Investeren in. duurzame. groei

Investeren in

duurzame groei

Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor

2012

De Rotterdamse aanpak Het programma Duurzaam 2010-2014: Investeren in duurzame groei is het draaiboek waarmee Rotterdam werkt aan een schone, groene, gezonde en economisch sterke stad. Rotterdam is een daadkrachtige en innovatieve wereldhavenstad en neemt samen met bewoners, bedrijven en instellingen haar verantwoordelijkheid voor een duurzame toekomst. Door zowel de oorzaken als de gevolgen van de klimaatverandering aan te pakken, de luchtkwaliteit te verbeteren en de geluidsoverlast te beperken, werkt Rotterdam voortvarend aan het totale duurzaamheidsdossier.

3

Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Door de ambities en resultaten op het gebied van milieu, klimaat, energie, water en afval ontwikkelt Rotterdam zich tot de duurzaamste wereldhavenstad. De aanpak van Rotterdam is uniek en blijkt een inspirerend voorbeeld voor andere steden. Het publiek-private samenwerkingsverband Rotterdam Climate Initiative (RCI) maakt onderdeel uit van dit programma en richt zich op een halvering van de CO2 -uitstoot in 2025 ten opzichte van 1990, honderd procent klimaatbestendigheid in 2025 en versterking van de Rotterdamse economie.

4


Inhoudsopgave Leeswijzer

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Voorwoord

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Managementsamenvatting

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Activiteiten, resultaten en effecten 2012

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

6 7 8 13

Het kader: Programma Duurzaam 2010-2014 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14 Algemene resultaten . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15 Opgave 1 Vooroplopen bij het verminderen van CO2-uitstoot . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17 Opgave 2 Verbeteren van de energie-efficiency . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 20 Opgave 3 Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als branden grondstof . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25 Opgave 4 Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29 Opgave 5 Verminderen van geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33 Opgave 6 Groener maken van de stad . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 37 Opgave 7 Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen van duurzame producten . . . . . . . . . . . . . . 41 Opgave 8 Duurzaamheid in onderwijs en onderzoek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44 Opgave 9 Voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47 Opgave 10 Bevorderen van duurzame gebiedsontwikkeling . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50

Transitiemonitor duurzaam Rotterdam 2012

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

53

Organisatie en financiën

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

58

Publicaties

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

62

5


Leeswijzer In mei 2011 werd het Rotterdamse programma Duurzaam 2010-2014: Investeren in duurzame groei gelanceerd. In deze tweede ‘Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor’ worden de resultaten uit 2012 van dit programma op een rij gezet. Naast de behaalde resultaten op het gebied van duurzaamheid en milieu zijn hierin ook de resultaten verwerkt van het publiek-private samenwerkingsverband Rotterdam Climate Initiative (RCI), een initiatief van de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam NV, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, de koepelorganisatie van de Rotterdamse bedrijven in haven en industrie. Het Rotterdam Climate Initiative is onderdeel van het programma Duurzaam. De indeling van deze rapportage is gebaseerd op de tien Rotterdamse duurzaamheidsopgaven van het programma Duurzaam. Met behulp van dit programma wil Rotterdam de transitie naar een duurzame stad en haven stimuleren. Jaarlijks wordt er over de voortgang in de tien opgaven en in deze transitie gerapporteerd. Deze Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012 bestaat dan ook uit drie hoofdonderdelen: • Activiteiten en resultaten Voor elk van de tien duurzaamheidsopgaven wordt allereerst de belangrijkste activiteiten en de bereikte resultaten in het afgelopen jaar beschreven. • Bereikte effecten Per opgave wordt ingegaan op de effecten van de inspanningen, in relatie tot de doelstellingen. Dit gebeurt aan de hand van indicatoren die voor iedere opgave zijn vastgesteld. • Transitiemonitor In de transitiemonitor gaat het om de vraag in hoeverre Rotterdam op de goede weg is naar de finishlijn: een duurzame wereldhavenstad. Het Rotterdamse streven naar duurzaamheid betekent dat economische ontwikkelingen gepaard moeten gaan met een steeds lagere CO2 -uitstoot. Hiervoor zijn fundamentele veranderingen, transities, nodig in de manier waarop energie 6


wordt gebruikt in de sectoren gebouwde omgeving, verkeer en vervoer, en industrie en energieopwekking. De transitiemonitor is een apart onderdeel van deze rapportage. Aan het einde wordt ingegaan op de organisatie en de financiële verantwoording. Het geheel is op hoofdlijnen samengevat in de managementsamenvatting.

Voorwoord De stad verwarmen met restwarmte uit de industrie in de haven, energie besparen door stoom tussen bedrijven uit te wisselen, stil asfalt aanleggen, elektrische auto’s stimuleren, vele vierkante meters groene daken aanleggen, een hybride sleepboot in de vaart brengen en samen met Rotterdammers werken aan meer groen in de stad. In Rotterdam gebeurt het! Met trots presenteer ik u dan ook de Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012. Hierin vindt u alle grote en kleinere projecten en ontwikkelingen die in 2012 hebben plaatsgevonden vanuit het gemeentelijke programma Duurzaam. Het programma Duurzaam (2010-2014) is het programma waarin we als gemeente Rotterdam werken aan onze ambities voor een duurzame stad. Deze ambities zijn gebundeld en vertaald naar tien opgaven. We gaan vol voor een schone, duurzame en economisch sterke stad en haven. Omdat het in een duurzame stad prettiger en gezonder leven is. Omdat het economische kansen biedt en banen schept zodat we onze investeringen ruimschoots terugverdienen. Kortom: investeren in een groene economie maakt je als stad op tal van fronten sterker. Rotterdam is één van de duurzaamste steden van Europa (vierde plek Green Capital 2014). Dat is een gezamenlijk resultaat. We hebben sterke partners met gelijke ambities. Zoals de mede-initiatiefnemers van het Rotterdam Climate Initiative (RCI): Havenbedrijf Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs. Drie organisaties die samen met de gemeente Rotterdam werken aan de doelstellingen van het RCI: 50% CO2 -reductie in 2025 ten opzichte van 1990 en 100% klimaatbestendigheid. Maar vooral ook Rotterdammers zelf leveren hun bijdrage. Door zonnepanelen te installeren, elektrisch te rijden, meer te fietsen en verantwoorder te eten. Er is een groeiende belangstelling voor duurzame en lokaal geproduceerde producten via stadslandbouw. En ook andere partijen in de stad, zoals scholen, kennisinstellin7


gen, woningcorporaties, ontwikkelaars, ziekenhuizen en horecagelegenheden, zetten zich in. Samen met hen maakten we woningen en kantoren energiezuiniger, realiseerden we de honderdtienduizendste vierkante meter aan groen dak en bouwden we aan de infrastructuur voor elektrische voertuigen: in ruim een jaar zijn er meer dan 200 oplaadpunten bijgekomen. En ja: in Rotterdam worden sinds kort volop elektrische scooters geproduceerd én verkocht! Het boeken van resultaten gaat niet vanzelf. Veranderende economische omstandigheden maken het voor partijen lastig te investeren, ook al geeft die investering op langere termijn grote voordelen. Daarbij moet de prijs van de CO2 -uitstoot omhoog om vergroening rendabel te maken. Samen bepleiten we bij de Europese Unie en de rijksoverheid gunstige randvoorwaarden voor verduurzaming. Maar het is vooral ook voor onszelf een extra grote uitdaging om al onze creativiteit aan te wenden en aansprekende projecten te kunnen blijven realiseren. Dat doen we samen, als vier RCI-partners en met de mensen, bedrijven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties in Rotterdam. Ik ben dan ook ongelofelijk trots op wat we met elkaar de afgelopen tijd in Rotterdam voor elkaar hebben gekregen. Maar ik kijk graag verder dan vandaag. Hoe gaan we in de toekomst aan de slag met onze grote opgave? Het gaat niet vanzelf. En we kunnen het niet alleen. Het blijft ontzettend belangrijk om de kwaliteit van onze leefomgeving te verbeteren en tegelijkertijd de Rotterdamse economie te versterken. Ik hoop dat ik ook het komende jaar weer op de inzet van velen mag rekenen om de volgende stap te kunnen zetten naar een écht duurzame stad! Alexandra C. van Huffelen Wethouder Duurzaamheid, Binnenstad en Buitenruimte

Managementsamenvatting Via het programma Duurzaam 2010-2014: Investeren in duurzame groei werkt Rotterdam aan een schone, groene, gezonde en economisch sterke stad. Het Rotterdam Climate Initiative (RCI), een initiatief van de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs (de koepelorganisatie van de Rotterdamse bedrijven in haven en industrie), maakt hier deel van uit. De ambities voor 2025 zijn stevig: 50% CO2-reductie in 2025 ten opzichte van 1990 en 100% klimaatbestendig maken van de regio. Het programma moet bovendien tot een versterking van de Rotterdamse economie leiden, met in de periode tot 2014 minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen als resultaat. Investeringen die bijdragen aan meer werkgelegenheid, een betere leefkwaliteit voor de Rotterdammers en een nog aantrekkelijker vestigingsklimaat voor bedrijven. Ook werkt Rotterdam, vooral voor de gezondheid van Rotterdammers, aan een verbetering van de luchtkwaliteit en het terugdringen van het aantal geluidgehinderden. De Rotterdamse duurzaamheidsaanpak, vertaald in tien opgaven, wordt jaarlijks gemonitord. Deze tweede jaarrapportage van het programma Duurzaam 20102014, de Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012, beschrijft de belangrijkste activiteiten en resultaten in het afgelopen jaar. Daarnaast bevat het een effectenmonitor, die per opgave aangeeft welke effecten er in 2012 zijn bereikt, en een transitiemonitor, waarin de voortgang naar de Rotterdamse duurzaamheidstransitie wordt beschreven. Belangrijke stappen naar een duurzamer Rotterdam Verminderen van de uitstoot In 2012 zijn er belangrijke maatregelen genomen die op korte termijn gaan zorgen voor een schaalsprong op weg naar een duurzamere stad en haven. Zo is Stedin in april 2012 gestart met de aanleg van een pijpleiding voor het 8


transport van stoom tussen bedrijven in het Botlekgebied. De oplevering is in het voorjaar van 2013. Met het stoomnetwerk kan de CO2-uitstoot op termijn jaarlijks met meer dan 200.000 ton CO2 worden gereduceerd en wordt de luchtkwaliteit verbeterd. AVR Rozenburg en chemiebedrijf EKC, respectievelijk de eerste leverancier en eerste afnemer van de stoom, zijn de andere investeerders. Daarnaast is de aanleg van “De Nieuwe Warmteweg” gestart. Tot eind 2013 werkt Warmtebedrijf Rotterdam aan een pijpleiding van 26 kilometer tussen AVR Rozenburg en Rotterdam-Zuid. Als het warmtenet gereed is, kunnen ongeveer 50.000 huishoudens en bedrijven worden voorzien van duurzame warmte. De AVR is het eerste bedrijf dat restwarmte, die vrijkomt bij afvalverbranding, zal leveren aan het warmtetransportnet. Er zullen steeds meer warmte producenten en -afnemers worden aangesloten op het netwerk. De RCI-partners werkten verder aan de ontwikkeling van een CO2-hub in de Rotterdamse haven. Deze hub biedt een infrastructuur waarmee afgevangen CO2 (CCS) kan worden vervoerd voor gebruik in kassen of voor opslag in lege olie- en gasvelden onder de Noordzee. Via Letters of Endorsement hebben Shell, Air Liquide, en de consortia ROAD (E.ON en GDF SUEZ) en CINTRA (Vopak, Anthony Veder, Air Liquide en Gasunie) het belang hiervan onderschreven. De CCS-demonstratieprojecten ROAD (E.ON en GDF SUEZ) en Green Hydrogen (Air Liquide) kwamen in een cruciale fase. De investeringsbeslissing van ROAD (Rotterdam Opslag en Afvang Demonstratieproject) wordt in 2013 genomen. De Europese subsidieaanvraag van het Green Hydrogenproject werd niet gehonoreerd. Air Liquide beraadt zich nu op andere manieren om CCS te realiseren. LNG kan een belangrijke bijdrage leveren aan het schoner maken van de transportsector, door vermindering van de uitstoot van NOx, SOx, fijnstof en broeikas-

Luchtkwaliteit en geluid Om de luchtkwaliteit in Rotterdam te verbeteren, is het aantal walstroomvoorzieningen waar aangemeerde schepen gebruik van kunnen maken, uitgebreid. Zo wordt het gebruik van scheepsgeneratoren overbodig en wordt de uitstoot van fijnstof en NOx voorkomen. Om geluidshinder te voorkomen zijn de Laan van Dada, Laan van Magisch Realisme, Aveling Zuid, Rosestraat en de Ankie Verbeek Ohrlaan voorzien van een nieuw stil wegdek. Naast de aanleg van stil wegdek werkt Rotterdam ook aan andere concrete maatregelen, zoals het isoleren van gevels in geluidsbelaste gebieden. Duurzaam bouwen en wonen De aanpak van de gebouwde omgeving begint zijn vruchten af te werpen. Een goed voorbeeld hiervan is de Hildegaertschool in Rotterdam, die zich de duurzaamste school van Nederland mag noemen. De school is in 2012 geopend en voorzien van de nieuwste technieken. Zo vervangen warmte-koude-opslag en zonnecollectoren een standaard cv-installatie en is er een vegetatiedak dat regenwater vasthoudt en filtert. De duurzame verlichting speelt in op het gemoed van de kinderen om ze bij de les te houden. Leerlingen kunnen in hun eigen lokaal zien hoeveel energie ze verbruiken. Ook hebben in 2012 drie hotels een gouden Green Key-certificaat behaald. Hiermee telt de stad Rotterdam bijna vierduizend ‘groene’ hotelbedden, ongeveer vijftig procent van het totaal. Woningbouwvereniging Hoek van Holland en Waifer Nederland hebben zeven corporatiewoningen van zonnepanelen voorzien. Waifer investeert als private partner in de zonnepanelen en levert vervolgens duurzame energie aan de huurder. De energielasten van de betrokken huurders zijn hierbij bevroren. Het project is goed uit te breiden naar andere gebieden. De voorbereidingen hiertoe zijn in volle gang vanuit het project Versnelling 010. Hierin worden Rotterdamse woningen grootschalig verduurzaamd, waarbij de investering zich terugverdient via een lagere energienota voor de bewoner. 9


BRON: STEDIN.

Aanleg stoomnetwerk in de Rotterdamse Botlek.

BRON: E-KOTUG.

gassen. Om LNG als transportbrandstof te introduceren, moet een hele keten op gang worden gebracht. De breakbulkterminal die Gasunie en Vopak naast de GATE-terminal gaan bouwen is daarin een belangrijke stap. Hiermee komt LNG beschikbaar als alternatief voor stookolie voor kustvaart, binnenvaart en wegtransport. De introductie van LNG als transportbrandstof wordt begeleid door het Nationaal LNG Platform, dat in 2012 in aanwezigheid van minister Verhagen in Rotterdam is opgericht. Andere mijlpalen op het gebied van toepassing van LNG zijn de lancering van de eerste hybride, en daarmee zeer energiezuinige, sleepboot van Europa (de RT Adriaan als E-KOTUG) in juni 2012 en de doop van een nieuwe LNG-tanker door prinses Maxima in december 2012. Ook hebben de havenbedrijven van Götenborg en Rotterdam in 2012 een intentieverklaring getekend over het versnellen van de introductie van LNG als maritieme brandstof. In 2015 moet in beide havens LNG gebunkerd kunnen worden.

De RT Adriaan is in juni 2012 als E-KOTUG gedoopt. De Rotterdamse boot is de eerste hybride sleepboot van Europa.

Duurzame mobiliteit Op het gebied van duurzame mobiliteit is de infrastructuur voor elektrisch rijden fors uitgebreid. In juni werd het honderdste oplaadpunt voor elektrische auto’s in gebruik genomen. Eind 2012 waren er 212 oplaadpunten in Rotterdam. Verder was het eerste jaar van Het Nieuwe Rijden│Elektrisch Vervoer Centrum (HNR│EVC) een succes. Het centrum verwelkomde ruim drieduizend bezoekers sinds de opening, kreeg naamsbekendheid in het hele land en won in september 2012 de publieksprijs E-Mobility Awards in de categorie ‘Stimulering Elektrisch Vervoer’. Ook zijn de eerste ‘Made in Rotterdam’ elektrische scooters van de ESFA op de RDM-Campus opgenomen in het gemeentelijke wagenpark. Deze fabriek kent een bijzondere opzet: mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt worden opgeleid tot arbeidskrachten met goede kansen op de arbeidsmarkt. Nieuwe voorzitter van de Council In oktober 2012 is Jeroen van der Veer officieel aangetreden als nieuwe voorzitter van de Council, de adviesraad van het RCI. Daarmee is hij een belangrijk adviseur van het RCI. Jeroen van der Veer volgt Ruud Lubbers op, die als erevoorzitter betrokken blijft bij het RCI. De inzet van

Jeroen van der Veer zal vooral gericht zijn op het verduurzamen van de industrie, dat eveneens een centraal thema is in de Rotterdamse Havenvisie, Port Compass 2030. De RCI agenda is hierin goed geborgd. Koploper op het gebied van klimaatadaptatie Het programma Rotterdam Climate Proof heeft als doel ervoor te zorgen dat Rotterdam in 2025 honderd procent klimaatbestendig is. Dit betekent dat de stad zich kan aanpassen aan het veranderende klimaat, en beter bestand is tegen hevige regenbuien, stijging van de zeespiegel of veranderingen van de waterstand van de Maas. Vanuit dit programma is in 2012 de Rotterdamse Adaptatie Strategie (RAS) opgeleverd. Deze strategie gaat in op de urgentie van klimaatadaptatie in Rotterdam en beschrijft welke richtinggevende besluiten nodig zijn om dit de komende decennia op een gerichte en effectieve wijze te doen. Kortgezegd: hoe houden we hier droge voeten. Met deze informatie zijn kansrijke strategieën voor een klimaatbestendige stad ontwikkeld. Sinds eind 2012 is een eerste beschrijving van de Rotterdamse adaptatiestrategie beschikbaar, die in 2013 met stakeholders wordt besproken en bestuurlijk vastgesteld. Als onderdeel van de Rotterdamse Adaptatie Strategie is de Rotterdamse klimaat-MKBA ontwikkeld. In een MKBA (maatschappelijke kosten-batenanalyse) worden de kosten van een investering afgewogen tegen de baten vanuit het perspectief van de maatschappij als geheel.

Rotterdam als internationale voorbeeldstad Ook ver buiten de stadsgrenzen zijn de stappen die Rotterdam zet op weg naar een duurzame stad goed merkbaar. De Europese Commissie bereidt een klimaatadaptatiestrategie voor. Omdat een dergelijke strategie op lokaal niveau ontwikkeld moet worden, faciliteert zij de steden met een trainingsprogramma. Rotterdam is hierbij benoemd tot ‘peer city’ en heeft een leidende rol in dit trainingsprogramma. In oktober 2012 bezochten ongeveer twintig watermanagers uit vijftien Europese steden Rotterdam. In het project ‘’Ho Chi Minh City, moving towards the sea’’, werkten Nederlandse bedrijven in opdracht van Rotterdam aan de ontwikkeling van een klimaatadaptatiestrategie naar Rotterdams model. Ook de Filipijnen zijn op zoek naar oplossingen voor wateroverlast in de deltastad Manilla. Studenten van de Hogeschool Rotterdam hebben in samenwerking met Rotterdam onderzoek gedaan naar klimaatadaptatie aldaar. Singapore heeft haar interesse in samenwerking met Rotterdam op het gebied van water en klimaatadaptatie kenbaar gemaakt. In 2012 werden circa 25 internationale delegaties ontvangen om te leren hoe Rotterdam werkt aan klimaatbestendigheid op de langere termijn, in combinatie met het aanjagen van ‘groene groei’. Het door Rotterdam opgerichte netwerk Connecting Delta Cities groeide in 2012 uit tot tien kernsteden met daaromheen een ring van geïnteresseerde wereldsteden, waaronder Vancouver en Singapore. Dit leverde Rotterdam een erkende voortrekkersrol op het terrein van klimaatadaptatie bij de C40 Climate Leadership Group, het samenwerkingsverband van steden op het gebied van klimaatverandering waaraan het Clinton Climate Initiative nauw gelieerd is.

FOTO: KARIN OPPELLAND.

Congresstad Duurzaamheid In Rotterdam hebben diverse congressen op het gebied van duurzaamheid plaatsgevonden. Een voorbeeld hiervan is de Shell Eco-marathon. Parallel hieraan heeft een forum plaatsgevonden waar internationale deskundigen uit het bedrijfsleven, de academische wereld en maatschappelijke organisaties gewerkt hebben aan oplossingen voor de Energie-Water-Voedsel Nexus. Het evenement heeft ongeveer 40.000 belangstellenden getrokken.

Bijen op de Dakakkers, het grote landbouwdak in Rotterdam centrum.

10 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Vergroening en extra waterbergingen Er wordt voortvarend gewerkt aan het vergroenen van de stad. In april werden De Dakakkers op kantoorgebouw Het Schieblock in het centrum van Rotterdam aangelegd. De akkers zijn met 1.000 vierkante meter de eerste grote stadslandbouwdaken in Nederland. Op 2 juni 2012 werd de 100.000ste vierkante meter groen dak gevierd. Dat gebeurde op het groene sedumdak van flatgebouw Meyenhage – de Schere in Rotterdam Charlois. Eind 2012 telde Rotterdam ruim 110.000 vierkante meter groen dak. Op de stenige plekken Hooglandtuin, Johan Idaplein, Zwijndrechtseplein, Tidemanplein, HBU-locatie Coolsingel en het Afrikaanderpark zijn daarnaast vergroeningsprojecten uitgevoerd. Ook is het eerste waterplein opgeleverd op het Bellamyplein in Spangen. De uitvoering van het waterplein op het Benthemplein is gestart; oplevering vindt plaats in 2013.

Duurzame investeringen versterken de economie In deze collegeperiode staan eind 2012 bijna 300 miljoen euro aan investeringen genoteerd die voldoen aan de definitie ‘duurzame investering’. Daarmee ligt Rotterdam op schema om het doel van 350 miljoen euro aan duurzame investeringen te bereiken in 2014. Een voorbeeld van duurzaam investeren is het Stoomnetwerk, waarvoor de totale investering bijna 20 miljoen euro bedraagt. Stedin, afvalverwerker en enegieleverancier AVR en chemiebedrijf EKC zijn de investeerders. Een andere grote investering is het Windpark Hartelbrug II, waar acht windmolens met een totaal van 24 MW aan vermogen worden geplaatst. Dit windpark is een rechtstreeks resultaat van het RCI windconvenant 2009. De investering bedraagt 36 miljoen euro. In het regionale Valorisatieprogramma Deltatechnologie zijn kansrijke cases aangedragen om met de valorisatiepartners uit te werken tot (markt)producten of pilots. Het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) keurde de subsidieaanvraag in het najaar 2012 goed. Daarmee is er 3,6 miljoen euro beschikbaar gekomen voor regionale innovatieontwikkeling en valorisatie op het gebied van klimaatadaptatie. Voor het Masterplan Jakarta Coastal Development Strategy is mede door Rotterdamse inspanningen 4 miljoen euro beschikbaar gekomen. Aan twee Nederlandse consortia is een opdracht gegund. Effectenmonitor: effecten van de inspanningen Elk jaar wordt met de effectenmonitor gekeken welke effecten zijn te benoemen uit de inspanningen die zijn geleverd, en of deze op koers liggen met de uitgestippelde weg richting de doelstellingen in 2025. Uit de effectenmonitor van 2012 blijkt dat diverse opgaven een aanzienlijk effect van de gedane inspanningen laten zien. Voor een aantal opgaven geldt dat de effecten eind 2012 nog niet duidelijk waarneembaar waren. Vaak is dit conform verwachting. In 2012 en de jaren daar aan voorafgaand, zijn belangrijke stappen gezet om de doelen in 2025 te kunnen halen. A. Verminderen van de CO2-uitstoot In 2012 is er, conform verwachting, een bescheiden effect op de vermindering van CO2-uitstoot. In 2012 bedroeg de CO2-uitstoot in Rotterdam 29.550 kton, waarbij de bereikte CO2-reductie door aanpak van het RCI ongeveer 100 kton bedraagt. Eind 2011 is een start gemaakt met extra CO2-afvang (bij chemiebedrijf Abengoa) die via een pijpleiding aan de glastuinbouw wordt geleverd. In 2012 werd ongeveer 80 kton afgevangen. De verbetering van de energie-efficiency bij de industrie heeft vooralsnog geen aanvullende CO2-reductie opgeleverd. Bij het wegverkeer begint het elektrisch vervoer voet aan de grond te krijgen door onder meer de aanleg van steeds meer oplaadpunten. Eind 2012 waren dat er in Rotterdam 212. Ook de inzet van biobrandstoffen voor het vrachtverkeer levert een reductie op van de CO2uitstoot. De bereikte reductie in de sector verkeer en vervoer wordt geschat op enkele kilotonnen CO2 in 2012. 11 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Bij het wegverkeer begint het elektrisch vervoer voet aan de grond te krijgen door onder meer de aanleg van steeds meer oplaadpunten.

