopende inrichtingsplannen en onderhoud. In 2011 was geen budget beschikbaar om vanuit de ‘vergroeningsopgave’ projecten uit te voeren. Het effect van de intensivering van de vergroening door de extra investeringen in de tien minst groene wijken zal pas vanaf 2012 zichtbaar worden. In 2011 zijn de specifieke locaties met de deelgemeenten geselecteerd en is de uitvoering ervan voorbereid. De prognose voor 2012 (investering € 2 mln) is dat er in de tien stenige wijken 181 bomen en 10.000 vierkante meter overig groen wordt aangelegd. Buiten die wijken worden ook nog 570 bomen geplaatst. Naar verwachting zal in 2013 (investering € 1 mln) de helft van de aantallen uit 2012 worden gerealiseerd. In het kader van de vergroening zijn nog geen concrete projecten benoemd. Uitgangspunt is dat de projecten die door de deel gemeenten zijn aangedragen, ook door hen worden uitgevoerd, waarmee de doelstelling van vergroening in de tien wijken naar verwachting gehaald wordt.

Opgave

7

Wereldwijd laten duurzame bedrijven een sterke economische groei zien. Het streven is om een flink deel van deze groei in Rotterdam te realiseren. Clusters met grote kansen voor investeringen zijn bijvoorbeeld groene chemie en energie, CCS en water- en deltatechnologie. Ook kansrijk zijn de ontwerp-, installatie- en bouwsector en duurzame mobiliteit. Vanuit dit Programma Duurzaam, het Programma Regionale en Stedelijke Economie en de Clean Tech Delta wordt via deze clusters gewerkt aan een verdere duurzame economische versterking van Rotterdam. Het college van B&W heeft als doel dat in 2014 in Rotterdam en de haven voor minimaal 350 miljoen euro in duurzaamheid is geïnvesteerd.

Activiteiten en resultaten Investeringsbeslissingen Voor de investeringen in duurzaamheid stond de teller op 31 december 2011 op ruim 235 miljoen euro. Het gaat hierbij om investeringen in maatregelen die bijdragen aan de realisatie van de doelstellingen op het gebied van CO2-reductie en klimaatbestendigheid. De volgende investeringsbeslissingen tellen mee: • Warmtebedrijf: investeringsbeslissing van 145,5 miljoen euro. • Afvang van CO2 bij bio-ethanolproducent Abengoa en levering van deze CO2 via het OCAP-netwerk aan de glastuinbouw: totaalinvestering van 35 miljoen euro. • Raedthuys Groep: investeringsbeslissing van 14 miljoen euro voor Windpark Suurhoffbrug (Rotterdamse Havengebied, 12 MW). • Woningbouwvereniging Hoek van Holland: investeringsbeslissing van 10,9 miljoen euro voor verbeteren energieprestatie van woningen. • Vestiging sorteerfabriek van plastic van SITA in Rotterdam: totaalinvestering van circa 10 miljoen euro. • Proeftuin hybride en elektrisch rijden: investeringsbeslissing van 5,7 miljoen euro. • Uitrusten Stena Line Terminal met walstroomvoorzieningen: investeringsbeslissing van 2,8 miljoen euro. • Groene daken: investeringsbeslissingen van 2,7 miljoen euro. • Verduurzaming gemeentelijke zwembaden: investeringsbeslissing van 2,6 miljoen euro. 36 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011

Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen van duurzame producten

• P roeftuin intelligente netten Heijplaat: investerings beslissing van 1,52 miljoen euro (bedrag is inclusief 660.000 euro investeringssubsidie vanuit EL&I). • Zonnedak nieuwe Rotterdam Centraal: investerings beslissing van 1,5 miljoen euro. • Elektrisch Vervoercentrum: investeringsbeslissing van 1,5 miljoen euro. • Waterberging Kleinpolderplein: investeringsbeslissing van 1,5 miljoen euro. • Nieuw Kennis- en Expertisecentrum op het gebied van klimaatbeheersing en koude- en installatietechniek, door opleidingscentrum Zadkine, gemeente Rotterdam en het Rijk (Pieken in de Delta): investeringsbeslissing van 900.000 euro. Subsidies Voor diverse projecten zijn subsidies door het Rijk en Europa toegezegd aan de gemeente Rotterdam en de RCI-partners. Hiervan is nog niet exact vast te stellen in hoeverre deze leiden tot concrete investeringsbeslissingen. In veel gevallen betreft het een bijdrage aan de proceskosten. Een aantal voorbeelden: • Voor diverse Green Deals (o.a. Duurzame Daden, Groene gebouwen) heeft het Rijk in totaal 2,41 miljoen euro toegezegd. • Energieneutraal Heijplaat. Een bijdrage van 850.000 euro vanuit het landelijke innovatieprogramma Klimaatneutrale Steden. • In het kader van de ‘Proeftuin hybride en elektrisch rijden’ is in G4-verband een project gestart met Green Wheels, waarvoor het Rijk 800.000 euro aan subsidie toekent. Hiervan komt 200.000 euro ten gunste van Rotterdam. • Vanuit het Global CCS Institute is 1,7 miljoen euro subsidie toegekend aan CCS-projecten in Rotterdam. • Het Rijk draagt bijna 1 miljoen euro bij aan het samenwerkingsprogramma op het gebied van watermanagement met Ho Chi Minh City. • In Jakarta is de eerste fase van het Coastal Defense Project met advisering door Rotterdam afgerond. Dit heeft geleid tot het vrijmaken van 4 miljoen euro vanuit het Rijk voor vervolgactiviteiten waarin Nederlandse bedrijven participeren. • Voor de aanleg van een waterplein op het Benthemplein zijn subsidies toegekend van in totaal 850.000 euro, onder meer van de Stichting Mooi Nederland. • Vanuit Kennis voor Klimaat ontving Rotterdam in 2011

Minister Verhagen, Economische Zaken, Landbouw en Innovatie:

Rotterdam is van cruciaal belang voor de hele Nederlandse economie. Ik zie ernaar uit om met

ondernemers en onderzoekers, regionale en lokale bestuurders en het onderwijsveld, verder te werken

aan een sterke regionale en nationale economie. Een economie die duurzaam groeit.” (uitgesproken tijdens het Deltalinqs jaardiner, 16 januari 2012)

• • •

•

circa 1,3 miljoen euro. De overige partners (onderzoeksinstituten, waterschappen en bedrijven) hebben aanvullend ongeveer 2,6 miljoen euro toegezegd als bijdrage voor onderzoek in de regio Rotterdam. Vanuit het Europese onderzoeksprogramma Transitioning towards Urban Resilience and Sustainability is subsidie ontvangen van 95.000 euro. Vanuit het Rijk is een bijdrage van 5 miljoen euro toegekend voor een pilot gebiedsgericht grondwaterbeheer in het havengebied. De Hogeschool Rotterdam is gestart met de eerste Nederlandse hbo-opleiding Watermanagement. In 2011 is het aantal studenten tot honderd gegroeid. TNO heeft berekend dat dit de stad ongeveer 25.000 euro per afgestudeerde student oplevert. In 2011 heeft het Rijk de aanvraag voor een Proeftuin Intelligente Netten op Heijplaat gehonoreerd. Deze aanvraag werd samen met Stedin, Eneco, Woonbron en het Wereld Natuur Fonds ingediend. Het doel van het project is inzicht te krijgen in de mogelijkheden om het gebruikersgedrag met feedbacksystemen, prijsprikkels en actieve sturing zo te beïnvloeden dat de energieconsumptie wordt verlaagd en wordt afgestemd op de in de woningen en wijk beschikbare duurzame energie.

