UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2008 – 2009
INTEGRALE KWALITEITSZORG BIJ ZWEMVIJVERS
Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen: Handelsingenieur
Veerle Lannoy onder leiding van Prof. Dr. Ing. Peter Goethals
UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT ECONOMIE EN BEDRIJFSKUNDE ACADEMIEJAAR 2008 – 2009
INTEGRALE KWALITEITSZORG BIJ ZWEMVIJVERS
Masterproef voorgedragen tot het bekomen van de graad van Master in de Toegepaste Economische Wetenschappen: Handelsingenieur
Veerle Lannoy onder leiding van Prof. Dr. Ing. Peter Goethals
PERMISSION Ondergetekende verklaart dat de inhoud van deze masterproef mag geraadpleegd en/of gereproduceerd worden, mits bronvermelding.
Veerle Lannoy
WOORD VOORAF ___________________________________________________________________________ Het schrijven van een thesis wordt beschouwd als de bekroning van vier jaar intensieve studie. Het schrijven van die thesis is een uiterst boeiende maar allesbehalve een eenvoudige opdracht. Dankzij de steun en de medewerking van verschillende mensen uit mijn naaste omgeving kon ik deze opdracht tot een goed einde brengen. Dit voorwoord lijkt mij dan ook de ideale gelegenheid om al deze mensen te bedanken voor alle steun die zij mij betuigd hebben. In de eerste plaats zou ik graag prof. Goethals bedanken, omdat hij mij de kans heeft geboden aan deze titel te kunnen werken, en voor de vele nuttige suggesties die hij mij aan de hand deed.
Daarnaast ben ik ook dank verschuldigd aan dhr. Jan Eelens van Axima Services en dhr Dominique Deschamps die tijd vrijmaakten om mij alle informatie te bezorgen die ik nodig had. Dankzij hun medewerking is mijn onderzoek vlot verlopen en is mijn masterproef geworden tot wat ze nu is. Verder wil ik uiteraard ook alle respondenten bedanken die mij meer inzicht verschaften over hun ervaringen in de praktijk.
Als laatste zou ik graag nog Kirsten Timmermans, Jeroen De Wachter, Hanna Michta en mijn ouders willen bedanken voor de steun, tips en het nalezen van mijn teksten. Zonder hun hulp zou dit werkstuk niet afgeraakt zijn, en ik ben hen dan ook enorm dankbaar voor alles wat ze voor mij gedaan hebben.
I
INHOUDSOPGAVE ___________________________________________________________________________
WOORD VOORAF ............................................................................................................................... I
LIJST MET FIGUREN...........................................................................................................................IV
LIJST MET TABELLEN ..........................................................................................................................V
1.
PROBLEEMSTELLING .................................................................................................................. 1
2.
INLEIDING ............................................................................................................................... 2
2.1. PRINCIPE ......................................................................................................................................... 2 2.2. VOOR- EN NADELEN .......................................................................................................................... 3 2.3. KWALITEITSZORG EN ANALYSETECHNIEKEN ........................................................................................... 4 2.4. NATUURLIJKE ZUIVERINGSPROCESSEN .................................................................................................. 6 2.4.1. Koolstofcyclus........................................................................................................................ 6 2.4.2. Stikstofcyclus......................................................................................................................... 6 2.4.3. Zwavelcyclus.......................................................................................................................... 7 2.4.4. Fosforcyclus........................................................................................................................... 7 2.5. TYPES ZWEMVIJVERS ......................................................................................................................... 7 2.5.1. Type 1: constructie met afzonderlijk zwemgedeelte en filtergedeelte, circulatie m.b.v. een pomp ............................................................................................................................................... 8 2.5.2. Type 2: het zwemgedeelte wordt rondom omringd door het filtergedeelte......................... 8 2.5.3. Type 3: vijverconstructie in de vorm van een kronkelende beek, met verspreide zuiveringszones ............................................................................................................................... 9 2.5.4. Type 4: vijverconstructie met een zuiveringsgracht of beek ................................................. 9 2.5.5. Type 5: twee losstaande vijvers, verbonden via een buizensysteem .................................. 10 2.5.6. Type 6: vijverconstructie met losstaande grindfilter........................................................... 11 3. AANLEG EN ONDERHOUD ............................................................................................................... 12 3.1. AANLEG ........................................................................................................................................ 12 3.2. ALGEMENE PROBLEMEN .................................................................................................................. 15 4. SPECIFIEKE GEVAREN VOOR DE MENSELIJKE GEZONDHEID....................................................................... 17 4.1. ZIEKTES VEROORZAAKT DOOR PROTOZOA ........................................................................................... 19 4.1.1. Cryptosporidiose ................................................................................................................. 19 4.1.2. Giardiasis............................................................................................................................. 22 4.2. TOXISCHE ALGENBLOEI..................................................................................................................... 26 4.3. ZIEKTES VEROORZAAKT DOOR BACTERIËN ........................................................................................... 29 4.3.1.Campylobacteriose............................................................................................................... 29 4.3.2. Shigellose ............................................................................................................................ 31 4.3.3. Leptospirose ........................................................................................................................ 33
II
4.3.4. Otitis Externa....................................................................................................................... 36 4.3.5. Salmonellose ....................................................................................................................... 37 4.4.ZIEKTES VEROORZAAKT DOOR VIRUSSEN ............................................................................................. 40 4.4.1. Adenovirusinfecties ............................................................................................................. 40 4.4.2. Norovirussen ....................................................................................................................... 42 4.4.3. Rotavirussen........................................................................................................................ 45 4.5. ZIEKTES VEROORZAAKT DOOR MACRO-INVERTEBRATEN ........................................................................ 47 4.5.1. Dermatitis............................................................................................................................ 47 4.6. ISHIKAWA-DIAGRAM ....................................................................................................................... 50 5. PREVENTIE EN BESTRIJDING ............................................................................................................ 52 5.1. PREVENTIE ..................................................................................................................................... 52 5.2. BESTRIJDING .................................................................................................................................. 54 6. WETGEVING............................................................................................................................... 57 6.1. EUROPEES NIVEAU .......................................................................................................................... 57 6.2. VLAAMS NIVEAU............................................................................................................................. 58 7. PRAKTIJK................................................................................................................................... 60 7.1. OPENBARE ZWEMVIJVERS ................................................................................................................ 60 7.2. PARTICULIERE ZWEMVIJVERS ........................................................................................................... 61 7.3. KOSTEN ......................................................................................................................................... 64 8. CONCLUSIE EN SUGGESTIES ............................................................................................................ 65 BIJLAGEN.............................................................................................................................................XII BIJLAGE 1: ......................................................................................................................................... XIII BIJLAGE 2: ......................................................................................................................................... XVI
III
LIJST MET FIGUREN _________________________________________________________________________________
FIGUUR 1: ZWEMVIJVER MET AFZONDERLIJK ZWEMGEDEELTE EN FILTERGEDEELTEZIJAANZICHT (VANDER AUWERMEULEN, 2003)................................................................................ 8 FIGUUR 2: ZWEMVIJVER MET FILTERGEDEELTE ROND ZWEMGEDEELTE (VANDER AUWERMEUELEN, 2003)........................................................................................................................... 9 FIGUUR 3: ZWEMVIJVER MET ZUIVERINGSGRACHT ( VANDER AUWERMEULEN, 2003)................ 10 FIGUUR 4: ZWEMGEDEELTE EN FILTERGEDEELTE VOLLEDIG GESCHEIDEN,VERBONDEN VIA BUIZEN (VANDER AUWERMEULEN, 2003)......................................................................................... 10 FIGUUR 5: FREQUENTIE VAN HET AANTAL GEZONHEIDSKLACHTEN PER CATEGORIE (DE RODA HUSMAN EN SCHETS, 2006)................................................................................................................... 17 FIGUUR 6: : LEVENSCYCLUS CRYPTOSPORIDIUM PARVUM (CENTER FOR DISEASE CONTROL, 2008) ............................................................................................................................................................ 20 FIGUUR 7: HET BESMETTINGSRISICO VOOR CRYPTOSPORIDIUM EN GIARDIA BIJ GEDECTEERDE GEMIDDELDE EN MAXIMALE CONCENTRATIES CYSTEN IN OPPERVLAKTEWTER BESTEMD VOOR RECREATIE IN AMSTERDAM (SCHETS ET AL, 2008) ........................................................... 23 FIGUUR 8: LEVENSCYCLUS GIARDIA ITESTIALIS (CENTER FOR DISEASE CONTROL, 2008) ....... 24 FIGUUR 9: MYCROCYSTINECONCENTRATIES GEMETEN DOOR WATEKWALITEITSBEHEERDERS IN NEDERLAND (KARDINAAL EN VISSER, 2005).............................................................................. 28 FIGUUR 10: PATHOGENESE VAN ENTERITIS VEROORZAAKT DOOR SALMONELLA (SANTOS ET AL, 2003)..................................................................................................................................................... 38 FIGUUR 11: VERSCHILLENDE TRANSMISSIEROUTES NOROVIRUS (CDC) .......................................... 44 FIGUUR 12: REPLICATIECYCLUS ROTAVIRUS (BOSHUIZEN, 2005)....................................................... 45 FIGUUR 13: TRANSMISSIEROUTE LARVEN TRICHOBILHARZIA (SLUITERS, 2004) ........................... 49 FIGUUR 14: AANTAL INCIDENTIES PER CATEGORIE GEZONHEIDSKLACHTEN NEDERLAND ZOMER 2005 (SCHETS & DE RODA HUSMAN, 2007) ........................................................................ 50 FIGUUR 15: OORZAAK-GEVOLGDIAGRAM GEZONHEIDSPROBLEMEN BIJ ZWEMVIJVERS (EIGEN WERK) ........................................................................................................................................................ 51 FIGUUR 16: MOGELIJKHEDEN TOT VERWIJDEREN SLAKKEN (SLUITERS, 2004)............................... 54 FIGUUR 17: PRINCIPE ZWEMVIJVER BOEKENBERG (AXIMA SERVICES) ............................................ 60 FIGUUR 18: DOORSNEDEN ZWEMVIJVER BOEKENBERG (AXIMA SERVICES)................................... 63
IV
LIJST MET TABELLEN __________________________________________________________________________________ TABEL 1: GEBRUIKTE VIJVERFOLIES (GEBASEERD OP VANDER AUWERMEULEN, 2003).............. 14 TABEL 2: BESCHREVEN SYMPTOMEN LEPTOSPIROSE (BHARTI ET AL, 2003) ................................... 34 TABEL 3: BESMETTINGSRISICO SALMONELLA ZUID-AFRIKA (STEYN ET AL, 2004)........................ 39 TABEL 4: SEROTYPES ADENOVIRUS (POND, 2005).................................................................................... 40 TABEL 5: BESMETTINGSRISICO’S ROTAVIRUS AFHANKELIJK VAN AANTAL DAGEN AANEENGESLOTEN ZWEMMEN (GERBA ET AL, 1996) ................................................................... 47 TABEL 6:BENODIGDE DOSISSEN VOOR HET UITSCHAKELEN VAN VIRUSSEN, BACTERIËN EN PROTOZOA (HIJNEN ET AL, 2008)......................................................................................................... 55 TABEL 7: NORMEN GEGEVEN DOOR ZWEMWATERRICHTLIJN 1976.................................................... 57 TABEL 8: NORMEN GEGEVEN DOOR ZWEMWATERRICHTLIJN 2006.................................................... 58 TABEL 9: VLAREM II-NORMEN ...................................................................................................................... 59
V
1. PROBLEEMSTELLING ________________________________________________________________
Zwemvijvers waren tot voor kort een vrijwel ongekend fenomeen. Tegenwoordig merken we echter dat dergelijke vijvers steeds meer hun intrede doen in de tuinen van de gemiddelde Belg. Tuinvijvers zijn al decennialang een vaste waarde in tuinen en daaromtrent is er dan ook meer dan voldoende informatie aanwezig. Gedetailleerde gegevens omtrent verschillende gevaren en risico’s voor mens, dieren en planten zijn aanwezig in de commerciële literatuur en veelvuldig voorhanden op het Internet. Het zou echter fout zijn om deze informatie integraal over te nemen en deze toe te passen op het principe van zwemvijvers. Het is logisch dat er meer gevaren bestaan voor de mens wanneer deze zwemt in een natuurlijke zwemvijver, dan indien deze een gewone tuinvijver in de tuin heeft. Ook de specifieke risico’s van zwembaden mogen niet zomaar overgenomen en toegepast worden op zwemvijvers, aangezien er andere hygiënische principes gelden. Het lijkt duidelijk dat er nood is aan een specifiek document, waarbij de risico’s en mogelijke problemen duidelijk uiteengezet worden. Ook mogelijke oplossingen worden aangehaald. Dit is dan ook het doel van deze masterproef.