In de gebouwde omgeving zijn inmiddels bij veel corporatiewoningen energiebesparende maatregelen uitgevoerd. Datzelfde geldt voor veel MKB-branches en grootverbruikers als ziekenhuizen. Ook zijn energie-adviezen verstrekt aan huishoudens met lage inkomens, waarmee zowel energie als kosten worden bespaard. De geschatte CO2-reductie in de gebouwde omgeving bedraagt 20 kton. De beperkte CO2-reductie door getroffen maatregelen is conform verwachting. Projecten die leiden tot grootschalige CO2-reductie, zoals de realisatie van het stoomnetwerk, aansluiting van woningen op industriële restwarmte en toepassing van het afvangen, opslaan en hergebruiken van CO2 (CCS), vergen een lange aanlooptijd en hoge investeringen. Hier is in 2012 de bodem voor gelegd, waarna de beoogde effecten over enkele jaren merkbaar worden. Het RCI richt zich daarom op het bereiken van de doelstellingen in 2025, met belangrijke mijlpalen in 2015 en 2020. Als het huidige pakket aan RCI-maatregelen wordt gerealiseerd, zal dit naar verwachting leiden tot een CO2-reductie van ca 21 Mton in 2025. Verreweg het grootste deel hiervan komt van CO2-maatregelen bij de industrie en energieopwekking. Met deze CO2-reductie wordt de halvering van de CO2-emissies in 2025 gehaald. B. Klimaatbestendig maken van de regio In 2012 is ruim 6.200 kubieke meter extra waterbergingscapaciteit gerealiseerd. Het totaal staat nu op 36.000 kubieke meter. Daarmee is circa negen procent van de totale opgave tot 2025 ingevuld (415.000 kubieke meter). De verwachting is dat in 2015 75.000 kubieke meter extra waterberging gereed is. De doelstelling voor 2014 – 160.000 vierkante meter groene gevels en daken – ligt op koers: het aantal vierkante meter groen dak waarvoor subsidie werd aangevraagd is in 2012 met bijna 31.000 gestegen. Eind 2012 stond de ‘groenedakenteller’ op 110.000 vierkante meter. Daarnaast telde Rotterdam nog 5.500 vierkante meter aan groene gevels. C. Versterken van de Rotterdamse economie Het programma Duurzaam moet onder andere leiden tot

Pluktuin Essenburgsingel.

een versterking van de Rotterdamse economie, met in de periode tot 2014 minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen – van publieke en private partijen samen – als resultaat. In 2012 bedroeg de omvang aan duurzame investeringen ruim 63 miljoen euro. Dat betekent dat vanaf 2010 al bijna 300 miljoen euro is geïnvesteerd. Dat is 26 miljoen meer dan het doel voor deze periode. Het bereiken van het uiteindelijke doel ligt daarmee ruim op koers. Transitiemonitor De transitiemonitor geeft antwoord op de vraag in hoeverre Rotterdam op de goede weg is naar een duurzame stad. Het realiseren van een duurzaamheidstransitie in Rotterdam vraagt inzet over vele jaren. Het resultaat hiervan is van jaar tot jaar meer zichtbaar. Voor het Rotterdamse streven naar duurzaamheid zijn fundamentele veranderingen nodig in de manier waarop energie gebruikt wordt in de sectoren gebouwde omgeving, verkeer en vervoer en industrie en energieopwekking. De transitie is in beeld gebracht door de CO2-uitstoot te koppelen aan indicatoren die de economische ontwikkeling in deze sectoren weergeven. Voor de gebouwde omgeving is gekeken naar de CO2-uitstoot per vierkante meter vloeroppervlak. Die is voor woningen en MKB ten opzichte van 2012 licht toegenomen door meer gasverbruik. Bij gemeentelijke gebouwen is de CO2-emissie per vierkante meter nagenoeg gelijk gebleven. Bij de elektriciteitsproductie is de CO2-uitstoot per opgewekte kilowattuur juist gestegen ten opzichte van 2011. De voornaamste oorzaak hiervan is dat gasgestookte energiecentrales, die een lagere uitstoot per kWh hebben, minder elektriciteit hebben geproduceerd, terwijl de kolencentrale van E.ON op de Maasvlakte relatief meer heeft geproduceerd. Dit wordt veroorzaakt door 12 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

marktomstandigheden. In de sector Verkeer en Vervoer is nog geen sterke verandering zichtbaar in de indicator CO2 per gereden kilometer ten opzichte van 2011. Omdat het gaat over meer dan alleen technologische innovatie, maar ook om veranderingen in beleid, gedrag en cultuur, wordt de echte transitie pas bereikt als op voldoende schaal sprake is van nieuwe manieren van denken, werken en organiseren. De transitiemonitor laat zien dat op belangrijke onderdelen in 2012 de kiem voor deze omslag is gelegd. De condities die het RCI schept, zijn daarmee in toenemende mate succesvol. In termen van structuur zijn de aanleg van het stoomnetwerk in het Botlekgebied, de aanleg van het warmtenet, de infrastructuur voor elektrisch rijden en de omvang van de investeringen in duurzaamheid belangrijke projecten die in de nabije toekomst gaan zorgen voor een schaalsprong. Om deze schaalsprong mogelijk te maken werken de RCI partners aan het opstarten, uitvoeren en vergroten van projecten. Daarbij wordt ook goed gekeken naar externe ontwikkelingen die Rotterdam niet zelf in de hand heeft. Belangrijk aandachtspunt is de lage CO2-prijs in het Europese emissiehandelssysteem. Die zorgt ervoor dat er weinig prikkel is voor de grote industrie en de energiesectoren om te verduurzamen. Daarnaast is de situatie op de energiemarkt op dit moment zodanig dat de elektriciteitsprijs laag is en de gasprijs relatief hoog. Hierdoor staan relatief efficiënte gasgestookte warmtekrachtinstallaties stil of worden op korte termijn uit bedrijf genomen. Er dreigt efficiencywinst verloren te gaan. RCI zet zich in richting de rijksoverheid en de Europese Unie om te pleiten voor gunstige randvoorwaarden voor verduurzaming.

Activiteiten, resultaten en effecten


2012

Het kader: programma Duurzaam 2010-2014 Naar een duurzame wereldhavenstad De partners van het Rotterdam Climate Initiative (RCI) werkten in 2012 met het programma Duurzaam 20102014: Investeren in duurzame groei aan een schone, groene, gezonde en economisch sterke stad. De twee hoofddoelstellingen voor 2025 zijn: het halveren van de CO2-uitstoot in 2025 ten opzichte van 1990 en het honderd procent klimaatbestendig maken van de regio. Daarnaast staan het verminderen van geluidshinder en het verbeteren van de luchtkwaliteit centraal en de relatie die daar ligt met de gezondheid van de Rotterdammers. Het programma moet bovendien tot een versterking van de Rotterdamse economie leiden, met in de periode tot 2014 minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen als resultaat. Die investeringen moeten ook bijdragen aan meer werkgelegenheid voor Rotterdammers. Rotterdam wil met het programma een betere leefkwaliteit realiseren voor haar bewoners en een nog aantrekkelijkere vestigingsstad worden voor bedrijven.

1. Vooroplopen bij het verminderen van CO2-uitstoot 2. Verbeteren van de energie-efficiency 3. Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als branden grondstof 4. Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport 5. Verminderen van geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht 6. Groener maken van de stad 7. Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen van duurzame producten 8. Duurzaamheid in onderwijs en onderzoek 9. Voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering 10. Bevorderen van duurzame gebiedsontwikkeling. De indeling in deze tien opgaven vindt u terug in deze Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012.

Duurzaamheid als gezamenlijke uitdaging Meer dan zestig partijen droegen bij aan de inhoud van het programma Duurzaam. Ook de realisatie van de doelstellingen in het programma vormt een gezamenlijke uitdaging. Niet alleen voor de partners van het RCI, de gemeente Rotterdam, het Havenbedrijf Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond en Deltalinqs, de koepelorganisatie van de Rotterdamse bedrijven in haven en industrie. Ook andere partijen dragen bij aan de realisatie van het programma: individuele bewoners, verenigingen en instellingen, scholen, woningcorporaties, MKB-ondernemers en multinationals. Maar ook vervoersbedrijven, medeoverheden en kennisinstellingen. De tien Rotterdamse duurzaamheidsopgaven In het programma Duurzaam zijn voor de periode tot en met 2014 tien Rotterdamse duurzaamheidsopgaven en 89 concrete actiepunten geformuleerd. De tien Rotterdamse duurzaamheidsopgaven zijn:

Duurzame informatiemarkt in het Drijvend Paviljoen tijdens de Wereldhavendagen.

Ahmed Aboutaleb, burgemeester van Rotterdam:

De economie van Rotterdam is in 2025 veelzijdiger, innovatiever, concurrerender en duurzamer dan nu.

Eigenlijk is de economie alleen maar duurzaam: de chemie is groen, we produceren veel elektriciteit via

zon en wind, vangen CO2 op en hergebruiken warmte uit de haven. En de randen van de stad stellen we beschikbaar voor stadslandbouw voor de Rotterdammers.


Algemene resultaten In het vervolg van deze Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012 leest u per opgave de belangrijkste activiteiten en resultaten uit het afgelopen jaar. Hieronder wordt in de breedte kort teruggeblikt op enkele belangrijke ontwikkelingen.

de duurzame transitie te versnellen. Doel van de agenda is dat succesvolle lokale klimaatinitiatieven op grote schaal navolging krijgen. Dit gebeurt door kennisuitwisseling en het opheffen van eventuele knelpunten in de wet- en regelgeving.

Nieuw kabinet wil inzetten op groene groei Duurzame economische groei bewerkstelligen. Dat is één van de belangrijkste opgaven van het kabinet. Het RCI heeft de informateurs voor de kabinetsformatie 2012 per brief tien kernpunten voor duurzame groei aangereikt. Deze zijn nodig voor het creëren van extra werkgelegenheid en economische groei in de Rotterdamse regio. De kernpunten betreffen onder andere de vergroening van het belastingstelsel en een betere werking van het Europese emissiehandelssysteem. Dit zijn cruciale instrumenten die leiden tot meer investeringen door bedrijven in energieefficiency en daarmee kostenbesparing en modernisering. En in duurzame energieopwekking, warmtekrachtinstallaties en het afvangen, opslaan en hergebruiken van CO2 (CCS). Het RCI vroeg het nieuwe kabinet om Rotterdam als uniek gebied te ondersteunen bij de duurzame transitie. Daarbij moet fors ingezet worden op de biobased economy en zijn er grote kansen voor het verduurzamen van de gebouwde omgeving en de mobiliteit.

Uitvoering van de Rotterdamse Havenvisie, Port Compass 2030 Nadat in 2011 de Rotterdamse Havenvisie, Port Compass 2030 was vastgesteld, werd in juli 2012 het convenant getekend om de uitvoering hiervan echt gestalte te geven. In deze havenvisie is onder andere afgesproken dat de Rotterdamse haven koploper wil zijn op het gebied van efficiency en duurzaamheid. De activiteiten die in RCI-verband worden opgestart en uitgevoerd zijn hiervoor hard nodig. Het Havenbedrijf Rotterdam, de gemeente Rotterdam, Deltalinqs, provincie Zuid-Holland en de ministeries van Infrastructuur & Milieu en van Economische zaken, Landbouw & Innovatie ondertekenden het convenant.

Lokale klimaatagenda Met de rijksoverheid is de Lokale Klimaatagenda opgesteld. Deze beschrijft op welke gebieden de rijksoverheid en lokale overheden met elkaar willen samenwerken om

Internationale activiteiten Sinds de start profileert RCI zich als actieve partner op het internationale speelveld, zowel in Europees verband waar actief de samenwerking wordt gezocht met omringende landen op het gebied van LNG en CCS, als op wereldschaal. Vooral op het gebied van klimaatadaptatie wordt Rotterdam steeds meer gezien als koploperstad in de wereld. In 2012 werden circa 25 delegaties uit de hele wereld ontvangen om te leren van hoe Rotterdam werkt

Het kennisnetwerk Connecting Delta Cities breidt zich steeds verder uit.


aan klimaatbestendigheid op de langere termijn en hoe Rotterdam dit doet in combinatie met het aanjagen van ‘groene groei’. Het door Rotterdam opgerichte netwerk Connecting Delta Cities groeide in 2012 uit tot tien kernsteden met daaromheen een ring van geïnteresseerde wereldsteden, waaronder Vancouver en Singapore. Dit leverde Rotterdam een erkende voortrekkersrol op het terrein van klimaatadaptatie in C40-verband op. De C40 Climate Leadership Group is het samenwerkingsverband van steden op het gebied van klimaatverandering waaraan het Clinton Climate Initiative nauw gelieerd is. In bilaterale contacten vond onder meer intensieve samenwerking plaats met Ho Chi Minh City in het project ‘’Ho Chi Minh City, moving towards the sea’’, waarbij Nederlandse bedrijven in opdracht van Rotterdam werkten aan de ontwikkeling van een klimaatadaptatiestrategie naar Rotterdams model. Vierde plaats voor Rotterdam bij European Green Capital Award Rotterdam eindigde op de vierde plaats bij de European Green Capital Award 2014. Deze award is een Europese titel voor duurzame steden. Voor de verkiezing hadden zich negentien steden aangemeld, waaruit het Europese panel drie finalisten selecteerde: Bristol, Kopenhagen en Frankfurt. De beoordeling van de Rotterdamse duurzaamheidsaanpak door het expertpanel laat zien dat de kracht van Rotterdam als duurzame stad zit in de duurzame gebiedsontwikkeling en duurzame innovaties. Rotterdam 26e Fairtrade Gemeente Op 14 december ontving de gemeente Rotterdam het predicaat Fairtrade Gemeente. Rotterdam werkte de afgelopen twee jaar hard om te voldoen aan de criteria voor Fairtrade Gemeente. Het toekennen van de titel is een erkenning van de stappen die Rotterdam de afgelopen jaren maakte om eerlijke handel op de kaart te zetten. Rotterdam heeft 41 maatschappelijke instanties en 28 bedrijven die Fairtrade-producten gebruiken. Fairtrade is ook opgenomen in het inkoopbeleid van de gemeente. Eerlijke handel bevordert de duurzame ontwikkeling in de internationale handel. Fairtrade-producten dienen daarnaast te voldoen aan strenge milieueisen. Ruud Lubbers erevoorzitter RCI Op 10 december nam het Rotterdam Climate Initiative intern afscheid van Ruud Lubbers als voorzitter van de RCI-Council. De heer Lubbers stond in 2007 aan de wieg van het Rotterdamse klimaatprogramma. In zijn rol als voorzitter van de International Advisory Board (IAB) adviseerde hij toenmalig burgemeester Opstelten en havenwethouder Harbers om met een ambitieus klimaatprogramma aan de slag te gaan vanwege de hoge CO2 -uitstoot in dit gebied en om Rotterdam te moderniseren en efficiënter te maken. Zodat ook in de toekomst een goede economische ontwikkeling mogelijk is in een leefbare stad. Lubbers wist als kwartiermaker en voorzitter van de Council het RCI nationaal en internationaal op de kaart te zetten en Rotterdam als koploper te profileren. Daarnaast zette hij zich als betrokken ambassadeur in voor onderwerpen als CCS en de biobased economy. De heer Lubbers blijft betrokken bij het RCI als erevoor16 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Jeroen van der Veer, voorzitter Council (adviesraad) RCI.

zitter. In deze rol kan het RCI een beroep op hem blijven doen voor advies of om zich voor bepaalde onderwerpen in te zetten als pleitbezorger. Jeroen van der Veer nieuwe voorzitter RCI-Council Op 22 oktober is Jeroen van der Veer officieel aangetreden als nieuwe voorzitter van de Council van het Rotterdam Climate Initiative. Daarmee is hij een belangrijk adviseur van het RCI. Van der Veer volgt de heer Lubbers op. De Council is het adviesorgaan van het RCI, met belangrijke vertegenwoordigers uit overheid, wetenschap en bedrijfsleven. Met zijn kennis van de energieen industriesector is Van der Veer als geen ander in staat om het RCI te ondersteunen bij het vormgeven van de duurzaamheidstransitie in de Rotterdamse haven, industrie en stad. Van der Veer bekleedde diverse nationaal en internationaal toonaangevende functies. Naast bestuursvoorzitter van Shell, was hij recentelijk voorzitter van de Topsector Energie.

Jeroen van der Veer, voorzitter Council (adviesraad) RCI:

Groene groei, dat is de kern van waar we

aan moeten werken. Op wereldschaal is

daar, ondanks de grote klimaatconferenties, weinig van terecht gekomen. Daarom wordt het nu ‘bottom-up’ aangepakt, met een grote rol voor lokale overheden en bedrijven. In Rotterdam is die werkwijze al vergevorderd, met een unieke samenwerking tussen het haven- en industrieel complex en de stad.

Opgave

1

Activiteiten en resultaten ROAD Het Rotterdam Opslag en Afvang Demonstratieproject (ROAD) is een gezamenlijk project van E.ON en GDF SUEZ Nederland (Electrabel) om vanaf 2016 op grote schaal CCS te demonstreren. Per jaar wordt dan meer dan 1 Mton CO2 afgevangen bij de nieuwe E.ON-centrale op de Maasvlakte. De CO2 wordt opgeslagen in een leeg gasveld onder de bodem van de Noordzee. ROAD zal het eerste grote CCS-project in Europa zijn. CCS wordt gezien als een onmisbare techniek in de strijd tegen klimaatverandering en de ontwikkeling hiervan wordt daarom ondersteund door de EU en de Nederlandse overheid. Voor Rotterdam betekent dit de start van grootschalige toepassing van CCS bij zowel de energiesector als bij de industrie.

FOTO: ROB NIEMANTSVERDRIET.

Rotterdam wil zo snel mogelijk overgaan op een CO2-arme economie en zo een concurrentievoordeel creëren. Met als doel dat de CO2-uitstoot in 2025 gehalveerd is ten opzichte van 1990. Toen was de uitstoot 24 Mton, dus in 2025 mag de uitstoot hooguit 12 Mton zijn. Zonder maatregelen stijgt de uitstoot mogelijk tot meer dan 33 Mton in 2025. Het overgrote deel (88 procent) van de CO2-uitstoot in Rotterdam komt voor rekening van de industrie en energieopwekking in het havengebied. Verkeer en vervoer (zeven procent) en de gebouwde omgeving (vijf procent) stoten ook CO2 uit. Bij deze opgave worden de vorderingen op het gebied van CO2-afvang, -transport en -opslag (CCS) beschreven. Verbeteringen van de energie-efficiency en opwekking van duurzame energie zorgen ook voor een vermindering van CO2-emissies. Deze komen bij de volgende opgaven aan de orde.

Vooroplopen bij het verminderen van CO2-uitstoot

Maasvlakte Power Plant 3 van E.ON in aanbouw.


Voor de ontwikkeling van dit demonstratieproject is 180 miljoen euro aan Europese en 150 miljoen euro aan Nederlandse steun toegezegd. De investering van de ROAD-partners is van dezelfde ordegrootte. Door de structureel lage CO2-prijs van de afgelopen jaren is echter een financieel tekort ontstaan. De ROAD-partners werken nu in samenwerking met de rijksoverheid en waar mogelijk gesteund door het RCI aan het vinden van extra dekking om dit tekort te dekken. Rotterdam heeft aangegeven E.ON en GDF SUEZ aan de gedane toezeggingen voor CCS-toepassing te zullen houden en in 2013 de investeringsbeslissing te willen vernemen. Deze toezeggingen werden in 2007 gedaan aan de gemeenteraad bij de besluitvorming over de bouw van de beide kolencentrales. Air Liquide (Green Hydrogen) In december werd bekend dat aan het Green Hydrogen Project van Air Liquide geen Europese subsidie is toegekend. Dit project is het tweede grootschalige Rotterdamse demonstratieproject naast ROAD. Hiermee zou Rotterdam een CCS-project hebben op het gebied van energieopwekking en één op het gebied van de industrie. In mei 2011 werd dit project door de toenmalige minister Verhagen van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie ingediend voor de NER300, een Europese subsidieregeling voor duurzame energie en CO2-opslagprojecten. Air Liquide wil nog steeds investeren in CCS en zoekt nu naar andere manieren om het project te realiseren. Verder bouwen aan de CO2-hub De partners van het RCI werken verder aan de ontwikkeling van een CO2-hub in de Rotterdamse haven. Deze hub biedt een infrastructuur waarmee afgevangen CO2 vanuit het Rotterdamse industriegebied of van elders

wordt verzameld en vervoerd voor gebruik in kassen of opslag in lege olie- en gasvelden onder de Noordzee. Via ‘Letters of Endorsement’ hebben Shell, Air Liquide en de consortia ROAD (E.ON en GDF SUEZ) en CINTRA (Vopak, Anthony Veder, Air Liquide en Gasunie) het belang hiervan onderschreven. Internationale samenwerking op CCS-gebied Het RCI neemt deel aan een samenwerkingsverband van regio’s rond de Noordzee. Deelnemers zijn onder meer Schotland, Noordrijn-Westfalen, Antwerpen en de Engelse Yorkshire en Humber-regio. Een belangrijk onderwerp dat gezamenlijk wordt opgepakt is de zogenaamde “dry run”-exercitie. In de toekomst zal CO2 over landsgrenzen heen getransporteerd worden en (mogelijk) opgeslagen in een gedeelte van de Noordzee dat niet onder Nederlands beheer valt. Om hier in juridische en organisatorische zin op voor te bereiden, worden deze aspecten virtueel getest. Hiermee wordt duidelijk welke aspecten moeten worden aangepast.

Steven Lak, voorzitter Deltalinqs:

Juist de gezamenlijke inspanning voor

duurzame economische groei biedt Rotter-

dam met het haven- en industrieel cluster extra mogelijkheden voor energie-efficiency, duurzame energie en CO2-hergebruik en -opslag.”

En verder • zijn de geleerde lessen bij de Rotterdamse CCS-aanpak in kaart gebracht. Doel van dit onderzoek was om internationaal kennis te kunnen delen over praktische ervaringen binnen een groot en complex CCS-systeem. Deze lessen en de duiding van de resultaten hebben met behulp van de RCI-deelnemers geleid tot een evaluatierapport over de CCS-aanpak van het RCI. Hierin staan verbetersuggesties op het gebied van de ontwikkeling van infrastructuur, opslaglocaties voor CO2, draagvlak voor CCS en economische prikkels op de lange termijn. • is een studie opgestart naar de kosten van transport en opslag van CO2. Voor de studie is ondersteuning verkregen van de Global CCS Institute en het Clinton Climate Initiative. Met het ontwikkelde kostenmodel kunnen potentiële ontwikkelaars van CCS nagaan wat de kosten van transport en opslag zullen zijn. Deze worden in hoge mate beïnvloed door de aan te leggen


transportcapaciteit en de locatie waar CO2 wordt opgeslagen. • heeft het RCI haar input geleverd op een consultatie van de Europese Unie over mogelijke maatregelen om op korte termijn tot verhoging van de prijs van CO2emissierechten te komen. • zijn er bezoeken gebracht aan Brussel, Directoraatgeneraal Klimaat en Directoraat-generaal Energie om de zorg te uiten over de aanhoudend lage prijs van CO2-emissierechten die de ontwikkeling van CCSprojecten bemoeilijkt. Daarbij is Rotterdam als centrum voor Europese ontwikkeling van CCS neergezet. • neemt het RCI deel aan diverse overlegvormen om CCS lokaal en internationaal van de grond te krijgen. Doel is om door samenwerking synergievoordelen te behalen en niet twee keer het wiel uit te vinden. En om meer kracht te ontwikkelen voor het bewerkstellingen van de juiste kaders vanuit regelgeving en beleid.