Economische spin-off door internationale profilering Wereldwijd wordt Rotterdam gezien als koploper op het gebied van klimaatadaptatie. Niet alleen de technische innovaties (waterpleinen, adaptieve bouw), maar ook de integrale aanpak blijkt internationaal aan te slaan. Mede door dit Rotterdamse imago, de internationale inzet en de nauwe samenwerking met de afdeling Buitenlandse en Juridische Zaken, Clean Tech Delta, de Rotterdam Investment Agency en het ministerie van Infrastructuur & Milieu zijn regionale bedrijven actief in Nederlandse consortia in Ho Chi Minh City, New Orleans en Jakarta. Het door Rotterdam geïnitieerde netwerk Connecting Delta Cities en het Rotterdamse adaptatieprogramma Rotterdam Climate Proof zijn inmiddels internationaal een begrip. Mede om die reden heeft het ministerie van Economische Zaken een Rotterdams consortium opdracht gegeven om de miljoenenstad Sao Paulo te helpen met stedelijk watermanagement. FOTO IRVIN VAN HEMERT

Topsectoren Het kabinet heeft in 2011 acht topsectoren benoemd. Voor deze topsectoren zijn zogenaamde innovatiecontracten opgesteld. Doel is om in de driehoek overheid-bedrijfsleven-kennisinstituten de krachten en middelen te bundelen

om onderzoek en de ontwikkeling van innovaties te stimuleren. Rotterdam zet zich in voor een sterke positie in met name de sectoren energie en water. In verband met dit laatste hebben bestuurders in de Zuidvleugel de regio gepositioneerd als nucleus voor deltatechnologie. Resultaat is dat de regio Delft-Rotterdam-Drechtsteden betrokken is bij alle businesscases. Of hier ook extra middelen voor innovatie op het gebied van bijvoorbeeld adaptatie uit voortkomen, moet in 2012 duidelijk worden. Genoemde businesscases staan inmiddels ook op de projectenlijst van de economische agenda Zuidvleugel. Dit biedt perspectief op provinciale subsidies.

Bij bio-ethanolproducent Abengoa wordt CO2 afgevangen, die vervolgens wordt geleverd aan de glastuinbouw. Hiermee is een totaalinvestering van 35 miljoen euro gemoeid.


Effectenmonitor Doel: Eind 2013 is in Rotterdam door gemeente en externe partijen 350 miljoen euro geïnvesteerd in duurzaamheid (collegetarget). Indicator: Omvang van duurzame investeringen.

Duurzame investeringen 2010

€

€

2011

€

€

2012

€

2013

€ 0

50

Euro (x miljoen)

100

150

200

Gerealiseerd

250

300

350

Doel

In 2011 heeft voor 87 miljoen aan duurzame investeringen plaatsgevonden. Gerekend vanaf begin 2010 stond de teller op 31 december 2011 op ruim 235 miljoen euro. Dat is 60 miljoen meer dan het beoogde doel voor deze periode. Het bereiken van het uiteindelijke doel – de realisatie van minimaal 350 miljoen aan duurzame investeringen eind 2013 – ligt daarmee ruim op koers. In de definitie van deze target is als maatstaf de ‘Final Investment Decision’ (FID) van de betreffende bedrijven vastgesteld. Het gaat hierbij om investeringen in maat regelen die bijdragen aan de realisatie van de doel stellingen op het gebied van CO2-reductie en klimaat bestendigheid. De werkelijke omvang van alle duurzame investeringen in Rotterdam is zeer waarschijnlijk groter. Bedrijven zijn uit concurrentieoverwegingen niet altijd in staat of bereid hun investeringen vrij te geven.


Opgave

8

Duurzaamheid moet integraal onderdeel gaan uitmaken van het onderwijssysteem om zo kennis en inzicht te vergroten. Dat is belangrijk voor leerlingen van alle leeftijden: van het basisonderwijs tot en met het hoger onderwijs. Samen met universiteiten kijken we naar het samenvoegen van onderzoeksprogramma’s, het creëren van stageplaatsen en het aanbieden van concrete vraagstukken aan studenten op het gebied van duurzaamheid. Er wordt gewerkt aan de vernieuwing van de natuur- en milieuprogramma’s voor basisscholen.

Duurzaamheid in onderwijs en onderzoek

Gerard van Drielen, lid College van Bestuur Hogeschool Rotterdam

Duurzaamheid is een houding. Het zit

letterlijk in het DNA van mensen en organi-

saties. Hogeschool Rotterdam wil professionals opleiden bij wie het in de genen is doorgedrongen dat het duurzaam moet en ook duurzaam kan. En dat je er – heel Rotterdams – ook nog

Activiteiten en resultaten Zadkine Koudecentrum De installatiebranche heeft als doel gesteld om in 2020 nieuwbouw energieneutraal op te leveren en de bestaande bouw 30% minder energie te laten gebruiken. Het onderwijs in Rotterdam speelt daarop in. In 2011 is een afspraak gemaakt met Zadkine over het uitbreiden van het Zadkine Koudecentrum tot een compleet kennis- en expertisecentrum (KEC) voor het bedrijfsleven. Zadkine en de installatiebranche spelen daarmee in op de innovatie, de nieuwe contractvormen en de veranderende wetgeving binnen de installatiebranche. Hiermee is een investering van € 900.000 gemoeid.

Het Zadkine Koudecentrum wordt uitgebreid tot een compleet kennis- en expertisecentrum voor het bedrijfsleven.


geld mee kunt verdienen!

Hogeschool Rotterdam 2011 was het voorlaatste jaar van de vierjarige samenwerking tussen het RCI en Hogeschool Rotterdam. Enkele resultaten uit 2011 in de verduurzaming van de bedrijfshuishouding van de Hogeschool Rotterdam: er is een energiezorgsysteem volgens NEN-EN 16001 ontwikkeld en bij diverse aanbestedingen zijn duurzaamheidsrichtlijnen gehanteerd. Te denken valt aan de aanbestedingen voor energie (groen gas en groene elektriciteit), verhuisdiensten, reprodiensten, ICT (beeldschermen, PC’s en printers), resultaatgericht installatieonderhoud en renovatie van de laagbouw van locatie Museumpark. Tussen de Hogeschool Rotterdam en Slim bereikbaar/De Verkeersonderneming is een convenant gesloten met betrekking tot het reduceren van het aantal spitsbewegingen. De Hogeschool Rotterdam lift ook mee op het succes van het Rotterdamse klimaatadaptatieprogramma. Zo is in 2011 een nieuwe jaargang Watermanagement gestart. De water- en klimaatopgaven van Rotterdam zijn onderdeel geworden van onderwijsmodules. In 2011 is gestart met de inzet van studenten in internationale vraagstukken in het kader van het kennisnetwerk Connecting Delta Cities (zie opgave 9). Duurzaamheidsprijzen Voor studenten is een groot aantal activiteiten rond duurzaamheid georganiseerd. Twee van de tien genomineerden voor de Gasterra Transitie Jaarprijs 2011 kwamen van de Hogeschool Rotterdam. Het team van Werktuigbouwkunde heeft hier de publieksprijs gewonnen. Tijdens de jaaropening 2011 hebben studenten van

Studenten van de opleiding Bedrijfseconomie hebben de RCI/ Hogeschool Rotterdam Duurzaamheidsprijs gewonnen voor hun kostenmodel voor elektrisch vervoer.

de opleiding Bedrijfseconomie de RCI/Hogeschool Rotterdam Duurzaamheidsprijs gewonnen voor het door hen opgezette kostenmodel voor elektrisch vervoer. Hoogtepunt van het jaar was de manifestatie ‘Spot on Sustainability’ tijdens de Dag van de Duurzaamheid op 11 november. Studenten, samen met hun docenten en opdrachtgevers uit het bedrijfsleven, lieten tal van projecten zien op het gebied van duurzaamheid. Van scheepvaart, e-mobility en apps tot maatschappelijk verantwoord ondernemen en social marketing. De verscheidenheid aan projecten liet zien dat het onderwerp duurzaamheid is verankerd in het onderwijs op de Hogeschool Rotterdam.

foto beeldinzicht

Kennis, onderzoek en innovatie In 2011 heeft de Hogeschool Rotterdam al haar onderzoeksactiviteiten gebundeld in het Instituut voor Onderzoek en Innovatie. Een onderdeel hiervan, het Kenniscentrum Sustainable Solutions op de RDM-campus zoekt integrale duurzame oplossingen voor duurzaam en adaptief bouwen, mobiliteit en bereikbaarheid en voor duurzame energieconcepten en duurzame productont-

Rotterdamse kinderboerderijen konden in 2011 rekenen op ruim 1 miljoen bezoekers.


wikkeling. Hiermee sluit dit kenniscentrum en de lectoraten die er in zijn ondergebracht aan bij de duurzaamheidsopgaven in het Programma Duurzaam. Het kenniscentrum Ideale Haven zoekt specifiek naar oplossingen voor duurzaamheidsdoelen via de lectoraten groene chemie, procesinnovatie, maintenance en logistiek. De opgaven in deze regio op het gebied van waterveiligheid, stadsklimaat, bereikbaarheid en stedelijk watermanagement zijn relevant voor het landelijke programma Kennis voor Klimaat. In 2011 heeft dit tot zo’n 3,9 miljoen aan extra onderzoeksinvesteringen geleid in de regio Rotterdam. Resultaten zijn essentieel voor de Rotterdamse Adaptatie Strategie. De bekende kennisinstituten uit de regio, zoals TNO, Deltares, TU Delft, Erasmus Universiteit Rotterdam en de Hogeschool Rotterdam participeren in deze onderzoekstrajecten. Beleid natuur- en milieu-educatie In 2011 is er vanwege ontwikkelingen op het gebied van natuur- en milieueducatie (NME) en de bezuinigingsopgave een start gemaakt met de herijking van het gemeentelijke NME-beleid in samenwerking met de deelgemeenten.