Concreet volgt in deze masterproef vooreerst een gestructureerde uitleg over het principe van een zwemvijver en hoe deze aangelegd en onderhouden wordt. Dit is noodzakelijk om te begrijpen waar de verschillende gevaren hun oorsprong vinden. Verder volgt er een opsomming van enkele algemene gevaren, die ook voorkomen bij tuinvijvers. Naderhand volgt dan het belangrijkste deel van deze thesis: een beschrijving van specifieke gevaren die heel kenmerkend zijn voor zwemvijvers en die een bedreiging kunnen vormen voor de gezondheid van de mens. Een HACCP-analyse wordt opgezet om te kijken hoe deze gevaren kunnen verminderd worden. Hierbij worden de verschillende gevaren beschreven, evenals de te ondernemen corrigerende acties. Verder wordt ook nagekeken in hoeverre deze risico’s bekend zijn bij de professionals (aanleggers van zwemvijvers), en of zij deze ook overbrengen aan de klanten.
1
2. INLEIDING ________________________________________________________ Allereerst wordt in deze sectie het principe van zwemvijvers uitgelegd. Wat is een zwemvijver en hoe en waarom is deze ontstaan? Uiteraard heeft een zwemvijver ook specifieke voor- en nadelen. Deze worden dan ook kort uit de doeken gedaan in het tweede onderdeel van deze sectie. Verder wordt kort ingegaan op de kwaliteitszorg en de analysetechnieken die er kunnen gebruikt worden (derde onderdeel) en op de biologische processen die de grondslag vormen van de zuivering (vierde onderdeel). Tenslotte worden de verschillende soorten zwemvijvers besproken (vijfde onderdeel).
2.1. Principe Zwemvijvers worden alsmaar populairder. Het fenomeen ‘zwemvijver’ is overgewaaid uit de Verenigde Staten, met Duitsland en Oostenrijk als pionierlanden. Momenteel bemerken we ook in ons land een opmars. Meer en meer mensen verkiezen een zwemvijver boven een gewoon zwembad. Maar wat is een zwemvijver nu precies? Een zwemvijver is een speciaal voor zwemmers ingerichte vijver. De fauna en flora van de zwemvijver staan in voor de zuivering van het water. De filtratie gebeurt op een biologische manier, niet via chloor- of andere chemische derivaten. Chemische derivaten worden daarentegen wel gebruikt in een traditioneel zwembad. De zuivering gebeurt door verschillende micro-organismen die zich in het water bevinden.
Een zwemvijver bestaat uit verschillende zones. Er is een zwemgedeelte en een gedeelte beplante zones aanwezig. In deze beplante zones gebeurt de biologische filtratie. De plantenzone wordt ook wel de helofytenfilter genoemd. Het zwemgedeelte en het filtergedeelte lopen vrij in elkaar over.
De filtratie door de helofyten berust op 3 verschillende pijlers: planten, bacteriën en mechanische filtering. De planten halen voedingsstoffen op uit het water en de bodem (een eerste zuivering). Ter hoogte van de bodem zorgen ze voor de aanvoer van zuurstof. Daar worden zuurstofrijke gebieden gevormd, waar aerobe bacteriën zich in thuis voelen. Het zijn deze aerobe bacteriën die zorgen voor de omzetting van de ‘vervuilende’ organische stoffen tot voedingsstoffen voor de planten. De zuivering door verschillende bacteriën wordt door Vanhoof (2003) de tweede pijler genoemd. Daarnaast zorgen deze moerasplanten ook voor een mechanische zuivering van het water: kleine zwevende deeltjes worden via de plant naar de bodem getransfereerd, waar ze verder kunnen worden afgebroken.
2
De helofytenfilter moet wortelen in een poreuze bodem, zodat de bacteriën plaats hebben om zich uit te breiden en hun omzettingen te verrichten. Hoe groter het contactoppervlak van dit substraat (onderliggend gesteente), hoe meer bacteriën zich kunnen vestigen in de vijver. Bovendien zorgt het gebruik van substraat voor turbulentie in het water, waardoor meer zuurstof uit de atmosfeer wordt opgenomen. Een grotere hoeveelheid zuurstof in het water betekent dat meer zuiverende bacteriën kunnen overleven in de vijver.
Een veel gebruikt substraat is lavagesteente. Dit is een materiaal dat bijzonder poreus is, wat het contactoppervlak waar de bacteriën op groeien doet toenemen. Het is dus een zeer efficiënt gesteente. Tevens bevat lavagesteente voldoende ijzerverbindingen om fosfaten te fixeren. Dit verzorgt bijgevolg een bijkomende zuiverende werking.
Daarnaast kunnen ook zeolieten gebruikt worden. Deze substraten beschikken over het vermogen om ammonium te binden. Ze worden vooral gebruikt bij het opstarten van een zwemvijver. Het gezuiverde water wordt doorheen het substraat, door middel van pompen, teruggebracht naar het zwemgedeelte (Vanhoof, 2003).
2.2. Voor- en nadelen De voordelen van een natuurlijke zwemvijver ten opzichte van een traditioneel zwembad zijn legio. Mensen kiezen voor een zwemvijver daar deze zich makkelijker laat integreren in het ontwerp van hun tuin. De integratie van een klassiek zwembad verloopt vaak moeizaam omwille van enerzijds het beperkt aantal te verkrijgen voorgevormde mallen en anderzijds van de witte of lichtblauwe ondergrond van het zwembad. Er kan het gehele jaar door genoten worden van de zwemvijver, ook in de winter blijft dit een blikvanger. De filtratie van een zwemvijver gebeurt biologisch, er hoeven geen chloor- of andere derivaten toegevoegd te worden wat het zwemmen bijgevolg aangenamer maakt. Bij het zwemmen in een traditioneel zwembad reageert het menselijke lichaam op de chloor die aanwezig is in het water. Geïrriteerde ogen en ontstoken slijmvliezen zijn hiervan vaak een gevolg. Ook de zo typerende geur van chloor in een zwembad wordt zo vermeden. Tevens zorgt chloor ervoor dat het meeste leven in en rond een zwembad verdwijnt. Dit wordt vermeden met de aanleg van een zwemvijver. De kostprijs voor de aanleg van een zwemvijver ligt beduidend lager dan deze voor de aanleg van een traditioneel zwembad. Een zwemvijver vraagt ook maar een minimum aan onderhoud in vergelijking
3
met een zwembad. Het onderhoud beperkt zich tot het wegnemen van de afgestorven plantenresten (bladeren e.d.) uit de vijver. Er hoeft ook niet aan luxe ingeboet te worden indien men kiest voor een zwemvijver; een verwarmde zwemvijver behoort dezer dagen zeker tot de mogelijkheden.
Uiteraard heeft een zwemvijver ook enkele nadelen. Er kan nooit gegarandeerd worden dat de zwemvijver volledig hygiënisch is. Er zullen zich steeds levende wezens in het water bevinden, die weliswaar behulpzaam kunnen zijn bij het proces van de filtratie, maar ook storend voor de baders. De natuurlijke omgeving van de zwemvijver trekt ook dieren aan die niet in de omgeving van een zwembad kunnen aarden. Uiteraard heeft een zwemvijver ook te maken met dezelfde kwalen als een traditionele vijver, waaronder vooral algenbloei. Verder accumuleren aromaten in het water door het gebruik van zonnemelk op de huid. Deze aromaten kunnen schadelijk zijn voor het vijvermilieu (Baele, Hillaert, Marcoen & Nijs, 2007).
2.3. Kwaliteitszorg en analysetechnieken Integrale kwaliteitszorg wordt gedefinieerd als “ een geheel van managementtechnieken gericht op het bewerkstelligen van de tevredenheid van cliënten door het volledige organisatieproces te onderwerpen aan een continu verbeteringsproces “ (Bouckaert & Thijs, 2003).
Om een zwemvijver op een goede manier aan te leggen en te onderhouden, kan men gebruik maken van verschillende kwaliteitstechnieken. Er bestaat een ganse waaier toepasbare kwaliteitstechnieken, maar in het kader van deze masterproef werd besloten gebruik te maken van HACCP en een Ishikawa-diagram.
HACCP staat voor Hazard Analysis Critical Control Points. Concreet komt het erop neer dat de verschillende risico’s of gevaren voor een goed onderhoud of een goede aanleg van een zwemvijver worden geïnventariseerd. De risico’s kunnen zich op allerlei vlakken bevinden. Door een gedegen analyse van zowel het aanlegproces als het onderhoudproces wordt er getracht zowel biologische, chemische als fysische gevaren op te sporen. Oorspronkelijk gebruikt in de ruimtevaart, zoveel mogelijk voorkomend dat de astronauten ziek werden door een beheersbare oorzaak, wordt HACCP nu standaard toegepast in de voedselindustrie. HACCP kan ook een middel zijn om gevaren te bestrijden in vele andere sectoren, daar de principes zijn niet sectorspecifiek zijn.
4
Een HACCP-analyse bestaat uit 7 principes. Elk van deze principes dient nagevolgd te worden om de veiligheid te verzekeren.
Het eerste principe bestaat erin dat er een gevarenanalyse moet gemaakt worden. Elk mogelijk biologisch, fysisch of chemisch risico dat essentieel is, moet beschreven worden. Volgens het tweede principe moet men daarop de critical control points vastleggen. Deze control points zijn bepaalde stappen of procedures die kritiek zijn; dit wil zeggen dat deze gevolgd moeten worden om ervoor te zorgen dat bepaalde gevaren geëlimineerd worden of dat deze gevaren afdoende gereduceerd worden.
Het derde principe bepaalt dat er limieten moeten bepaald worden voor elk kritisch controlepunt. Indien deze onder- of bovenlimieten overschreden worden, moet er actie ondernomen worden om het proces te herstellen zodat de risico’s terug beheerst worden. Uiteraard impliceert dit dat deze stappen of procedures moeten gemonitord worden. Dit is het vierde principe. Deze acties worden beschreven in het HACCP-plan. Verder verwacht men in dit HACCP-plan ook alle documentatie die het proces omschrijft. Indien we de zwemvijver als voorbeeld nemen omhelst dit bijvoorbeeld de gebruikte planten, de materialen die gebruikt werden om de vijver waterdicht te maken…
Het HACCP-plan en de corrigerende acties worden omschreven in het vijfde en het zesde principe. Tenslotte moet er over gewaakt worden dat het beschreven HACCP-stappenplan correct werkt. Dit wil zeggen dat er moet gecontroleerd worden of de beschreven kritieke limieten nog steeds correct zijn, of alles gevolgd wordt zoals in het plan beschreven wordt…(Hulebak & Schlosser, 2002)
Hoofdstuk 4, 5 en 6 van deze thesis vormen samen de HACCP-analyse van de biologische gevaren van zwemmen in een zwemvijver voor de menselijke gezondheid. Stap 1 van de HACCP-analyse wordt voltooid in hoofdstuk 4. De vaakst voorkomende ziektekiemen worden daar besproken. Stap 2 en 3, het vastleggen van de critical control points en een numerieke norm opgeven voor deze controlepunten, wordt deels voldaan via de wetgeving. Meer uitleg hierover is te vinden in hoofdstuk 6. In hoofdstuk 5 wordt besproken wat de preventieve en corrigerende maatregelen zijn indien een overschrijding van de norm zich heeft voorgedaan. Ook dit vormt een onderdeel van de HACCPanalyse. Deze hoofstukken samen vormen dus het HACCP-plan.
In dit werkstuk wordt specifiek gefocust op de biologische hazards die een bedreiging kunnen vormen voor de menselijke gezondheid. De nadruk ligt hierop om zo de vergelijking te kunnen maken
5
met zwembaden. Eenmaal deze biologische hazards gevonden en besproken zijn, kunnen deze gesynthetiseerd worden in een Ishikawa-diagram of een oorzaak-gevolg diagram.
Deze vaak gebruikte kwaliteitstechniek wordt gebruikt om een complex probleem op te delen in verschillende subproblemen. Door het probleem op een grafische manier voor te stellen wordt het beter begrijpbaar.
2.4. Natuurlijke zuiveringsprocessen In dit onderdeel worden kort de verschillende zuiveringsprocessen van een goed werkend systeem beschreven. Het gaat hier om de koolstofcyclus, de stikstofcyclus, het verwijderen van zwavel en het verwijderen van fosfor uit het water. Uiteraard geldt dit enkel als de afbreekbare organische stoffen en de toxische stoffen in een normale concentratie voorkomen in het water. Vooral de koolstofcyclus en de stikstofcyclus zijn belangrijk in het kader van de zuivering van de zwemvijver. Deze tekst werd gebaseerd op een onderzoek uitgevoerd op vraag van het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) uit Nederland door Ietswaart en Breure (2000).