Effectenmonitor Doel: CO2-uitstoot ligt in 2025 50 procent lager dan in 1990. Indicator: De jaarlijkse CO2-uitstoot van alle bronnen in Rotterdam. In 2012 bedroeg de CO2-uitstoot in Rotterdam 29.550 kton. Dat is ongeveer gelijk aan het niveau van 2011 (29.763 kton). Toch zijn er per sector verschillen met de uitstoot van 2011: bij bedrijven die gebruikmaken van warmtekrachtkoppeling (WKK) is een afname van de uitstoot te zien. Daar tegenover staat een hogere uitstoot in de chemiesector. Bij huishoudens is er toename van de uitstoot door het hogere gasverbruik als gevolg van de koude winter. De uitstoot door verkeer en vervoer is nagenoeg onveranderd. Overigens betreft het voorlopige cijfers: voor sommige bronnen waren nog geen cijfers over 2012 beschikbaar. Deze zijn geschat op basis van externe bronnen of inschattingen van experts.

CO2-emissie 50 45 40 35 30 25

15 10

Mton

5 0 1990

2005

’06

‘07

’08

‘09

’10

‘11

‘12

2015 2020

2025

Reductie door aanpak RCI CO2-uitstoot Prognose Doel RCI

Bovenstaande grafiek betreft het beeld van de totale CO2-uitstoot. Het effect van ingezette maatregelen groeit gestaag maar is zoals verwacht nog beperkt. In 2011 was de bereikte CO2-reductie door RCI maatregelen nog 50 kton, in 2012 was dit ongeveer 100 kton. 2025

2025 is het doeljaar voor halvering van de CO2-emissies en voor 2015 en 2020 zijn tussentijdse mijlpalen gesteld waarop significante CO2 reductie zichtbaar moet zijn. Voor 2015 is dit 2,5 Mton, in de grafiek weergegeven door het groene gedeelte in de balk. Grootschalige CO2-reductie vergt vanwege de complexiteit en omvang van projecten een lange aanlooptijd. De verwachting is dat de komende jaren een toenemende en meer grootschalige CO2-reductie dankzij de RCI-aanpak zichtbaar zal zijn. Zo wordt in 2013 het eerste deel van het stoomReductie door aanpak netwerk in deRCIBotlek in gebruik genomen en worden de CO -uitstoot gebouwen in de stad verwarmd met industriële eerste Prognose restwarmte van AVR dat via het Warmtebedrijf Rotterdam Doel RCI aan de stad wordt geleverd. Ook zal het aantal elektrische voertuigen groeien en het opgesteld vermogen aan windenergie worden uitgebreid, zowel in de haven als in het stedelijk gebied (Hoek van Holland). Daarmee is een duidelijk begin gemaakt met de energietransitie in Rotterdam. 2

20

2015 2020

Bij het wegverkeer (zie ook opgave 4) begint het elektrisch vervoer voet aan de grond te krijgen door onder meer de aanleg van steeds meer oplaadpunten. Eind 2012 waren dat er in Rotterdam 212. Ook de inzet van biobrandstoffen voor het vrachtverkeer levert een reductie op van de CO2-uitstoot. De bereikte reductie in de sector verkeer en vervoer wordt geschat op enkele kilotonnen CO2. In de gebouwde omgeving zijn inmiddels bij vele corporatiewoningen energiebesparende maatregelen uitgevoerd. Datzelfde geldt voor veel MKB-branches en grootverbruikers als ziekenhuizen. De branchegerichte aanpak van het RCI, waarbij bedrijven en instellingen gericht worden benaderd, leidt in toenemende mate tot structurele maatregelen. Ook zijn energie-adviezen verstrekt aan huishoudens met lage inkomens, waarmee zowel energie als kosten worden bespaard. De geschatte CO2-reductie in de gebouwde omgeving bedraagt 20 kton.

Eind 2011 werd een start gemaakt met extra CO2-afvang (bij chemiebedrijf Abengoa) die via een pijpleiding aan de glastuinbouw wordt geleverd. Daar wordt de CO2 gebruikt als meststof voor de planten. In 2012 werd op die manier ongeveer 80 kton afgevangen. De verbetering van de energie-efficiency bij de industrie heeft per saldo vooralsnog geen aanvullende CO2-reductie opgeleverd (zie ook opgave 2). Hier is intensivering van de inzet noodzakelijk. 19 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Ondanks de maatregelen van het RCI zal de komende jaren de CO2-uitstoot in Rotterdam nog toenemen. Nieuwe bedrijvigheid op Maasvlakte 2 en de nieuwe elektriciteitscentrales van E.ON en GDF SUEZ die binnenkort in bedrijf gaan, zorgen voor een toename van CO2-emissies die de reductie daarvan door RCI maatregelen voorlopig nog overtreft. De CO2-afvang bij deze centrales start met een demonstratieproject (ROAD) en zal na verloop van tijd worden opgeschaald. Ook wordt voorzien in bijstook van biomassa. De halvering van de CO2-emissies in 2025 is met het huidige pakket aan RCI-maatregelen haalbaar, maar wel mede afhankelijk van externe factoren zoals de CO2-prijs in het Europese emissie-handelssysteem en de economische situatie. Wanneer voorziene maatregelen worden gerealiseerd, zal dit leiden tot een CO2-reductie van circa 21 Mton in 2025. Verreweg het grootste deel hiervan komt van CO2-maatregelen bij de industrie en bij energieopwekking.

Opgave

2

Activiteiten en resultaten Aanleg Nieuwe Warmteweg In 2012 zijn de werkzaamheden gestart voor de distributie van industriële restwarmte via een nieuwe warmteleiding naar Rotterdam-Zuid. Tot medio 2013 werkt Warmtebedrijf Rotterdam aan de aanleg van een pijpleiding van 26 kilometer tussen AVR Rozenburg en Rotterdam-Zuid. Als het warmtenet gereed is, kunnen ongeveer 50.000 huishoudens en bedrijven worden voorzien van duurzame warmte. De komende 30 jaar zal AVR restwarmte die vrijkomt bij afvalverbranding leveren aan het warmtetransportnet.

BRON: VISSER & SMIT HANAB.

Een belangrijk Europees en nationaal klimaatdoel is om in 2020 20% meer energie-efficiency te bereiken. Dat is nodig om klimaatverandering tegen te gaan en om minder afhankelijk te worden van (ingevoerde) fossiele brandstoffen. Om dit doel te bereiken zijn omvangrijke vervangings- en innovatie-investeringen nodig. Dit wordt in het kader van Rotterdam Climate Initiative (RCI) gestimuleerd. Ook wordt gewerkt aan de ontwikkeling van warmte- en stoomnetwerken en worden door kennisuitwisseling technologische innovaties bij bedrijven bevorderd en gedrag beïnvloed. De inzet van burgers en bedrijven is voor deze opgave van belang. Daarom stimuleert het RCI lokale initiatieven.

Verbeteren van de energie-efficiency

Aanleg Nieuwe Warmteweg tussen AVR Rozenburg en Rotterdam-Zuid.


BRON: STEDIN.

hun stoom nu met fossiele brandstof op tegen hoge kosten. Het eerste deel van het netwerk wordt aangelegd in het westelijk deel van het industriegebied, met als uiteindelijke doel om het netwerk in de Botlek door te trekken. In 2013 wordt intensief gewerkt aan volgende tracés en deelnemers. Fabrieken langs een tracé kunnen dan stoom invoeren of juist afnemen. Met het gehele stoomnetwerk in de Botlek wordt de CO2 -uitstoot met 200.000 tot 400.000 ton per jaar teruggedrongen. Dat zorgt ook voor een betere luchtkwaliteit. Het stoomnetwerk Botlek west wordt in mei 2013 in gebruik genomen.

Aanleg stoomnetwerk in de Rotterdamse Botlek.

‘Leiding over Noord’ De warmtekrachtcentrale van de Galileïstraat, die voor een groot deel bijdraagt aan de stadsverwarming, wordt in 2014 gesloten. Hier komt het plan ‘Leiding over Noord’ voor in de plaats. Deze leiding wordt door Eneco aangelegd en benut restwarmte uit het Botlekgebied voor stadsverwarming. Besparing als gevolg van de komst van deze leiding is naar schatting 100 kton CO2. Dit is de besparing ten opzichte van een gewone enkelvoudige ketel (CV) in de hoeveelheid hiermee te verwarmen vastgoed. Stoomnetwerk Netwerkbeheerder Stedin, afvalverwerker AVR/Van Gansewinkel en chemiebedrijf en stoomgebruiker Emerald Kalama Chemical (EKC) investeren samen in het stoomnetwerk in de Rotterdamse Botlek. Zij hebben de ‘Final Investment Decision’ in februari 2012 ondertekend, mede dankzij de inzet van de RCI-partners. Stedin is in april 2012 gestart met de aanleg van de pijpleiding. Het doel van het netwerk is om de stoom van de ene fabriek te transporteren naar omliggende fabrieken die stoom als productiemiddel nodig hebben. Deze fabrieken wekken

Wim Roelofs, manager New Business, Stedin

De industrie kan veel efficienter met energie

omgaan en zo kosten besparen door

gebruik te maken van elkaars restenergie. Daarvoor zijn investeringen nodig in infrastructuur voor restwarmte en stoom. Een goed voorbeeld is het Stedin Stoomnetwerk in de Botlek.


Centrale slibverwerking Veel bedrijven hebben een eigen zuiveringsinstallatie. Aan het einde van het zuiveringsproces blijft biologisch slib achter, dat afgevoerd wordt en buiten de regio verbrand. Door het hoge watergehalte in het slib kost dit veel energie en transportkilometers. Uit onderzoek is gebleken dat de gezamenlijke verwerking van het slib voldoende potentie heeft om in 2013 van start te gaan. Op de locatie van Kemira in de Botlek levert deze vorm van co-siting voor vergisting van 8.000 ton droge stof uit zuiveringsslib op termijn jaarlijks 3,2 miljoen kubieke meter biogas op. Die kan direct in de omgeving schoon worden toegepast. Water- en energiespecialist GMB heeft de handschoen opgepakt om dit project van Havenbedrijf en Deltalinqs Energy Forum te realiseren. In 2013 wordt de finale investeringsbeslissing verwacht. Samenwerkingsproject CELSIUS De Europese Commissie heeft in 2012 een subsidie verstrekt van 15 miljoen euro aan het samenwerkingsproject CELSIUS. Hierin werkt Rotterdam samen met de steden Göteborg, Genua, Keulen en Londen. Gezamenlijk zetten zij zich in voor een grootschalige uitrol van energie-efficiënte en financieel rendabele oplossingen op het gebied van (collectieve) warmte- en koudesystemen in Europa. In het project worden twaalf nieuwe technisch en economisch innovatieve projecten gedemonstreerd. Rotterdam gaat bestaande gebouwen aansluiten op het warmtenet, een koppeling aanbrengen tussen Meneba, de RWZI Dokhaven en het warmtenet en een nieuwe koudeopslagtechniek demonstreren. De gemeente trekt hierbij samen op met de TU Delft, Warmtebedrijf Rotterdam en Nuon. Het CELSIUS-project zal in het tweede kwartaal van 2013 van start gaan. Energiebesparing openbare verlichting De afgelopen jaren heeft Rotterdam veel energie bespaard in de openbare verlichting. Een belangrijke maatregel was de investering in witte, energiezuinige verlichting die op de doorgaande wegen in de nachtelijke uren wordt gedimd. Het aantal lampen is door uitbreidingen als Nesselande, Park Zestienhoven en het toevoegen van deelgemeente Rozenburg toegenomen, maar ondanks dat is er een flinke besparing gerealiseerd. In 2012 was dat bijna vier procent ten opzichte van 2011. Door het zuinige areaal verlichting en de inmiddels doorgevoerde maatregelen gaat de energiebesparing de komende jaren minder snel, maar Rotterdam ligt op koers om de beoogde besparing van vijftien procent in 2014 te halen.

Besparing bij het MKB Bij het MKB kan veel winst geboekt worden op het gebied van energiebesparing. Ook levert dit financiële voordelen op voor de ondernemer. Afgelopen jaar heeft Klimaatroute bij 127 ondernemers energiescans uitgevoerd. Klimaatroute adviseerde de ondernemers over mogelijke maatregelen en de terugverdientijd daarvan. Als de ondernemers alle maatregelen doorvoeren, bedragen de geïdentificeerde besparingen 614 ton CO2 per jaar (1.210.000 kWh en 18.200 kubieke meter aardgas). In december 2012 hadden negentien van de gescande bedrijven de geadviseerde maatregelen genomen en overwogen dertig bedrijven serieus om dit te doen. Het doel om 25 procent van de bedrijven een jaar na de scan geactiveerd te hebben lijkt ruimschoots gehaald te worden.

2010 hebben ondertekend, hebben aan het eind van het project 22 het internationale milieukeurmerk Green Key behaald. Dat betekent dat zij het verduurzamen en verminderen van hun milieubelasting onderdeel hebben gemaakt van hun bedrijfsvoering. Negentien van hen behaalden een gouden Green Key, de hoogste onderscheiding. De bedrijven zijn in de aanloop naar de certificering ondersteund met themabijeenkomsten. Hierin konden de deelnemers ervaringen uitwisselen en informatie ontvangen over door hen zelf aangedragen onderwerpen. De stad Rotterdam telt nu bijna vierduizend ‘groene’ hotelbedden, ongeveer vijftig procent van het totaal.

Green Deal MKB Deltalinqs heeft samen met MKB Nederland een Green Deal met de rijksoverheid gesloten. Het doel is om bij tenminste twintig MKB-bedrijven in de Rotterdamse haven en industrie tot hogere energie-efficiency te komen. Dit heeft in 2012 tot zeven scans geleid op verlichting en verwarming. Daaruit blijkt dat met relatief eenvoudige maatregelen tien tot zestig procent energie kan worden bespaard. In 2013 is een vervolg gepland van energiescans voor verlichting, verwarming, koeling, luchtbehandeling en intern transport.

Steeds meer hotels met Green Key Het convenant ‘Duurzame Hotels en Congreslocaties’ is in 2012 afgesloten met een bijeenkomst. In 2012 hebben drie hotels een gouden Green Key-certificaat behaald. Van de 29 hotels en congreslocaties die het convenant in

Drie hotels behalen het gouden Green Key-certificaat.

BRON: APM TERMINALS.

Demonstratieproject Slim met stroom Deltalinqs Energy Forum en het Havenbedrijf Rotterdam hebben in 2012 onderzocht welke mogelijkheden er zijn om de installaties voor efficiënte opwekking van stoom en stroom te behouden (warmte kracht koppeling-installaties, WKK). Actueel is namelijk de druk op de marges van deze installaties door lage elektriciteits- en relatief hoge gasprijzen. De RCI-partners deden dit onderzoek samen met Rotterdamse industriële bedrijven. Op basis van de resultaten wordt in 2013 gewerkt aan een uniek simulatiemodel waarin de effecten worden aangetoond van gezamenlijke benutting van energiecapaciteit, inclusief opties voor verduurzaming van energieopwekking.

Artist impression van de nieuwe terminal van APM op Maasvlakte 2.

En verder • heeft APM Terminals Maasvlakte II B.V. als eerste bedrijf in de Rotterdamse haven een BREEAM-NL Ontwerpcertificaat met 3 sterren ontvangen. Daarmee scoort het bedrijf een ‘Very Good’. APM ontving het certificaat van de Dutch Green Building Council (DGBC) voor de ontwikkeling van een nieuw kantoorpand op de Maasvlakte 2. • werd het recreatiecentrum Zevenkampse Ring door de


vakjury van de Zwembad van het Jaar Verkiezing uitgeroepen tot het duurzaamste zwembad van Nederland. • heeft Deltalinqs met bedrijven en wetenschappers acht Deltalinqs Energy Forum expertmeetings georganiseerd in 2012. Vaste thema’s in de expertmeetings zijn de technologische en organisatorische mogelijkheden voor verhoging van de energie-efficiëntie en strategische benutting van restwarmte.

Effectenmonitor Doel industrie: Jaarlijkse verbetering van de energieefficiency met 2 procent. Indicator: Jaarlijkse energie-efficiency voor de industrie. Resultaten energie efficiency industrie 2006-2011 Agentschap NL heeft op verzoek van het RCI de energieefficiency van de industrie en de sector energie in deze regio in kaart gebracht voor de periode 2006-2011. De verbetering van de energie-efficiëntie bij de industrie wordt in Nederland gestimuleerd door (vrijwillige) afspraken in de zogenaamde MJA3 en MEE-convenan-

ten. Namens het RCI ondersteunt en stimuleert Deltalinqs het Rotterdamse bedrijfsleven tot een verbetering van de energie-efficiency. Onder meer door een gebiedsgerichte aanpak, via samenwerking tussen bedrijven, binnen het haven- en industrieel complex en vanuit een ketenbeheerbenadering (logistieke ontwikkeling) tot ver buiten het haven- en industrieel complex. De resultaten van deze ketenbeheerbenadering worden landelijk (nog) niet gemeten en zijn in deze rapportage dus ook niet meegenomen. Voor de resultaten 2006-2011 zijn de resultaten van de meest energierelevante sectoren (energie, chemie en petrochemie) vergeleken.

In onderstaande tabel zijn de resultaten weergegeven over de hele periode 2006- 2011. Cluster

Energieverbruik

Productie

Efficiencywinst tov 2006

Besparing per jaar (gemiddeld)

Energie Industrie totaal MEE1 MJA 2 DEF-leden (ex energie)

+31% -2,3% -3,1% +4,5% -1,6%

+45% -2,6% -3,1% +1,2% +0,2%

9,4% -0,3% 0,0% -3,3% 1,8%

2,0% 0,1% 0,0% -0,6% 0,4%

De industrie in de Rotterdamse haven is met een gemiddelde energie-efficiency van 0,1 procent over de periode 2006-2011 onder de doelstelling van jaarlijks 2 procent verbetering gebleven. De DEF-leden scoorden gemiddeld met 0,4 procent beter.


FOTO: RINIE BOON.

Industrie bij avond.

Resultaten 2006-2011 Het energiegebruik van de industrie in Rotterdam is in de periode 2006-2011 met 2,3 procent gedaald. In dezelfde periode is de productie met 2,6 procent gedaald. Dat betekent een geringe stijging van het energiegebruik per eenheid product van gemiddeld 0,1 procent per jaar. Dit is aanzienlijk lager dan de doelstelling van 2 procent energie-efficiency verbetering per jaar of de ‘autonome’ ontwikkeling van 0,7 procent per jaar12. In de sector ‘energieproductie’ is sprake van geheel andere ontwikkelingen. Productie en energiegebruik zijn sterk gestegen. Daarbij is een forse efficiencywinst geboekt, deels door ingebruikname van moderne efficiënte installaties, deels ook door betere benutting van bestaande installaties die een groter deel van hun warmte konden afzetten. Het verschil in de ontwikkeling van de efficiency tussen de totale industrie in de regio en

1 Diverse instanties veronderstellen dat zonder additionele externe maatregelen de energie-efficiency van de industrie jaarlijks met 0,7% verbetert als gevolg van vernieuwing en onderhoudswerkzaamheden.

de Deltalinqs Energy Forum-leden ligt vooral aan een verschil in populatie. Vanwege de grote fluctuatie in deze periode, zijn er ook grote verschillen in efficiency te zien. De daling van het energiegebruik in 2010 en 2011 is vooral te verklaren door productiedalingen bij twee grote bedrijven: een raffinaderij en een chemiefabriek die uit bedrijf zijn genomen wegens vervanging. De situatie bij deze bedrijven heeft ook een sterke invloed op de ontwikkeling van de energie-efficiency. Als deze bedrijven buiten beschouwing gelaten worden, zou de efficiency in 2011 licht verbeterd zijn. Ook een lagere bezettingsgraad kan het resultaat beïnvloeden. In onderstaande grafiek is de ontwikkeling van de efficiency voor de energiesector en de industriesector weergegeven in een Energie-Efficiency Index (EEI). Deze index, die in 2006 per definitie op 100 begint, geeft weer hoeveel efficiënter de groep bedrijven is geworden. Hoe sterker de index daalt, hoe efficiënter. Hieruit blijkt dat de energiesector 9 procent efficiënter is geworden (gemiddeld 2,0 procent per jaar), tegen een verslechtering van 0,6 procent voor de industrie (gemiddeld 0,1 procent per jaar, maar met name door de invloed van 2011).

Ontwikkelingen EEI 105 EEI energie

100

EEI industrie

95 90 85 80

2006

2007

2008

2009

2010

De jaren 2007 en 2008 zijn geschat.


2011

Opgave

3

Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als branden grondstof

De Rotterdamse haven is de grootste van Europa als het gaat om de aanvoer en verwerking van biobrandstoffen. Het Rotterdam Climate Initiative (RCI) geeft invulling aan de rol van ‘Bioport van Europa’ door de handel in en overslag van biomassa makkelijker te maken. Ook motiveert het RCI energiebedrijven om biomassa als brandstof te gebruiken in kolencentrales en biomassa-energiecentrales. Het RCI stimuleert bovendien lokaal gebruik van biobrandstoffen en faciliteert onderzoek, pilots en bedrijvigheid op het gebied van groene chemie in Rotterdam. Daarnaast wordt gewerkt aan het vergroten van de hoeveelheid windenergie en het versnellen van investeringen in zonne-energie.

Activiteiten en resultaten Hernieuwbare grondstoffen met isobutanol De RCI-werkgroep Groene chemie onderzocht in 2012 diverse kansrijke routes voor groene grondstoffen. Op basis van de moleculaire eigenschappen, toepassingsmogelijkheden en beschikbaarheid van de grondstoffen komt isobutanol uit suikerreststromen nadrukkelijk in het vizier. De resultaten zijn gepresenteerd tijdens het

Manon Jansen, Ecofys:

Biomassa speelt in elk lange termijn

hernieuwbare energiescenario een belang-

rijke rol. Daarnaast dient biomassa als voedsel, veevoer en als grondstof voor de chemie. Slimme keuzes ten aanzien van het gebruik van biomassa zijn essentieel. Goede, internationaal vastgelegde duurzaamheidscriteria van het grootste belang. De haven van Rotterdam, als Bio Port strategisch gepositioneerd voor de import, export, overslag en verwerking van biomassa, speelt hierin een echte leidersrol.


Ondertekening convenant voor het plaatsen van minimaal vijftig windturbines in de regio Rotterdam.

symposium “Groene chemie in de Delta”, dat in de fabriekshal van Plant One werd georganiseerd. Half december is met steun van RCI, de provincie Zuid-Holland en de topsector Biobased Economy het Isobutanolplatform Rotterdam van start gegaan. Hierin werken bedrijven en wetenschappers aan de ontwikkeling van een biobased route voor isobutanol, geschikt voor biobrandstof, biokerosine en bioplastics. Dit zou in de eerste fase vanaf 2015 moeten leiden tot de productie van isobutanol voor biobrandstoffen (10 procent bijmenging). Hiervoor wordt tweede generatie biomassa gebruikt, zoals suikerbietenpulp en andere in de haven beschikbare reststromen. Minimaal vijftig windturbines in de stadsregio De gemeenten van de stadsregio Rotterdam hebben op 21 juni 2012 een convenant getekend voor het plaatsen van minimaal vijftig windturbines verspreid over de regio. In totaal hebben deze een vermogen van minimaal 150 MW aan duurzame energie. Op Rotterdams grondgebied zijn Hoek van Holland als potentiële locatie en Rozenburg en de Beneluxster-Zuid als studielocatie opgenomen. De drie locaties hebben samen een vermogen van 48 MW.