En verder • D e Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR) heeft uitgesproken zich aan te sluiten bij de doelstelling van het RCI om de uitstoot van CO2 in 2025 gehalveerd te hebben ten opzichte van 1990 (zie opgave 1). De langetermijnambitie van de EUR is zelfs om heel Woudestein energieneutraal te maken. In de samenwerkingsovereenkomst tussen de EUR en de gemeente Rotterdam (december 2010) is afgesproken om het universitaire onderwijs en onderzoek nog steviger met de lokale samenleving te verbinden. Onderdeel van de afspraken is het opzetten van een kenniswerkplaats Duurzaamheid. In 2011 heeft de EUR de minor Klimaat opgezet, een interdisciplinair studieprogramma. Ook verscheen het onderzoeksrapport Verdienen aan klimaatverandering; het belang van klilmaat adaptatie voor de regionale economie van Rotterdam. Dit rapport, in samenwerking met de economische faculteit van de EUR, heeft onder meer gediend als basis voor het Programma Duurzaam. • Met het Instituut voor Lerarenopleidingen van de Hogeschool Rotterdam wordt samengewerkt aan de ontwikkeling van een doorlopende leerlijn Duurzaamheid in het basisonderwijs. De gemeente levert hier zowel een inhoudelijke als een financiële bijdrage aan. • Ook buiten het reguliere onderwijs om worden Rotterdammers bereikt in het kader van natuur- en milieueducatie: kinderboerderijen konden rekenen op ruim 1 miljoen bezoekers. En 63.756 Rotterdammers bezochten een van de twee bijzondere Rotterdamse tuinen: de botanische tuin in Kralingen-Crooswijk en de cultuurhistorische plantentuin in Charlois.

Effectenmonitor Doel: In 2025 is duurzaamheid integraal onderdeel van opleidingen en leidraad voor onderwijs en onderzoek. De volgende indicatoren geven daar een beeld van: • H et aantal onderwijs- en kennisinstellingen waarmee afspraken zijn gemaakt over duurzaamheid in onderwijs en onderzoek. • Het aantal basisscholen dat actief bezig is met natuur- en milieueducatie (NME).

Afspraken over duurzaamheid in het onderwijs 4

Aantal instellingen

3

2

1

0

2008

2009

2010

2011


Rotterdam heeft inmiddels met vier onderwijs- en kennisinstellingen afspraken gemaakt over duurzaamheid in onderwijs en onderzoek. Het betreft de Hogeschool Rotterdam, de TU Delft (beide in 2008), in 2010 met de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR) en in 2011 met het Zadkine over een op te richten Koudecentrum. Om de integratie van duurzaamheid in onderwijs te bereiken, is het nodig om daar al op basisscholen aandacht voor te hebben. Door bezoeken aan centra voor natuur- en milieueducatie en educatieve tuinen (schooltuinen) wordt een eerste, belangrijke stap gezet. In 2011 bezochten 169 groepen van verschillende basisscholen een educatieve tuin. De leerlingen van deze groepen (6 en 7) van de basisscholen kregen in een jaar 22 tuinlessen. In 2011 zijn dus in totaal 3718 lessen (22 lessen x 169 groepen) verzorgd. Precies de helft (50%) van de Rotterdamse basisscholen maakt gebruik van deze educatieve tuinen. Daarnaast bezochten 2039 groepen van basisscholen (variërend van groep 1 tot 8) een van de zeven Rotterdamse centra voor natuur- en milieueducatie. Sommige groepen kwamen twee keer per jaar. Van alle basisscholen bezocht 73% deze centra. 35.824 Rotterdammers brachten een bezoek aan een educatieve tentoonstelling over natuur en milieu.

Opgave

9

Het klimaat verandert. Dat heeft ook voor Rotterdam gevolgen. Regenbuien worden heviger, waardoor meer wateroverlast in de stad ontstaat. Op termijn zal Rotterdam als laaggelegen deltastad te maken krijgen met een zeespiegelstijging en een rivierstand die soms heel hoog of juist heel laag is. Om die veranderingen niet als een bedreiging maar juist als een kans te zien, is Rotterdam Climate Proof opgezet. Dit programma wil Rotterdam in 2025 100% klimaatbestendig hebben. De vijf thema’s van het programma zijn: waterveiligheid, bereikbaarheid, adaptief bouwen, het stedelijk watersysteem en het stedelijk klimaat.

Activiteiten en resultaten Veel groene daken erbij Groene daken vormen een buffer bij regenafvoer, geven Rotterdam een groener aanzien, zuiveren de lucht en zorgen voor een langere levensduur van het dak. Om het aantal groene daken te stimuleren, kent de gemeente Rotterdam samen met een aantal waterschappen een subsidieprogramma voor groene daken. In 2011 steeg het aantal vierkante meter groen dak waarvoor subsidie werd aangevraagd met 56.000, dat is meer dan een

Voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering

verdubbeling ten opzichte van het jaar daarvoor. Eind 2011 stond de teller op 90.000. Ook was er veel belangstelling voor de maandelijkse informatiebijeenkomsten, het zogenaamde groene infodak, op het dakterras van het Groothandelsgebouw. Persoonlijk advies en presentaties van groene daken-leveranciers staan tijdens dit groene infodak centraal. De opening van het groene infodak 2011 kon rekenen op ruim 300 belangstellenden. Multifunctioneel waterplein voor Benthemplein Rotterdam-Noord krijgt het eerste multifunctionele waterplein van de wereld. Het stenige Benthemplein wordt omgevormd tot een stadsplein met ruimte voor water, sport en groen. Het ontwerp is samen met gebruikers van de omliggende gebouwen uitgewerkt en in 2011 goedgekeurd. In 2012 zal het nieuwe Benthemplein worden gebouwd en in 2013 volgt de oplevering. Het waterplein is zo ontworpen dat als het hard regent, de verdiepte delen van het nieuwe Benthemplein het water opvangen. Het water loopt door grote goten naar ondiepe bassins waar het zich verzamelt. Als het langer en harder regent, loopt ook het dieper gelegen sportveld vol. Vanaf het dak van één gebouw stort een waterval naar beneden. Als het droog is, kun je bijna overal zitten en is er ruimte voor sport en spel in de bassins. Het ontwerp van DE URBANISTEN en Studio Marco Vermeulen is tot stand gekomen met inbreng van bewoners en studenten

Rotterdam-Noord krijgt met het nieuwe Benthemplein het eerste multifunctionele waterplein van de wereld.


foto fred libochant

In Overschie werd het waterplein Kleinpolderplein geopend. Dit waterplein verbetert de ruimtelijke kwaliteit en functioneert als w aterberging.

van het Grafisch Lyceum. Met waterpleinen wil Rotterdam de kwaliteit van de buitenruimte verder verbeteren én tegelijkertijd anticiperen op de klimaatverandering. Rotterdam voorbeeldstad voor Ho Chi Minh City Met de ondertekening van een Memorandum of Understanding startte in maart een intensieve samen werking tussen Ho Chi Minh City en Rotterdam. Gewenst resultaat: een duurzame en klimaatbestendige ontwikkeling van de stad en de Vietnamese haven van Ho Chi Minh City. Een consortium onder leiding van Grontmij begeleidt momenteel de uitvoerende fase. Het project is onderdeel van het Water Mondiaal programma van het ministerie van Infrastructuur & Milieu en wordt gefinancierd door Partners voor Water. Rotterdam heeft met het programma Rotterdam Climate Proof een internationale voorbeeldfunctie op het gebied van deltatechnologie en klimaatadaptatie. Daarmee kunnen ook andere delta steden hun voordeel doen. Daarnaast heeft Rotterdam

ervaring met het verplaatsen van havengerelateerde activiteiten richting zee (Eerste en Tweede Maasvlakte) en het herontwikkelen van binnenstedelijke haven gebieden. De samenwerking met Ho Chi Minh City is onderdeel van het kennisnetwerk Connecting Delta Cities. Dit zorgt niet alleen voor exposure voor Rotterdam, maar is ook goed voor het bedrijfsleven en kennisontwikkeling (zie hier onder). Connecting Delta Cities Het door Rotterdam opgerichte kennisnetwerk Connecting Delta Cities (CDC) wordt inmiddels binnen de C40-stedenband gezien als voorbeeld van hoe steden kunnen samenwerken. CDC biedt voor Rotterdam niet alleen de mogelijkheid om kennis uit te wisselen op het gebied van klimaatadaptatie en watermanagement. Het netwerk zorgt ook voor de export van kennis en innovaties. Inmiddels heeft dit geleid tot opdrachten voor

Nina Mols, studente opleidingscentrum Zadkine, dacht mee over waterplein Benthemplein

Samen met andere studenten van Zadkine

hebben wij ons vanaf het begin af aan hard

gemaakt voor een sportveld. En dat komt er ook. Wij zijn zeker serieus genomen. Super!”