2.4.1. Koolstofcyclus
Autotrofe organismen zoals waterplanten en algen verbruiken CO2 en vormen zo organisch materiaal, waarbij er zuurstof vrijkomt. Heterotrofe organismen verbranden het organisch materiaal terug en verbruiken hierbij zuurstof. Bevindt er zich teveel organisch materiaal in het water, dan kan het gehalte zuurstof sterk gaan afnemen, waardoor toekomstige afbraken in het gedrang komen. Indien er zich teveel koolstof (of goed afbreekbaar organisch materiaal) in het water bevindt, wordt het water zuurstofloos en gaat het stinken. Ook microverontreinigingen worden via deze cyclus uit het water verwijderd. Het gaat hier bijvoorbeeld om de aromaten die zich in zonnecrème bevinden.
2.4.2. Stikstofcyclus
De stikstofcyclus betreft een cyclus van nitrificatie en denitrificatie. Bij nitrificatie wordt ammonium omgezet tot nitraat. Dit gebeurt in twee stappen. Allereerst zorgt Nitrosomas voor de omzetting van ammonium tot nitriet. Daarna zorgt Nitrobacter voor de omzetting van nitriet in het minder schadelijke nitraat. Het aanwezige nitraat wordt vervolgens gebruikt als energiebron voor de
6
nitrificerende bacteriën, algen en waterplanten. Dit proces gebeurt in aerobe omstandigheden. Denitrificatie gebeurt in anaerobe omstandigheden. Hierbij wordt door verschillende microorganismen de zuurstof uit nitraat gehaald om organisch materiaal te verbranden. Nitraat wordt omgezet in N2O en N2. Dit zijn gasvormige fasen, bijgevolg worden deze uitgestoten in de atmosfeer.
2.4.3. Zwavelcyclus
Sulfaat kan teruggevonden worden in vrijwel elke organische stof. In de aerobe waterfase circuleert het als sulfaat. Planten nemen dit sulfaat op, reduceren het tot sulfide en gebruiken dit sulfide als bouwstenen voor hun eiwitten. De niet opgenomen sulfide wordt vervolgens door zwavelbacteriën terug omgezet tot sulfaat. In de anaerobe fase komt een proces op gang vergelijkbaar met denitrificatie. De bacteriën gebruiken de zuurstof uit sulfaat en als eindproduct wordt sulfide overgehouden.
2.4.4. Fosforcyclus
Fosfaten (de oxidatietoestand van fosfor in water) kunnen in het water terechtkomen door bijvoorbeeld het gebruik van kunstmest in de tuin en het daaropvolgende afspoelen door regen in de zwemvijver. Fosfaat wordt opgenomen door planten die daarmee organisch materiaal produceren. Dit organisch materiaal wordt dan verder gebruikt door andere organismen. Indien er hierbij kleine deeltjes fosfaat vrijkomen, worden deze verwerkt door micro-organismen. Bij een overschot aan fosfor, wordt dit overschot terug in het water uitgestoten als orthofosfaat.
2.5. Types zwemvijvers Er zijn een zestal verschillende types zwemvijvers bekend. De eerste twee types die genoemd worden, komen het vaakst voor in de praktijk. Voor de volledigheid worden de resterende types ook besproken, doch dit slechts bondig. Dit onderdeel is gebaseerd op een thesis van Thomas Vander Auwermeulen (2003).
7
2.5.1. Type 1: constructie met afzonderlijk zwemgedeelte en filtergedeelte, circulatie m.b.v. een pomp
Het filtergedeelte en het zwemgedeelte worden gescheiden. De scheiding wordt vaak gerealiseerd door een scheidingswand die niet volledig doorloopt tot het wateroppervlak. Een pomp, geplaatst in de filterzone, zuigt het oppervlaktewater aan over de wand en stuwt het richting het filtergedeelte. Daar bezinkt het water en kunnen de zuiverende bacteriën hun werk doen. Het gezuiverde water sijpelt door het filtergedeelte heen en wordt met behulp van drainagebuizen en de pomp terug in het zwemgedeelte gestuwd.
Figuur 1: zwemvijver met afzonderlijk zwemgedeelte en filtergedeelte- zijaanzicht (Vander Auwermeulen, 2003)
2.5.2. Type 2: het zwemgedeelte wordt rondom omringd door het filtergedeelte
Qua principes verschilt dit type zwemvijver nauwelijks van het voorgaande type. Doordat de filterzone rondom niet zo breed hoeft te zijn, kan er makkelijker vuil van op de oever weggenomen. Gevallen bladeren worden zo bijvoorbeeld simpel verwijderd. Vaak wordt er gewerkt met twee pomphuizen, die bij voorkeur aan dezelfde kant worden geplaatst. Door middel van drainagebuizen wordt het water terug in het zwemgedeelte gestuwd. Doordat de pomphuizen zich aan dezelfde kant bevinden drijft het aanwezige vuil af in één richting. Het verwijderen van vuile deeltjes kan zo efficiënter gebeuren.
8
Figuur 2: zwemvijver met filtergedeelte rond zwemgedeelte (Vander Auwermeuelen, 2003)
2.5.3. Type 3: vijverconstructie in de vorm van een kronkelende beek, met verspreide zuiveringszones
De vijverconstructie heeft de vorm van een meanderende beek, en een verspreide zuiveringszone. Het gehanteerde principe is hetzelfde als dat van de voorgaande vormen, met dit verschil dat er nu meerdere filterzones zijn. Ten gevolge van deze verschillende filterzones kunnen er meer waterplanten in aanmerking komen en kan er gezorgd worden voor meer diversiteit onder de waterplanten. Om deze constructie te kunnen realiseren moet de eigenaar voldoende oppervlakte ter beschikking hebben.
2.5.4. Type 4: vijverconstructie met een zuiveringsgracht of beek
Bij deze constructie wordt er een afzonderlijke vijver gebouwd waarin er gezwommen kan worden en een beek of gracht die instaat voor de filtering van het water. Dit filterend gedeelte kan lager liggen dan het zwemgedeelte, op hetzelfde niveau of zelfs hoger. Om terugstromen van het water te verhinderen moet men terugslagkleppen op de drainagebuizen voorzien. Voordelen van deze constructie zijn vooreerst het feit dat de filterende planten zo geen hinder ondervinden van de bewegingen in het zwemgedeelte en vervolgens dat door het verval extra zuurstof in het water terechtkomt. Dit bevordert de groei van de zuiverende bacteriën, het aantal bacteriën zal toenemen.
9
Figuur 3: zwemvijver met zuiveringsgracht ( Vander Auwermeulen, 2003)
2.5.5. Type 5: twee losstaande vijvers, verbonden via een buizensysteem
Het oppervlaktewater wordt met behulp van pompen gestuwd van het zwemgedeelte naar het vijvergedeelte en omgekeerd. Deze methode wordt vaak toegepast indien een bestaand zwembad wordt omgebouwd naar een zwemvijver. Ook het makkelijke onderhoud wordt vaak als een voordeel genoemd, gezien het zwemgedeelte zo geen hinder ondervindt van de planten in de plantenzone.
Figuur 4: Zwemgedeelte en filtergedeelte volledig gescheiden,verbonden via buizen (Vander Auwermeulen, 2003)
10
2.5.6. Type 6: vijverconstructie met losstaande grindfilter
Bij deze vijverconstructie wordt het water overgebracht via een overloop van de zwemvijver naar een zand- of grindfilter. Het filterende principe werkt volgens dezelfde manier als de filtering met lavasubstraat, doch is meestal niet toereikend. Er wordt daarom gekozen om deze filter te combineren met mechanische filtering. Daarna wordt het water opgepompt en teruggeleid naar het zwemgedeelte.
11
3. AANLEG EN ONDERHOUD ________________________________________________________ 3.1. Aanleg Concreet gebeurt de aanleg van een zwemvijver in verschillende kenmerkende stappen1. Allereerst wordt de aanleg van een zwemvijver uiteraard voorbereid. Tijdens deze voorbereiding worden belangrijke vragen omtrent de grootte van de zwemvijver, diepte, bouwvoorschriften, eventuele inplantingsproblemen, veiligheid, plaats van de zwemvijver en toegang tot de vijver besproken. Franke noemt de minimumgrootte voor een vijver die zichzelf reinigt 60 m². Algemeen geldt : hoe groter, hoe beter. Ook moet de verhouding van het zwemgedeelte tot het vegetatiegedeelte in het oog gehouden worden, er wordt uitgegaan van 2:1 tot zelfs 1:1.
De diepte van de helofytenfilter bevindt zich tussen de 100 cm en 150 cm. Deze waarden worden bepaald door enerzijds het feit dat de zuurstofminnende bacteriën zich vooral bevinden in de oppervlaktelagen, maar ook anderzijds door het feit dat een ondiepe filter snel verstopt raakt. Er wordt dus getracht een evenwicht te vinden tussen beide vereisten. Een vijver van dergelijke grootte is vergunningsplichtig, wat dus tijdig aangevraagd dient te worden.
Zeer belangrijk is de plaats van de vijver. Vanwege ons klimaat is het verstandig om een zwemvijver zo dicht mogelijk bij het huis te plaatsen. Daarnaast dient er voorkomen te worden dat een zwemvijver onder de kruin van hoge bomen ligt, om het inwaaien van plantaardig materiaal en het beschadigen van de bodem door de wortels tegen te gaan. Tot slot wordt er gesteld dat het beter is de waterzuivering ten oosten van het zwemgedeelte aan te leggen. De overheersende westenwinden in deze contreien zorgen er dan voor dat het op het water gevallen materiaal sneller naar het filtergedeelte wordt vervoerd, waar het eventueel ook manueel kan verwijderd worden.
Na de voorbereiding kan het eigenlijke werk beginnen. Allereerst worden mogelijke nutsleidingen of buizen die zich bevinden op de plaats waar de zwemvijver zal komen opgegraven en verlegd. Daarna worden de buitenranden van de zwemvijver afgebakend en kan het graafwerk aanvangen. Het graafwerk gebeurt laagsgewijs om de planten in de vegetatiegordel een betere steun te geven. De randen van de zwemvijver morgen niet loodrecht zijn, ze worden licht afgeschuind. Om makkelijk door het water te waden, is een zacht hellende bodem een noodzaak. Er wordt een verhouding van 1
Deze sectie werd gebaseerd op 2 bronnen: Franke (1999) en Vanhoof (2003)
12
1:3 tot 1:4 toegepast in deze gevallen. Afhankelijk van de gekozen afbakening tussen zwem- en vegetatiegedeelte moet de bodem misschien verstevigd worden. Dit kan gedaan worden met behulp van een trilwals.
Na het graafwerk moeten de wanden bijgewerkt worden. Dit is een opdracht die heel minutieus moet worden uitgevoerd om te voorkomen dat de nadien gelegde folie beschadigingen zal gaan vertonen. Boomworteltjes die te voorschijn komen uit de vijverwand worden bijgesnoeid en stenen of andere scherpe voorwerpen moeten verwijderd worden. Alvorens verder gegaan kan worden met de afdichting van de vijver, moet er nagegaan worden of en hoe er een afbakening tussen het zwemgedeelte en het vegetatiegedeelte van de vijver geconstrueerd zal worden. Er zijn verschillende manieren om een afbakening te bouwen. Een aarden wal is mogelijk wanneer er voldoende plaats is en de ondergrond vast is. Daarnaast kan als afbakening een betonnen muur gekozen worden. Deze kan gegoten worden, er kunnen montage-elementen uit beton of betonnen bekistingsstenen gebruikt worden. Ook bakstenen zijn mogelijk als afbakening. Een der bovenstaande opties zal moeten geconstrueerd worden vooraleer aan de afdichting van de vijver begonnen kan worden. Daarnaast kan er ook een afbakening gebouwd worden na het afdichten. Dit kan gebeuren via vijverzakken, rondhout of een stapelmuur. Bovendien kan de voorkeur ook gegeven worden aan een naadloze overgang in plaats van een volledige afbakening. Ook tussenvormen zijn mogelijk. Bij een volledige afbakening moeten de bacteriën hun werk ongestoord kunnen doen, terwijl er bij een naadloze overgang van uitgegaan wordt dat de waterplanten geen hinder ondervinden van de zwembewegingen, en dat de zwembewegingen zelfs bevorderlijk zijn door het inbrengen van extra zuurstof in het water.
De afdichting van de vijverbodem en randen kan gebeuren op verschillende manieren. Er kan geopteerd worden voor een afdichting door middel van vijverfolie, polyester, een volledige afdichting van de vijver met leem of klei, een montagevijver of een bassin uit beton. Het meest gebruikte materiaal is vijverfolie.
13
Tabel 1: gebruikte vijverfolies (gebaseerd op Vander Auwermeulen, 2003)
EDPM-rubber wordt het meest gebruikt. Het materiaal heeft een grote duurzaamheid en een zeer grote rekbaarheidscoëfficient. Bij afdichting door vijverfolie wordt er eerst een beschermend vlies op de bodem gelegd, alvorens de folie uitgerold wordt. Bij het leggen van folie moet ervoor gezorgd worden dat zoveel mogelijk plooien strak gemaakt worden, dit omwille van de kleine kans dat een wortel in een plooi kan blijven vastzitten en door de folie kan groeien. Bovenop de folie komt er een tweede beschermvlies.