Zonnepanelen RDM Campus Op Heijplaat loopt een aanbesteding door het Havenbedrijf Rotterdam voor de aanleg van zonnepanelen op de RDM Campus. Door het Havenbedrijf wordt met onder meer Eneco gesproken over de mogelijkheden om de opbrengsten hiervan ten goede te laten komen van de bewoners op Heijplaat. Hieraan gekoppeld is een lobby richting de rijksoverheid om zaken ook formeel, dat wil zeggen fiscaal, mogelijk te maken. In het nieuwe regeerakkoord staat dat een fiscaal instrument geïntroduceerd gaat worden om lokale duurzame energieopwekking te stimuleren onder zelflevering-condities. Zonnepanelen Hoek van Holland Woningbouwvereniging Hoek van Holland en Waifer, een initiatief van TNO en Stichting Building Brains, hebben

BRON: SUIKERUNIE.

Onderzoek wind- en zonne-energie In 2012 is onderzoek gedaan naar het toepassen van windenergie en zonne-energie op respectievelijk bedrijfsterreinen en bedrijfsdaken, onder meer bij een project voor opwekking van zonne-energie op het dak van het RDM-gebouw. De inventarisatie van windenergiepotentieel op bedrijfsterreinen heeft een totaal van 135 MW laten zien. Dit is een optelling van 52 MW bij bedrijven die al beschikken over windturbines of al een vergunningsaanvraag hadden en een potentieel van 83 MW uit globale locatiescans bij geïnteresseerde bedrijven. In hoeverre dit potentieel ook daadwerkelijk is te benutten, is nog onderwerp van gesprek binnen de bedrijven zelf en in overleg met het Havenbedrijf. Deltalinqs en Havenbedrijf onderzoeken ook mogelijkheden voor bedrijven om te participeren in windprojecten elders in de haven. Het RCI onderzoekt de productiekansen voor het veelzijdige groene molecuul isobutanol uit reststomen van de suikerproductie. Isobutanol kan in de bio-economie de basis vormen voor bioPET-flessen en andere bioplastics, biokerosine, biodiesel, biokunstrubber en fijnstofonderdrukkers.

zeven corporatiewoningen van zonnepanelen voorzien. Bijzonder aan de aanpak is dat noch de woningcorporatie, noch de huurder hoeft te investeren. Waifer investeert als private partner in de zonnepanelen en levert vervolgens de duurzame energie aan de huurder. De energielasten van de betrokken huurders zijn bevroren; zij zijn gevrijwaard van verdere kostenstijgingen. Het project is goed opschaalbaar en voorbereidingen daarvoor zijn in volle gang. In eerste instantie ligt de focus op 200 extra woningen in Hoek van Holland in 2013. De financiering van 5.000 extra woningen is in voorbereiding.

En verder • h eeft RCI aan het kabinet een voorstel gedaan voor de manier waarop de bijmengverplichting van biobrandstoffen op een verantwoorde wijze kan worden verhoogd. De EU schrijft voor dat in 2020 tien procent van de brandstoffen voor de vervoerssector biobrandstoffen zijn. In Nederland is dat percentage nu vijf procent en dat wordt jaarlijks verhoogd. Het Rotterdamse voorstel is gericht op het stimuleren van biobrandstoffen die zorgen voor zo groot mogelijke CO2 -reductie, bij verbranding zo min mogelijk luchtvervuiling en waarbij indirecte veranderingen in landgebruik worden voorkomen. Het voorstel wordt nu verder wetenschappelijk onderbouwd door het Copernicus Instituut in Utrecht. • is er in mei 2012 een RCI biomassahandelsmissie naar Brazilië geweest. Zowel met overheden als bedrijven zijn contacten gelegd met zicht op vervolg. Brazilië is potentieel een belangrijke leverancier van biobrandstoffen en biologische grondstoffen. • is eind 2011 de APX-Endex, de beurs voor handel in energie, gestart met de eerste fase van een biomassahandelsbeurs. Het afgelopen jaar is gewerkt aan de


•

• •

•

voorbereiding van de tweede fase waarin de handel verloopt via een zogenaamd ‘clearinghouse’. Dit vergemakkelijkt de handel in biomassa. heeft Rotterdam in 2012 de Holland Solar Days georganiseerd en is de stad officieel uitgeroepen tot Solar City 2012. De Solar City is een stad die actief zonne-energie promoot, zelf zonne-energie toepast en/of veel opvallende zonne-energieprojecten heeft. Tegelijk werden de eerste zeven zonnepanelen op corporatiewoningen onthuld in Hoek van Holland. is een collectief zonne-energieproject op de geluidswal bij Terbregge in voorbereiding. De uitvoering van dit project is voorzien in 2013. heeft het Delftse bedrijf Sunuru na een testperiode besloten tot een volledige pilotopstelling van zonnepanelen. Dit gebeurt in een horizontaal gespannen net met richtingsensor (afmetingen 13 bij 20 meter) in het Rotterdamse havengebied. heeft het Havenbedrijf een projectteam gevormd dat de mogelijkheden van duurzame energieopwekking op tijdelijk niet in gebruik genomen terreinen gaat onderzoeken en stimuleren.

Effectenmonitor Duurzaam energieverbruik

Windenergie

Doel: 20 procent duurzaam energieverbruik in 2020, conform het ‘Covenant of Mayors’. Indicator: het percentage duurzaam energieverbruik van totale energieverbruik in Rotterdam (stad en haven).

Doel: Voor duurzame energie in 2015 60 MW extra windenergie in de haven en 150 MW extra in 2020. Daarnaast mogelijk nog 48 MW buiten het havengebied (Rozenburg, Hoek van Holland). Indicator: Het opgesteld vermogen aan windenergie.

Duurzaam energiegebruik

Windenergie

25%

400

350 20%

DOEL

300

250

15%

200 10%

150

100

5%

MW

Aandeel

50 0% 2010

2011

2012

2020

Als deelnemer aan het ‘Covenant of Mayors’ onderschrijft Rotterdam de ambitie van twintig procent duurzaam energieverbruik in 2020. Dat betekent dat in 2020 twintig procent van het totaal door Rotterdam gebruikte energie van duurzame bronnen afkomstig moet zijn. Het percentage bedroeg in 2012 3,5 procent en dat was lager dan in 2011. Dat kwam vooral door minder bijstook van biomassa bij de kolencentrale van E.On op de Maasvlakte. Ook is er een kleine afname (2 MW) van het opgesteld windvermogen door verwijdering van een windturbine. Het percentage duurzaam energiegebruik ligt nog fors lager dan de doelstelling voor 2020 en ligt iets onder het landelijk aandeel duurzaam energieverbruik (4,4 procent). De cijfers voor de bepaling van duurzame energieproductie door de AVR, die een grote bijdrage levert aan het Rotterdamse aandeel duurzame energieproductie, zijn vanaf 2012 op een betere gegevensbron gebaseerd. De cijfers van eerdere jaren zijn herberekend en vallen daardoor lager uit. Op basis van de plannen van het RCI – toename windenergie en de bijstook van biomassa in kolencentrales – wordt de komende jaren, vooral vanaf 2015, een flinke groei van de omvang van groene stroom verwacht.


0 2009

2010

2011

stedelijk gebied haven op bedrijfsterreinen haven publiek terrein

2012

2015

2020

Doel Prognose

Door de aanleg van Maasvlakte 2 zijn op een aantal locaties windmolens verwijderd. Het opgesteld vermogen van windturbines neemt daardoor de laatste jaren af. In 2011 werd het windpark Dobbelsteen verwijderd; in 2012 is door verwijdering van een windturbine het opgesteld vermogen nog eens met 2 MW afgenomen. Ook op bedrijfsterreinen staan windmolens, in totaal gaat het om 25 MW. Het doel blijft om in 2020 300 MW opgesteld vermogen te hebben in het openbaar havengebied. Op basis van de plannen voor nieuwe windlocaties is de verwachting dat het opgesteld vermogen aan windenergie in 2013 al fors zal gaan toenemen en dat het doel wordt gehaald. In 2015 zal naar verwachting 210 MW gerealiseerd zijn.

Bijstook van biomassa Doel: Door bijstook van biomassa in kolencentrales moet in 2025 4,5 Mton CO2-reductie gerealiseerd zijn. Indicator: De CO2-reductie door bijstook van biomassa in kolencentrales.

CO2 -reductie door bijstook van biomassa 5

4

3

2

Mton

1

0 2005

2008

2009

2010

2011

2012

2015 Doel

2020

2025 Prognose

In 2012 bedroeg de omvang van bijstook van biomassa in de kolengestookte elektriciteitscentrale van E.ON 141.000 ton. Dat is een kwart minder dan voorgaande jaren. Deze omvang van bijgestookte biomassa zal naar verwachting flink toenemen. Zeker na de opening van de nieuwe centrales van E.ON en GDF SUEZ (voorheen Electrabel) in 2013 waar vanaf 2015 biomassa zal worden bijgestookt. In 2015 kan daarmee een jaarlijkse CO2 reductie van 1.200 kton worden bereikt. Om de hoeveelheid bij te stoken biomassa fors op te schalen zijn aanvullende beleidsmaatregelen nodig op het gebied van duurzaamheid en betaalbaarheid van de biomassa. De prognose is gebaseerd op een gestage toename van de bijstook van biomassa bij de kolencentrales. Echter is de verwachting dat vanaf 2020 de huidige E.ON-centrale op de Maasvlakte gesloten is en daar dus ook geen bijstook meer mogelijk is.


Opgave

4

Rotterdam moet bereikbaar zijn, maar wel op een duurzame manier. Het streven is dan ook een schoon gebruik van het Rotterdamse mobiliteitssysteem voor personen- en goederenvervoer. Dat gebeurt onder andere door de aanleg van fietspaden. Daarnaast wil Rotterdam meer schone en stille voertuigen en investeert daarom in haar gemeentelijk wagenpark, onder meer met de introductie van elektrische en hybride voertuigen. Ook richt Rotterdam zich op de toepassing van schone brandstoffen, zoals biodiesel voor vrachtverkeer en vloeibaar aardgas voor de binnenvaart. Duurzame mobiliteit draagt bij aan het verminderen van de CO2 -uitstoot en een betere luchtkwaliteit.

Activiteiten en resultaten Scooters ‘Made in Rotterdam’ De eerste elektrische scooters ‘Made in Rotterdam’ van scooterfabrikant ESFA op de RDM-Campus zijn in 2012 in gebruik genomen door de gemeente. Zij zijn gemaakt in Rotterdam, door Rotterdamse medewerkers en

Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport

techniekstudenten. De gemeente Rotterdam gaat de scooters gebruiken bij het dagelijkse werk in de stad. Zij rijden daarbij uitsluitend op groene stroom. Oplaadpalen elektrisch vervoer Cofely heeft in 2012 de aanbesteding gewonnen voor het plaatsen van oplaadpalen voor elektrisch vervoer. Op 6 juni is het honderdste oplaadpunt voor elektrische auto’s in gebruik genomen. Eind 2012 waren er 212 oplaadpunten in Rotterdam. Succesvol eerste jaar Elektrisch Vervoer Centrum Het eerste jaar van Het Het Nieuwe Rijden | Elektrisch Vervoers Centrum (HNR-EVC) was een succes: ruim drieduizend bezoekers sinds de opening, naamsbekendheid in het hele land en een succesvolle partner in de promotie van elektrisch rijden. HNR-EVC is de eerste en enige plaats in Nederland waar vooral de zakelijke bezoeker terecht kan voor onafhankelijk advies en het maken van proefritten met elektrische voertuigen. De belangstelling voor elektrisch rijden groeit. Weliswaar is het aantal elektrische auto’s nu nog relatief beperkt, maar het aantal is gegroeid van ongeveer 1.700 auto’s eind 2011 naar ruim 4.000 eind juni 2012. HNR-Elektrisch

Michiel Hartman, directeur QWIC:

In ESFA werken wij voor de fabriek van

onze scooters samen met Maas Leerfabrie-

ken en een aantal onderwijsinstellingen. Mensen met enige afstand tot de arbeidsmarkt én mbostudenten Techniek leren het vak terwijl zij werken. De RDM-Campus is dus de ideale omgeving voor de fabriek. En in de stad zien onze mensen het resultaat van hun werk daadwerkelijk rondrijden. Tijdens de eerste reis rond de wereld met een volledig elektrische auto werden twee jonge Franse ingenieurs door wethouder Baljeu ontvangen bij het Elektrisch Vervoer Centrum in Rotterdam.


Shell Eco Marathon voor het eerst in Rotterdam.

Vervoer Centrum heeft in september 2012 de publieksprijs E-Mobility Awards gewonnen in de categorie ‘Stimulering Elektrisch Vervoer’. High Blend Biodiesel voor vrachtvervoer Wat zijn de kansen en knelpunten voor het gebruik van high blend biodiesel in vrachtwagens? Die vraag stond centraal in het praktijkproject ‘High Blend Biodiesel voor Vrachtvervoer’ dat in december 2009 van start ging. Het project is op initiatief van de gemeente Rotterdam uitgevoerd door een consortium waarin de gehele biobrandstofketen vertegenwoordigd was. De proef is in april 2012 geëindigd, na een looptijd van 2,5 jaar. In september 2012 heeft het consortium de eindrapportage opgeleverd. In de proef zijn twee miljoen praktijkkilometers afgelegd en is 470 ton CO2 -uitstoot vermeden. Het gebruik van high blend biodiesel leidt tot een aanzienlijk lagere uitstoot van fijnstof dan bij gebruik van gewone diesel. De gebruikte biodiesel (B30 en B20) uit restvetten is goed inzetbaar als vervanging van reguliere diesel. Doordat het consortium gebruik heeft gemaakt van biodiesel uit restvetten was ook geen sprake van concurrentie met voedselproductie. Shell Eco-marathon Voor het eerst vond in mei 2012 de vierdaagse Shell Ecomarathon plaats in Rotterdam. Meer dan 3.000 Europese studenten stonden voor de uitdaging zo ver mogelijk te rijden op één liter brandstof in hun zelfgebouwde voertuigen. Hiermee testten zij hun kennis van energie-efficiënt rijden op een speciaal aangelegd stratencircuit rondom Ahoy. Tegelijkertijd vond een forum plaats waar internationale deskundigen uit het bedrijfsleven, de academische wereld en maatschappelijke organisaties oplossingen bedachten voor de Energie-Water-Voedsel Nexus: de wereldwijd stijgende vraag naar energie, water en voedsel. Ongeveer 40.000 belangstellenden kwamen af op het evenement. De komende twee jaar blijft Rotterdam het podium voor de Shell Eco-marathon. 30 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Lancering eerste hybride sleepboot Tijdens de traditionele en drukbezochte Vlaggetjesdag op 6 juni vond in Rotterdam de lancering plaats van de RT Adriaan als E-KOTUG. De Rotterdamse boot is de eerste hybride sleepboot van Europa. Internationaal maritiem dienstverlener KOTUG heeft met de hybride sleepboot, in samenwerking met het Canadese AKA, een zeer milieuvriendelijke en energiezuinige sleepboot ontwikkeld. In april 2012 is de E-KOTUG genomineerd in de categorie ‘Clean Shipping’ van de Seatrade Awards. Smart Port De Rotterdamse ambitie voor duurzame economische groei vraagt om het slim benutten van organisatorische concepten en transportmodaliteiten. Voor de overdracht van fundamentele kennis en inzichten uit de wetenschap heeft Deltalinqs in 2012 het project Smart Port georganiseerd: acht ontbijtsessies met bedrijven en kennisinstellingen. Het verkennen van logistieke concepten stond centraal, zoals het bundelen van individuele vervoersopdrachten en de optimale koppeling van vervoer over spoor, water en weg (modal split). Ook konden bedrijven hun specifieke vragen en ideeën door de kennisinstellingen laten onderzoeken. Het project Smart Port krijgt een vervolg in 2013. Investeringen voor emissievrij transport op terminals De twee nieuwe terminals op Maasvlakte 2 hebben in 2012 met het bestellen van energie-efficiënte terminaluitrusting (kranen, AGV’s etc.) grote stappen gezet richting verduurzaming. Met volledig elektrisch aangedreven AGV’s (onbemande voertuigen) zal er op de nieuwe terminals emissievrij containertransport plaatsvinden.

En verder mensen bekeken de diverse elektrische auto’s of maakten een proefrit. • vond op 9 en 10 oktober in Rotterdam de Ecomobielbeurs plaats; zowel in de stand als ook in de workshops ter plekke was ruime aandacht voor elektrisch rijden. • is de Cargoshell-container, een inklapbare container waarvan meerdere exemplaren op één vrachtwagen vervoerd kunnen worden, door Germanischer Lloyd in Hamburg CSC gecertificeerd. De Cargoshell-container is om een aantal redenen zeer innovatief. Hij is gemaakt van vezel-versterkt composiet waardoor deze circa 25 procent lichter is dan de traditionele, stalen container. Toepassingsmogelijkheden liggen onder meer op het gebied van reefer-lading (gekoelde producten). • presenteerde BMW de BMW ActiveE tijdens het ‘Mobility of the Future’-evenement op 2 februari in Rotterdam. Na Duitsland en de Verenigde Staten is Nederland het derde land ter wereld waar klanten de elektrische BMW ActiveE gaan testen in het dagelijks gebruik.

FOTO: LUUK VAN KAATHOVEN FOTOGRAFIE.

• zijn er in 2012 vijfhonderd fietsbeugels geplaatst waarmee de gewenste duizend nieuwe stallingsplaatsen zijn gerealiseerd. • zijn er fietspaden aangelegd op plekken die tot nu toe nog in het fietspadennetwerk ontbraken (de zogenaamde ontbrekende schakels). Dit is gebeurd bij de van Aerssenlaan, Vasteland, Goudsesingel, Terletweg, Oudedijk en Bovendijk. • is het programma van eisen gerealiseerd voor laadinfrastructuur voor elektrische voertuigen in nieuwe parkeergarages. De gemeenten en marktpartijen kunnen hiervan gebruikmaken. In het vierde kwartaal is gestart met een project om te onderzoeken of dit concept generiek toe te passen is op nieuwe parkeergarages in Rotterdam. • heeft van 16 t/m 22 september 2012 de Europese Mobiliteitsweek plaatsgevonden. De gehele week waren er activiteiten in Rotterdam in het kader van duurzame mobiliteit. Op zondag 16 september konden alle passanten van de Binnenrotte kennismaken met de Elektrisch Vervoer-Roadshow: ruim vijfhonderd

BMW presentatie in het Drijvend Paviljoen.


Effectenmonitor

Elektrische voertuigen

Doel: het bevorderen van schoon gebruik, schone voertuigen en schone brandstoffen. Indicator: • het aantal gereden fietskilometers. • het aantal elektrische voertuigen. • het aantal getankte liters biobrandstoffen (gedurende de pilot). Het bevorderen van schoon gebruik Rotterdam stimuleert schone mobiliteit door het gebruik van de fiets aantrekkelijker te maken met meer fietspaden en stallingen. Rotterdammers zullen daardoor in de stad eerder voor de fiets kiezen. Het aantal gereden fietskilometers geeft hiervoor een goede indicatie. Gereden fietskilometers 2004 2006 2007 2009 2010 2011 2012 0

50

100

150

200

250

300

350

Aantal (x miljoen)

2011

2012

DOEL

2014

0 Aantal

200

400

600

800

1.000

Kanttekening hierbij is dat er in Rotterdam een aanzienlijk aantal elektrische en hybride leaseauto’s rondrijdt die elders geregistreerd zijn en dus in bovengenoemde gegevens (vooralsnog) niet te vatten zijn. Rotterdam zet haar activiteiten voort door laadpunten voor elektrische voertuigen te plaatsen, pilots uit te voeren en ondersteuning te bieden aan het elektrisch vervoercentrum. Zo wordt een versnelling van de groei beoogd van vooral het aantal plug-in hybride elektrische voertuigen. In 2013 wordt een forse toename van het aantal elektrische voertuigen verwacht. In 2014 vervalt de fiscale stimuleringsmaatregel waarbij elektrische leaseauto’s een bijtelling kennen van 0 procent. Dit zal waarschijnlijk nadelig zijn voor de verdere groei van elektrisch vervoer. Het doel is 1.000 laadpunten en voertuigen in 2014 te realiseren. Dat wordt waarschijnlijk gehaald.

Het bevorderen van schone voertuigen Naast schoon gebruik stimuleert Rotterdam ook schone voertuigen. Voor het stedelijk verkeer gaat het dan vooral om elektrische voertuigen. In 2014 moeten in Rotterdam 1.000 elektrische voertuigen rijden.

Het bevorderen van schone brandstoffen Als derde spoor bij duurzame mobiliteit zet Rotterdam in op schone brandstoffen. Nederland kent een zogeheten bijmengverplichting voor biobrandstoffen. Voor de periode 2010-2020 moet het percentage biobrandstof toenemen van vier procent naar tien procent van de totale hoeveelheid verkochte brandstoffen. In 2012 was dat 4,5 procent. Deze bijmengverplichting is bepalend voor de totale hoeveelheid gebruikte biobrandstoffen in Rotterdam. Daarnaast heeft ook de praktijkproef met biodiesel in de periode 2010-2012, die vooral was bedoeld om de technische haalbaarheid van het gebruik van hogere percentages biobrandstoffen te onderzoeken, een tijdelijke impuls gegeven aan biobrandstoffen. Gedurende de gehele proef is er 835.000 liter biodiesel B20/B30 getankt. Het bijmengpercentage is daarmee met 0,25 procent gestegen. De praktijkproef is in april 2012 geëindigd. In 2012 is tot die tijd 120.000 liter B20 getankt. Door te hoge grondstofprijzen is een structureel groter gebruik in Rotterdam na afloop van de proef uitgebleven.

Er is tot op heden een constante groei te zien van het aantal elektrische voertuigen in Rotterdam. Eind 2010 waren er in Rotterdam ongeveer 24 elektrische voertuigen geregistreerd. Dit aantal betreft personenauto’s (volledig en plug-in hybride elektrisch), bedrijfsauto’s, bussen, driewielers en motorfietsen. Eind 2011 is dit aantal gegroeid naar 85 en per eind 2012 zijn het er 180.

Voor een verdere reductie van schadelijke uitlaatgassen lijkt grootschaliger gebruik van brandstoffen met hoge aandelen biobrandstof (>20 procent) één van de kansrijke opties. Het is nu aan marktpartijen om te besluiten hier mee door te gaan. Het RCI voert actieve lobby om de verdere stijging in te vullen met nog duurzamere biobrandstoffen.

Rotterdam stimuleert al jaren de fiets als transportmiddel in de stad. Die inzet is zichtbaar in het stijgend aantal gereden fietskilometers in de afgelopen jaren: het totaal aantal fietskilometers is vanaf 2004 met tien procent toegenomen. Op de telpunten rondom de binnenstad is zelfs een sterkere groei te zien. In 2012 is het aantal fietskilometers iets afgenomen ten opzichte van 2011. Daarvoor is geen eenduidige verklaring. De daling is mogelijk het gevolg van slechte weersomstandigheden. Op basis van de ontwikkeling in de laatste jaren, is de verwachting dat het gebruik van de fiets de komende jaren nog verder gaat toenemen. Onder meer door het realiseren van extra fietsenstallingen bij OV-haltes.


Opgave

5

Het verminderen van geluidsoverlast en het blijvend verbeteren van de luchtkwaliteit dragen bij aan de gezondheid van Rotterdammers. Inspanningen op dat gebied vormen de rode draad in het programma Duurzaam. Wegverkeer is een belangrijke bron van geluidsoverlast en luchtvervuiling. Daarom zet Rotterdam in op schone mobiliteit. Alle maatregelen op dat gebied staan bij opgave 4: bevorderen van duurzame mobiliteit en transport. Opgave 5 betreft de overige maatregelen die de luchtkwaliteit verbeteren en de geluidsoverlast verminderen. Dat zijn bijvoorbeeld stille wegdekken, geluidsschermen, dynamisch verkeersmanagement en walstroom.