Met de ondertekening van een Memorandum of Understanding startte in maart een intensieve samenwerking tussen Ho Chi Minh City en Rotterdam.


consortia waarin bedrijven en kennisinstellingen uit de Rotterdamse regio participeren. In 2011 betrof dit opdrachten in Jakarta (€ 4 mln), New Orleans (€ 1,5 mln) en Ho Chi Minh City (€ 1 mln). Zo wordt de door de topsector gepropageerde kennisvalorisatie en -export via CDC door Rotterdam in de praktijk gebracht. Goed voor het imago van de stad, goed voor het bedrijfsleven en ook in toenemende mate goed voor kennisinstellingen en het onderwijs. Veel internationale adaptatievraagstukken worden namelijk opgepakt door studenten van de Erasmus Universiteit Rotterdam en de Hogeschool Rotterdam.

foto roel dijkstra

Onderzoek over hittestress in Rotterdam afgerond Uit onderzoek dat het nationale onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat samen met de gemeente Rotterdam (Rotterdam Climate Proof), Deltares, Wageningen UR, TNO en de GGD heeft uitgevoerd, blijkt dat ook in Nederlandse steden ’s zomers sprake is van een hitteeilandeffect. Tijdens windstille nachten is in Rotterdam een temperatuurverschil tussen verstedelijkt en landelijk gebied gemeten tot 8 graden Celsius. De verwachting is dat door de klimaatverandering extremere temperatuurstijgingen zullen voorkomen en dat er zich vaker hitte golven en drogere perioden zullen voordoen. Dit gaat vaak gepaard met een slechtere lucht- en waterkwaliteit (blauwalgen en botulisme). Voor de kwetsbare groepen kan er hierdoor een verhoogd risico voor de gezondheid ontstaan.

Bewoners zoeken verkoeling onder de bomen.


En verder • D e ondergrondse waterberging onder de Museumparkgarage – met een bergingscapaciteit van tien miljoen liter – is in augustus geopend. De bergings capaciteit is te vergelijken met de hoeveelheid water in vier olympische zwembaden. Het is de grootste ondergrondse waterberging van Nederland. De berging dient als tijdelijke opvang van regenwater, bij hevige en langdurige regen en vermindert de wateroverlast in het centrum van Rotterdam. • In 2011 startte ook de bouw van de Kruispleingarage. Medio 2012 wordt gestart met de aanleg van de waterberging. • In Overschie werd het waterplein Kleinpolderplein geopend. Dit waterplein verbetert de ruimtelijke kwaliteit en functioneert als waterberging. Water partijen dienen als buffer voor overvloedig regenwater. Het waterplein Kleinpolderplein kwam tot stand in samenwerking met meebetalende partijen. • Het plan van aanpak voor drijvende woningen in de Nassauhaven is gereed. • De verkenning naar de mogelijkheden voor drijvend bouwen in de oude stadshavens van Rotterdam is gereed. Bestuurlijke besluitvorming is afgerond; de benadering van marktpartijen wordt voorbereid. • Rotterdam krijgt in de Eendragtspolder een internationale wedstrijdroeibaan, die waterberging, recreatie en (top)sport combineert. • Melbourne heeft zich als negende deltastad aangesloten bij het internationale kennisnetwerk Connecting Delta Cities. • In 2011 werd het definitief ontwerp voor het Waterplein Bellamyplein afgerond. In 2012 zal worden begonnen met de bouw.

Effectenmonitor Doel: Rotterdam is in 2025 100% klimaatbestendig. De doelstelling ‘100% klimaatbestendig’ krijgt concrete invulling bij het opstellen van de Rotterdamse Adaptatie Strategie (RAS). Deze moet in 2014 zijn vastgesteld. Tegelijkertijd werkt Rotterdam op dit moment al aan een aantal adaptatiemaatregelen. Om beter voorbereid te zijn op de stijgende waterspiegel en grotere hoeveelheden regen in korte periodes wil Rotterdam de waterbergingscapaciteit vergroten.

Groene daken en gevels Doel: 160.000 vierkante meter groene gevels en daken in 2014. Indicator: het aantal vierkante meter groene gevels en daken waarvoor sinds 2010 subsidie is aangevraagd.

Groene daken en gevels 180

Waterberging

160 140

Doel: in 2025 is 415.000 kubieke meter extra water berging gerealiseerd ten opzichte van 2010. Indicator: het aantal kubieke meter waterberging dat sinds 2010 is gerealiseerd.

120 100 80

Waterberging, extra capaciteit m2 (x duizend)

2010

60

2011

2015

40 20 0 2010

2025 0

100.000

m3 waterberging

200.000 Doel

300.000

400.000

Prognose

In 2011 is ruim 19.000 kubieke meter extra waterbergingscapaciteit gerealiseerd, waarvan 1.000 kubieke meter in de vorm van tijdelijke waterberging via waterpleinen, zoals bij het Kleinpolderplein, en 10.000 kubieke meter via de ondergrondse waterberging bij het Museumpark. De overige capaciteit is ontstaan door nieuw open water (onder meer bij het Spinozapark) en door de aanleg van groene daken. In totaal is sinds 2010 bijna 30.000 kubieke meter extra waterberging gerealiseerd. Daarmee is circa 7% van de totale opgave tot 2025 ingevuld. De verwachting is dat in 2015 75.000 kubieke meter extra waterberging gereed is. Op dit moment herijken we de realisatiestrategie van het Waterplan Rotterdam, waarbij we ook de haalbaarheid van de opgave in het licht van gebiedsontwikkelingen beschouwen. Eind 2012 is deze herijking afgerond.


2011

2014 (doel)

De doelstelling voor 2014 ligt op koers. Op basis van gegevens uit de gemeentelijke subsidieregeling groene daken blijkt dat in 2011 het aantal vierkante meter groen dak waarvoor subsidie werd aangevraagd met 56.000 is gestegen, dat is meer dan een verdubbeling ten opzichte van het jaar daarvoor. Eind 2011 stond de teller op 90.000. In 2011 zijn geen groene gevels met een waterbergingsfunctie opgeleverd.

Opgave

10

Nieuwe gebiedsontwikkelingen en herstructurering in de stad maken duurzaamheid tastbaar. Door gebouwen en gebieden duurzaam te (her)ontwikkelen, werkt Rotterdam aan een groene, schone, gezonde en economisch sterke stad. Projecten als Stadshavens, Heijplaat en Rotterdam Central District dragen bij aan de ambities van Rotterdam als duurzaamste wereldhavenstad. Het ontwikkelen van deze gebieden creëert mogelijkheden die goed zijn voor de stad en haar inwoners, deelgemeenten en private partijen als ontwikkelaars, woningcorporaties, bouwbedrijven en investeerders.


standaard voor de duurzaamheid van gebouwen. Niet eerder behaalde een stedelijk herontwikkelingsproject deze kwalificatie. In vergelijking met een gemiddeld gebouw van deze omvang verbruikt het Stadskantoor 31% minder energie. Behalve om energie-efficiency gaat het ook om verantwoord materiaalgebruik en de herkomst van de materialen. Ook is gekeken naar de omgang met afval op bouwplaatsen, hoe bewoners bij het project zijn betrokken en hoe het Stadskantoor een zo gezond mogelijke werkomgeving huisvest waarin het prettig werken en leven is. Het Stadskantoor scoort door een integrale benadering hoog op al deze gebieden. Duurzaam ontwikkelen In het kader van de samenwerkingsovereenkomst Duurzaam Ontwikkelen vonden in 2011 drie kennisbijeenkomsten plaats. Zo is samen met OVG Projectontwikkeling het in aanbouw zijnde nieuwe hoofdkantoor van Eneco bezocht, verzorgde Dura Vermeer een excursie naar het project De Caaien met BREAAM-NL-woningen in Ypenburg en werd op uitnodiging van IC Dubo het

foto jan van der ploeg

Rotterdam verlegt grenzen duurzame bouw Het ontwerp voor de herontwikkeling van het Rotterdamse Stadskantoor heeft vier sterren BREEAM-NL (Excellent) behaald. BREEAM is een internationaal erkende

Bevorderen van duurzame gebiedsontwikkeling

Minister Schultz van Haegen (Infrastructuur en Milieu) en de wethouders Van Huffelen (Duurzaamheid, Binnenstad en Buitenruimte) en Baljeu (Haven, Vervoer en Regionale Economie) gaven met een wijkbewoner het startsein voor de aanleg van het Dakpark Rotterdam.