Het gebruiken van polyester is een alternatief voor vijverfolie. Het is eveneens heel duurzaam, maar wel duur. Op glasvezelmatten wordt verschillende keren polyesterhars gesmeerd, zodat een dikke laag verschijnt. Nadien wordt deze nog opgeschuurd om de oneffenheden te verwijderen.
Een vijver kan ook opgebouwd worden uit montage-elementen. Deze elementen worden ook vervaardigd uit polyesterhars met glasvezels, en naderhand aan elkaar geschroefd.
Een voorgevormde vijver uit beton is te verkiezen indien de ondergrond niet stabiel genoeg is. Dit om te vermijden dat de vijver zou verzakken en er zo scheurtjes zouden ontstaan. Als laatste optie kan de vijver afgedicht worden met aangestampt leem of klei.
14
Na de afdichting worden pompbehuizingen in het filtergedeelte geplaatst. Daar bovenop komt het poreuze substraat waarin de helofyten zullen wortelen en waarin de bacteriën hun zuiverende taak zullen vervullen. Bovenop de folie in het zwemgedeelte wordt een dunne laag zand of fijne kiezel gelegd, zodat de folie niet rechtstreeks blootgesteld wordt aan UV-straling. Deze straling zou de folie week maken. Vervolgens worden stapstenen, vlonders en terrassen geconstrueerd. De vijver is nu klaar om gevuld te worden. Het vullen van de vijver kan wel enkele dagen duren. Vullen met leidingwater heeft als voordeel dat het fosfaat- en nitraatvrij is, maar toch hard genoeg is om de planten de aanwezige nuttige stoffen beter te laten opnemen. Er zit dus veel kalk in het water. Tenslotte worden de nodige planten aangeplant en worden de pompen in werking gesteld. Pas na geruime tijd kunnen er eventueel een paar vissen in de zwemvijver toegevoegd worden.
Er zijn verschillende soorten planten2 die geschikt zijn voor de vegetatiegordel. Allereerst komen drijfplanten in aanmerking. Deze planten hebben hun wortel op de bodem van de vijver en via een lange steel worden hun bladeren verbonden met de wortel. Zij zijn belangrijk voor het goede evenwicht binnen de zwemvijver,daar hun bladeren schaduw verschaffen. Daardoor blijft de watertemperatuur lager en wordt algengroei geremd. Ook zijn er drijfplanten die fijne, omlaag hangende worteltjes hebben. Zij zijn belangrijk doordat ze voedingsstoffen rechtstreeks uit het water halen.
Een tweede belangrijke groep planten zijn de zuurstofplanten. Zij bevinden zich volledig onder water. Zij nemen voedingsstoffen rechtstreeks op uit het water en geven op hun beurt zuurstof af aan het water. Rond hun wortels bevinden zich zeer veel aerobe bacteriën die afvalmateriaal afbreken. De werking van de helofyten werd al eerder beschreven in punt 2.4.
3.2. Algemene problemen Eenmaal de zwemvijver aangelegd is, moet deze uiteraard nog onderhouden worden. In deze sectie wordt heel kort overlopen wat de grootste problemen zijn bij het onderhoud van de vijver. De gezondheidsrisico’s worden in een later hoofdstuk behandeld.
Heel wat vijvereigenaars melden problemen omtrent een teveel aan algen in het water. De oorzaak hiervan is velerlei, maar het komt er telkens op neer dat er zich teveel nutriënten in het water bevinden. Dit kan gebeuren door het omwoelen van de bodem door vissen of door rondzwemmende
2
Bijlage 1 :verschillende plantensoorten
15
mensen. Het fecaal materiaal dat in het water gebracht wordt door allerhande dieren (vogels, wilde dieren) kan een voedingsbron zijn voor de algen. Het zich bevinden van een zwemvijver in een landbouwgebied resulteert vaak in een teveel aan nutriënten in het water. Bepaalde oorzaken zijn niet te voorkomen, maar er kan getracht worden dieren van het water weg te houden, door de vijver zo weinig mogelijk aantrekkelijk te maken.
Het aanplanten van voldoende waterplanten beperkt ook de algengroei. De vissen aanwezig in het water niet teveel voederen is ook een must. Algengroei wordt tevens bevorderd door blootstelling van het water aan licht. Hierbij moet een afweging gemaakt worden. Bij teveel zonlicht wordt de groei van algen bevorderd, maar is het water ook warmer om te zwemmen en groeien de overige waterplanten goed; bij te weinig zonlicht sterven de waterplanten af. Er bestaan heel veel verschillende soorten algen, maar kort gesteld kunnen deze opgedeeld worden in 2 groepen: draadalgen en zweefalgen. Voor beide soorten bestaan er specifieke bestrijdingsmiddelen.
Verder kunnen er problemen optreden met het bladafval in het water. Het water kan verzuren en/of een vieze geur en kleur krijgen. Het bladafval wordt aeroob afgebroken, maar dit verbruikt veel zuurstof. Bij extreme bladval kan dit zelfs resulteren in vis- en plantsterfte.
16
4. SPECIFIEKE GEVAREN VOOR DE MENSELIJKE GEZONDHEID ________________________________________________________
Het vorige hoofdstuk bevatte een korte opsomming van enkele algemene gevaren. Deze problemen kunnen voorkomen in zowel natuurlijke tuinvijvers als in zwemvijvers, en zijn dus zeker niet specifiek. Om een zo volledig mogelijk overzicht te geven, werden zij hier toch vermeld. In dit hoofdstuk worden de biologische gevaren voor de menselijke gezondheid aangekaart.
Het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu geeft aan dat er jaarlijks een aantal gevallen gemeld worden van gezondheidsklachten nadat patiënten in oppervlaktewater bestemd voor recreatie zwommen. Het betreft hier dus geen zwembaden. Dit oppervlaktewater voldeed bovendien meestal aan de wettelijke normen die vermeld worden in de volgende sectie. Zwemvijvers worden ook gerekend onder deze categorie. Toch werden er diverse klachten gemeld. Naast de volgens de Zwemwaterrichtlijn te verwachten maag- en darmklachten, bleken er ook een aantal gevallen van huidklachten en oogirritaties gemeld.
Figuur 5: Frequentie van het aantal gezonheidsklachten per categorie (de Roda Husman en Schets, 2006)
Uiteraard betreft bovenstaande figuur enkel de aandoeningen waarvoor de patiënt doktersbezoek noodzakelijk acht. Wellicht betreft het totale aantal klachten een veelvoud van deze gemelde aandoeningen. Helaas zijn er hierover geen gegevens beschikbaar.
In het verdere verloop van dit werkstuk wordt gezocht naar heel specifieke gevaren die de gezondheid van de mens kunnen aantasten. De blootstelling aan de verschillende pathogenen die
17
zich in het vijverwater bevinden, kan resulteren in ziekte, zowel bij mensen met een verminderd immuunsysteem als bij mensen met een perfect functionerend immuunsysteem. Bepaalde ziektekiemen bevinden zich reeds in het water, andere worden makkelijker doorgegeven via het water. Er werd getracht een overzicht te geven van de meest voorkomende ziektes. Als aanknopingspunt zijn er enkele basisdocumenten gebruikt. Het gaat hier om ‘Water recreation and Disease’ van Kathy Pond en een draaiboek uitgegeven door de Nederlandse overheid (Landelijke Coördinatiestructuur Infectieziektebestrijding) inzake ziekten gerelateerd aan recreatie in en rond zwemwater. Voor een aantal ziektes werden ook risicocijfers gevonden in verband met recreatie in natuurlijk water. Hierbij moet vermeld worden dat deze cijfers richtgetallen zijn en waarschijnlijk niet accuraat. Doordat een zwemvijver meer zuiverend vermogen bezit dan een recreatiemeer, liggen deze vermoedelijk lager. Helaas waren er in de literatuur geen specifieke cijfers te vinden en heb ik mij hierop moeten baseren om een lijst van meest voorkomende ziektes op te stellen. Toch werd ervoor geopteerd deze weinig nauwkeurige cijfers mee te geven om een oordeel te kunnen vormen in welke lijn de cijfers liggen.
De meeste ziekten die voortgebracht worden via het water, hebben als pathogenen protozoa (eencellige micro-organismen) of bacteriën. Vrijwel allemaal veroorzaken ze een of andere vorm van gastro-enteritis.
Daarnaast kunnen er ook een drietal soorten virussen teruggevonden worden in de Belgische oppervlaktewateren. Het grote verschil tussen een virus en een bacterie situeert zich in het feit dat een virus in feite enkel maar bestaat uit een streng DNA of RNA en een capsule. Een virus heeft dus andere cellen nodig om het mogelijk te maken zich te vermenigvuldigen. Een bacterie kan zich vermenigvuldigen door celdeling.
Naast protozoa, bacteriën en virussen, kan de menselijke gezondheid ook schade ondervinden door contact met toxische algenbloei en macro-invertebraten. Macro-invertebraten zijn aquatische ongewervelde diertjes met een grootte die de 0.5mm overschrijdt..
18
4.1. Ziektes veroorzaakt door protozoa 4.1.1. Cryptosporidiose
Cryptosporidiose wordt veroorzaakt door het protozoa pathogeen (ziekteverwekker van biologische oorsprong) Cryptosporidium. De genus Cryptosporidium kan bestaan uit verschillende genotypes. De meest voorkomende ziekteverwekker bij mensen is Cryptosporidium parvum (Rose, Huffman, & Gennaccaro, 2002) Daarnaast zijn er nog verschillende genotypes bekend die ook een invloed hebben op de menselijke gezondheid: Cryptosporidium hominis, Cryptosporidium felis, Cryptosporidium meleagridis, Cryptosporidium Canis en Cryptosporidium muris (Center for Disease Control, 2008). Gezien C. Parvum de voornaamste ziekteverwekker is, zal ik mij hierop concentreren.
C. Parvum is een parasiet die de maag en darmen van zowel mensen als een veestapel kan besmetten. De Cryptosporidium protozoa manifesteren zich als oocysten. Dit zijn cysten die gedurende lange tijd bestand zijn tegen invloeden van buitenaf door hun harde buitenste laag. Zo kunnen deze cysten gedurende lange tijd overleven in de feces van hun gastheer. De oocysten bevatten sporozoïten, die vrijkomen bij het inslikken van de oocysten. Deze sporozoïten vormen het besmettelijke onderdeel (Rose et al, 2002).
Cryptosporidiose wordt aanzien als een van de belangrijkste ziektes die overgedragen kunnen worden via water. De ziekte is een wereldwijd probleem, zowel in ontwikkelde als in ontwikkelingslanden. Elke besmetting door Cryptosporidium geschiedt door het inslikken of het inademen van de oocysten (O’ Donoghue, 1993).
19
Figuur 6: : levenscyclus Cryptosporidium Parvum (Center for Disease Control, 2008)
Cryptopsporidium pathogenen komen in het water van de zwemvijver terecht door middel van zowel menselijke als dierlijke uitwerpselen. Het besmettelijke Cryptosporidium parvum werd bijvoorbeeld aangetroffen in de Verenigde Staten in de feces van ganzen (Graczyk et al, 1998) en in de ontlasting van meeuwen in Schotland (Smith et al, 1993). De bacterie werd ook aangetroffen bij wilde muizen, konijnen en muskusratten (Ramirez, Ward & Sreevatsan, 2004). Verder bleek de bacterie ook in grote getallen aanwezig in de veestapel, en dan vooral bij pasgeboren kalveren. De infectie kan dus doorgegeven worden zowel door contact tussen mensen onderling, als door contact tussen mensen en dieren. Bij een typisch geval van diarree worden er zoveel oocysten in het water gebracht, dat een mondvol water inslikken al kan leiden tot de ziekte. Bovendien zullen personen die besmet werden nog wekenlang oocysten uitscheiden, ook al zijn de symptomen niet meer aanwezig (Working group on waterborne cryptosporidose, 1997).
20
De symptomen van cryptosporidose uiten zich tussen de 2 en de 10 dagen na de contaminatie. Het belangrijkste symptoom bestaat uit waterige diarree, maar daarnaast kunnen besmette personen ook last hebben van maagpijn en/of –krampen, misselijkheid, overgeven, koorts, gewichtsverlies en uitdroging. (Center for Disease Control, 2008). In zeldzame gevallen kunnen er ook niet gastrointestinale symptomen voorkomen. Bij personen met een normaal immuunsysteem verdwijnt de infectie ten laatste 2 weken na het begin van de infectie. Het volstaat de symptomen aan te pakken, de bacterie verdwijnt vanzelf (Pond, 2005 en O’Donoghue, 1993).