Activiteiten en resultaten Luchtzuiverend dak Roteb Rotterdam heeft in 2012 het Roteb-gebouw naast het Kleinpolderplein voorzien van dakbedekking die stikstofoxide afvangt. Het 3.000 vierkante meter grote dak van het Roteb-complex stamt uit de jaren ‘50 en onderhoud was nodig. De gemeente kijkt bij dakrenovaties altijd of en op welke manier het dak kan bijdragen aan een meer duurzame leefomgeving. De aanleg van een groen dak of benutting van het dakoppervlak voor zonne-energie bleek vanwege de constructie niet mogelijk. Uiteindelijk werd er gekozen voor een luchtzuiverende dakbedekking. Die is aan de bovenzijde afgewerkt met titaniumdioxidekorrels (TiO2). Deze korrels kunnen onder invloed van uv-licht stikstofoxiden (NOx) omzetten in ongevaarlijk nitraat dat met de regen wegspoelt. Via deze techniek wordt alsnog een bijdrage geleverd aan een betere leefomgeving. Aanpak bouwverkeer Bouwverkeer heeft een groot aandeel in de totale milieuvervuiling door vrachtverkeer, zo blijkt uit Rotterdams onderzoek. De gemeente heeft de milieubelasting van bouwprojecten onderzocht door het aantal voertuigkilometers te berekenen dat nodig is voor de aan- en afvoer van personen en materialen en de daaraan gerelateerde uitstoot van CO2, NOx en fijnstof (PM10). De administratie van zes bouwprojecten is tot in het kleinste detail uitgeplozen. Op basis van de resultaten heeft Rotterdam een model ontwikkeld dat de verwachte milieubelasting per project inzichtelijk maakt. Ook kan 33 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Verminderen van geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht

met het model voor ieder bouwproject in de toekomst worden berekend hoeveel CO2 -reductie mogelijk is als bepaalde maatregelen worden genomen. De CO2 -uitstoot van bouwverkeer kan met maar liefst dertig procent worden teruggebracht. Goed voor de Rotterdamse klimaatdoelstellingen én goed voor de aannemer. Visie op duurzame bouwlogistiek Parallel aan het onderzoek naar bouwverkeer heeft Rotterdam een visie op duurzame bouwlogistiek ontwikkeld. ‘Duurzame grondstromen’ staan centraal in deze visie. In 2012 heeft Rotterdam samenwerking gezocht met andere steden en overheden om dit verder te ontwikkelen. Ook heeft Rotterdam in 2012 twee pilots uitgevoerd met stabilisatie van grond om zo grondtransport te minimaliseren. Hierbij is 500 ton grond gestabiliseerd met respectievelijk Forz (een kunstmatige grondstof uit gerecycled afval) en kalk. In beide pilots is de uitstoot van CO2 en fijnstof vergeleken met het afvoeren van grond en aanvullen met zand. Voor de uitstoot van fijnstof is stabilisatie beter dan af- en aanvoeren. Voor de uitstoot van CO2 blijkt kalk relatief slecht te scoren vergeleken met stabilisatie met Forz en af- en aanvoeren. Stadsverwarming bestaande bouw Bestaande woningen hebben een relatief hoog energieverbruik en stoten daardoor relatief veel NOx uit. Door bestaande woningen aan te sluiten op het warmtenet zorgt Rotterdam niet alleen voor een hoge CO2 -reductie, maar ook voor veel minder NOx. Het ombouwen van bestaande woningen van gas naar warmte is complex. Daarom worden pilotprojecten uitgevoerd om deze transitie (kosten)effectief te maken. In 2012 is de zesde warmteaansluiting gerealiseerd, voor in totaal 715 woningequivalenten. Partijen krijgen subsidie als zij op fossiele brandstoffen gestookte verwarmingsinstallaties in gebouwen vervangen door een aansluiting op het collectieve warmtenet, gevoed met industriële restwarmte. De subsidie wordt verstrekt om een warmteaansluiting te realiseren en de ervaringen te delen totdat de aansluiting een volledig stookseizoen gebruikt is. Walstroom Oosterkade Als aan schippers gebruiksvriendelijke moderne walstroomvoorzieningen wordt aangeboden, wordt hiermee het gebruik van scheepsgeneratoren en dus uitstoot van fijnstof en NOx voorkomen. Bijkomend voordeel is dat geluidemis-

Hans Schmitt, projectmanager walstroom, Stena Line BV:

Gedurende de tijd dat de schepen van

Stena Line in Hoek van Holland voor de wal

lagen afgemeerd, werd voorheen de benodigde elektriciteit opgewekt door dieselgeneratoren. Deze generatoren produceerden geluid en uitlaatgassen, wat het leefklimaat in de omgeving nadelig heeft beïnvloed. Doordat de schepen nu worden aangesloten op groene elektriciteit van de wal, wordt er aan boord van de schepen geen geluid meer geproduceerd en komen er ook geen schadelijke uitlaatgassen meer vrij. Stena Line BV realiseert eerste walstroomaansluiting voor zeeschepen.

sie van scheepsgeneratoren wordt voorkomen. In november 2012 is een walstroomvoorziening aan de Oosterkade in gebruik genomen. Riviercruiseschepen die aan de Oosterkade liggen, kunnen hierdoor stroom van de wal afnemen. Walstroom Hoek van Holland Om de luchtkwaliteit in Hoek van Holland te verbeteren en de stikstofdepositie en de uitstoot van CO2 te verminderen, hebben Stena Line BV en het Havenbedrijf Rotterdam het project ‘Walstroom Hoek van Holland’ ontwikkeld. Dit houdt in dat afgemeerde schepen van Stena Line BV aan de kade van de terminal in Hoek van Holland gebruik kunnen maken van walstroom. Op 13 juni 2012 is de voorziening feestelijk in gebruik genomen. Met de realisatie van dit project heeft Stena Line BV veel kennis opgedaan die zij graag met anderen deelt.

lang en gelijkmatig mogelijk rijdend houden, zonder dat hiervoor grote infrastructurele aanpassingen en investeringen nodig zijn. De inzet van DVM moet leiden tot minder vertraging en files op het hoofdwegennet. Daarnaast heeft het een positieve invloed op de luchtkwaliteit in de regio. Doordat het verkeer beter doorstroomt, zijn er minder afremmende en optrekkende auto’s en is er minder filerijdend verkeer. In 2012 is het aantal instrumenten langs het hoofdwegennet verder uitgebreid. De werkzaamheden van de Regiodesk zijn uitgebreid, waarbij de Regiodesk de beschikking heeft gekregen over een groter aantal regelscenario’s en meer instrumenten. Ook is een start gemaakt met het verbeteren en verder automatiseren van de communicatieverbindingen tussen de Regiodesk en de lokale verkeerscentrales, waaronder de Rotterdamse Verkeersregiekamer.

Dynamisch Verkeersmanagement Binnenstad De gemeente Rotterdam zet zich in voor een duurzamer verkeers- en vervoersnetwerk omdat dit belangrijk is voor de leefomgeving en economie van de stad. Daarom probeert Rotterdam de doorstroming te bevorderen waar dat kan, en bij te sturen waar dat moet, door middel van dynamisch verkeersmanagement (DVM). Dynamisch verkeersmanagement – denk aan dynamische routeinformatiepanelen, betere afstelling van verkeerslichten en actuele verkeersinformatie – zorgt voor een betere en gelijkmatigere doorstroming van verkeer. Hierdoor rijden bezoekers van de binnenstad minder kilometers en ontstaat minder congestie. Dit betekent minder emissies en is dus goed voor de luchtkwaliteit. In 2012 is een pakket van maatregelen vastgesteld dat in de periode 2013- 2014 wordt uitgevoerd.

Stil wegdek De aanleg van stille wegdekken is één van de meest belangrijke maatregelen die Rotterdam neemt om het geluid van wegverkeer te verminderen. Daar waar stedelijk wegdek vanuit een onderhoudsbehoefte toe is aan vernieuwing, wordt zoveel mogelijk voor stil asfalt gekozen. In 2012 zijn de Laan van Dada, Laan van Magisch Realisme, Aveling Zuid, Rosestraat en de Ankie Verbeek Ohrlaan voorzien van een nieuw stil wegdek. Het stille wegdek op de Groene Kruisweg is een proefvak van 14.000 vierkante meter. De komende zeven jaar wordt op dit proefvak intensief onderzoek naar de kwaliteit van het wegdek bij intensief gebruik gedaan. Naast de aanleg van stil wegdek werkt Rotterdam ook aan andere concrete maatregelen, zoals het isoleren van gevels in geluidsbelaste gebieden.

Dynamisch Verkeersmanagement Zuidvleugel Het samenwerkingsverband DVM Zuidvleugel wil met dynamisch verkeersmanagement (DVM) het verkeer op het hoofdwegennet in de Zuidvleugel van de Randstad zo

Stimulering LNG in scheepvaart en vrachtverkeer LNG kan een belangrijke bijdrage leveren aan het schoner maken van de transportsector, door vermindering van de uitstoot van NOx, SOx, fijnstof en


broeikasgassen. Om LNG als transportbrandstof te introduceren, moet een hele keten op gang worden gebracht. De breakbulkterminal die Gasunie en Vopak naast de GATE-terminal gaan bouwen is daarin een belangrijke stap. Hiermee komt LNG beschikbaar als alternatief voor stookolie voor kustvaart, binnenvaart en wegtransport. De introductie van LNG als transportbrandstof wordt begeleid door het Nationaal LNG Platform, dat in 2012 in aanwezigheid van minister Verhagen in Rotterdam is opgericht. Doel van het platform is kennis- en informatie-uitwisseling, coördinatie en toezicht op de uitvoering van afgesproken acties. De initiatiefnemers van het LNG-platform zijn Deltalinqs, Energy Valley en Stichting LNG TR&D. Overige betrokken partijen zijn de rijksoverheid (Green deal LNG), regionale overheden, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties. Prinses Maxima doopte in december 2012 een nieuwe LNG-tanker. Ook hebben de havenbedrijven van Götenborg en Rotterdam in 2012 een intentieverklaring getekend over het versnellen van de introductie van LNG als maritieme brandstof. In 2015 moet in beide havens LNG gebunkerd kunnen worden. Daarnaast zijn er in samenwerking met het Centraal Bureau Rijn- en Binnenvaart vijf scans uitgevoerd naar dual fuel-toepassing en loopt met sleepbootbedrijf KOTUG een onderzoek naar dual fuel-toepassing op sleepboten. Waterstofplatform Rotterdam In 2012 is met steun van het RCI gewerkt aan een haalbaarheidsstudie naar toepassingen van waterstof voor mobiliteit. Samen met elektrisch rijden op batterijen vormt elektrisch rijden op waterstof een sterke mobiliteitsvorm om emissies in Rotterdam te verlagen. Daarbij heeft Deltalinqs de samenwerking tussen bedrijven en overheden op dit gebied op gang gebracht om tot een gezamenlijke aanpak te komen. Vanuit de Europese Unie en de rijksoverheid is subsidie toegezegd voor de bouw van een waterstoftankstation in Rotterdam. Dit zal in 2013 worden gerealiseerd.

Effectenmonitor Geluid Doel: eind 2013 hebben 15.000 Rotterdammers 3 dB minder verkeerslawaai in hun woning ten opzichte van 2010. Indicator: aantal Rotterdammers met 3 dB minder verkeerslawaai in hun woning ten opzichte van 2010. Doel van opgave 5 is dat 15.000 Rotterdammers eind 2013 3 dB minder verkeerslawaai ondervinden dan in 2010. De verwachting is dat het doel niet gehaald gaat worden. Reden hiervoor is dat er in 2012 structureel bezuinigd is op wegonderhoud. Daarmee is de aanleg van stiller wegdek vertraagd. De toepassing van stiller wegdek vormt namelijk de hoofdmoot voor de realisatie van deze doelstelling. In 2012 zijn er 1409 extra bewoners met 3 dB minder geluidshinder dan in 2011, vooral door de aanleg van stil asfalt en door gevelisolatie van woningen nabij de Calandbrug. In totaal hebben sinds 2010 nu 4.211 inwoners minimaal 3 dB minder verkeerslawaai in hun woning. Het beoogde tussenresultaat voor 2012, 9.000 Rotterdammers met 3 dB geluidshinder minder dan begin 2010, is niet gehaald. Vooral het toepassen van stil wegdek is door bezuinigingen op het wegenonderhoud achtergebleven ten opzichte van de verwachting. Voor 2013 zullen extra inspanningen worden geleverd om het gat tussen doel en realisatie te verkleinen. Echter, ook deze inspanningen zullen dat gat niet volledig dichten. Verder valt op dat de planning rondom het Investeringsbudget Stedelijke Vernieuwing (ISV3) in 2012 is uitgelopen. Het effect van ISV3 is echter beperkt. De vertraging heeft daarom geen grote gevolgen voor het behalen van deze opgave.

Minder geluidhinder 16

door maatregelen tegen verkeerslawaai

14

En verder

oners (x duizend)

10 8

35 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012 6 4

10 Aantal bewoners (x duizend)

• hebben de gemeente Rotterdam, de Stadsregio Rotterdam en de provincie Zuid-Holland begin 2012 een programma opgesteld voor de verschoning van Minder geluidhinder de binnenvaart om zo de luchtkwaliteit in de regio te door maatregelen tegen verkeerslawaai verbeteren. Het verschonen van de binnenvaart 16 wordt gestimuleerd met een subsidieregeling. Binnenvaartschippers kunnen hiervan gebruik14 maken als zij hun motor willen verschonen. In het voorjaar van 2013 zullen de partijen een samen12 werkingsovereenkomst ondertekenen voor de uitvoering van het programma.

12

Caland

8

Gevelis

6 4 2 0 2010

2011

Calandspoorbrug

Stil asfalt

Gevelisolatie

Prognose

2012 Doel

2013

Luchtkwaliteit Doel: Voldoen aan de wettelijke normen voor stikstof dioxide (NO2) in 2015 en fijn stof (PM10) in 2011, een jaargemiddelde concentratie van 40 microgram per kubieke meter. Indicator: De jaargemiddelde concentraties van NO2 en fijnstof. Het doel is te voldoen aan de wettelijke normen voor stikstofdioxide (NO2) in 2015 en fijnstof (PM10) in 2011: een jaargemiddelde concentratie van 40 microgram per kubieke meter.

Stikstofdioxide (NO2 )

Microgram/m3

60 50

R'dam Noord

40

Overschie

30

Hoek van Holland Hoogvliet

20 10 0

Grenswaarde 2003 ‘04

‘05

‘06

‘07

‘08

‘09

‘10

‘11

‘12

De belangrijkste bron voor NO2 op leefniveau is gemotoriseerd verkeer. De concentraties op leefniveau worden sterk bepaald door lokale verkeersstromen en kunnen daardoor lokaal ook sterk verschillen. Op een aantal lokaties in Rotterdam staan meetstations die de concentratie NO2 monitoren. De resultaten van de afgelopen periode zijn opgenomen in bovenstaande grafiek. Op basis van de metingen kan in het algemeen geconcludeerd worden dat de concentratie NO2 een licht dalende trend vertoont. Langs drukke wegen (RotterdamNoord en Overschie) voldoet deze echter nog niet aan de grenswaarde voor 2015. Op de overige meetstations worden de normen niet overschreden. De resultaten van het meetpunt in Overschie worden nog nader geanalyseerd gezien de onverwachte daling in 2011. Fijn stof (PM10)

Microgram/m3

50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0

R'dam Noord Overschie Grenswaarde

2003 ‘04

‘05

‘06

‘07

‘08

‘09

‘10

‘11

‘12

De norm voor fijnstof (PM10), ook een jaargemiddelde van 40 microgram per kubieke meter, is in 2012 overal gehaald. Dat blijkt uit het RIVM-meetpunt in RotterdamNoord (onderdeel van het landelijke luchtmeetnet) en op het meetpunt van de DCMR Milieudienst Rijnmond in Overschie. Beide meetpunten zijn gelegen langs drukke wegen. 36 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Na een lichte stijging in 2011 als gevolg van het droge voorjaar is in 2012 de concentratie fijnstof weer verder afgenomen. Deze trend wordt vooral veroorzaakt doordat het verkeer minder fijnstof uitstoot, onder meer door grootschalig gebruik van katalysatoren en roetfilters. De afname geldt zowel voor grovere deeltjes als voor de fijnere deeltjes (kleiner dan 2,5 micrometer), die relatief schadelijk zijn voor de volksgezondheid. In aanvulling op deze resultaten wil Rotterdam de luchtkwaliteit structureel verbeteren om zo de gezondheid van de inwoners verder te verbeteren. Uit recente literatuur komt naar voren dat elementair koolstof (EC) een betere indicator is voor gezondheidseffecten dan PM10 en NO2. Rotterdam onderzoekt op dit moment de mogelijkheden om EC onderdeel te maken van het luchtbeleid voor de lange termijn.

Opgave

6

Als de stad groener wordt, draagt dat bij aan een groot aantal doelstellingen van de gemeente Rotterdam. Groen vangt regenwater op en helpt daardoor wateroverlast tijdens hevige regenbuien te voorkomen. Het maakt de stad aantrekkelijker en zorgt voor een aangenamer stadsklimaat, waarbij de inwoners van de stad zich prettiger voelen. Daarnaast dempt extra vegetatie hinderlijke geluiden en heeft groen een positieve invloed op de CO2 -balans en de luchtkwaliteit. Het doel van de gemeente is niet alleen om meer groen te realiseren, maar bovenal om meer groen op de juiste plekken in de stad toe te passen.

100.000m2 groen dak in Rotterdam.


Groener maken van de stad

Activiteiten en resultaten Groene daken Groene daken geven Rotterdam een groener aanzien, vormen een buffer bij regenafvoer en zorgen voor een langere levensduur van een dak. De gemeente Rotterdam stimuleert de aanleg van groene daken met een subsidieregeling. Op 2 juni 2012 werd de 100.000ste vierkante meter gevierd op het groene sedumdak van flatgebouw Meyenhage - de Schere in Rotterdam Charlois. Eind 2012 telde Rotterdam ruim 110.000 vierkante meter groen dak.

Vergroeningsprojecten Aan de stenige plekken Hooglandtuin, Johan Idaplein, Zwijndrechtseplein, Tidemanplein, HBU-locatie Coosingel en het Afrikaanderpark zijn in 2012 vergroeningsprojecten uitgevoerd. De projecten aan de Christiaan de Wetstraat en het Oleanderplein zijn nog in volle gang. In het eerste kwartaal van 2013 wordt een start gemaakt met de vergroening van het Duylplein/Driehoeksplein. Door de deelgemeenten zijn 661 nieuwe bomen aangevraagd, voor 151 bomen met extra kwaliteit en voor 57 bomen standplaatsverbetering. Er is voor 11.193 vierkante meter oppervlakte overig groen aangevraagd. Dat moet zorgen voor een aangenaam groen leefklimaat op straten en pleinen als het Nozemanplein, het Amelandseplein, de Lepelaarsingel, Borneveld, de Hendrikstraat, de Oostmolenwerf, de Mariniersweg en het Schiedamsevest. Stadslandbouw In het programma Duurzaam is opgenomen dat de gemeente Rotterdam initiatieven op het gebied van stadslandbouw en het vermarkten van regionale producten ondersteunt. Het uitvoeringsprogramma Food & the City, dat in mei 2012 groen licht kreeg van het college van B&W, wil stadslandbouw in en om Rotterdam stimuleren. Het zelf telen en eten van verse groenten zorgt ervoor dat stadsbewoners zich lichamelijk en geestelijk beter gaan voelen. Bovendien wordt de stad door de aanleg van moestuinen groener en verbetert daardoor de leefomgeving. Een van de vele stadslandbouwprojecten is het initiatief van Stichting Uit je Eigen Stad. Deze stichting startte in de zomer van 2012 met een stadsboerderij op de Marconistrip. De oogst is te koop in de eigen winkel en wordt geserveerd in het restaurant. Het stadslandbouwbedrijf wil een rendabel bedrijf worden door de hele keten in eigen hand te houden. Wat de medewerkers van Uit je Eigen Stad niet zelf kunnen verbouwen, nemen ze af bij boeren net

Stadsboerderij bij het Marconiplein.

buiten Rotterdam. Ook worden op deze locatie oogstfeesten, markten, workshops, kinderactiviteiten en educatieve programma’s georganiseerd. De Dakakker op het kantoorgebouw Het Schieblock in het centrum van Rotterdam werd april 2012 aangelegd. Het is met 1.000 vierkante meter het eerste grote stadslandbouwdak van Nederland. Bij dit project wordt vooral veel ervaring opgedaan die andere dakinitiatieven kunnen benutten. In 2012 ontving De Dakakker de Green Card van de GreenBuildingAward-jury. Deze Green Card is een speciale prijs van de vakjury voor een bijzonder Nederlands groenproject.

Emile van Rinsum, directeur Rotterdams Milieucentrum:

Echte stadslandbouw kan ook op het dak.

Hiermee vang je twee vliegen in één klap:

koele groene daken en het verbouwen van voedsel dicht bij huis. We passen ons in Rotterdam daarmee aan het klimaat aan, en maken daarmee minder voedselkilometers. Dat het kan, bewijst de eerste dakakker!

De Dakakkers op het Schieblock is in 2012 aangelegd.


En verder • werd Rotterdam in 2012 gekozen als gaststad voor het landelijke symposium ‘Dag van de Stadslandbouw’, dat in april 2013 plaatsvindt. • werd aan de Maasboulevard het groene dak van het kantoor van HHSK geopend. • verscheen de informatiebrochure ‘Groene daken in Rotterdam’. • bezochten ruim 170 mensen de drie groene infodaken op het dakterras van Engels. • is de deelgemeente Feijenoord weer een stukje groener door een nieuwe geveltuin bij ’t Gemaal aan de Pretorialaan. Deze eerste groene gevel in de wijk Feijenoord ligt tegenover het zeer drukbezochte

Afrikaanderplein. De groene wand van vijftig vierkante meter vormt een natuurlijke overgang naar het naastgelegen Afrikaanderpark. De aanleg van de geveltuin is een onderdeel van het Vergroeningsproject Rotterdam. • won het project ‘Natuurdak & Omgeving BP Raffinaderij Rotterdam’ de eerste prijs van de GreenBuilding Award in de categorie ‘daktuin of gevelgroen groter dan 1.000 vierkante meter. De jury: “Op alle fronten springt dit project eruit en het excelleert in ontwerp, technische uitvoering, groen, opdrachtgeverschap en maatschappelijke relevantie. Het gebouw is met groen ingepast in het landschap. Gebruik van inheemse kruiden maakt het een duurzaam geheel in een industriële omgeving.”

Het project ‘Natuurdak & Omgeving BP Raffinaderij Rotterdam’ won de eerste prijs van de GreenBuildingAward, categorie groter dan 1.000 m2.


Effectenmonitor Doel: Het areaal groen en water is in 2014 toegenomen in de tien buurten die in 2010 het minst groen waren (collegetarget). Indicator: Aantal wijken (van die tien) met groter areaal groen en water ten opzichte van de situatie in 2010. Eind 2010 is een nulmeting verricht (peildatum 31-122010).

Niet in alle tien minst groene wijken is sprake van een stijging: in een aantal wijken (Tussendijken, Afrikaanderwijk, Oud-Crooswijk en Agniesebuurt) is nog sprake van een afname. Daarvoor zijn verschillende oorzaken te benoemen, zoals onderhoudsprojecten, bouwprojecten en nog niet doorgevoerde bestandsmutaties.

In onderstaande tabel staat een overzicht van de ontwikkeling van het areaal groen en water in de tien minst groene wijken.

Onderdeel

31/12/2010 31/12/2012

Resultaat 2012 Tot en met 2012 is een positief resultaat behaald. Bovenstaande tabel laat zien dat aan de collegetarget voor de tien in 2010 minst groene wijken invulling is gegeven en dat het areaal groen en het aantal bomen is gestegen ten opzichte van 2010. Van de collegetarget om tien stenige wijken te vergroenen zijn er tot en met 2012 reeds zeven gerealiseerd. Het doel is om in 2013 nog vier stenige wijken te vergroenen. Daarmee wordt het doel mogelijk zelfs overtroffen.

Verschil

aantal m2 groen en water in het openbaar gebied in beheer en onderhoud bij de gemeente

555.017

540.533

- 14.484*

aantal m2 water in het openbaar gebied

96.748

70.593

- 26.155*

aantal m2 groen in het openbaar gebied in beheer en onderhoud bij de gemeente

458.269

469.940

11.671

Doorkijk 2013 Er is een miljoen euro budget beschikbaar voor de vergroening in 2013. Deels wordt dat benut voor projecten die bijdragen aan het creëren van extra vierkante meters groen en bomen in de tien minst groene wijken en het vergroenen van vier stenige plekken. Daarnaast is budget beschikbaar gesteld voor bewonersinitiatieven. Op basis van de voortgang ligt het bereiken van het doel op koers en wordt dit in 2013 bereikt.