Bert Wijbenga van Nieuwenhuizen, voorzitter Raad van Bestuur Woonbron Bij de opgave om Heijplaat energieneutraal te maken, draait het om de bewoners. Het project heeft alleen kans van slagen als zij er achter staan, en als het hen iets oplevert. Woonbron is ervan overtuigd dat dit het geval is en De ontwikkeling van gebieden als Stadshavens laten de Rotterdamse ambities op het gebied van duurzame gebieds ontwikkeling zien.

Innovatiecentrum Duurzaam Bouwen op Heijplaat bezocht. Daarnaast hebben de partners informatie aangedragen over duurzame gebouwen en duurzame ontwikkelingen voor het indieningsvoorstel Rotterdam European Green Capital 2014. De marktstuurgroep houdt zich bezig met inspireren en het aanjagen van de ambities om de gebouwde omgeving te verduurzamen. De marktstuurgroep monitort ook in hoeverre de ondertekenaars van de samenwerkingsovereenkomst deze ambities waarmaken. Koudenet Marktpartijen hebben behoefte aan duurzame koeling voor hun gebouwen. Door koeling met Maaswater kunnen energie en kosten worden bespaard, zoals in de gebouwen New Orleans en De Rotterdam. Voor de Binnenstad is gezocht naar een collectieve oplossing. Het opstellen van een businesscase voor een koudenet is opgepakt door verschillende (publieke en private) partijen. Helaas heeft dit in 2011 bij de private investeerders niet geleid tot een positief besluit voor de definitieve aanleg. Samen met marktpartijen wordt een vervolgproces gestart om alternatieve vormen van duurzame koudelevering te onderzoeken. Dit is een belangrijke bouwsteen voor de lange termijn warmte- en koudevisie die in 2012 zal worden afgerond. Voor de verduurzaming van warmte is de inzet van restwarmte van de industrie via het Rotterdamse Warmtebedrijf belangrijk.

Het Hakagebouw ondergaat een transformatie van een vervallen leegstaand gebouw naar een ‘Livin’Lab’ vol met creatieve ondernemers.


ondersteunt de plannen dan ook van harte.

En verder • R otterdam Central District is benoemd tot pilotgebied om het BREEAM-keurmerk niet alleen toe te passen op gebouwen, maar ook te gebruiken voor duurzame gebiedsontwikkeling. Het keurmerk ondersteunt een integrale gebiedsaanpak. • Voor Rotterdam Central District is gestart met het opstellen van een duurzaamheidsagenda samen met diverse partijen in het gebied. Opdrachtgever voor de duurzaamheidsagenda is de Vereniging Rotterdam Central District, waarin de verschillende stakeholders in het gebied participeren. De duurzaamheidsagenda benoemt enerzijds individuele kansen voor duurzaamheid van verschillende partijen, en kijkt anderzijds hoe partijen op dit vlak gezamenlijk beter kansen op dit vlak kunnen benutten en het gebied beter kunnen promoten. Duurzame voorbeelden in Rotterdam Central District zijn het zonnedak op het nieuwe centraal station en het Elektrisch Vervoercentrum. • Voor de duurzame ontwikkeling van de binnenstad is een prioriteitenlijst gemaakt die actief stuurt op vergroening, hergebruik van bestaande kantoren, en initiatieven in het Oude Westen. Zo zijn in 2011 groene gevels gerealiseerd in het Oude Westen en is gestart met de verduurzaming en upgrading van het Plazacomplex. • Ook in andere gebieden wordt werk gemaakt van duurzame ontwikkeling. Op Heijplaat met en door de bewoners, gericht op een energieneutrale ontwikkeling. Duurzaamheid is richtinggevend in de structuur visie Stadshavens die in 2011 is vastgesteld. Duurzaamheid is eveneens een belangrijk gunningcriterium bij de aanbesteding van de gebiedsontwikkeling Hart van Zuid. De mogelijkheden voor onder andere energiebesparing dragen bij aan het haalbaar maken van de langetermijnbusinesscase. Het dakpark Vierhavenstrip is een goed voorbeeld van een combinatie van groen, waterkering en winkels. In augustus werd gestart met de aanleg van het dakpark en in november werden de winkels geopend.

Effectenmonitor Doel: Alle grote te ontwikkelen gebieden (zoals Binnenstad, Stadshavens en Hart van Zuid) scoren minimaal twee sterren op het nationale keurmerk voor duurzame gebiedsontwikkeling. Indicator: Het percentage van grote gebiedsontwikkelingen die twee sterren scoren op het nationale keurmerk voor duurzame gebiedsontwikkeling. Een belangrijke voorwaarde voor duurzame gebiedsontwikkeling is de integratie van duurzaamheidaspecten in ruimtelijke projecten. Dit moet leiden tot een verbeterde kwaliteit van de leefomgeving. In 2011 waren er nog geen grote gebiedsontwikkelingen waarvoor de beoogde scores gerealiseerd zijn. Het effect van het ingezette beleid zal de komende jaren zichtbaar worden, doordat we de verantwoordelijkheid voor het bewaken van de duurzaamheidsopgave bij grote gebiedsontwikkelingen gaan borgen. Daarin passen de afspraken die zijn gemaakt met woningcorporaties en ontwikkelaars over het duurzaam ontwikkelen van gebouwen en gebieden. Zoals de samenwerkingsovereenkomst Duurzaam Ontwikkelen van oktober 2010 en de overeenkomst met corporaties ‘Samen werken aan Rotterdam 2010-2014’ van februari 2011. Voor transformatie wordt aangesloten bij het convenant ‘Aanpak kantorenleegstand’ van 14 april 2011. Ook gaan we een zelf-assessment BREEAM-NL bij deze gebiedsontwikkelingen uitvoeren, zodat duidelijk wordt of de doelstelling gehaald wordt.


2011

foto maayke de ridder

Transitiemonitor duurzaam Rotterdam


Transitiemonitor duurzaam Rotterdam

Rotterdam wil een duurzame stad zijn. Voor het stedelijke gebied gaat het om een sterke economie en een hoge kwaliteit van leven; de haven wil koploper zijn op het gebied van efficiëntie en duurzaamheid2. Het Rotterdamse streven naar duurzaamheid betekent dat economische ontwikkelingen gepaard moeten gaan met een steeds lagere CO2-uitstoot voor de relevante functies in stad en haven: wonen, werken, mobiliteit en productie. Hiervoor zijn fundamentele veranderingen, transities, nodig in de manier waarop de volgende drie sectoren energie gebruiken: gebouwde omgeving (wonen, werken), verkeer & vervoer (mobiliteit), en industrie & energie opwekking (productie). De transitie is in beeld gebracht door de CO2-uitstoot te koppelen aan onderdelen die de economische ontwikkeling binnen de drie genoemde sectoren weergeven. Dit levert de volgende transitie-indicatoren op:

1 Rotterdam: Meer doen met minder energie, Drift, september 2011 2 Havenvisie 2030, ‘Port Compass’, Havenbedrijf R otterdam, december 2011

• v oor de gebouwde omgeving: CO2-uitstoot per vierkante meter vloeroppervlak • voor verkeer en vervoer: CO2-uitstoot per gereden kilometer • voor industrie en elektriciteitsopwekking: CO2-uitstoot per eenheid elektriciteitsproductie Voor deze sectoren is de waarde bepaald voor de jaren 1990 (peiljaar), 2010 en 2011. Duurzaam gebouwde omgeving De indicator voor de gebouwde omgeving is uitgewerkt in de deelsectoren woningen, gemeentelijke gebouwen en midden- en kleinbedrijf (MKB). De CO2-uitstoot is bepaald voor het totale energieverbruik en omvat dus gas, elektriciteit en warmte. Voor 1990 zijn geen gegevens over elektriciteitsverbruik bekend.