Bij personen met een verzwakt immuunsysteem kan Cryptopsporidiosis leiden tot ernstige aandoeningen, soms met de dood tot gevolg. Naarmate het immuunsysteem meer verzwakt raakt, is de kans op besmetting groter. Bij HIV-patiënten is cryptosporidiose vaak chronisch, en gaat dit gepaard met het niet voldoende opnemen van voedingsstoffen (Gilson & Buggy, 1996). Personen besmet met het HIV-virus lopen kans op ernstigere gastro-intestinale symptomen en kunnen daarnaast ook nog atypische symptomen ontwikkelen, die niets te maken hebben met het maagdarm stelstel. Enkele van die symptomen zijn bijvoorbeeld infectie van de pancreas (pancreatitis), en ademhalingsproblemen (respiratory tract disease). Waar er getracht wordt bij patiënten met een normaal immuunsysteem enkel de symptomen te behandelen, wordt er bij patiënten met HIV geprobeerd het immuunsysteem aan te wakkeren door middel van antiretrovirale therapie (Hunter & Nichols, 2002).
Gedurende de voorbije jaren werd cryptosporidose erkend als een van de belangrijkste ziektes die voortgebracht werden door water. Het aantal ziektegevallen in de VS bedroeg bijvoorbeeld 1.17 per 100000 inwoners, maar dit aantal slaat op ziekteoverdracht door zowel drinkwater als recreationele activiteiten. Regelmatig worden uitbraken van cryptosporidose gerapporteerd die hun oorsprong vonden via verspreiding in een zwembad of een meer (Pond,2005). Uit een Nederlandse studie bleek dat het risico op besmetting door Cryptosporidium in water bestemd voor recreationeel plezier tussen 0% en 0.006% bedroeg. Dit bleek consistent met andere rapporten die het risico op besmetting maten in oppervlaktewateren rond Parijs (Schets et al, 2008) Ter vergelijking; bij een studie uitgevoerd bij Nederlandse zwembaden werd gevonden dat voor het inslikken van eenzelfde waterhoeveelheid, het infectierisico 0,18% bedroeg. Deze cijfers tonen aan dat het infectierisico in een zwemvijver zeker niet groter, integendeel, zelfs kleiner is dan in een zwembad. (Schets, Engels & Leenen, 2003)
21
Het precieze risico hangt uiteraard af van een aantal verschillende factoren. Het risico vergroot naarmate er meer feces in het water belanden en het infectiegevaar hangt daarenboven af van de infectiviteit van de oocyste. Verder bleken ook klimatologische factoren van belang. Een periode van regenval bleek meestal gevolgd door een toename van het aantal oocysten in het water. Dit wordt verklaard doordat delen van de uitwerpselen van dieren op de aarde zo meegespoeld werden in het oppervlaktewater. Voor een zwemvijver zal dit waarschijnlijk niet anders zijn. Lagere temperaturen bleken een hogere kans op overleving van de oocysten te generen (Rose et al, 2002.) De aanwezigheid van vee in de nabijheid van de zwemvijver zal een hogere kans op cryptosporidose met zich meebrengen, zeker tijdens de kalverperiode.
Naarmate meer besmette personen zwemmen in de zwemvijver, verhoogt de kans op het oplopen van de ziekte. Verder bleken kinderen een grotere kans te hebben om de ziekte op te lopen. Volgens Tzipori (1988) lag de oorzaak hiervan in het feit dat oudere kinderen en volwassenen al een grotere immuniteit tegen de protozoa hadden opgebouwd, daar zij de ziekte vroeger al opgelopen hadden. Bovendien zorgt het toegenomen aantal baders voor een grotere omwoeling van de bodem, hetgeen een groter aantal Cryptosporidium oocysten evenals Giardia cysten met zich meebrengt.
4.1.2. Giardiasis
Net zoals de ziekte cryptosporidose wordt giardiasis veroorzaakt door een eencellige parasiet. Het pathogeen wordt in dit geval Giardia Duodenalis genoemd. Synoniemen hiervoor zijn Giardia Lamblia en Giardia Intestinalis (Pierce & Kirkpatrick, 2009). Om redenen van eenduidigheid wordt in dit werk het pathogeen Giardia Duodenalis genoemd.
Deze parasiet bevindt zich in de ingewanden van de mens en andere grote zoogdieren. Daarnaast werden nog andere soorten Giardia gevonden, die enkel dieren infecteren. Binnen G.Duodenalis is er een opsplitsing in 7 verschillende assemblages, die een letter kregen van A tot G. De eerste twee assemblages, A en B, hebben de breedste basis en komen voor bij verschillende dieren evenals de mens (Xiao & Fayer, 2007).
22
Figuur 7: het besmettingsrisico voor Cryptosporidium en Giardia bij gedecteerde gemiddelde en maximale concentraties cysten in oppervlaktewter bestemd voor recreatie in Amsterdam (Schets et al, 2008)
Giardiasis is een van de vaakst voorkomende oorzaken van diarree bij mensen. Net zoals bij cryptosporidose wordt de ziekte doorgegeven via cysten.
De levenscirkel van de Giardia protozoa beschrijft 2 verschillende fases: cyste en trofozoïet. Met trofozoïet wordt het parasitaire stadium binnenin de dunne darm bedoeld. Door het inslikken van een cyste uit het besmette water wordt een persoon besmet. Pas in de maag barst de cyste open onder invloed van het maagzuur en komen de trofozoïeten vrij. Dit openbarsten gebeurt zo laat daar de trofozoïeten slechts een geringe overlevingskans hebben buiten dit milieu. Elke cyste bevat 2 trofozoïeten. Deze trofozoïeten vermenigvuldigen zich, en in de twaalfvingerige darm hechten zij zich
23
vast aan het darmslijmvlies door middel van een zuignap, wat lijdt tot de gekende symptomen. In de karteldarm worden er terug cysten gevormd(Center for Disease Control, 2008 , Gardner & Hill, 2001 en Andersen & Neumann, 2007). Giardiasis is net als cryptosporidose een van de meest voorkomende ziektes die overgedragen worden via water. De parasiet wordt wereldwijd gevonden. Besmetting door G.Duodenalis gebeurt enkel door het inslikken van de cysten. Inslikken van 10 cysten tijdens een zwembeurt kan al voldoende zijn voor besmetting (Gardner & Hill, 2001).
Figuur 8: Levenscyclus Giardia Intestinalis (Center for Disease Control, 2008)
In de literatuur heerst enige onenigheid over de manier van transmissie van de Giardia pathogenen. Er is eenduidigheid over het feit dat de overdracht kan gebeuren door menselijke feces in het water, maar over de zoönotische overdracht van de pathogenen werd nog geen consensus bereikt. Enerzijds wordt gesteld dat men de Giardia pathogenen heeft kunnen terugvinden in de feces van wilde eenden en honden (Schets et al, 2008), waarmee de indruk geschept wordt dat deze dus kunnen
24
overgedragen worden van dier op mens. Een onderzoek bij Indiase huishoudens leverde een relevante associatie op tussen de genotypes en assemblages aangetroffen bij honden en mensen.(Traub et al, 2004) Er werden ook aanwijzingen gevonden dat de nabijheid van een veestapel een risicofactor kan zijn voor het krijgen van giardiasis. Anderzijds zijn er ook studies verricht die het tegendeel beweerde. Dit onderzoek richtte zich op de A en B assemblages gezien deze bij zowel dieren als mensen kunnen voorkomen, maar kwam tot de conclusie dat er weinig of geen bewijs was dat er een zoönotische transfer had plaatsgevonden tussen zoogdier en mens. Nochtans zou dit kunnen indien er gekeken wordt naar de genotypes en de onderliggende data. Voorgaande studies bleken onvoldoende validiteit te bevatten omtrent een potentiële transfer (Xiao & Fayer, 2007 en Andersen & Neumann, 2007). Verder onderzoek blijft noodzakelijk om tot een besluit te kunnen komen omtrent de overdracht.
Infectie door het Gardia Duodenalis pathogeen levert ongeveer dezelfde klachten op als infectie door het Cryptosporidium pathogeen. De symptomen variëren van diarree, flatulentie, maagkrampen en misselijkheid tot gewichtsverlies en koorts. Bepaalde patiënten ervaren echter geen van deze symptomen, het is dus ook mogelijk een asymptomatisch ziektebeeld te krijgen. De symptomen worden verkregen 1 à 2 weken na infectie door het pathogeen. Het ziektebeeld kan 2 tot 6 weken aanhouden (Center for Disease Control, 2008). Vaak wordt medicatie gegeven om deze tijdsperiode te verkleinen. De belangrijkste behandelingen voor giardiasis zijn metronidazol, tinidazol en nitazoxanide (Huang & White, 2006). Bij personen met een verzwakt immuunsysteem worden de symptomen van giardiasis als veel ernstiger ervaren en kan dit zelfs leiden tot een verkorting van de levensduur. De ziekte kan chronisch worden. Bovendien lopen zwakkere mensen een groter risico om de ziekte op te lopen (Lane & Lloyd, 2002).
De parasiet Gardia Duodenalis is een van de meest voorkomende ziekteverwekkers op het gebied van darmziekten ter wereld. Jaarlijks zouden er ongeveer 280 miljoen ziektegevallen zijn (Lane & Lloyd, 2002). Deze worden uiteraard niet allemaal veroorzaakt door de toepassing van water voor het recreationele gebruik, maar zwemmen in water is wel een bewezen risicofactor voor het krijgen van giardiasis. (Pond, 2005). Ook hier zijn er geen specifieke risicocijfers aanwezig voor zwemvijvers. De hieronder verkregen cijfers zijn verkregen door onderzoek op recreatiemeren en oppervlaktewateren. Een Franse studie ging na wat het risico op infectie door het Gardia pathogeen was in welbepaalde recreatiemeren ter hoogte van Parijs. Een Monte-Carlo simulatie werd gebruikt om een precies cijfer weer te geven. De studie gaf aan dat het risico op het krijgen van giardiasis groter was dan 0,01% indien er meer dan 2 cysten per 10 liter gevonden konden worden. (Coupe et
25
al, 2006). Een vergelijkbare studie uitgevoerd op bepaalde oppervlaktewateren in Amsterdam gaf ongeveer hetzelfde resultaat weer. Indien in het meer een gemiddeld aantal Giardia cysten aantroffen werd, varieerde het risico tussen de 0 en de 0.009%. Bij de hoogste concentraties cysten bedroeg het risico tussen de 0 en de 0.06% (Schets et al, 2008). Algemeen is er dus wel consensus over het feit dat de pathogenen doorgegeven kunnen worden via water en zo mensen kunnen besmetten. Ter vergelijking, in Nederlandse zwembaden werd een infectierisico gevonden voor Giardia van 0.002% (Schets et al, 2003).
Ook hier bleek het risico te variëren afhankelijk van verschillende factoren. Naarmate er zich meer jonge kinderen in het meer bevonden, bleek het aantal cysten verhoogd. Dit was te wijten aan het feit dat deze kinderen af en toe een fecaal ongelukje kennen en hierdoor sowieso fecaal materiaal vrijkomt. Een luier bleek geen afdoende oplossing (Pond, 2005). Naarmate er zich meer baders in het water bevonden, verhoogde het opgemeten aantal cysten. Meer baders betekent meer kans op fecaal materiaal in het water. Het aantal Giardia cysten bleek ook verhoogd na hevige regenval. Dit was te wijten aan het feit dat fecaal materiaal meegesleurd werd in het water (Graczyk et al, 2007).
4.2. Toxische algenbloei Onder bepaalde omstandigheden kan er zich een schadelijke algenbloei voordoen. Oorzaak van deze algenbloei is een plotse vermenigvuldiging van de cyanobacteriën, ook wel blauwalgen genoemd. Deze kunnen zich zodanig snel vermenigvuldigen dat het water van de zwemvijver plots een groene kleur kan hebben, vergelijkbaar met de groene kleur van erwtensoep (Westrick, 2008). Cyanobacteriën zijn eencellige, prokaryote organismen (cellen zonder een echte celkern) die zich planktongewijs voortplanten in het water en voorkomen op oppervlakken in het water. Bovendien komen ze voor op vochtige plekken buiten de vijver (Chorus, Falconer, Salas & Bartram, 2000). Ze verschillen van bacteriën doordat ze zich voortplanten door middel van fotosynthese (Pitois, Jackson & Wood, 2000).
Cyanobacteriën kunnen cyanotoxines voortbrengen. Het zijn deze toxines die schadelijk kunnen zijn voor de mens. Er worden drie soorten toxines onderscheiden: neurotoxines, hepatotoxines en lipopolysaccharide endotoxines. Neurotoxines hebben een invloed op de werking van ons zenuwstelsel, hepatotoxines op de menselijke lever. Lipopolysaccharide endotoxines zijn het minst schadelijk, zij kunnen een invloed hebben op de menselijke huid en het spijsverteringstelsel.