Vergroening wijken 12 10

ve

6

pr

4

do

2

2010

8

vergroening wijken

6

prognose

4

Aantal

8

Aantal

* De wijziging in het areaal water betreft een administratieve bestandsmutatie. Het feitelijk areaal oppervlaktewater is niet gewijzigd. In de definitie van dit collegedoel staat dat het gaat om ‘areaal vierkante meter buitenwater en water niet in onderhoud bij de gemeente’, wat wil zeggen dat de deelgemeente verantwoordelijk is voor het Vergroening wijken onderhoud. Omdat in de cijfers van de nulmeting (2010) 12 ook ander water is meegeteld, is nu een correctie doorgevoerd. 10

doel

2

2010

2011

2012


2013

2011

2012

2013

Opgave

7

Wereldwijd laten duurzame bedrijven een sterke economische groei zien. Ook Rotterdam wil haar economische groei graag op duurzame wijze realiseren. Sectoren met grote kansen voor investeringen zijn bijvoorbeeld groene chemie en groene energie en water- en deltatechnologie. Kansrijke duurzame diensten zijn de ontwerp-, installatie- en bouwsector en duurzame mobiliteit. Het programma Duurzaam, het programma Regionale en Stedelijke Economie en de Clean Tech Delta werken samen via deze clusters aan een verdere duurzame economische versterking van Rotterdam. Het college van B&W streeft in de periode tot 2014 naar minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen in Rotterdam en de haven.

Activiteiten en resultaten

op schema om het doel van 350 miljoen euro aan duurzame investeringen te bereiken. En de werkelijke omvang van alle duurzame investeringen in Rotterdam is zeer waarschijnlijk nog groter, omdat bedrijven uit concurrentieoverwegingen niet altijd in staat of bereid zijn hun investeringen vrij te geven. De maatstaf voor de investeringen is de ‘Final Investment Decision’ (FID). Het gaat om investeringen in Rotterdam, stad en haven, en in maatregelen die bijdragen aan de realisatie van de doelstellingen van het programma Duurzaam. Stoomnetwerk Een voorbeeld van duurzaam investeren is het Stoomnetwerk, waarvoor de totale investering bijna 20 miljoen euro bedraagt. Stedin, afvalverwerker en enegieleverancier AVR en chemiebedrijf EKC zijn de investeerders. Waterpleinen, een windpark en een waterstoftankstation Er werd ook geïnvesteerd in de waterpleinen Bellamyplein en Benthemplein. Het Bellamyplein kostte 0,8 miljoen euro, waarvan het Hoogheemraadschap Delfland 100.000 euro bijdroeg. In het Benthemplein werd 5,3 miljoen euro geïnvesteerd. Daarvan kwam 1 miljoen euro van het

BRON: DE URBANISTEN.

Duurzame investeringen In deze collegeperiode staan eind 2012 bijna 300 miljoen euro aan investeringen genoteerd die voldoen aan de definitie ‘duurzame investering’. Daarmee ligt Rotterdam

Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen van duurzame producten

In oktober 2012 startte de realisatie van ‘s werelds eerste grootschalige waterplein: het Benthemplein.


Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard, 550.000 euro van Interreg Maxigreen en 360.000 euro werd door Mooi Nederland bijgedragen. Dan is er nog het Windpark Hartelbrug II, waar acht windmolens met een totaal van 24 MW aan vermogen worden geplaatst. Dit windpark is een rechtstreeks resultaat van het RCI windconvenant 2009. De investering bedraagt 36 miljoen euro. Ook voor het waterstoftankstation van Air Liquide is de Final Investment Decision genomen en daar is 1,99 miljoen euro mee gemoeid. De uitvoering start in 2013.

Ir. R.P (Enrico) Moens, teamleader VCAPS, project Ho Chi Minh City:

Rotterdam heeft met het netwerk

Connecting Delta Cities een hechte

bestuurlijke band opgebouwd met Ho Chi Minh City in Vietnam. Deze band is van grote waarde geble-

TKI-subsidie In 2012 werkten RCI-partners, kennisinstellingen en bedrijfsleven samen in een platform dat de mogelijkheden voor de productie van isobutanol voor biochemicaliën en biobrandstoffen wil vergroten. Voor dit project is in het kader van de topsectorenaanpak van de rijksoverheid door het Topconsortium voor Kennis en Innovatie (TKI) een subsidie toegekend van 133.000 euro.

ken bij de ontwikkeling van een Climate Adaptation

EFRO-subsidie In het regionale Valorisatieprogramma Deltatechnologie zijn kansrijke cases aangedragen om met de valorisatiepartners uit te werken tot (markt)producten of pilots. Het Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling (EFRO) keurde de subsidieaanvraag in het najaar 2012 goed. Daarmee is er 3,6 miljoen euro beschikbaar gekomen voor regionale innovatieontwikkeling en valorisatie, een goed voorbeeld van regionale samenwerking. Betrokken partijen zijn onder andere de gemeenten Delft en Dordrecht, Hogeschool Rotterdam en Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard. De innovaties worden ingezet voor een duurzame en klimaatbestendige stad.

adaptatie.

Jakarta Coastal Development Strategy Nederland ondersteunt de bestendigheid van Jakarta tegen overstroming in het kader van het programma Water Mondiaal. De aanpak van deze bedreiging krijgt vorm in de Jakarta Coastal Development Strategy (JCDS). Voor het Masterplan Jakarta Coastal Development Strategy is mede door Rotterdamse inspanningen 4 miljoen euro beschikbaar gekomen. De contracten zijn gegund aan

Le Hoang Quan, chairman of the People’s Committee van Ho Chi Minh City bedankt burgemeester Abouteleb voor de Rotterdamse ondersteuning bij de klimaatatlas en conceptadaptatiestrategie voor de Vietnamese hoofdstad.


Strategy voor deze deltastad. De strategie, ontwikkeld door het Vietnamees Climate Adaptation Partnership (VCAPS-consortium) onder leiding van het advies- en ingenieursbureau Grontmij, heeft daarbij gebruik gemaakt van in Rotterdam ontwikkelde kennis en ervaring op het gebied van klimaat-

twee consortia van Nederlandse bedrijven. De Rotterdamse inzet heeft hiermee geleid tot een forse spin-off voor de Nederlandse watersector en de andere betrokken partijen uit de regio Rotterdam. Mede door dit project heeft Grontmij besloten een vestiging in Rotterdam te openen. World Biofuels Markets In maart 2012 was Rotterdam voor de tweede achtereenvolgende keer het toneel voor Europa’s grootste internationale conferentie op het gebied van biomassa. In het WTC verzamelden zich 1700 experts uit bedrijfsleven, wetenschap, NGO’s en overheden om de laatste ontwikkelingen op het gebied van biobrandstoffen met elkaar te delen en om zaken te doen. In 2013 komt de conferentie wederom naar Rotterdam. Rotterdamse aanpak klimaatadaptatie Een recordaantal delegaties (ruim twintig) bezocht in 2012 Rotterdam om kennis te nemen van de Rotterdamse aanpak voor klimaatadaptatie. Dit leidt niet alleen tot meer hotelovernachtingen in Rotterdam, maar vergroot ook de kans op opdrachten voor het bedrijfsleven. De Rotterdamse aanpak is verder onderdeel geweest van een RaiUno documentaire, een BBC radioprogramma en van diverse internationale vakbladen. Daarnaast is ook het aantal water- en klimaatseminars en conferenties in Rotterdam in 2012 verder gegroeid. Er zijn er ongeveer vijftien geregistreerd, met als hoogtepunt de Nationale Deltaconferentie, met 1500 deelnemers in Ahoy. Ho Chi Minh City Onder begeleiding van Rotterdam zijn voor Ho Chi Minh City een klimaatatlas en een conceptadaptatiestrategie opgeleverd door een consortium met onder andere Rotterdamse bedrijven dat Ho Chi Minh stad hierin begeleidt. Voor het ontwikkelen van de adaptatiestrategie zijn in juni 2012 in Vietnam workshops georganiseerd.

En verder • werd de inhoudelijke voorbereiding voor de Rotterdamse bijdrage aan het Europese subsidieprogramma op gebied van klimaatadaptatie, DeltaLife, afgerond. De aanvraag is ingediend. Als deze aanvraag gehonoreerd wordt ontvangt het programma een bijdrage van 2,6 miljoen euro. • heeft Connecting Delta Cities-partner Singapore haar interesse in samenwerking met Rotterdam op gebied van water en klimaatadaptatie kenbaar gemaakt, mede naar aanleiding van een bezoek van Burgemeester Aboutaleb. Ook de Filipijnen zijn op zoek naar oplossingen voor wateroverlast in de deltastad Manilla. Studenten van de Hogeschool Rotterdam hebben in samenwerking met Rotterdam onderzoek gedaan naar klimaatadaptatie aldaar. • is de internationale jaarvergadering van het Wereld Natuur Fonds in Rotterdam gehouden. Nederland werd uitgekozen als gastland omdat de Nederlandse afdeling van het WNF precies vijftig jaar bestaat. Voor deze gelegenheid zijn vijftig steuren uitgezet in de Nieuwe Maas. Bij de openingsceremonie op de SS Rotterdam was koningin Beatrix aanwezig. • was in mei 2012 de Van Nelle Ontwerpfabriek het podium voor Rio aan de Maas. Deze VN-conferentie stond in het teken van lokale initiatieven voor lokale duurzaamheid. • vond een aantal kennisbijeenkomsten plaats, zoals de Jaarbijeenkomst Duurzaam Ontwikkelen die in het teken stond van bestaande bouw en transformatie en de Rotterdamse Top Duurzaam Vastgoed. • zegde de provincie Zuid-Holland een subsidie van 50.000 euro toe voor een haalbaarheidsonderzoek naar verduurzaming van de warmtelevering door geothermie. Samen met marktpartijen wordt de haalbaarheid onderzocht. • werd de Green Business Club Rotterdam opgericht. Dit is een privaat initiatief om actieve partijen, met name vastgoedbezitters en -gebruikers in de binnenstad, te binden rond een duurzame, gebiedsgerichte aanpak. In mei 2012 was de kick-off waarbij vier Rotterdamse founding fathers zijn aangesteld en meerdere serieus geïnteresseerde partners werden voorgesteld. Samen zullen zij andere potentiële partners benaderen. Vervolgstappen zijn het samenstellen van een Rotterdams bestuur en het formuleren van een uitvoeringsprogramma.


Effectenmonitor Doel: Eind 2013 is in Rotterdam door gemeente en externe partijen 350 miljoen euro geïnvesteerd in duurzaamheid (collegetarget). Indicator: Omvang van duurzame investeringen.

Duurzame investeringen 2010

€

€

€

2011

€

2012

€

€

2013

€ 0

50

Euro (x miljoen)

100

150

200

Gerealiseerd

250

300

350

Doel

Het totaal aan duurzame investeringen is in 2012 verder opgelopen en ligt daarmee nog steeds voor op het doel. Eind 2012 bedroeg de omvang aan duurzame investeringen ruim 63 miljoen euro. Dat betekent dat vanaf 2010 al bijna 300 miljoen euro is geïnvesteerd. Dat is 26 miljoen meer dan het doel voor deze periode. Het bereiken van het uiteindelijke doel – de realisatie van minimaal 350 miljoen euro aan duurzame investeringen eind 2013 – ligt daarmee ruim op koers. Waarschijnlijk is het werkelijke totaal van alle duurzame investeringen in Rotterdam nog veel groter. Bedrijven zijn uit concurrentieoverwegingen niet altijd bereid hun investeringen vrij te geven. In de definitie van deze target is als maatstaf de ‘Final Investment Decision’ (FID) van de betreffende bedrijven vastgesteld. Het gaat hierbij om investeringen in maatregelen die bijdragen aan de realisatie van de doelstellingen op het gebied van CO2 -reductie en klimaatbestendigheid.

Opgave

8

Duurzaamheid in onderwijs en onderzoek

Als duurzaamheid integraal onderdeel gaat uitmaken van het onderwijssysteem zal dit bij de leerlingen kennis en inzicht vergroten. Dat is belangrijk voor leerlingen van alle leeftijden: van het basisonderwijs tot en met het hoger onderwijs. Rotterdam werkt aan de vernieuwing van de natuur- en milieueducatie. Met de opleidingsinstituten, hogescholen en universiteiten wordt de samenwerking geïntensiveerd. En wordt gezocht naar mogelijkheden voor het creëren van stageplaatsen en het bieden van concrete vraagstukken uit de Rotterdamse praktijk aan studenten op het gebied van duurzaamheid.

Bram Wondergem, projectleider Hogeschool Rotterdam: betekent dat ook hun toekomstige medewer-

Dus is duurzaamheid een belangrijk thema in het onderwijs. Je kunt niet vroeg genoeg beginnen.

geving, dat óók is geënt op de lokale, decentrale productie van energie. Daarbij zal voor elektriciteit, gas en warmte zoveel mogelijk een gelijke benadering worden gekozen.

Scholing/onderzoek en zon Eind 2012 heeft de Topsector Energie twee subsidieaanvragen over scholing/onderzoek en zon gehonoreerd. De uitvoering van deze projecten gebeurt in 2013 en 2014. Het gaat om de hieronder beschreven projecten SOFIE en IRIS.

CO2 -les voor basisscholen wint prijs De basisschoolles ‘CO2 wat is daarmee?’ is in november 2012 uitgeroepen tot het beste initiatief van 2012 binnen het project STROOM. Natuur- en milieueducatie ZuidHolland ontwikkelde de les in opdracht van het RCI. Het Warmtebedrijf Rotterdam en Visser & Smit Hanab financierden vervolgens extra lessen voor scholen langs de Nieuwe Warmteweg in Rotterdam. Naast het feit dat

BRON: VISSER & SMIT HANAB.

SOFIE Het project SOFIE behelst de ontwikkeling van innovatieve financieringsconstructies voor het verduurzamen van schoolgebouwen. Hierin werkt Rotterdam samen met o.a. de Rotterdamse Vereniging voor Katholiek Onderwijs (RVKO). De eerste school die zal worden aangepakt is basisschool De Kleine Prins. Dit is de school die eerder als een van de eerste scholen in Nederland een Ecoschool-certificaat heeft gekregen.


Bedrijven willen duurzame ontwikkeling, wat

kers en klanten duurzaam opgeleid moeten zijn.

Activiteiten en resultaten

IRIS In het project IRIS werkt Rotterdam samen met o.a. de Universiteit van Amsterdam/Centrum voor Energievraagstukken, de Vereniging Eigen Huis en de gemeente Amsterdam. Er vindt een onderzoek plaats naar de benodigde juridische kaders die de beste kansen bieden aan de ontwikkeling van ‘lokale duurzame energieprojecten’. Het onderzoek moet resulteren in nieuwe, innovatieve voorstellen voor de herziening van deze kaders. Concrete voorstellen moeten op korte termijn de meest knellende onderdelen in de huidige regulering wegnemen. Daarna volgt het belangrijkste resultaat: een voorstel tot structurele aanpassing van wet- en regel-

Praktijklessen tijdens “CO2 - wat is daarmee?”

De Hildegaertschool in Rotterdam mag zich de duurzaamste school van Nederland noemen.

de les door de jury als actueel en vernieuwend werd betiteld, viel ook deze publiek-private samenwerking bij de jury erg in de smaak. De les maakt leerlingen van groep 6-7 duidelijk wat CO2 is, wat de nadelige gevolgen van te veel CO2 zijn en hoe je de uitstoot ervan kunt beperken. De school nodigt de ouders na afloop van de les uit voor een informatieavond over energiebesparing. Natuur- en Milieueducatie In het kader van de beleidsvernieuwing van Natuur- en Milieueducatie (NME) zijn het basispakket en het pluspakket uitgewerkt. Het basispakket omvat het aanbod aan activiteiten dat voor iedere Rotterdammer wordt ingezet. Hierbij is een onderscheid gemaakt in doelgroepen met de focus op jongeren van zes tot twaalf jaar (de basisscholieren). Het pluspakket omvat activiteiten die met aparte financiering aanvullend kunnen worden afgenomen. Het basispakket wordt geleidelijk uitgerold binnen het NME-aanbod. Verder is gewerkt aan het opzetten van een NMEcoalitie, een samenwerkingsverband tussen de belang-

rijkste NME-partijen in Rotterdam, en een brochure over de samenhang tussen stadslandbouw en NME. Duurzaamste school van Nederland De Hildegaertschool in Rotterdam mag zich de duurzaamste school van Nederland noemen. De school is in 2012 geopend en voorzien van de nieuwste technieken. Zo vervangen warmte-koude-opslag en zonnecollectoren een standaard cv-installatie. Ook is er een vegetatiedak dat regenwater vasthoudt en filtert. Verder is de school natuurlijk goed geïsoleerd; iedere ruimte heeft een automatische klimaatregeling. De duurzame verlichting speelt in op het gemoed van de kinderen om ze te kalmeren of bij de les te houden. Alle technieken samen zorgen voor de nodige besparingen en een gezond binnenklimaat, maar zijn ook educatief inzetbaar. Leerlingen kunnen in hun eigen lokaal zien hoeveel energie ze verbruiken en bij de entree kunnen ze zien hoeveel de hele school verbruikt. De verwachting is dat de school straks 35 procent aan energie bespaart in vergelijking met de oude situatie.

En verder • werkte de gemeente Rotterdam met een aantal partners aan een educatieprogramma voor scholen in Rotterdam. Naam van het programma is ‘de Straat van de Toekomst’. Doel is om burgers van jong tot oud te betrekken bij duurzame gebiedsontwikkeling. Het programma loopt tot 2014. • ontwikkelde de Hogeschool Rotterdam met eigen docenten, studenten en docenten uit het onderwijswerkveld in Rotterdam de doorgaande leerlijn Klimaat/ Energie/Groen. Deze leerlijn voor de onderbouw van het voorgezet onderwijs wordt met de website www.klimaatonderwijs010.nl voorjaar 2013 voor alle docenten in en om Rotterdam beschikbaar gesteld.


• vond in december 2012 de Groene Conferentie Duurzaam Door plaats in Rotterdam. Milieucentrum Rotterdam organiseerde de conferentie om groene en inspirerende initiatieven rond het thema Natuur- en Milieueducatie te bundelen. Tijdens het evenement werden de Groene Vogel 2012 (vrijwilligersprijs) en de Groene Pluim 2012 (prijs voor de groenste overheidsdienaar) uitgereikt. • hebben in de zomervakantie van 2012 ruim 800 kinderen het drijvend paviljoen bezocht om mee te doen aan de Waterquiz die samen met de waterschappen was ontwikkeld.

Effectenmonitor Doel: In 2025 is duurzaamheid integraal onderdeel van opleidingen en leidraad voor onderwijs en onderzoek. De volgende indicatoren geven daar een beeld van: • H et aantal onderwijs- en kennisinstellingen waarmee afspraken zijn gemaakt over duurzaamheid in onderwijs en onderzoek. • Het aantal basisscholen dat actief bezig is met natuur- en milieueducatie (NME).

Afspraken over duurzaamheid in het onderwijs 5

4

Aantal instellingen

3

2

1

0

2008

2009

2010

2011

2012

Onderwijs- en kennisinstellingen Rotterdam heeft inmiddels met vier onderwijs- en kennisinstellingen afspraken gemaakt over duurzaamheid in onderwijs en onderzoek. Het betreft de Hogeschool Rotterdam, de TU Delft (beide in 2008), de Erasmus Universiteit Rotterdam (EUR) in 2010 en in 2011 het Zadkine. Met het Zadkine zijn afspraken gemaakt over een op te richten Koudecentrum. In het najaar van 2012 is gestart met het verkennen van nieuwe mogelijkheden voor samenwerking met de Hogeschool Rotterdam, Erasmus Universiteit Rotterdam, Albeda en Zadkine op het gebied van energie en duurzaamheid. Uitkomsten worden in 2013 verwacht. Insteek is het beter faciliteren van de doorstroom van mbo naar verkorte (associate degree, AD) en hbo-opleiding, van hbo naar EUR/TU Delft en de afstemming van de onderwijs- en onderzoeksprogramma’s en curricula. Daarnaast concentreert de verkenning zich op het beter laten aansluiten van curricula op wat de stad en haven van afgestudeerden vragen. Nadruk wordt gelegd op inhoudelijke onderwerpen die aansluiten bij de Human Capital Agenda’s van de topsectoren Energie, Chemie, Agro/Food, Water/Maritiem en Logistiek.


Opgave

9

Het klimaat verandert. Dat heeft ook voor Rotterdam gevolgen: regenbuien worden heviger, waardoor meer wateroverlast in de stad ontstaat. Op termijn zal Rotterdam als laaggelegen deltastad te maken krijgen met een zeespiegelstijging en een rivierstand die soms heel hoog of juist heel laag is. In 2008 is het programma Rotterdam Climate Proof opgezet om goed te kunnen omgaan met die veranderingen. Dit programma heeft als doel ervoor te zorgen dat Rotterdam in 2025 honderd procent klimaatbestendig is.

Voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering

Activiteiten en resultaten In ontwikkeling: de Rotterdamse Adaptatie Strategie De Rotterdamse Adaptatie Strategie (RAS) gaat in op de urgentie van klimaatadaptatie in Rotterdam en beschrijft welke richtinggevende besluiten nodig zijn om dit de komende decennia op een gerichte en effectieve wijze te doen. De strategie zelf is geen uitvoeringsplan maar stelt kaders, geeft uitgangsprincipes aan en maakt de ambities en doelstellingen concreet. Basis voor de RAS zijn de verschillende onderzoeken uit het Kennis voor Klimaatprogramma. Met deze informatie zijn kansrijke strategieën voor een klimaatbestendige stad ontwikkeld. Sinds eind 2012 is een eerste beschrijving van de Rotterdamse adaptatiestrategie beschikbaar, die in 2013 met stakeholders wordt besproken en bestuurlijk vastgesteld. Rotterdam: internationale voorbeeldstad De Europese Commissie bereidt een Europese klimaatadaptatiestrategie voor die Europese steden kunnen gebruiken als kader voor hun eigen strategie. De Europese Commissie ondersteunt hen daarbij met een trainingsprogramma. Rotterdam is als voorbeeld aangesteld en door de Europese Commissie gevraagd om ‘peer city’ te worden op het gebied van klimaatadaptatie. Als ‘peer city’ heeft Rotterdam een leidende rol in het trainingsprogramma. De trainingen van het ‘EU Adapt’project hebben tot doel om steden bewust te maken van de noodzaak van klimaatbestendigheid en hen te ondersteunen bij het ontwikkelen van een adaptatiestrategie. Vijftien steden, ingedeeld in drie groepen, nemen deel aan het trainingsprogramma. In oktober 2012 hebben ongeveer twintig watermanagers uit deze steden Rotterdam bezocht. Zij wisselden kennis uit via presentaties en workshops, deelden ervaringen uit hun eigen steden en leerden zo van elkaars aanpak. Ook bracht de groep een bezoek aan Rotterdamse voorbeeldprojecten van klimaatadaptatie, zoals de ondergrondse waterberging, het drijvend paviljoen en het groene dak op het Groothandelsgebouw.

Watermanagers uit andere Europese steden bezoeken Rotterdam.