Vloeroppervlakte, CO2-emissie per eenheid 0,12 0,10 0,08 0,06 0,04 kg/m2

De inzet vanuit het Programma Duurzaam is om de transitie naar een duurzame stad en haven voor elkaar te krijgen en jaarlijks de voortgang van deze transitie te tonen. Dat doen we aan de hand van deze transitiemonitor waarin het effect van het RCI-programma zichtbaar wordt. De jaarlijkse transitiemonitor geeft antwoord op de vraag in hoeverre wij op de goede weg zijn naar een duurzaam Rotterdam. De transitiemonitor bouwt voort op de nulmeting die in 2011 door Drift1 in samenwerking met de DCMR is opgesteld en is daarom met name gericht op de energietransitie. In de toekomst zal worden onderzocht of deze transitiemonitor kan worden uitgebreid naar andere opgaven van het Programma Duurzaam, zoals bijvoorbeeld de adaptatieopgave.

0,02 0,00 Woningen 2010

Gemeentelijk vastgoed 2011

Woningen Uit de effectenmonitor bij opgave 1 blijkt dat de CO2uitstoot van woningen langzaam afneemt. Het laatste jaar (2011) is de afname ten opzichte van 2010 vooral het gevolg van de temperatuur: de winter in 2010 was extreem koud. Het vloeroppervlak is juist wat toegenomen. Het effect van de inspanningen van het RCI op de ontwikkeling van de CO2-uitstoot wordt langzaam zichtbaar. Een belangrijke stap is het aansluiten van

Jan Rotmans, hoogleraar duurzaamheid en transities Erasmus Universiteit Rotterdam

De transitie naar een duurzame energievoorziening is voor de stad Rotterdam en de haven van het

grootste belang. Alleen met een schone energievoorziening kan Rotterdam zich als stad op duur-

zame wijze doorontwikkelen en als haven manifesteren als dé biobased haven in Europa en in de wereld.


MKB

woningen op restwarmte van de industrie (AVR Rozenburg) door uitkoppeling via het Warmtebedrijf Rotterdam. Dat aantal groeide in 2011 van 2.225 naar 2.771 woningen. Daarnaast kwamen er ook zakelijke aansluitingen bij van bijvoorbeeld kantoren. Overigens komt de rest warmte vooralsnog van tijdelijke voorzieningen, zoals hulpketels, en vanaf 2013 van de AVR. Daarnaast wordt energie bespaard door renovatie van woningen door woningcorporaties en het geven van energieadviezen aan circa 15.000 huishoudens met lage inkomens. Voor deze 15.000 huishoudens levert dat naar verwachting 10% CO2-reductie en jaarlijks per huishouden circa honderd euro aan besparing op.

jaar) direct uitgevoerd. Tegelijkertijd zet Rotterdam via het wettelijk spoor in op het nemen van alle maatregelen met een terugverdientijd van vijf jaar. Het aantal bedrijven met een vastgesteld energieplan is in 2011 licht gestegen van 14% naar 16%. Deze aanpak wordt doorgepakt in de komende jaren. Duurzaam verkeer en vervoer Binnen de sector verkeer en vervoer is onderscheid gemaakt naar personenverkeer (auto, openbaar vervoer, brommer en fiets) en vrachtvervoer (over de weg).

Gereden afstand, CO2-emissie per eenheid 1990

Aansluiten woningen op Warmtebedrijf Het aantal aangesloten woningen op het Warmtebedrijf Rotterdam is gegroeid naar 2.771 woningen. Dat is nog beperkt, gezien het totaal aantal woningen in Rotterdam (circa 300.000), maar elke op warmte aangesloten woning betekent maar liefst een CO2-reductie van 84%. Als op termijn 50.000 wooneenheden zijn aangesloten, is wel degelijk een transitie bereikt. Hierbij worden kantoren en dergelijke op basis van vloeroppervlak omgerekend naar wooneenheden.

Gemeentelijke gebouwen De CO2-uitstoot per vierkante meter vloeroppervlak bij gemeentelijke gebouwen is min of meer gelijk gebleven. Deze is lager dan die bij woningen of het MKB. Dat komt vooral doordat de uitstoot als gevolg van het elektriciteitsverbruik nul is. Alle gemeentelijke gebouwen zijn immers op groene stroom aangesloten. Voor het gas verbruik zijn nog geen cijfers over 2011 beschikbaar. Op basis van gewogen graaddagen (conform de berekening van gasverbruik bij woningen) is een schatting voor het gasverbruik in 2011 gemaakt en is vervolgens de bijbehorende CO2-uitstoot berekend. Bij gemeentelijke gebouwen is in 2011 een start gemaakt met het verduurzamen van de negen gemeentelijke zwembaden, die relatief veel energie verbruiken. Dat levert een besparing op van 43% gas, 24% elektriciteit, 35% warmte en ook nog eens 9% waterverbruik. MKB Bij het MKB is de uitstoot per vierkante meter vloeroppervlak licht toegenomen. Deze is ingeschat aan de hand van groei van de sector. Het RCI zet in op energiebesparing bij het MKB door communicatie en kennisdeling op brancheniveau. Na het uitvoeren van energiescans en het toepassen van energiezuinige verlichting worden maatregelen met een korte terugverdientijd (één tot twee 51 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011

2010

2011 0,0

0,1

kg / km

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

Personenvervoer

0,8

0,9

1,0

Vrachtvervoer

Personenverkeer Voor het personenverkeer is de CO2-uitstoot bepaald door de uitstoot van auto, bus en brommer op te tellen. Voor metro en tram (de RET gebruikt al jaren 100% groene stroom) en de fiets is de uitstoot nul. Voor het openbaar vervoer is het totaal aantal reizigerskilometers bepaald. Alle gegevens zijn afkomstig uit de Regionale Verkeersmilieukaart3 (RVMK). De uitstoot per reizigers kilometer daalt door het gebruik van schoner vervoer en door een groter aandeel van OV en fiets. De CO2-uitstoot per kilometer van nieuwe auto’s in Nederland is vele jaren nauwelijks gewijzigd, maar vanaf 2008 is een trendbreuk zichtbaar4 door scherpere Europese normen voor de uitstoot en door belastingmaatregelen, waardoor de vraag naar zuinige auto’s toeneemt. Rotterdam zet in op een toename van elektrische voertuigen. Het afgelopen jaar is het aantal elektrische voertuigen gestegen van een handvol naar 61. Dat aantal moet de komende jaren sterk blijven groeien. Dat zorgt niet alleen voor minder CO2-uitstoot, maar is ook beter voor de luchtkwaliteit en het scheelt in de geluidshinder. Door aandacht voor het fietsverkeer (meer en betere fietspaden, meer stallingen), neemt het aantal fietskilometers al jaren toe.

3 Bron: Dienst Stadsontwikkeling van gemeente Rotterdam 4 Bron: www.compendiumvoordeleefomgeving.nl

Elektrisch vervoer Elektrisch vervoer staat in Nederland nog in de kinderschoenen. Rotterdam stimuleert het gebruik van elektrische voertuigen, vooral door het opzetten van een brede infrastructuur van oplaadpalen, geheel op groene stroom. Eind 2011 waren er 61 elektrische voertuigen en dat aantal groeit gestaag. In 2014 moeten dat er 1.000 zijn. Eén elektrische auto (op groene stroom) zorgt voor 100% CO2-reductie ten opzichte van een standaardauto en zorgt bovendien voor een lagere uitstoot van fijn stof en NOx en bij lage snelheid ook voor een forse geluids reductie. NB. Bij grijze stroom zou er sprake zijn geweest van een reductie van 30-40% op de CO2-uitstoot1.

Vrachtverkeer Voor het vrachtverkeer is, net als voor personenauto’s, de CO2 -uitstoot per gereden kilometer de laatste twintig jaar niet noemenswaardig gewijzigd. Door invoering van de Euro-normering is de uitstoot van fijn stof en NOx wel afgenomen. Het RCI stimuleert het gebruik van biobrandstoffen voor het wegverkeer. Het gebruik van biodiesel is in een pilot van het RCI gestegen van 380.000 liter in 2010 naar 470.000 liter in 2011. Omgerekend naar gereden kilometers betreft dit zo’n 0,3% van het totaal op de Rotterdamse (snel)wegen gereden vrachtkilometers. Scheepvaart De omvang van de CO2-uitstoot van de scheepvaart is vergelijkbaar met die van het personenverkeer. Scheepvaart is niet in de grafiek opgenomen; hierover zijn geen actuele cijfers beschikbaar. Het is de bedoeling dat op termijn wel te doen.