26
De meerderheid van de gemelde gevallen van besmetting door cyanotoxines bleek een besmetting te zijn met hepatotoxines (Pitois et al, 2000). De vaakst voorkomende toxine bleek microcystine. Microcystis en Planktothrix blijken de voornaamste microcystineproducenten. De toxines zijn voornamelijk terug te vinden in de bacteriën zelf, hoewel het ook mogelijk is dat de cyanobacterië de toxine uitstoot indien de cel sterft. Het hoogste gehalte aan cyanotoxines wordt aangetroffen binnen de algenbloei (Funari & Testai, 2008). Momenteel zijn er 46 soorten toxines bekend, maar door de toenemende aandacht voor cyanotoxines is het zeer waarschijnlijk dat er nog meer soorten zullen ontdekt worden (Chorus et al, 2000).
Er bestaat onduidelijkheid omtrent de factoren waarom er plots algenbloei kan voorkomen. In ons gematigd klimaat komt algenbloei voornamelijk voor in de zomer ten gevolge van de grotere lichtintensiteit. Het licht zorgt ervoor dat er veel meer gasvacuoles gevormd worden binnen de cel, wat leidt tot opstijging van de cellen. Indien dit gebeurt in water zonder veel stroming, leidt dit tot het vormen van wolken cyanobacteriën. Het resultaat is algenbloei (Pitois et al, 2007). Ook vervuiling van het water met teveel voedingsstoffen (eutrofiëring) kan zorgen voor proliferatie van de cyanobacteriën. Algenbloei gaat vaak ook gepaard met een typische geur. Dit moet opgevat worden als een waarschuwingssignaal, al zegt de geur niets over de toxiciteit van de wolk(Chorus et al, 2000).
Algenbloei is niet enkel schadelijk voor de mens. Indien we het geheel van de zwemvijver bekijken, kan algenbloei ervoor zorgen dat alle zuurstof uit het water gehaald wordt, waardoor er vissterfte kan optreden. Ook planten kunnen gaan afsterven door het gebrek aan zuurstof (Center of disease control and prevention, 2008).
Verschillende gevallen van menselijk leed zijn bekend nadat er contact was met de schadelijke algenbloei. Blootstelling aan de toxines kan op 3 verschillende manieren: door het inslikken van water besmet met de toxines, door contact van de huid of door inademing (Chorus et al, 2000).
Op korte termijn kan blootstelling aan de cyanotoxines enerzijds gepaard gaan met acute allergische reacties en huidirritaties.(Pitois et al, 2007) Hoewel er niet veel documentatie terug te vinden is in de literatuur omtrent deze huidirritaties, zijn er toch enkele studies die erop wijzen dat er een verband bestaat tussen cyanotoxines en het optreden van deze irritaties. Contact met Mystocystis bijvoorbeeld kan leiden tot blaasjes op de lippen. Verder bleek er ook een verband tussen de toxines en luchtwegenallergiën (Yoo et al, 1995).
27
Anderzijds leidt contact met cyanotoxines ook vaak tot problemen met het spijsverteringsstelsel. Dit gebeurt door de orale inname van de toxines. Vaak voorkomende symptomen die kunnen gelinkt worden aan de blootstelling van de toxines bestaan uit diarree, misselijkheid, braken, hoofdpijn, een zekere keel,… Het betreft hier het inslikken van microcystine (Pitois et al, 2007).
Inname van neurotoxines kan ernstigere gevolgen met zich meebrengen; ademhalingsproblemen, beven, wankelen en zelfs verlamming kunnen een gevolg zijn van deze neurotoxines. Neurotoxines komen echter minder vaak voor dan voorgenoemde toxines (Chorus et al, 2000).
Op langere termijn kan besmetting door deze verschillende toxines ergere gevolgen met zich meebrengen. Contact met microcystine kan chronische leverproblemen opleveren voor de patiënt. Verder zijn er aanwijzingen dat contact met deze toxines kan leiden tot tumoren (Nishiwaki & Matsushima, 1992). Cylindrospermopsine is een van de toxines die kunnen leiden tot orgaanbeschadiging, niet alleen van het spijsverteringstelsel, maar ook bijvoorbeeld van de longen. In zeer ernstige gevallen kan contact met de toxines zelfs leiden tot de dood (CDC, 2008).
Figuur 9: Mycrocystineconcentraties gemeten door watekwaliteitsbeheerders in Nederland (Kardinaal en Visser, 2005)
28
Uit studies blijkt dat er maar een wezenlijk gevaar voor vergiftiging met cyanotoxines bestaat indien er zich algenbloei voordoet. Op dit ogenblik moeten er gepaste maatregelen genomen worden om contact met de toxines te vermijden. Helaas bestaan er geen onmiddellijke cijfers die het risico aangeven om besmet te worden door een van voorgaande toxines. Toch vaardigde de World Health Organisation adviezen uit, die gebaseerd zijn op het aantal cyanobacteriecellen dat kan gevonden worden per milliliter (Chorus et al, 2000). De richtlijn adviseert 20μg/l. Een Nederlandse studie bekeek het aantal overschrijdingen gedurende de periode 2000-2004 en kwam tot de constatatie dat de norm steeds vaker overschreden wordt. Ook het toegenomen aantal huidklachten bij zwemmen is een aanwijzing dat dit risico steeds hoger wordt (Kardinaal & Visser, 2005).
4.3. Ziektes veroorzaakt door bacteriën 4.3.1.Campylobacteriose
Net zoals cryptosporidose en giardiasis, hier eerder besproken, is campylobacteriose een ziekte die frequent voorkomt bij de mens en problemen veroorzaakt met het spijsverteringsstelsel. Campylobacteriose wordt veroorzaakt door de Campylobacter genus. De overgrote meerderheid van de gevallen bekend bij de autoriteiten, bleek veroorzaakt door de Campylobacter Jejuni. Andere soorten die gevonden werden bij besmette patiënten zijn Campylobacter Coli en Campylobacter Lari (Rosef, Rettedal & Lageide, 2001).
Bij het inslikken van Campylobacter passeert de bacterie de maag en de darmen. Door middel van de flagella en een kurkentrekkerbeweging slaagt de bacterie erin zich te vestigen in het darmslijmvlies. Wat de specifieke mechanismen zijn waardoor de bacterie een schadelijk effect heeft op de menselijke gezondheid is momenteel nog onduidelijk. Er wordt vermoed dat dit het effect is van het sterven van de cellen en de daaropvolgende inflammatoire reactie (Snelling, Matsuda, Moore & Dooley, 2005).
Campylobacteriose is een belangrijk probleem in de industrielanden. Vaak wordt Campylobacter doorgegeven via besmet voedsel, maar er zijn ook aanwijzingen dat de bacterie doorgegeven wordt via water. Water dat gebruikt wordt ter ontspanning, bijvoorbeeld zwemmen in vijvers en meren, is een van de transportwegen die werd beschouwd. Besmetting door de C.jejuni bacterie geschiedt door het inslikken van de bacterie, wat op zijn beurt kan via het inslikken van het oppervlaktewater. Besmetting kan gebeuren tussen mensen onderling, maar ook tussen dieren en mensen (Skelly en
29
Weinstein, 2002). Campylobacter kan gevonden worden in de feces van een groot scala aan warmbloedige dieren. Zo werd de bacterie bijvoorbeeld gevonden in de feces van meeuwen (Levesque et al, 1999). Het overleven van de bacterie hangt af van de tussentijd tussen uitscheiding en het opnieuw vinden van een gastheer (Skelly & Weinstein, 2002).
De symptomen van campylobacteriose blijken analoog met de symptomen van de andere eerder besproken ziektes die een invloed hebben op het spijsverteringsstelsel. Het onderscheid kan men maken doordat campylobacteriose vaak gepaard gaat met een intense en lang aanhoudende buikpijn. De incubatieperiode bedraagt tussen 1 en 7 dagen. Een acuut geval van campylobacteriose gaat gepaard met diarree, vaak met aanwijzingen van bloed in de stoelgang. Ook krampen en koorts horen bij het ziektebeeld (Pond, 2005). Meestal begint het genezingsproces spontaan. Vanaf de 3e dag kan er verbetering optreden door een vermindering van de diarree. Vaak gebeurt er wel nog een terugval (opnieuw buikpijn), doordat de patiënt te snel met eten herstart. Dit betekent echter nog niet dat de patiënt geen andere personen meer kan besmetten. Er kunnen gemiddeld nog zo’n 30 dagen bacteriën teruggevonden worden in de stoelgang van de patiënt.
Op langere termijn kan besmetting met de Campylobacter bacterie ook meerdere schadelijke gevolgen hebben. Een mogelijk gevolg is bijvoorbeeld het Guillain-Barré-syndroom. Het syndroom kenmerkt zich door problemen met de perifere zenuwen. Het gaat gepaard met de degeneratie van deze zenuwen. Gevolgen hiervan zijn een verzwakking van de spieren, van kop tot teen, wat uiteindelijk kan leiden tot verlamming. Ook worden er dikwijls abnormale gevoelens ervaren, die gepaard gaan met pijn. Volledige genezing is mogelijk, maar een blijvende verlamming behoort evenzeer tot de mogelijkheden. Ook het Miller Fisher syndroom kan het gevolg zijn van campylobacteriose. Deze ziekte is een variant van het Guillain-Barré syndroom, waarbij de bovenste zenuwen meer worden aangetast (Pond, 2005). Ook reactieve arthritis en Reiter’s syndroom worden genoemd in de wetenschappelijke literatuur als zijnde een gevolg van besmetting met de Campylobacter bacterie. In zeldzame gevallen kan tot zelfs de dood optreden, hoewel dit enkel werd gedocumenteerd bij oudere patiënten, kinderen, en mensen die al verzwakt waren (Pond, 2005).
Indien bovengenoemde symptomen van acute campylobacteriose waargenomen worden, kan er van start gegaan worden met het bestrijden van de symptomen. Bij personen met een gezond immuunsysteem gebeurt de genezing immers spontaan en moet er enkel gedacht worden aan een therapie die de symptomen verlicht. Het gaat dan om een therapie die uitdroging tegengaat, zoals bijvoorbeeld het toedienen van electrolyten. Bij personen met een verzwakt immuunsysteem wordt
30
er wel geprobeerd geneesmiddelen toe te dienen die de ziekte effectief te lijf gaan. Bijkomend probleem hierbij is dat steeds meer en meer vormen Campylobacter resistent worden tegen deze medicijnen (Snelling et al, 2005). Indien het gaat om chronische gevolgen van campylobacteriose, is aangepaste therapie noodzakelijk (Pond, 2005).
Een studie uitgevoerd in Nederland (Schijven, 2003) in opdracht van de overheid geeft een vrij nauwkeurig beeld omtrent het risico besmet te worden door Campylobacter. Omdat Nederland en België qua klimaat vrij goed vergelijkbaar zijn, gaan we er hier van uit dat de gevonden cijfers vergelijkbaar zijn met de cijfers in België. In deze studie wordt ervan uitgegaan dat de kans op besmetting afhangt van de gevonden concentraties van de bacterie in het water, wat op zijn beurt afhangt van de UV-straling. De laagste concentraties Campylobacter worden gevonden in de warme zomermaanden, wat te maken heeft met het feit dat de bacterie afsterft bij voldoende UV-straling. Er zijn aanwijzingen dat de Campylobacter die gevonden wordt in de feces van vogels ook pathogeen is (Havelaar, 2001). Wel gaat men er van uit dat kinderen zich slechts 3 keer per jaar bevinden in recreatiewater, en volwassenen slecht 1 maal per jaar. Als kansen worden vermeld: voor een kind, een kans van 4,5% per jaar om besmet te worden met de bacterie, voor volwassen een kans van 0,11% per jaar (Schijven, 2003). Gezien het in dit werk om een zwemvijver gaat, is het logisch dat we van een veelvuldiger gebruik mogen uitgaan en een langere tijd in het water gespendeerd zal worden. De kansen om besmet te worden in de zwemvijver met Campylobacter zouden dus hoger kunnen zijn dan vermeld in deze studie. Wel moet er uiteraard terug rekening gehouden worden met de grotere zuiverende werking.
4.3.2. Shigellose
Een volgende ziekte, die een invoed heeft op het spijsverteringsstelsel en die doorgegeven kan worden door zwemmen in vijverwater, is Shigellose. Shigellose ontstaat door besmetting met de bacterie Shigella. Van Shigella zijn momenteel 4 soorten bekend: Shigella sonnei, Shigella disenteriae, Shigella flexneri en Shigella Bodii. Shigella sonnei is de meest voorkomende vorm die men gedetecteerd heeft in de ontwikkelde wereld en veroorzaakt de mildste vorm van Shigellose.
Indien er uitbraken zijn, van een ziekte die het gevolg zijn van recreatie in onbehandeld water, blijkt ook Shigella een van de meest voorkomende ziekteverwekkers (Craun, Calderon en Craun, 2005).