Rotterdamse Climategame Eind 2012 is de Rotterdamse Climategame opgeleverd, een initiatief van Rotterdam Climate Proof, het Deltaprogramma Nieuwbouw en Herstructurering en het Watergovernance Centre. De Climategame helpt stakeholders bij het opstellen van voorstellen die het dilemma

Annebeth Loois, projectmanager Tygron:

Tijdens spelsessies met de Rotterdamse

Climategame zie ik interessante discussies

ontstaan over de complexiteit en haalbaarheid van adaptieve maatregelen. Inmiddels is er reeds internationale belangstelling. Zo heeft Los Angeles na het zien van de Climategame de behoefte uitgesproken voor een eigen versie.

van klimaatadaptief bouwen of herstructureren en een waterveilige omgeving duidelijk tot uitdrukking brengen. Deelnemers zijn partijen die bij een lokale gebiedsontwikkeling betrokken zijn, zoals gemeente, woningcorporaties, waterschap en projectontwikkelaars. Zij kunnen uitgebreid experimenteren in een realistische visualisatie van de wijk Rotterdam Feijenoord. Spelenderwijs verkrijgen de spelers ook inzicht in meerlaagse veiligheid. Bovendien kunnen zij maatregelen tegen elkaar afwegen. Binnen de game spelen ook het beschikbare budget en eventuele subsidiemogelijkheden een rol. Rotterdamse klimaat MKBA Als onderdeel van de Rotterdamse Adaptatie Strategie is de Rotterdamse klimaat-MKBA ontwikkeld. In een MKBA (maatschappelijke kosten-batenanalyse) worden de kosten van een investering afgewogen tegen de baten vanuit het perspectief van de maatschappij als geheel. Om de baten te kunnen waarderen, moet je het effect van een project in kaart brengen. Daarvoor worden twee situaties met elkaar vergeleken: de situatie zonder uitvoering van het project (het nulalternatief) en de situatie met uitvoering van het project (het projectalternatief). Het verschil tussen beide situaties is het effect dat het project heeft op de maatschappij. Bijzonder aan deze MKBA is dat voor het eerst een model is gemaakt voor stedelijke klimaatadaptatie dat niet uitgaat van één investering, maar van diverse maatregelen. Ook hanteert deze MKBA een dynamisch rekenmodel dat gebruikt kan worden voor strategievorming. Bij het bestuderen van de eerste uitkomsten valt op dat diverse maatregelen zeer positief scoren: de baten overschrijden de lasten duidelijk. Oorzaak hiervan is de aanname ‘meeliften met gepland onderhoud’ waardoor de investeringskosten beperkt zijn en de baten relatief groot. Daarnaast valt op dat het aantrekkelijk is om naast klimaatadaptatie in te zetten op het bereiken van neveneffecten zoals luchtkwaliteit en leefomgeving.

Uitgebreid experimenteren met de Rotterdamse Climategame.

En verder • zijn in november 2012 diverse sessies georganiseerd op het internationale congres Flood Risk 2012 in het WTC Rotterdam. • is de volledig gerestylede website van Connecting Delta Cities live gegaan (www.deltacities.com). • is in november 2012 het waterpleingedeelte van het Bellamyplein feestelijk geopend. • zijn de werkzaamheden voor de aanleg van het grote waterplein en internationale showcase Benthemplein gestart. • is de marktconsultatie voor drijvende woningen Nassauhaven uitgevoerd: drie marktpartijen hebben een business case voor de uitvoering ingediend. In het tweede kwartaal van 2013 wordt een keuze gemaakt voor het winnende consortium. • is de ‘Rapportage adaptief bouwen in buitendijks gebied’ afgerond en voor review naar Kennis voor Klimaat gestuurd. Het ‘Toetsingskader waterveiligheid’ is in concept gereed. Integratie van beide onderdelen leidt tot het ‘Beleidskader buitendijks bouwen’. Naar verwachting is deze in het tweede kwartaal van 2013 gereed.

Feestelijke opening waterplein Bellamyplein (Spangen).


Effectenmonitor Waterberging

Groene daken en gevels

Doel: 415.000 kubieke meter extra waterberging in 2025 ten opzichte van 2010. Indicator: het aantal kubieke meter waterberging dat sinds 2010 is gerealiseerd.

Doel: 160.000 vierkante meter groene gevels en daken in 2014. Indicator: het aantal vierkante meter groene gevels en daken waarvoor sinds 2010 subsidie is aangevraagd.

In 2025 moet 415.000 kubieke meter extra waterberging zijn gerealiseerd ten opzichte van 2010.

De doelstelling voor 2014 – 160.000 vierkante meter groene gevels en daken – ligt op koers. Op basis van gegevens uit de gemeentelijke subsidieregeling groene daken blijkt dat in 2012 het aantal vierkante meter groen dak waarvoor subsidie werd aangevraagd met bijna 31.000 is gestegen. Er is in 2012 geen gemeentelijk vastgoed van een groen dak voorzien. Ook zijn in 2012 geen groene gevels met een waterbergingsfunctie gerealiseerd. In 2012 is de 100.000ste vierkante meter groen dak op een passende manier gevierd. Een ander hoogtepunt was de opening van de Dakakkers op het Schieblock, het eerste dak met daarop stadslandbouw. Eind 2012 stond de ‘groenedakenteller’ op 110.000 vierkante meter. Daarnaast was er nog 5.500 vierkante meter aan groene gevels.

In 2012 is ruim 6.200 kubieke meter extra waterbergingscapaciteit gerealiseerd. Ruim 5.000 kubieke meter komt door extra oppervlaktewater in het Rietpark in Groenenhagen-Tuinhoven (IJsselmonde). Daarnaast realiseert de gemeente 750 kubieke meter in de vorm van tijdelijke waterberging (waterplein Bellamyplein in Delfshaven) en 230 kubieke meter via de ondergrondse waterberging bij het Johan Idaplein in deelgemeente Rotterdam-Noord. De overige capaciteit is ontstaan door nieuw open water (onder meer bij het Spinozapark) en door de aanleg van groene daken. Met deze extra 6.200 kubieke meter is in totaal sinds 2010 ruim 36.000 kubieke meter extra waterberging gerealiseerd. Daarmee is circa negen procent van de totale opgave tot 2025 ingevuld. De verwachting is dat in 2015 75.000 kubieke meter extra waterberging gereed is.

Groene daken en gevels 180

Waterberging, extra capaciteit

160 140

2010

120

2011 2012

100 80

2015

60

0

100.000

m3 waterberging

200.000

300.000

400.000

Gerealiseerd

Doel

Prognose

De opgave voor waterberging is gebaseerd op provinciale normen voortkomend uit het Nationaal Bestuursakkoord Water. Bij het vaststellen van die normen zijn de watersystemen het uitgangspunt en niet de effecten die kunnen optreden bij een tekort aan waterberging. Na de herijking van Waterplan 2 Rotterdam wordt de focus primair gelegd op het reduceren van de effecten van de toename van neerslag en minder op de normen. Het blijft belangrijk dat er voldoende waterbergingscapaciteit in een gebied aanwezig is. Het voornaamste doel is echter het voorkomen van overlast en schade in stedelijk gebied ten gevolge van meer neerslag door de klimaatverandering en niet het behalen van een bepaalde waterbergingsnorm. 49 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

m2 (x duizend)

2025

40 20 0 2010

2011 Gerealiseerd

2012 Doel

2014

10

Nieuwe gebiedsontwikkelingen en herstructurering in de stad maken duurzaamheid voor iedereen zichtbaar. Door gebouwen en gebieden duurzaam te (her)ontwikkelen, werkt Rotterdam aan een groene, schone, gezonde en economisch sterke stad. Projecten als Stadshavens, Heijplaat en Rotterdam Central District dragen bij aan de ambities van Rotterdam als duurzaamste wereldhavenstad. De duurzame ontwikkeling van deze gebieden is goed voor de stad en haar inwoners, deelgemeenten en private partijen als ontwikkelaars, woningcorporaties, bouwbedrijven en investeerders.

Activiteiten en resultaten Resultaten duurzaam ontwikkelen In 2010 kwamen circa zestig marktpartijen overeen om duurzaam te ontwikkelen. Alle ondertekenaars hielden in februari 2012 in een netwerksessie de bereikte resultaten tegen het licht. De conclusie is dat de verduurzaming van nieuw commercieel vastgoed goed loopt, met voorbeelden als Forum, Stadskantoor, First Rotterdam en Cool 63. De woningbouw kent ook goede voorbeelden, maar loopt op dit punt achter. De uitdaging ligt nu vooral in de aanpak van bestaande bouw. Corporaties spelen daarbij een belangrijke rol. Maar ook transformatie van kantoren en gebieden moet worden opgepakt. De gemeente wil dit

faciliteren door kennisuitwisseling te bevorderen en door knelpunten weg te nemen. Hier zijn met de partijen afspraken over gemaakt. Deze afspraken komen onder andere naar voren in het hieronder beschreven project Versnelling 010. Versnelling 010 Corporaties, energiebedrijven, financiële instellingen en bouwen installatiebedrijven zijn een samenwerking gestart die is gericht op het versnellen en opschalen van energiebesparing in bestaande woningen. De gemeente faciliteert dit proces. Het doel van dit project, met de naam Versnelling 010, is om op een dusdanige manier te investeren in energiebesparing dat deze investeringen zich terugbetalen via een lagere energienota. Hiervoor is schaalgrootte nodig, een geschikte financieringsconstructie en transparante samenwerking tussen partijen. Perspectief voor de middellange termijn is de aanpak van 10.000 woningen. Dit levert een kostenvoordeel op voor de eigenaar en de huurder en kansen voor scholing en werkgelegenheid. De partners ontwikkelen voor dit project een gezamenlijke communicatiestrategie waarin FOTO ERNO WIENTJES I.O.V. WOONBRON.

Opgave

Bevorderen van duurzame gebiedsontwikkeling

Bert Wijbenga van Nieuwenhuizen, voorzitter Raad van Bestuur Woonbron Bij de opgave om Heijplaat energieneutraal te maken, draait het om de bewoners. Het project heeft alleen kans van slagen als zij er achter staan, en als het hen iets oplevert. Woonbron is ervan overtuigd dat dit het geval is en ondersteunt de plannen dan ook van harte.

Duurzame initiatieven Heijplaat onderscheiden door WNF.


Rotterdam Central District Het Rotterdam Central District is de entree van de stad, gelegen naast het vernieuwde Rotterdam Centraal. Het district omvat grofweg het gebied rondom het Weena. De vereniging Rotterdam Central District heeft tot doel het gebied rond het station te verbeteren, voor eigenaren, bewoners en bezoekers. Onder de leden bevinden zich niet alleen de gemeente, maar ook ontwikkelaars, lokale ondernemers en bewoners. De verbetering van het Central District gaat onder andere via het verduurzamen van de panden in het gebied. Een aantal panden, waaronder Central Post, heeft energielabel A. In 2013 wordt een BREEAM-certificaat verwacht voor onder andere FORUM. Daarnaast worden in 2013 met de vereniging Central District de mogelijkheden verkend om – naast gebouwcertificering – ook een gebiedscertificaat voor het Central District te behalen.

Het nieuwe Rotterdam Centraal bevat 10.000 m2 aan zonnepanelen.

het overtuigen en ondersteunen van de bewoners centraal staat. De achtergrond voor de inzet is de verwachting dat de energielasten steeds meer de hoogte van de woonlasten bepalen. De lage inkomensgroepen worden daardoor als eerste getroffen. Beperking van de (stijging van) energielasten door isolatie, voorlichting/ gedrag en het toepassen van alternatieve energiebronnen is voor die doelgroep het meest urgent. Energieneutraal Heijplaat In november 2012 is de samenwerkingsovereenkomst ‘Heijplaat en RDM-terrein 2’ (SOK2) ondertekend. Hierin zijn de (gebieds)afspraken tussen Rotterdam (deelgemeente en stedelijke diensten), woningcorporatie Woonbron, het Havenbedrijf Rotterdam, RDM Campus/ Hogeschool Rotterdam, Eneco, Stedin en bewoners van Heijplaat vastgelegd. Het afgelopen jaar is hard gewerkt aan de realisatie van de ontwikkeling van het Nieuwe Dorp, een adaptatiestrategie, een afsprakenkader Duurzaam Heijplaat, de westelijke ontsluitingsweg en gebiedsmarketing. In juli 2012 is het Afsprakenkader Duurzaam Heijplaat vastgesteld als onderdeel van bovengenoemde SOK2. In dit document staan de afspraken die moeten leiden tot een concreet werkprogramma voor de versnelde realisatie van een sociaal en economisch duurzaam, klimaatbestendig en energieneutraal Heijplaat. De naoorlogse bouw wordt er vervangen door duurzame en innovatieve nieuwbouw. Voor de bestaande bouw die blijft wordt gewerkt aan een omvangrijk programma voor energiebesparing en verduurzaming met medewerking van de bewoners. De Heijplaters ontvingen voor hun duurzame initiatieven in 2012 een onderscheiding van het Wereld Natuur Fonds, namelijk de WWF Leaders for a Living Planet. Dat is een internationale onderscheiding voor individuen, organisaties en instellingen, die door hun inzet een belangrijke bijdrage leveren aan natuurbescherming en het bevorderen van duurzame ontwikkeling. 51 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Visie warmte en koude Het verduurzamen van de warmtelevering in de gebouwde omgeving van Rotterdam is al jaren speerpunt van het RCI. Met de oprichting van het Warmtebedrijf, de aanleg van De Nieuwe Warmteweg en de daarmee samenhangende afspraken over warmtelevering in Rotterdam zijn belangrijke stappen gezet. Voor het vervolg en om de Rotterdamse kansen verder te benutten heeft de gemeente het initiatief genomen voor een dialoog over een langetermijnvisie op de warmte-koudevoorziening van de Rotterdamse gebouwde omgeving in 2030. Van najaar 2012 tot voorjaar 2013 wordt een serie van vier gesprekken gevoerd en een bestuurlijke bijeenkomst gehouden door een groep van stakeholders. Deze groep bestaat uit de gemeente, de provincie, woningbouwcorporaties, projectontwikkelaars, energiebedrijven en netbeheerders. In 2013 wordt deze visie afgerond en start de gezamenlijke uitvoering van de gemaakte afspraken. Ook zal in het tweede kwartaal van 2013 het CELSIUS-project van start gaan, zoals beschreven bij opgave 3.

En verder • wordt in de wijk De Esch gewerkt aan een plan voor de voormalige hockeyvelden van Leonidas met duurzame woningen via zelfbouw door groepen en individuele kopers. Insteek is een buurt met kleine groene bouwkavels, die autoluw is en waar adaptief gebouwd wordt. Het plan is tot stand gekomen via een participatietraject met aspirant-kopers. In 2013 wordt de haalbaarheid van het plan getoetst. • wordt in het gebied Stadshavens concreet uiting gegeven aan een duurzame gebiedsontwikkeling. Naast het eerder genoemde Heijplaat ligt een sterke focus op de invulling van de Rijnhaven (o.a. drijvend bouwen) en het Merwe-Vierhavengebied. Zichtbaar resultaat is onder meer de invulling met stadslandbouw ‘Uit je eigen stad’ en de transformatie van een van de Marconitorens tot ‘Science Tower’.

Effectenmonitor Doel: Alle grote te ontwikkelen gebieden (zoals Binnenstad, Stadshavens en Hart van Zuid) scoren minimaal twee sterren op het nationale keurmerk voor duurzame gebiedsontwikkeling. Indicator: • Percentage grote gebiedsontwikkeling met een verantwoordelijke voor duurzaamheid. • Het percentage van grote gebiedsontwikkelingen die twee sterren scoren op een zelf-assessment met BREEAM NL Gebied op het nationale keurmerk voor duurzame gebiedsontwikkeling. Duurzaamheid in plannen en projecten De integratie van duurzaamheidsaspecten in ruimtelijke plannen is een belangrijke voorwaarde voor het realiseren van duurzame gebiedsontwikkeling. En daarmee ook van een betere kwaliteit van de leefomgeving. Eind 2011 is vastgesteld dat iedere agendapost voorzien moet zijn van een duurzaamheidsparagraaf als eerste stap in de borging van duurzaamheid van Rotterdamse projecten. Zodoende wordt vanaf 2012 duurzaamheid als thema meegenomen in de gebiedsprogramma’s. Het maken van een duurzaamheidsparagraaf binnen de projecten stimuleert dat de inzet op duurzaamheid benoemd wordt, waarbij het streven is om meetbare doelen op te nemen.

BREEAM NL Gebied BREEAM NL Gebied is een managementinstrument voor duurzaamheid in nieuwe gebiedsontwikkelingen en voor de daarbij vastgelegde ambities. In 2013 wordt het geschikt gemaakt voor bestaande gebiedsontwikkelingen. Via een zelf-assessment met BREEAM NL Gebied wordt de duurzaamheidscore van het ontwerp van de gebiedsontwikkeling bepaald. Een score van twee sterren is de minimale ambitie voor alle ruimtelijke ontwikkelingen. De quickscan BREEAM leert dat extra inzet nodig is op het thema bronnen (onder andere energie en materialen) binnen het Rotterdamse planproces. Voor 2013 is de ambitie: • voor alle grote Rotterdamse gebiedsontwikkelingen wordt de verantwoordelijkheid voor het bewaken van de duurzaamheidopgave geborgd. • minimaal een registratie voor een ontwerp certificaat BREEAM NL Gebied is aangevraagd bij de Dutch Green Building Council. De grote Rotterdamse gebiedsontwikkelingen betreffen: • Binnenstad: Coolhaven (Hoboken) & Rotterdam Central District • Hart van Zuid • Leonidas (collectief publiek duurzaam opdrachtgeverschap) • Stadionpark • Stadshavens: Merwe-Vierhavens & Heijplaat & Rijnhaven • Schiebroek Zuid (opgave/ontwikkeling door Vestia) * • Vreewijk (opgave/ontwikkeling Havensteder) * * Zowel Vestia als Havensteder hebben een investeringsstop, waardoor grootschalige plannen stilliggen.


Transitiemonitor duurzaam Rotterdam


2012

Transitiemonitor duurzaam Rotterdam

Rotterdam wil een duurzame stad zijn. Voor het stedelijke gebied gaat het om een sterke economie en een hoge kwaliteit van leven; de haven wil koploper zijn op het gebied van efficiëntie en duurzaamheid2. Het Rotterdamse streven naar duurzaamheid betekent dat economische ontwikkelingen gepaard moeten gaan met een steeds lagere CO2 -uitstoot voor de relevante functies in stad en haven: wonen, werken, mobiliteit en productie. Hiervoor zijn fundamentele veranderingen, transities, nodig in de manier waarop energie wordt gebruikt in de drie sectoren die te onderscheiden zijn: gebouwde omgeving (wonen, werken), verkeer & vervoer (mobiliteit), en industrie & energieopwekking (elektriciteitproductie). Over de transitiemonitor De inzet van het RCI is om deze transities voor elkaar te krijgen en jaarlijks de voortgang te tonen. Dat wordt gedaan aan de hand van deze transitiemonitor, waarin het effect van het RCI-programma zichtbaar is.

deelsectoren woningen, gemeentelijke gebouwen en midden- en kleinbedrijf (MKB). De CO2 -uitstoot is bepaald voor het totale energiegebruik en omvat dus gas, elektriciteit en warmte. Voor 1990 zijn geen gegevens over elektriciteitsgebruik bekend. Dat jaar is daarom buiten beschouwing gelaten. Over de veranderingen van vloeroppervlakken in 2012 van de drie deelsectoren zijn nog geen gedetailleerde gegevens bekend. Daarom is gerekend met de vloeroppervlakken uit 2011.

Vloeroppervlakte, CO2-emissie per eenheid 0,12 0,10 0,08 0,06 0,04 0,02 kg/m2

Het programma Duurzaam zet in op de transitie naar een duurzame stad en haven. De transitiemonitor geeft aan wat de stand van zaken is en laat het effect zien van het programma van het Rotterdam Climate Initiative (RCI). Hiermee wordt antwoord gegeven op de vraag in hoeverre Rotterdam op de goede weg is naar een duurzaam Rotterdam.

0,00 Woningen 2010

MKB 2011

Gemeentelijk vastgoed

2012

De transitie is in beeld gebracht door de CO2 -uitstoot te koppelen aan onderdelen die de economische ontwikkeling binnen de drie genoemde sectoren weergeven. Dit levert de volgende transitie-indicatoren op: • voor de gebouwde omgeving: CO2 -uitstoot per vierkante meter vloeroppervlak. • voor verkeer & vervoer: CO2 -uitstoot per gereden kilometer. • voor elektriciteitsopwekking: CO2 -uitstoot per eenheid elektriciteitsproductie.

Woningen Uit de RCI-monitoring blijkt dat de CO2 -uitstoot van woningen na een daling in 2011 licht is toegenomen in 2012. De verschillen tussen de jaren worden bijna geheel veroorzaakt door veranderingen in gasverbruik, die weer verklaard kunnen worden door strengere en minder strenge winters. Autonome ontwikkelingen en specifieke inzet van het RCI met partners in de stad zorgen ervoor dat nieuwe woningen energiezuiniger zijn dan oude woningen, waardoor de CO2 -uitstoot structureel afneemt.

Voor deze drie indicatoren is, voor zover beschikbaar, de waarde bepaald voor de jaren 1990 (peiljaar), 2010, 2011 en 2012. Eén aparte indicator voor de industrie is niet mogelijk vanwege de diversiteit in soorten product. Hierdoor is een eenduidige indicator voor CO2 -uitstoot per eenheid product moeilijk te bepalen. Voor raffinaderijen is de variëteit kleiner, maar door outsourcing van bijvoorbeeld waterstofproductie geeft de koppeling aan de CO2 -uitstoot een vertekend beeld. Voor beide sectoren kan wel de energie-efficiency bepaald worden (zie opgave 2). Hieronder vindt u de resultaten per sector.

De inspanningen waarbij het RCI betrokken is sorteren effect. Een belangrijke stap is het aansluiten van woningen op restwarmte van de industrie (AVR Rozenburg) via het warmtenet van het Warmtebedrijf Rotterdam. Het aantal aangesloten woningen groeide van 2.771 begin 2012 naar ongeveer 3.400 woningen eind 2012. Daarnaast zijn er ook zakelijke aansluitingen op het warmtenet gerealiseerd, zoals kantoren en het Maasstad Ziekenhuis. Overigens komt de warmte vooralsnog van tijdelijke voorzieningen, zoals hulpketels. Vanaf 2013 is de warmte afkomstig van de AVR en wordt een groter CO2 -reductie effect verwacht. Daarnaast wordt energie bespaard door renovatie van woningen door woningcorporaties.

Duurzaam gebouwde omgeving De indicator voor de gebouwde omgeving, CO2 -uitstoot per vierkante meter vloeroppervlak, is uitgewerkt voor de

2 Havenvisie 2030, ‘Port Compass’. Havenbedrijf Rotterdam, december 2011.


Voorbeeld van transitie in de gebouwde omgeving Deze collegeperiode heeft het programma Duurzaam tot doel om 4.000 woningen bestaande bouw en alle nieuwbouw aan te sluiten op het warmtenet. Het aantal aangesloten woningen op het warmtenet van het Warmtebedrijf Rotterdam is gegroeid naar ongeveer 3.400 woningen. Dat is nog beperkt, gezien het totaal aantal woningen in Rotterdam (circa 300.000). De CO2 -reductie per aangesloten woning is 84 procent. Naar verwachting zijn in 2030 280.000 woningequivalenten (150.000 woningen en 130.000 woningequivalenten in de utiliteit- en kantoorsector) aangesloten. Dit betekent wel degelijk een transitie.

Gemeentelijke gebouwen De CO2 -uitstoot per vierkante meter vloeroppervlak bij gemeentelijke gebouwen is min of meer gelijk gebleven. De verwachting is dat dit de komende jaren zal dalen als gevolg van onder meer verhuizing naar De Rotterdam en het Stadskantoor. De gemeente gebruikt voor haar gas- en elektriciteitsgebruik groene stroom en groen gas. Duurzaam verkeer en vervoer Binnen de sector verkeer & vervoer is onderscheid gemaakt naar personenverkeer (auto, openbaar vervoer, brommer en fiets) en vrachtvervoer (vooralsnog enkel over weg; de gegevens voor de CO2 -uitstoot van scheepvaart zijn voor het bepalen van jaarlijkse veranderingen onvoldoende betrouwbaar en nauwkeurig). Gereden afstand, CO2-emissie per eenheid 1990

MKB Ook bij het MKB is de uitstoot per vierkante meter vloeroppervlak na een daling in 2011 weer toegenomen. In tegenstelling tot bij woningen is dit echter vooral een gevolg van veranderingen in het elektriciteitsverbruik en niet in het gasverbruik. Eén reden waarom juist het elektriciteitsverbruik varieert bij het MKB kan zijn dat koeling, waar elektriciteit voor nodig is, in 2011 minder nodig was dan in de andere jaren.3 Net als bij woningen, lijkt het weer dus vooralsnog de belangrijkste reden voor de jaarlijkse veranderingen in energiegebruik. Op termijn is de verwachting dat besparingen de trend van energiegebruik bepalen. Het RCI zet in op energiebesparing bij het MKB door ondernemers energiescans aan te bieden. Na het uitvoeren van energiescans worden maatregelen zoals het toepassen van energiezuinige verlichting vaak snel genomen. Tegelijkertijd houdt de gemeente Rotterdam bedrijven en instellingen aan de wettelijke verplichting om alle maatregelen met een terugverdientijd van vijf jaar of minder direct te nemen. Bij een groot aantal branches, zoals supermarkten, datacenters, hotels en zorginstellingen zijn in dit kader de controles al uitgevoerd. Het aantal bedrijven met een vastgesteld energieplan blijft stijgen: van veertien procent in 2010 naar zestien procent in 2011 tot twintig procent eind 2012. Circa veertig procent van de relevante bedrijven in Rotterdam is bezocht. Wanneer alle verplichte maatregelen genomen worden, besparen zij hiermee 30.000 ton CO2 -uitstoot per jaar. Dit komt overeen met de CO2 -uitstoot van ongeveer 8.000 huishoudens.