Het RCI zet zich in voor relevante ontwikkelingen om de scheepvaart schoner te krijgen. Het Havenbedrijf Rotterdam heeft de Environmental Ship Index ingevoerd, waardoor schone schepen korting op de havengelden krijgen. Hiermee werden in 2011 uiteindelijk de 25 schoonste schepen beloond5. Voor de binnenvaart is walstroom op grote schaal geïnstalleerd. Het aantal aansluitingen is in een twee jaar tijd gestegen 168 eind 2009 naar 404 aansluitingen eind 2011. Stena Line zal in 2012 de eerste walstroomaansluiting voor zeeschepen realiseren. Ook is recent voor de binnenvaart het Green Award-certificaat geïntroduceerd. Vanaf 2012 krijgen binnenvaartschepen met dat certificaat 15% korting op het binnenhavengeld. Schepen die nabehandelingstechnieken (roetfilters en katalysator) of LNG als brandstof gebruiken kunnen zelfs een korting van 30% op het binnenhavengeld ontvangen. Duurzame elektriciteitsopwekking Voor de sector industrie en elektriciteitsopwekking is de CO2-uitstoot per eenheid product een aantrekkelijke indicator om de ontwikkelingen naar een duurzame sector te volgen. Voor de chemie is dat echter moeilijk te bepalen, omdat de producten zeer divers zijn. Voor raffinaderijen is de variëteit beperkt, maar door uitplaatsing van bijvoorbeeld waterstofproductie geeft de koppeling aan de CO2-uitstoot een vertekend beeld. Voor beide sectoren is wel de energie-efficiency te bepalen (zie bij opgave 2). Voor de energieproducerende bedrijven is de uitstoot gekoppeld aan de elektriciteitsproductie (kWh). De CO2-uitstoot per kWh elektriciteit in 2010 en 2011 is in vergelijking met die in 1990 flink afgenomen. Dat komt

5 Bron: www.portofrotterdam.com

met name door het bijplaatsen van WKK-installaties, die een hoger rendement hebben dan de traditionele energiecentrales. De inzet van het RCI bij elektriciteitsproductie is, naast het verbeteren van de energie-efficiency, gericht op het terugdringen van de CO2-uitstoot door CCS en door bijstook van biomassa in kolencentrales (zowel bij de huidige E.ON Maasvlakte-centrale als bij de nieuwe centrales van E.ON en Electrabel). Daarnaast zorgt de toename van andere vormen van hernieuwbare energie, met name het vergroten van het vermogen van windenergie, voor CO2-vrije elektriciteitsproductie. Binnen tien jaar moet het vermogen aan windenergie meer dan verdubbeld zijn: van 130 MW in 2011 naar 300-350 MW in 2020.

Elektriciteitsproductie, CO2-emissie per eenheid 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,2 0,1 0,0 1990

2010

2011

CO2-afvang, transport en

opslag (CCS)

Rotterdam zet in op grootscheepse CO2-afvang en opslag (CCS).Bij een positieve investeringsbeslissing in 2012 zal het Rotterdam Opslag en Afvang Demonstratieproject (ROAD) bij de nieuwe kolencentrale van E.ON in 2015 leiden tot een reductie van 1,1 Mton CO2. Uiteindelijk is het streven om tot volledige afvang van CO2 bij deze centrale en ook bij de nieuwe centrale van GDFSUEZ (Electrabel) over te gaan. Dat moet in 2025 leiden tot circa 9,5 Mton CO2-reductie en daarmee tot 85-90% minder CO2-uitstoot bij de elektriciteitsproductie van deze centrales. Er is dan sprake van een vergaande transitie naar CO2-vrije elektriciteitsproductie.

Conclusie Het realiseren van een duurzaamheidtransitie in Rotterdam vraagt inzet over vele jaren. Het resultaat zal daarom op de lange termijn pas echt goed zichtbaar zijn. Omdat het gaat over meer dan alleen technologische innovatie, maar ook om veranderingen in beleid, gedrag en cultuur, is een echte versnelling pas bereikt als er op voldoende schaal sprake is van nieuwe manieren van

foto paul martens

kg/kWh

0,3

denken, werken en organiseren. De transitiemonitor laat zien dat we op belangrijke onderdelen deze kiemen leggen. De condities die het RCI schept, zijn in toenemende mate succesvol. In termen van structuur zijn de uitbreiding van het warmtenet, de infrastructuur voor elektrisch rijden en de voorbereiding voor CO2-afvang en -opslag (CCS) duidelijke voorbeelden die een schaalsprong in de nabije toekomst mogelijk gaan maken.


Organisatie en financiën Programma Duurzaam Het Programma Duurzaam is een breed programma met raakvlakken met veel, zo niet alle beleidsterreinen van de gemeente Rotterdam. Om de gewenste resultaten te bereiken zijn veel inspanningen van ‘derden’ nodig. Partijen in de stad die aan zet zijn om een bijdrage te leveren worden daar dan ook op aangesproken en worden waar nodig en mogelijk ondersteund in de uitvoering. De activiteiten uit het programma zijn hier voor een groot deel op gericht. De praktische uitvoering van het programma en het rapporteren over de voortgang ervan is een taak van het programmabureau Duurzaam. Ook de coördinatie van de wettelijke milieutaken van de gemeente behoort tot het takenpakket. De uitvoering van de individuele activiteiten is en blijft de verantwoordelijkheid van de ‘gewone’ gemeentelijke organisatie en de drie externe RCI partners Havenbedrijf Rotterdam, Deltalinqs en DCMR Milieudienst Rijnmond. Overige taken van het programmabureau zijn: • Faciliteren van het samenwerkingsverband RCI • Onderhouden van de netwerken met de belangrijkste (gemeentelijke) uitvoerders van de activiteiten uit het programma en met de andere collegeprogramma’s • Borgen van duurzaamheid in alle facetten van de gemeentelijke organisatie (de diensten), bij deelgemeenten en bij de relevante (publieke en private) partners buiten de gemeente • Onderhouden en ontsluiten kennisnetwerken en netwerken relevant voor de uitvoering van het programma • Aanjagen, faciliteren, regisseren, verbinden • Organisatie van communicatie en participatie rond het Programma Duurzaam.


In het kader van de wettelijke milieutaken is in het programmabureau Duurzaam de opdrachtgeversrol van de gemeente richting de DCMR ondergebracht. Het programmabureau Duurzaam had in 2011 een bezetting van 19 FTE en maakt onderdeel uit van het cluster Stadsontwikkeling van de gemeente Rotterdam. Rotterdam Climate Initiative Het RCI, dat in 2007 van start ging, is een publiek-privaat samenwerkingsverband van de gemeente Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond, Havenbedrijf Rotterdam en Deltalinqs. Het heeft als hoofddoelen een duurzame economische ontwikkeling te bewerkstelligen in combinatie met een halvering van de CO2-uitstoot van de regio in 2025 ten opzichte van 1990. Daarnaast moet Rotterdam in 2025 100% klimaatbestendig zijn, de prioriteit van het deelprogramma Rotterdam Climate Proof. Deze doelstellingen zijn bij de start van het Programma Duurzaam daarin integraal opgenomen. Door het RCI binnen het Programma Duurzaam onder te brengen kon het klimaaten milieudossier vanuit de gemeente integraal worden aangepakt. De besturing van het samenwerkingsverband vindt plaats vanuit de RCI-Board onder voorzitterschap van burgemeester Aboutaleb van Rotterdam. De board bestaat uit een vertegenwoordiging van de vier partners op het hoogste niveau plus de provincie Zuid-Holland. Advies en reflectie vinden plaats vanuit de RCI-Council, voorgezeten door de heer Lubbers. De leden van de council zijn stakeholders en deskundigen vanuit het bedrijfsleven, overheden, maatschappelijke organisaties en kennis instellingen.