31
Er zijn niet meer dan 100 organismen nodig om de ziekte te laten uitbarsten. Ter vergelijking: bij elke excretie van stoelgang worden er 1000 tot 1 miljard organismen in het milieu gebracht. Het ziekmakende proces verloopt in 3 stappen. Bij inslikken van de bacterie passeren de Shigella organismen de maag. Ze zijn vrij goed bestand tegen de zure maagomgeving en komen vervolgens terecht in de dunne darm. Daar vallen de bacteriën het darmslijmvlies aan. Nadat zij de epitheelcellen zijn binnengedrongen, vermenigvuldigen zij zich in het cytoplasma. Van daaruit tasten zij steeds verder de aangrenzende cellen aan. De aangetaste cellen reageren hierop inflammatoir. Door deze reactie degenereert het epitheleum en volgt er een inflammatoire reactie van het bindweefsel binnen de darm. Bij bepaalde types Shigella is het mogelijk dat er toxines vrijkomen (Ericsson, Dupont en Steffen, 2007).
Besmetting door Shigella is mogelijk door het inslikken van besmette feces. Transmissie van Shigella in zwemvijvers gebeurt tussen mensen onderling, daar deze bacteriën enkel teruggevonden werden bij de mens en bij gorilla’s. Er worden regelmatig uitbraken van Shigella gerapporteerd, maar dan vooral in onbehandeld oppervlaktewater. Een incubatietijd van 1 tot 3 dagen is normaal. De symptomen die gepaard gaan met het verkrijgen van de ziekte zijn ongeveer dezelfde als de andere gastro-intestinale ziekten eerder besproken. Ze bestaan vooral uit waterige diarree, buikkrampen, misselijkheid, braken, koorts en de daarmee gepaard gaande koude rillingen (Blostein, 1991). De ziekte kan echter ook asymptomatisch optreden. Op lange termijn zijn er complicaties mogelijk. Deze volgen vaak na besmetting met het Shigella disenteriae organisme, wat ernstige dysenterie veroorzaakt (bacteriële dysenterie is een synoniem voor Shigellose). Mogelijke complicaties bij kinderen zijn: stuipen en verzakkingen. Bij volwassenen kan de bacterie zorgen voor inwendige kneuzingen en perforaties van organen. In sommige gevallen kan dit zelfs dodelijk zijn (Sur, Ramamurthy, Deen & Bhattacharya, 2004).
In de meeste gevallen verdwijnen de symptomen van de ziekte vanzelf. Therapie bestaat er dan uit het vochtgehalte hoog genoeg te houden bij diarree. Het kan hierbij gaan om het toevoegen van elektrolyten. De ziekte kan verkort worden door het toedienen van antibiotica. Het gaat hierbij om fluoroquinoles, ceftrioxone en azythromycine. Wel is duidelijk dat de bacteriën steeds resistenter worden tegen deze antibiotica (Sur et al, 2004).
Het risico op besmetting hangt af van de omstandigheden waarin de zwemvijver gebruikt wordt. Wordt er veel in gezwommen of weinig, hoeveel mensen bevinden zich in het water, zwemmen er ook kinderen in de vijver,…zijn belangrijke parameters om het risico in te schatten, daar deze ziekte enkel wordt doorgegeven onder mensen. Naarmate er zich meer zwemactiviteit voordoet, vergroot
32
het risico. Kinderen zijn een belangrijke bron van de bacterie en dan in het bijzonder via luiers en door het feit dat zij vaker ontlasting in het water nalaten. Een precies cijfer of een meer gedetailleerde risicoanalyse specifiek voor deze ziekte werd evenwel niet gevonden in de literatuur (Craun et al, 2005).
4.3.3. Leptospirose
Leptospirose is een zoönose die veroorzaakt wordt door de bacterie Leptospira. De transmissie van de ziekte gebeurt enkel tussen dieren en de mens. Het is een acute, bacteriële infectie die veroorzaakt wordt door verschillende soorten van deze spirocheten (spiraalvormige bacteriën).
De genus Leptospira kan opgedeeld worden in 2 verschillende soorten. Slechts een van deze soorten, Leptospira Interrogans is verantwoordelijk als ziekteverwekker voor de mens. Deze kan dan nog verder opgedeeld worden aan de hand van de serovars. Er zijn momenteel ongeveer 200 serovars gekend, opgedeeld in 25 serogroepen (World Health Organisation, 2003).
De Leptospira bacteriën dringen het lichaam binnen via wondjes of de huid en infecteren vervolgens elk weefsel dat ze op hun weg tegenkomen. Het is de schade aan de kleine bloedvaten die de klinische manifestaties veroorzaakt. Elk orgaan kan getroffen worden door deze bacteriën. Hoe het proces precies verloopt is nog niet echt beschreven (WHO, 2003).
Leptospirose komt overal ter wereld voor, zowel in ontwikkelingslanden als in ontwikkelde gebieden. Het komt evenwel vaker voor in de tropen, omwille van de vaak veel mindere hygiënische omstandigheden. Deze ziekte kan opgelopen worden door direct contact met besmette dieren, of door contact met door urine vervuilde grond of water. In de tropen komen beide mogelijkheden voor, maar in de ontwikkelde gebieden wordt opgemerkt dat deze ziekte vaak het gevolg is van zwemmen of andere recreatieactiviteiten in besmet water (Plank en Dean, 2000). Zo werden er gevallen van leptospirose gerapporteerd bij triatleten, bij mensen die kajakken of zwemmen in een vijver.
De Leptopsira pathogenen kunnen in het water terechtkomen doordat een besmet dier urineert in het water. Momenteel zijn er 160 verschillende diersoorten bekend die de ziekte kunnen doorgeven. Voor dieren is deze ziekte vaak geen probleem, zij voelen er niets van. Diersoorten die gekend zijn voor hun transmissiepotentieel van leptospirose zijn knaagdieren, vee en huisdieren. Ook bij wilde dieren werd de bacterie gevonden, zoals bijvoorbeeld bij wilde knaagdieren en vleermuizen. Tussen dieren onderling wordt de bacterie doorgegeven via urine of via de geslachtsdelen. De bacterie
33
houdt zich bij deze dieren op in de nieren. Na excretie kan de bacterie nog lang overleven in het water of op vochtige grond (Vijayachari, Sugunan en Shriram, 2008).
Mensen worden het vaakst besmet door het in contact komen van de bacterie met de huid. Er hoeven geen wondjes te zijn om besmet te raken. Ook door het inslikken van het besmette water kan men de ziekte oplopen. Bij besmetting door Leptospira volgt er eerst een incubatieperiode. Deze varieert meestal tussen de 5 dagen tot 2 weken, maar kan ook uitlopen (Vijachari, et al, 2008). Het oplopen van de ziekte betekent niet altijd dat de symptomen zich uiten. Het gebeurt zelfs vrij vaak dat de ziekte onopgemerkt voorbijgaat. Indien er zich dan toch symptomen uiten bij gevallen van acute leptospirose gaat het vaak om koorts, koude rillingen, hoofdpijn, misselijkheid, spierpijn en braken (Bharti et al, 2003). Symptomen van de ziekte uiten zich vaker bij mannen dan bij vrouwen. Na het verdwijnen van de symptomen bouwt het lichaam immuniteit op tegen het bepaalde serovar dat de ziekte veroorzaakte.
Tabel 2: beschreven symptomen Leptospirose (Bharti et al, 2003)
Bij 10% van de gevallen zijn de symptomen erger en ontstaan er complicaties. Eeen ernstig geval van leptospirose kan de ziekte van Weil zijn. Het onderscheid tussen een milde en een ernstige vorm wordt gemaakt indien er geelzucht optreedt. De ziekte van Weil wordt gekenmerkt door lever- en nierbeschadiging, interne bloedingen en schade aan de bloedvaten. Deze ziekte kan fataal zijn. Een andere complicatie die kan optreden is longbeschadiging. In de literatuur zijn er voorbeelden te vinden waar de doodsoorzaak ademhalingsproblemen waren die veroorzaakt werden door Leptospira. De bacterie kan ook een invloed hebben op het zenuwstelsel van de patiënt. Zo kunnen
34
er bijvoorbeeld oogproblemen optreden (een troebel zicht), maar tevens werd meningitis opgetekend als gevolg van leptospirose. Mortaliteit bij ernstige leptospirose bedraagt 5-20%. Indien er sprake is van icterus (geelzucht) kan dat getal oplopen tot 45% (Plank & Dean, 2000).
De behandeling van leptospirose bestaat uit het toedienen van gepaste antibiotica aan de patiënt. Peniciline wordt vaak toegediend net zoals textracycline (Vijayachari et al, 2008). Er bestaan ook vaccins voor specifieke soorten Leptospira bacteriën, maar deze zijn in België niet vrij verkrijgbaar. Momenteel worden er slechts zelden gevallen van leptospirose gemeld in België. De bacterie overleeft namelijk beter bij warme omstandigheden. Doch, in het licht van de stijgende temperaturen door het veranderen van het klimaat, is het mogelijk dat de ziekte in de toekomst meer zal voorkomen in de Belgische wateren. Bovendien wordt er ook steeds meer aan waterrecreatie gedaan wat de kans op het krijgen van de ziekte verhoogt. In de omringende landen (Frankrijk, Duitsland) werden studies gedaan naar de risico’s op het oplopen van de ziekte; in WestEuropa bleken personen het grootste risico te lopen in Frankrijk (Baranton & Postic, 2005).
Duitsland wordt genoemd als een van de landen waar de ziekte geleidelijk aan verdwijnt, net zoals in België. In Duitsland worden er 0.06 gevallen gemeld op 100.000 inwoners. Dit komt overeen met de geëxtrapoleerde gegevens die online kunnen gevonden worden voor België. Van die 0.06 gevallen blijkt 12% het gevolg van het werken in de tuin en dan vooral in de tuinvijver. Ook werden 30% van de gevallen gemeld na recreatieactiviteiten. Daarvan ging 6.08% door in het buitenland (16% buitenland * 38% in het buitenland in het water). In totaal blijkt 36% van de gevallen van leptospirose dus veroorzaakt door contact met besmet water (Jansen et al, 2005).
Het risico tot het oplopen van de ziekte wordt uiteraard ook beïnvloed door de omgevingsomstandigheden van de zwemvijver. Gezien huisdieren worden genoemd als een van de mogelijke dragers van de ziekte, lijkt het logisch dat zwemvijvers waar de dieren in de nabijheid van het water of in het water gelaten worden, een groter risico vormen. Ook zwemvijvers op het platteland lopen een groter risico, daar het mogelijk is dat er zich wilde dieren en/of knaagdieren) en dan vooral ratten) op het terrein begeven en het water gaan besmetten door erin te urineren.
35
4.3.4. Otitis Externa
De reeds vermelde ziektes kunnen de indruk geven dat de gevaren voor de menselijke gezondheid alleen maar bestaan uit gastro-intestinale ziektes. Deze stelling is echter helemaal niet correct. Zo is er bijvoorbeeld ook otitis externa, een aandoening waarbij het oor van de patiënt aangetast wordt. Bij otitis externa treedt er een ontstekingsreactie op van het buitenste oorkanaal. Dit kan gebeuren wanneer de beschermende laag erarf gewassen wordt ten gevolge van het onderdompelen van het hoofd bij zwemmen. Doordat de ziekte zo vaak geassocieerd wordt met zwemmen, is ze ook gekend onder de naam “Swimmer’s ear” (Springer & Shapiro, 1985).
De infectie wordt meestal veroorzaakt door de Pseudomonas Auruginosa bacterie. Vaak genoemd in de literatuur is bovendien de Staphylococcus Aureus bacterie. Beide pathogenen kunnen ook samen voorkomen. Andere bacteriën kunnen tevens veroorzaker zijn van de ziekte, maar dit gebeurt slechts zelden (Rosenfeld et al, 2006). Er zijn een aantal oorzaken, maar contact met besmet water tijdens recreatie wordt herhaaldelijk genoemd als oorzaak van een buitenoorontsteking.
Het zure milieu van het cerumen verhindert dat er pathogenen kunnen binnentreden (Selesnick, 1994). De ziekte ontstaat indien het beschermende cerumen, dat het buitenste oorkanaal beschermt, verwijderd wordt. Dit kan mechanisch gebeuren, door bijvoorbeeld oorstokjes, maar ook doordat het weggewassen wordt door water. Dit gebeurt dan ook regelmatig bij frequente zwemmers.
De bacteriën of schimmels die de ziekte veroorzaken, bevinden zich standaard al in het water. Er is dus geen dierlijke of menselijke gastheer nodig om de ziekte te verspreiden. Otitis externa kan zich zowel bij dieren als bij mensen voordoen. Hier wordt echter gefocust op de gevolgen voor de mens. De bacteriën overleven het best in warmer water. Plaatsen waar deze bacterie dus frequenter voorkomt zijn plassen waar het water stilstaat of er weinig stroming is. In de literatuur worden gevallen beschreven waar patiënten de ziekte opliepen door te zwemmen in een meer. Daar het water bij een zwemvijver ook maar weinig stroming heeft, neem ik hierbij aan dat deze bacterie zich ook snel kan vermenigvuldigen in het water van de vijver. Er ontstaat een potentieel gevaar voor de personen die erin zwemmen.