2010 2011 2012 0,0

0,1

kg / km

0,2

0,3

0,4

0,5

0,6

0,7

Personenvervoer

0,8

0,9

Personenverkeer Voor het personenverkeer is de CO2 -uitstoot bepaald door de uitstoot van auto, bus en brommer op te tellen. Voor metro en tram (de RET gebruikt al jaren honderd procent groene stroom) en de fiets is de uitstoot nul. Voor OV is het totaal aantal reizigerskilometers bepaald. Alle gegevens zijn afkomstig uit de Regionale Verkeersmilieukaart4 (RVMK). De uitstoot per reizigerskilometer vertoont een lichte daling door het gebruik van schoner vervoer en door een groter aandeel van OV en fiets. De CO2 -uitstoot per kilometer van nieuwe auto’s in Nederland is vele jaren nauwelijks gewijzigd, maar vanaf 2008 wordt die kleiner5. Dit kwam door scherpere Europese normen voor de uitstoot en door belastingmaatregelen, waardoor de vraag naar zuinige auto’s toeneemt. Ook de economische crisis en de hoge brandstofprijzen hebben bijgedragen aan de toegenomen vraag naar kleine en zuinige auto’s. Het effect van deze zuinige auto’s op het gehele wagenpark groeit gestaag en wordt naar verwachting de komende jaren zichtbaar in een afgenomen uitstoot per kilometer. Rotterdam zet in op een toename van het aantal elektrische voertuigen naar 1.000 in 2014. Eind 2012 reden 180 elektrische voertuigen rond in Rotterdam. Stimulering van deze toename gebeurt bijvoorbeeld door

3 Dit wordt weergegeven in koeldagen: hiervan waren er 44 in 2011, tegenover 84 en 84 in respectievelijk 2010 en 2012. Bron: KWA, op basis van de meetgegevens van het KNMI-station in Rot-

4 Bron: Dienst Stadsontwikkeling van de gemeente Rotterdam.

terdam.

5 Bron: www.compendiumvoordeleefomgeving.nl


1,0

Vrachtvervoer

FOTO: ERIC FECKEN.

Rotterdam Test Elektrisch Rijden.

een goede oplaadinfrastructuur voor auto’s te ontwikkelen. Zo legt de gemeente een basisnetwerk met oplaadpunten aan (op straat en in parkeergarages) en kan iedereen met een elektrische auto tot en met september 2014 een beroep doen op een subsidieregeling voor oplaadpunten. De gemeente streeft er naar om eind 2014 ongeveer 1.000 oplaadpunten voor auto’s in Rotterdam te hebben, inclusief oplaadpunten op eigen terrein en in parkeergarages. Begin 2012 waren 82 oplaadpunten gerealiseerd; eind 2012 waren dit er 212. De gemeente geeft zelf het goede voorbeeld: uiterlijk in 2014 moet 25 procent van het gemeentelijk wagenpark bestaan uit elektrische of hybride voertuigen. De RET doet proeven met elektrische en hybride bussen. Inzet op elektrische voertuigen zorgt niet alleen voor minder CO2 -uitstoot, maar is ook beter voor de luchtkwaliteit en scheelt in de geluidshinder. Door aandacht voor het fietsverkeer (meer en betere fietspaden, meer stallingen) neemt het aantal fietskilometers gestaag toe.

Scheepvaart De omvang van de CO2 -uitstoot van de scheepvaart is vergelijkbaar met die van het personenverkeer. Er zijn alleen cijfers beschikbaar van de landelijke Emissieregistratie en dit betreffen schattingen, die bovendien niet beschikbaar zijn over de afgelopen drie jaar. De uitstoot kan gekoppeld worden aan het aantal overgeslagen tonnen goederen. Omdat de nauwkeurigheid van de data nog (te) beperkt is, is scheepvaart niet in de grafiek opgenomen. Het is de bedoeling dat op termijn wel te doen. Voor de binnenvaart is walstroom op grote schaal geïnstalleerd. Het aantal aansluitingen is in twee jaar tijd gestegen van 168 eind 2009 naar 371 aansluitingen eind 2012. Dit aantal is iets lager dan eind 2011, omdat het aantal aansluitingen om veiligheidsredenen moest worden teruggebracht. In de Rotterdamse Maashaven zijn eind 2012 nieuwe kasten geïnstalleerd. In totaal zijn er ongeveer 800 ligplaatsen voor de binnenvaart in Rotterdam.

Voorbeeld bij verkeer en vervoer In januari 2012 werd bij de openbare laadpunten 399 kWh ‘getankt’. Een jaar later was dit in dezelfde maand 6.575 kWh. Een toename van ruim 1.600 procent. In de maand januari van 2013 werden daarmee 38.135 elektrische kilometers gereden.

Vrachtverkeer Voor het vrachtverkeer is, net als voor personenauto’s, de uitstoot per gereden kilometer niet noemenswaardig gewijzigd de laatste twintig jaar. Het RCI stimuleert het gebruik van biobrandstoffen voor het wegverkeer. Het gebruik van biodiesel is in een pilot van het RCI gestegen van 380.000 liter in 2010 naar 470.000 liter in 2011. In de eerste drie maanden van 2012 is 120.000 liter gebruikt. De pilot liep tot april 2012. Verder is er binnen de Europese Unie een verplichte bijmenging van biobrandstoffen dat in 2012 4,5 procent bedroeg. 56 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Minister Schultz van Haegen van Infrastructuur en Milieu sluit het eerste schip van Stena Line BV aan op het walstroomnet in de haven van Hoek van Holland.

Stena Line heeft de eerste walstroomaansluiting voor zeeschepen gerealiseerd. Ook is voor de binnenvaart het Green Award-certificaat geïntroduceerd, dat ondertussen door 309 schepen is behaald. Sinds 2012 krijgen binnenvaartschepen met dat certificaat vijftien procent korting op het binnenhavengeld. Schepen die nabehandelingstechnieken (roetfilters en katalysator) of LNG als brandstof gebruiken kunnen zelfs een korting van dertig procent op het binnenhavengeld ontvangen. Ook schone zeeschepen die 31 punten of meer scoren op de Environmental Ship Index (ESI) krijgen een korting op de havengelden. Duurzame elektriciteitsopwekking Voor de sector industrie & elektriciteitsopwekking is de CO2 -uitstoot per eenheid product een aantrekkelijke indicator om de ontwikkelingen naar een duurzame sector te volgen. Zoals eerder genoemd, is het voor de industrie echter nog niet mogelijk om dit te doen. Voor de energie producerende bedrijven is dit wel mogelijk en is de uitstoot gekoppeld aan de elektriciteitsproductie (in kWh).

Elektriciteitsproductie, CO 2 -emissie per eenheid 1,0 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 kg/kWh

0,3 0,2

E.ON op de Maasvlakte. Hiermee wordt een belangrijke stap gezet naar grootschalige toepassing van CCS bij de energiesector en in de industrie. RCI werkt aan voorzieningen en bepleit betere randvoorwaarden (zoals een hogere CO2 -prijs in het Europese emissiehandelssysteem) om de weg naar grootschalige toepassing van CCS en biomassa-bijstook mogelijk te maken. Daarnaast moet de CO2 -uitstoot worden gereduceerd door de toename van andere vormen van hernieuwbare energie, vooral door het vergroten van het vermogen van windenergie. Binnen tien jaar moet dit vermogen meer dan verdubbeld zijn: van 130 MW in 2010 en 137 MW in 2012 naar circa 300 MW in 2020. Het huidige opgestelde vermogen van 137 MW is goed voor een besparing van ongeveer 235.000 ton CO2 ofwel de CO2 -emissie van meer dan 60.000 huishoudens. Conclusie Het realiseren van een duurzaamheidtransitie in Rotterdam vraagt inzet over vele jaren. Het resultaat zal daarom op de lange termijn pas echt goed zichtbaar zijn. Omdat het gaat over meer dan alleen technologische innovatie, maar ook om veranderingen in beleid, gedrag en cultuur, is een echte versnelling pas bereikt als er op voldoende schaal sprake is van nieuwe manieren van denken, werken en organiseren. De transitiemonitor laat zien dat we op belangrijke onderdelen deze kiemen leggen. De condities die het RCI schept, zijn in toenemende mate succesvol. In termen van structuur zijn de uitbreiding van het warmtenet, de infrastructuur voor elektrisch rijden en de voorbereiding voor CO2 -afvang en -opslag (CCS) duidelijke voorbeelden die een schaalsprong in de nabije toekomst mogelijk gaan maken.

0,1 0,0

1990

2010

2011

2012

De CO2 -uitstoot per kWh elektriciteit in 2010, 2011 en 2012 is flink lager dan die in 1990. Dat komt met name door het bijplaatsen van warmtekrachtkoppelinginstallaties, die elektriciteit én nuttige warmte produceren en daarmee een hoger rendement hebben dan de traditionele energiecentrales. In 2012 is echter wel een stijging te zien ten opzichte van 2011. De voornaamste oorzaak hiervan is dat gasgestookte energiecentrales, die een lagere uitstoot per kWh hebben, minder elektriciteit hebben geproduceerd, terwijl de kolencentrale van E.ON op de Maasvlakte relatief meer heeft geproduceerd. Daarnaast zijn het aandeel bijgestookte biomassa en de elektriciteit uit windmolens gedaald, wat ook een verhogend effect heeft op de hoeveelheid CO2 per kWh. De inzet van het RCI bij elektriciteitsproductie is gericht op het realiseren van CCS (afvang en opslag van CO2) en bijstook van biomassa in kolencentrales (zowel bij de huidige E.ON Maasvlakte-centrale als bij de nieuwe centrales van E.ON en Electrabel). Momenteel gaat het om het starten van het eerste grootschalige Europese CCS-demonstratieproject ROAD (Rotterdamse Opslag en Afvang Demonstratie) bij de nieuwe centrale van 57 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Voorbeeld bij de industrie- en energieopwekking Rotterdam zet in op grootscheepse CO2 -afvang en -opslag (CCS). Het Rotterdam Opslag en Afvang Demonstratieproject (ROAD) bij de nieuwe kolencentrale van E.ON zal leiden tot een reductie van 1,1 miljoen ton CO2 per jaar. Uiteindelijk is het streven om tot volledige afvang van CO2 bij deze centrale en ook bij de nieuwe centrale van GDF SUEZ (Electrabel) over te gaan. Dat moet in 2025 leiden tot circa 7,6 Mton CO2 -reductie en daarmee tot 85-90 procent minder CO2 -uitstoot bij de elektriciteitsproductie van deze centrales. Er is dan sprake van een vergaande transitie naar CO2 -vrije elektriciteitsproductie.

Organisatie en financiën Programma Duurzaam Het Programma Duurzaam is een breed programma dat raakvlakken heeft met vrijwel alle beleidsterreinen van de gemeente Rotterdam en waarin de samenwerking in RCI-verband een plaats heeft gekregen. Om de gewenste resultaten te bereiken zijn veel inspanningen van derden nodig. Het programmabureau bekijkt welke partijen in de stad aan zet zijn om een bijdrage te leveren, agendeert en spreekt partijen aan op hun bijdrage. De activiteiten uit het programma zijn er voor een groot deel op gericht om die partijen waar nodig en mogelijk te ondersteunen om tot implementatie te komen. De praktische uitvoering van het programma en het rapporteren over de voortgang ervan is een taak van het programmabureau Duurzaam. Ook de coördinatie van de wettelijke milieutaken van de gemeente behoort tot het takenpakket. De uitvoering van de individuele activiteiten is en blijft de verantwoordelijkheid van de ‘gewone’ gemeentelijke organisatie en de drie externe RCIpartners Havenbedrijf Rotterdam, Deltalinqs en DCMR Milieudienst Rijnmond. Verdere taken van het programmabureau zijn: • Organiseren van communicatie en participatie rond het programma Duurzaam • Faciliteren van het samenwerkingsverband RCI • Onderhouden van de netwerken met de belangrijkste (gemeentelijke) uitvoerders van de activiteiten uit het programma en met de andere collegeprogramma’s • Borgen van duurzaamheid in alle facetten van de gemeentelijke organisatie (de diensten), bij deelgemeenten en bij de relevante (publieke en private) partners buiten de gemeente • Onderhouden en ontsluiten van kennisnetwerken en netwerken die relevant zijn voor de uitvoering van het programma • Aanjagen, faciliteren, regisseren, verbinden. 58 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Het programmabureau Duurzaam had in 2012 een bezetting van negentien fte en het is onderdeel van het cluster Stadsontwikkeling van de gemeente Rotterdam. De gemeente heeft voor de wettelijke milieutaken de opdrachtgeversrol richting de DCMR bij het programmabureau Duurzaam ondergebracht. Rotterdam Climate Initiative Het RCI, dat in 2007 van start ging, is een publiek-privaat samenwerkingsverband van de gemeente Rotterdam, DCMR Milieudienst Rijnmond, Havenbedrijf Rotterdam en Deltalinqs. Het heeft als hoofddoelen een duurzame economische ontwikkeling te bewerkstelligen in combinatie met een halvering van de CO2 -uitstoot van de regio in 2025 ten opzichte van 1990. Daarnaast moet Rotterdam in 2025 honderd procent klimaatbestendig zijn. Dat is de prioriteit van het deelprogramma Rotterdam Climate Proof. Deze doelstellingen zijn bij de start van het programma Duurzaam integraal opgenomen. Nu het RCI binnen het programma Duurzaam valt, is er een integrale aanpak van het gehele klimaat- en milieudossier. De besturing van het samenwerkingsverband vindt plaats vanuit de RCI-Board onder voorzitterschap van burgemeester Aboutaleb van Rotterdam. De board bestaat uit een vertegenwoordiging van de vier partners op het hoogste niveau plus de provincie Zuid-Holland. Advies en reflectie gebeuren vanuit de RCI-Council, de adviesraad, waarvan tot oktober 2012 Ruud Lubbers de voorzitter was. Jeroen van der Veer – voormalig topman van Shell – nam in oktober het stokje over als nieuwe voorzitter van de RCI-Council. De leden van de Council zijn stakeholders en deskundigen vanuit het bedrijfsleven, overheden, maatschappelijke organisaties en kennisinstellingen.

Samenstelling RCI-Board 2012 De heer ing. A. Aboutaleb Voorzitter De heer ir. drs. H.N.J. Smits Havenbedrijf Rotterdam, vice-voorzitter Mevrouw drs. A.C. van Huffelen Wethouder Duurzaamheid, Binnenstad en Buitenruimte Mevrouw. drs. J.N. Baljeu Wethouder Haven, Verkeer en Regionale Economie De heer drs. G. Veldhuijzen Gedeputeerde provincie Zuid-Holland De heer mr. J.H. van den Heuvel DCMR Milieudienst Rijnmond De heer M.W. van Sluis RA Deltalinqs Mevrouw drs. P.W. Verhoeven Directeur Duurzaam, gemeente Rotterdam De heer drs. W.J. de Raaf MBA Programmamanager RCI, secretaris RCI-board

Samenstelling RCI-Council 2012 (adviesraad) De heer prof. dr. R.F.M. Lubbers De heer drs. ir. J. van der Veer De heer B. Hennissen De heer B. Poeth De heer prof.dr. ir. A.P.C.Faaij De heer J.A. van de Gronden De heer prof. dr. ir. P. Vellinga De heer L. Werring, MSc Mevrouw dr. ir. N.C.M. Alma-Zeestraten De heer drs. J. Tholen De heer drs. H. Brouwer Mevrouw drs. M. van Empel De heer drs. M. Broekhof De heer drs. C. van Oostrom De heer ir. B.P. Voet De heer ir. P. Vermaat MBA Mevrouw drs. P.W. Verhoeven De heer drs. W.J. de Raaf MBA


Voorzitter council RCI (tot en met oktober 2012) Voorzitter council RCI (sinds oktober 2012) Havenbedrijf Rotterdam Eneco Universiteit Utrecht Wereld Natuur Fonds Wageningen Universiteit Instituut Clingendael Vereniging van de Nederlandse Chemische Industrie KPMG Sustainability ministerie van Economische Zaken, Landbouw en Innovatie ministerie van Infrastructuur & Milieu European Climate Foundation OVG Real Estate Shell Nederland Raffinaderij Evides directeur Duurzaam, gemeente Rotterdam RCI, secretaris

Financiën De financiële verantwoording over de besteding van de gemeentelijke gelden voor het programma Duurzaam – inclusief het RCI – loopt via de bestuursrapportages van het cluster Stadsontwikkeling naar het college en de gemeenteraad (productregie Duurzaam en regie Milieu). Er zijn meerdere financieringsbronnen voor de uitvoering van het programma. De reservering voor het budget van het programma Duurzaam in het collegewerkprogramma in 2010 bedroeg 31 miljoen euro. Daarnaast vallen de algemene middelen milieu (DCMR) en de rijksgelden voor onder meer luchtkwaliteit en bodem onder de verantwoordelijkheid van het programma Duurzaam.

De besteding hiervan wordt via de daartoe strekkende specifieke rapportages verantwoord. De verantwoording over de besteding van middelen in 2012 betreft in deze rapportage uitsluitend de hoofdlijnen van het programmabudget. Het meerjarig budget van het programma Duurzaam was bij de start van het programma als volgt over de jaren verdeeld:

(bedragen x 1000) PROGRAMMABEGROTING

2011

2012

2013

2014

Totaal

1) programmabudget 2) (doorlopend) programmabudget Rotterdam Climate Proof

6.000 2.200

7.000 1.800

8.500

9.500

31.000 4.000

TOTAAL PROGRAMMABEGROTING

8.200

8.800

8.500

9.500

35.000

Bezuinigingsopgave De oorspronkelijke reservering van 31 miljoen euro is in 2011 door een aantal maatregelen in het kader van de bezuinigingen aangepast. Onderstaande tabel toont de gevolgen: (bedragen x 1000) PROGRAMMABEGROTING NA VERWERKING BEZUINIGINGSOPGAVE OORSPRONKELIJKE PROGRAMMABEGROTING

2011

2012

2013

2014

Totaal

8.200

8.800

8.500

9.500

35.000

-1.000

-2.000

NADERE SPECIFICATIE BEZUINIGINGSOPGAVE: 1) budgetoverheveling naar beleidsveld Groen 2) korting doorgevoerd /verplichtingenstop

-1.000 -750

3) besluit collegeretraite: 0,7 miljoen euro verminderd 4) besluit Raad: korting t.b.v. Milieuteams

-750 -700

-700

-75

-75

5) voorjaarsretraite 2012/extra bezuiniging

-1.000

6) temporisering

-1.720

HERZIENE PROGRAMMABEGROTING

5.730


7.025

7.500

-1.000

-2.000

1.720

0

9.220

29.475

Jaaroverzicht 2012 In onderstaande tabel worden budget en besteding in 2012 tegen elkaar afgezet. (bedragen x € 1000) PROGRAMMABEGROTING

2012

1) programmabudget jaarschijf 2012

6.000

2) bestedingen in 2012

2.200

SALDO (Onderschrijding budget)

1.984

Toelichting: Het saldo aan budget dient om aangegane verplichtingen door het programma Duurzaam/RCI te dekken. Bestedingsoverzicht 10 opgaven In onderstaande tabel staat de onderverdeling van de bestedingen per opgave: (bedragen x € 1000) BESTEDINGSOVERZICHT OVER DE 10 OPGAVEN 1) Vooroplopen bij het verminderen van de CO2 -uitstoot 2) Verbeteren van de energie-efficiëntie 3) Omschakelen naar duurzame energie en biomassa als branden grondstof 4) Bevorderen van duurzame mobiliteit en transport 5) Verminderen van geluidsoverlast en bevorderen van schone lucht 6) Groener maken van de stad 7) Vergroten van duurzame investeringen en bevorderen duurzame producten en diensten 8) Vergroten van draagvlak voor duurzaamheid 9) Voorbereiden op de gevolgen van klimaatverandering 10) Bevorderen van duurzame gebiedsontwikkeling TOTAAL BESTEDINGEN

2012 503 654 708 184 471 1 514 882 1.032 515 5.463

Toelichting: Van de bestedingen in 2012 van 6.185.000 euro is 5.463.000 euro direct aan projecten besteed. Het restant bestaat uit kapitaallasten (174.000 euro) en indirecte kosten (548.000 euro). Financiering RCI-partners De externe partners in het RCI-samenwerkingsverband kregen een RCI-werkbudget van de gemeente. Daarnaast werd een beroep gedaan op hun eigen organisaties en achterban om te zorgen voor cofinanciering. Dit verminderde de afhankelijkheid van gemeentelijke financiering. In totaal werd in 2012 ten laste van het programmabudget een bedrag van 1.795.000 euro door de externe RCI-partners besteed (dit is onderdeel van de hiervoor weergegeven bestedingen. (bedragen x € 1000) FINANCIERING RCI-PARTNERS

2012

1) DCMR

755

2) Deltalinqs

780

3) Havenbedrijf / Port of Rotterdam

260

TOTAAL

1.795

De activiteiten van Deltalinqs werden voor bijna 300.000 euro gecofinancierd door bedrijven en het Global CCS Institute. Het Havenbedrijf financierde zelf circa 1,6 miljoen euro de uren die eigen medewerkers aan RCI-activiteiten besteedden en ongeveer 90.000 euro externe kosten. 61 Rotterdamse Duurzaamheidsmonitor 2012

Publicaties Rotterdam Climate Proof heeft in 2012 geparticipeerd in drie onderzoeken van het Nationale onderzoeksprogramma Kennis voor Klimaat: de Boer, Joop, Botzen, Wouter, Terpstra, Teun (2012). Percepties van burgers over binnen- en buitendijks wonen. IVN/ VU, HKV, rapport KvK/045/2012, ISBN/EAN: 978-94-90070-52-6 (HSRR07/HSGR08). Beumer, V., Hulsman, H., and Koning, E. (Deltares, City of Rotterdam) (2012). Exploring opportunities for Green Adaptation in Rotterdam, Knowledge for Climate report number: 86/2012 KfC 86/2012, ISBN 978-94-90070-62-5 (HSRR3.2). Brolsma, R., J. Buma, H. van Meerten, M. Dionisio, J. Elbers (2012). Effect van droogte op stedelijk gebied; Kennisinventarisatie, Deltares 1206224-000, KvK 87/2012, ISBN 978-94-90070-61-8 (HSRR3.3). Deze drie onderzoeken zijn te vinden op: http://kennisvoorklimaat.klimaatonderzoeknederland.nl/hotspots/regio-rotterdam. Daarnaast zijn er in 2012 nog twee andere onderzoeken uitgevoerd: Abeelen, C. (2012), Energie efficiency in de Rotterdamse Industrie. Agentschap NL. Van Engelenburg, B.C.W., Noothout, P.M. (2012). Rotterdam CCS Cluster Project – Case Study on ‘Lessons Learnt’ – Final report, DCMR Centre for Environmental Expertise. Dit onderzoek is te vinden op: www.globalccsinstitute.com.


Colofon Publicatie Programmabureau Duurzaam, gemeente Rotterdam Samenstelling en tekst Programmabureau Duurzaam gemeente Rotterdam/Rotterdam Climate Initiative Eindredactie Leene Communicatie, Gouda Opmaak, Uit de Kunst!, Rotterdam Foto omslag Eric Fecken Foto achterpagina Eric Fecken Meer informatie http://www.rotterdamclimateinitiative.nl/ http://rotterdam.nl/duurzaam @RotterdamRCI

Investeren in. duurzame. groei

Recommend Documents