Samenstelling RCI-board De heer ing. A. Aboutaleb Voorzitter De heer ir. drs. H.N.J. Smits Havenbedrijf Rotterdam, vice-voorzitter Mevrouw drs. A.C. van Huffelen Wethouder Duurzaamheid, Binnenstad en Buitenruimte Mevrouw. drs. J.N. Baljeu Wethouder Haven, Verkeer en Regionale Economie De heer mr. F.D. van Heijningen Bestuursvoorzitter DCMR Milieudienst Rijnmond en gedeputeerde Provincie Zuid-Holland (tot april 2011) Mevrouw mr. J.W.E. Spies Gedeputeerde Provincie Zuid-Holland (vanaf april 2011) De heer mr. J.H. van den Heuvel DCMR Milieudienst Rijnmond De heer M.W. van Sluis RA Deltalinqs Mevrouw drs. P.W. Verhoeven Programmadirecteur Duurzaam, gemeente Rotterdam De heer drs. W.J. de Raaf MBA Programmamanager Rotterdam Climate Initiative, secretaris RCI-board

Samenstelling RCI-council De heer prof. dr. R.F.M. Lubbers Voorzitter council Rotterdam Climate Initiative De heer ir. drs. H.N.J. Smits Havenbedrijf Rotterdam De heer prof.dr. ir. A.P.C.Faaij Universiteit Utrecht De heer J.A. van de Gronden Wereld Natuur Fonds De heer dr. B. ter Haar Ministerie van Infrastructuur en Milieu De heer prof. dr. ir. P. Vellinga Wageningen Universiteit Mevrouw prof. dr. C. van der Linde Clingendael De heer L. Werring, MSc Instituut Clingendael Mevrouw dr. ir. N.C.M. Alma-Zeestraten VNCI De heer Y. de Boer Adviesbureau KPMG De heer drs. J. Tholen KPMG Sustainability De heer prof. dr. J.A. Vijlbrief Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie De heer drs. H. Brouwer Ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie De heer drs. R.L. Knegt Eneco Energie Business to Business, namens: De heer mr. J.F. de Haas Eneco De heer P.F. ter Kulve Unilever Benelux, opgevolgd door: De heer F.J. Weijers Unilever Benelux De heer drs. C. van Oostrom OVG De heer ir. H.R. van Scherpenzeel Shell Nederland Raffinaderij, opgevolgd door: De heer ir. B.P. Voet Shell Nederland Raffinaderij De heer ir. P. Vermaat MBA Evides De heer drs. W.J. de Raaf MBA RCI, secretaris


Financiën De financiële verantwoording over de besteding van de gemeentelijke gelden voor het Programma Duurzaam – inclusief het RCI – loopt via de bestuursrapportages van het cluster Stadsontwikkeling naar het college en de gemeenteraad (product regie duurzaam en regie milieu). In deze Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2011 worden uitsluitend de hoofdlijnen weergegeven. Voor de uitvoering van het programma wordt van meerdere financieringsbronnen gebruikgemaakt. In het collegewerkprogramma werd in 2010 voor het Programma Duurzaam een budget van € 31 miljoen gereserveerd. Daarnaast vallen de algemene middelen milieu (DCMR)

Jaar Programmabudget x 1.000 Plus nog doorlopend budget programma Rotterdam Climate Proof

en de rijksgelden voor onder meer luchtkwaliteit en bodem onder de verantwoordelijkheid van het Programma Duurzaam. De besteding hiervan wordt via de daartoe strekkende specifieke rapportages verantwoord. De verantwoording over de besteding van middelen in 2011 betreft in deze rapportage uitsluitend de hoofdlijnen van het programmabudget. Het meerjarig budget van het Programma Duurzaam was bij de start van het programma als volgt over de jaren verdeeld:

2011

2012

2013

2014

Totaal

€ 6.000 € 2.200

€ 7.000 € 1.800

€ 8.500

€ 9.500

€ 31.000 € 4.000

Bezuinigingsopgave De oorspronkelijke reservering van € 31 miljoen is in 2011 door een aantal maatregelen in het kader van de bezuinigingen aangepast. Onderstaande tabel toont de gevolgen: Jaar Begroot budget x 1.000

2011

2012

2013

2014

Totaal

€ 8.200

€ 8.800

€ 8.500

€ 9.500

€ 35.000

-/- Bezuinigingen: Ad 1. Overheveling naar Groen

€ 1.000-

€ 1.000-

€ 750-

€ 1.715-

€ 1.715

Ad 4. Korting budget 2012

€ 700-

Ad 5. Verschuiving naar milieuteams

€ 75-

€ 3.525

€ 5.735

€ 7.025

€ 8.500

€ 10.215

€ 31.475

Ad 2. Korting verplichtingenstop Ad 3. Temporisering: verschuiving naar 2014

Nieuw begroot (per 31/12/2011)


Jaaroverzicht 2011 In onderstaande tabel wordt budget en besteding in 2011 tegen elkaar afgezet. Samenvatting financieel jaaroverzicht 2011 Programma Duurzaam Post

Bedrag x 1.000

Toelichting

Begroot budget 2011

€ 5.735

Programmabudget minus opgelegde bezuinigingen

+ Bestemmingsreserve RCI

€ 7.361

Bestemmingsreserve RCI/RCP en Groene Daken

+ Externe financieringsbronnen

€ 1.052

+ Kapitaalslastendekking Beschikbaar budget per 1/1/2011

€ 657

O.a. subsidie MUSIC en IKS Rente en afschrijving (groene daken, drijvend paviljoen, waterpleinen)

€ 14.805

-/- Besteding 2011

€ 9.435

Het bestedingsniveau van het Programma Duurzaam werd beïnvloed doordat het Programma Duurzaam in mei 2011 officieel van start ging, tot die datum zijn met terughoudendheid verplichtingen aangegaan. Daarnaast werd in de zomer een verplichtingenstop opgelegd in verband met gemeentelijke bezuinigingen

Restant 31/12/11

€ 5.370

Het resterende bedrag dient ter dekking van de eventuele afwaardering van de deelneming in investeringsfonds ICOS (max € 2 mln), de overige € 3,370 mln dient ter dekking van reeds aangegane verplichtingen door het RCI

Van de bestedingen in 2011, € 9,435 mln, werd € 7,354 mln direct aan projecten besteed. De rest, € 2,081 mln, betreft indirecte kosten en kapitaallasten. De besteding aan projecten voor de tien opgaven staat in onderstaande tabel:

Opgave 1. Vooroplopen bij het verminderen van CO2-uitstoot 2. Verbeteren van de energie-efficiency 3. Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als grondstof 4. Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport 5. Verminderen van geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht 6. Groener maken van de stad 7. Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen van duurzame producten 8. Duurzaamheid in onderwijs en onderzoek 9. Voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering 10. Bevorderen van duurzame gebiedsontwikkeling Totaal * Financiering vindt plaats vanuit andere budgetten dan het programmabudget.


Besteed x 1.000 € 2.155 € 531 € 652 € 466 € 0* € 44 € 847 € 730 € 1.052 € 877 € 7.354

Financiering RCI-partners De externe partners in het RCI-samenwerkingsverband kregen een RCI-werkbudget van de gemeente. Daarnaast werd een beroep gedaan op hun eigen organisaties en achterbannen om te zorgen voor cofinanciering. Zodoende verminderde de afhankelijkheid van gemeentelijke financiering. In totaal werd in 2011 ten laste van het programmabudget een bedrag van € 2.170.000 door de externe RCI-partners besteed (dit is onderdeel van de hiervoor weergegeven bestedingen naar opgave): - DCMR € 892.000 - Deltalinqs € 800.000 - Havenbedrijf € 478.000 De activiteiten van Deltalinqs werden voor bijna € 1,8 mln gecofinancierd door de European Climate Foundation, het Global CCS Institute en bedrijven. Het Havenbedrijf financierde zelf voor ca € 1,6 mln de uren die eigen medewerkers aan RCI-activiteiten besteedden en voor ongeveer € 100.000 externe kosten.


Centraal onderbrengen milieumiddelen en duurzaamheidsmiddelen Per juli 2011 zijn de middelen bestemd voor Duurzaamheid door de Bestuursdienst overgedragen aan het Programma Duurzaam, domein Stadsontwikkeling. Daarnaast zijn de middelen bestemd voor geluid, lucht, bodem, vergunningverlening en handhaving vanuit Gemeentewerken administratief overgedragen aan Stadsontwikkeling. Hiermee is vanaf het tweede halfjaar het beleidsveld Milieu/Duurzaamheid ook administratief op één plaats ondergebracht binnen de gemeentelijke organisatie.


Colofon Publicatie Programmabureau Duurzaam, gemeente Rotterdam Samenstelling en tekst Programmabureau Duurzaam gemeente Rotterdam/Rotterdam Climate Initiative Eindredactie Leene Communicatie, Gouda Vormgeving BeeldinZicht, Rotterdam Foto omslag Rogier Bos Foto achterpagina Aeroview bv

Investeren in. duurzame. groei

Recommend Documents