Acute otitis externa uit zich door ongemak of pijn bij de tragus (gehoorgang). De huid kan daar licht gezwollen zijn en het is mogelijk dat er een heldere vloeistof uit de gehoorgang sijpelt. Bij ernstige otitis bestaat de kans dat er gehoorverlies optreedt door de toenemende zwelling van de gehoorgang. Deze kan verder aangetast worden door pustels en papels.
36
Ook chronische otitis externa bestaat. Hierbij kan een permanent verlies van de gehoorfunctie optreden. Sporadisch kan de ziekte zorgen voor complicaties, vooral bij patiënten met een verzwakt immuunsysteem. Zo kan er bijvoorbeeld necrotische otitis externa optreden. Hierbij worden de gehoorgang en de schedelbasis aangetast (Carfrae en Kesser, 2008).
Indien de infectie wordt vastgesteld, wordt er overgegaan tot een plaatselijke behandeling van het probleemgebied. Het gaat hierbij om antibiotica en antimicrobiële middelen die de aanwezige pathogenen moeten desactiveren. Verder worden er ook middelen toegediend om de oorpijn te verminderen of te verhinderen (Dohar, 2003). Indien de infectie chronisch geworden is, bestaat er jammer genoeg geen geneesmiddel. Er wordt geadviseer om een aantal richtlijnen heel minutieus op te volgen ten einde het aantal infecties te beperken.
De bacteriën die de ziekte veroorzaken komen, zoals eerder vermeld, standaard in het water voor, maar hebben een grotere frequentie bij hogere temperaturen. Het risico op een zwemmersoor zal dus groter zijn in de zomer. Er zijn een aantal factoren die het risico vergroten. Het onderdompelen van het hoofd, de frequentie van het zwemmen en of er tevoren al oorklachten geweest zijn worden genoemd in de literatuur. (Seyfried et al, 1985 en Gezondheidsraad: Den Haag, 2001) Specifieke cijfers werden echter niet verkregen.
4.3.5. Salmonellose
Een bacterie, die veel vaker geassocieerd wordt met voedselvergiftigingen dan met ziektes die verband houden met zwemwater, is Salmonella. Toch zijn er genoeg voorbeelden te vinden in de literatuur van uitbraken van salmonellose na het zwemmen in besmet natuurlijk water. Salmonella, hoewel reeds 120 jaar gekend, eist nog steeds zijn tol, zowel in de dierenwereld als onder mensen. Er bestaan zo’n 2300 verschillende variëteiten van Salmonella, maar ten gevolge van de grote gelijkenis op het gebied van DNA werd ervoor gekozen om diegenen die verantwoordelijk zijn voor gastroenteritis bij de mens te verenigen onder de naam Salmonella enterica (Chiu, Su & Chu, 2004). De laatste jaren wordt een steeds groter aantal gevallen van besmetting met Salmonella enterica gemeld. Omwille van dit toenemende belang wordt de ziekte hier besproken.
De pathogenesis van Salmonella bestaat uit een aantal verschillende stappen. De bacteriën komen in het lichaam terecht indien besmet water wordt ingeslikt. Ze passeren de maag en bij het terechtkomen in de dunne darm zullen ze zich hechten op het epitheel. Vervolgens injecteren ze
37
proteïnen in het cytosol van de onderliggende cel. Ten gevolge van die injectie wordt de barrière van het epitheel tijdelijk opgehoffen en kunnen de bacteriën zich vrij bewegen doorheen de gastcel. Uiteindelijk komen ze terecht in het lamina propria (slijmweefsel in de dunne darm), alwaar ze de neutrofielen, (bepaalde soort witte bloedlichaampjes) die daarheen gestuurd werden ter reactie op een uitgescheiden chemische stof, binnendringen. De Salmonella bacterie is verantwoordelijk voor celdood. Ten gevolge daarvan migreren de neutrofielen (zowel de besmette als niet besmette) door het epitheel en treedt er een ontstekingsreactie op. De inflammatoire reactie heeft als gevolg dat er nog meer vloeistof gelekt wordt, want de epitheellaag wordt gelicht van het basaalmembraan. Bovendien zorgt het vrijkomen van proteïnen voor massale sterfte van de oppervlakkige mucosa, wat ertoe leidt dat er minder voedingsstoffen en vloeistoffen worden opgenomen (Santos, Tsolis, Baumler & Adams, 2003).
Figuur 10: Pathogenese van enteritis veroorzaakt door Salmonella (Santos et al, 2003)
Symptomen die voorkomen bij Salmonella-besmetting zijn koorts, diarree, een bloederige stoelgang en dehydratatie. De incubatieperiode bedraagt 8 tot 48 uur. Vooral kinderen zijn er gevoelig voor. Bij personen met een gezond immuunsysteem verdwijnt de ziekte vanzelf na enkele dagen. Een antimicrobiële therapie wordt niet nodig geacht, wel kunnen er medicijnen genomen worden om de symptomen te verlichten. Bij personen met een verminderd immuunsysteem worden er wel
38
antibiotica aangeraden. Bij 5% van de mensen kunnen er bacteriën in het bloed terechtkomen. Het gaat dan meestal om jonge kinderen, baby’s, personen met AIDS of anemie,… Samenvattend: mensen waar het immuunsysteem niet naar behoren werkt. Dit kan ernstige gevolgen met zich meebrengen, het mortaliteitscijfer is dan ook hoger bij deze patiënten. Vooral bij volwassenen blijken de complicaties erger: zo kan er bijvoorbeeld meningitis optreden, alsook gevallen van reactieve arthritis en osteomyelitis worden gemeld in de literatuur (Chiu et al, 2004).
Verspreiding van de ziekte kan zowel gschieden tussen mensen onderling alsook van dieren op mensen. Een Nederlandse studie wees uit dat in 1% van de feces van in het wild levende dieren Salmonella kan gevonden worden. Ten gevolge van directe fecale besmetting, of door het wassende water bij een regenbui kunnen deze uitwerpselen in het zwemwater terechtkomen en zo een risico vormen voor de mens. Uit diezelfde studie bleek ook dat 14.3% van de bestudeerde oppervlaktewateren besmet waren met Salmonella. Aangenomen kan worden dat deze cijfers vergelijkbaar zijn voor de Belgische oppervlaktewateren, en bijgevolg dus ook voor zwemvijvers (Heuvelinck et al, 2008). Dit komt overeen met bevindingen uit andere studies, die melden dat vogels Salmonella spp kunnen overbrengen in het water (Levesque et al, 1999).
Specifieke gegevens omtrent het risico op salmonellose in deze contreien konden niet gevonden worden in de literatuur. Wel wordt er in een Zuid-Afrikaanse studie gewag gemaakt van een aanzienlijk risico bij volledige onderdompeling in het water. Gebaseerd op de veronderstelling dat een zwemmer bij een volledige onderdompeling onvrijwillig tot 100 ml water kan inslikken, werd berekend dat deze zwemmer minimum 0.39 % kans heeft om de ziekte op te lopen, wat een vrij aanzienlijk cijfer vormt (Steyn, Jagals & Genthe, 2004). Uiteraard zijn deze cijfers onvergelijkbaar met diegene uit deze contreien, maar het geeft wel een indicatie van het risico.
Tabel 3: besmettingsrisico Salmonella Zuid-Afrika (Steyn et al, 2004)
39
4.4.Ziektes veroorzaakt door virussen 4.4.1. Adenovirusinfecties
Heel wat ziektes worden veroorzaakt door de menselijke variant van het adenovirus. Momenteel zijn er zo’n 51 soorten adenovirussen bekend, die worden onderverdeeld iin 6 verschillende subgroepen. Ze zijn opgedeeld op basis van hun fysische, chemische en biologische kenmerken. Elk type adenovirus kan gelinkt worden aan een specifiek ziektebeeld (Van Heerden, Ehlers, Heim & Grabow, 2005).
Het adenovirus kan overgedragen worden door contact met besmet voedsel of water. Heel wat gevallen in de literatuur maken melding van een epidemie veroorzaakt door contact met besmet water (Papatropoulou & Vankaris, 1998). Door consumptie van dit besmette water of door het inhaleren van besmette aerosolen komt de mens in aanraking met het virus. De strengen DNA komen in het water terecht door excretie van menselijke feces in het water. Verder kan het virus ook overgedragen worden door aanraking. Specifiek voor een zwemvijver kan het doorgegeven worden door het gebruiken van elkaars handdoek of duikbril bijvoorbeeld. (Pond, 2005) Het virus wordt enkel doorgegeven onder mensen onderling. Adenovirussen kunnen tevens voorkomen bij dieren (apen), maar voorlopig zijn er geen aanwijzingen dat deze tussen mensen en dieren kunnen uitgewisseld worden (Calcedo et al, 2008).
Bij contact met het virus volgt er een incubatieperiode. Normaliter bedraagt die minder dan 10 dagen, maar uitzonderingen werden gerapporteerd. Zoals eerder gesteld variëren de optredende symptomen naargelang het type adenovirus waarmee de patiënt besmet werd.
Tabel 4: serotypes adenovirus (Pond, 2005)
40
Types 40 en 41 worden het vaakst genoemd als veroorzakers van gastro-enteritis, maar daarnaast worden de types 1, 2, 5, 6, 12, 18 en 31 ook genoemd als mogelijke oorzaak van acute diarree. Gastro-enteritis werd in de voorgaande secties al uitgebreid besproken qua symptomen, behandeling en mogelijke gevolgen. Keratoconjunctivitis wordt veroorzaakt door de types 8, 19 en 37. Keratoconjunctivitis wordt gekenmerkt door droge ogen, wat een ontsteking van het hoorn- en bindvlies kan veroorzaken. Door deze ontsteking kan de patiënt problemen met zijn zicht ontwikkelen. Verder heeft de patiënt vaak last van tranende en etterende ogen. De ziekte wordt vaak waargenomen in drukbevolkte plaatsen zoals
bijvoorbeeld
een
zwembad.
Een
groot
aantal
types
adenovirussen
veroorzaakt
ademhalingsproblemen. Deze problemen kunnen zowel infecties aan de luchtwegen zijn als longaandoeningen. Een lichte infectie wordt vaak gekenmerkt door een pijnlijke keel, hoesten, koorts en een lopende neus (Wilhelmi, Roman & Sanchez-Fauquier, 2002).
Patiënten worden vaak geconfronteerd met besmetting van een combinatie verschillende types Adenovirussen. Adenovirussen veroorzaken bij mensen met een gezond immuunsysteem ziektes die niet als ernstig dienen geclassificeerd te worden. Slechts in uitzonderlijke gevallen heeft besmetting met het virus ernstige tot levensbedreigende gevolgen. Bij personen met een verzwakt immuunsysteem is dit helaas niet het geval. Adenovirussen behoren tot de vele pathogenen die dodelijk kunnen zijn. Onder de patiënten verstaat men kinderen, ouderen, kankerpatiënten, HIVpatiënten en patiënten met andere immuunziekten. Bovendien zijn de gevolgen ernstiger en blijken de verschillende types virussen resistenter dan bij personen met een normaal immuunsysteem. Het is zelfs mogelijk dat de patiënt een chronische vorm van de ziekte ontwikkelt (Hierholzer, 1992).
Een specifieke therapie om de adenovirussen te bestrijden bestaat momenteel nog niet. In elk van de voorkomende gevallen kan gestart worden met een ondersteunende therapie, waarbij men de symptomen probeert te verlichten en te bestrijden. Patiënten met een gezond immuunsysteem moeten er in slagen deze infectie zelf te verslaan. Ter genezing van de ziekte worden bij patiënten met een verzwakt immuunsysteem vaak cidofovir en ribavirin toegediend. In de literatuur zijn er inderdaad een aantal gevallen te vinden waarbij deze gecombineerde therapie een positieve uitkomst gehad heeft. Verder onderzoek is evenwel zeker noodzakelijk (CDC,2008).
In verscheidene studies wordt onderzoek verricht naar de risico’s op het verkrijgen van een ziekte ten gevolge van adenovirussen, in het geval deze virussen worden doorgegeven via water. Zo wordt gespecifieerd dat het risico op besmetting 0,192% bedraagt, indien er gezwommen wordt in een buitenzwembad (Van Heerden, Ehlers & Grabow, 2005). Dit komt ongeveer overeen met de waarden
41
die gevonden werden in een eerdere studie (Crabtree, Gerba, Rose & Haas, 1997). Toen werd gesproken van een kans van 1 op 1000 om besmet te raken indien men zwemt in recreatiewater. Eenzelfde studie werd uitgevoerd om het besmettingsrisico in rivierwater en damwater te berekenen. De respectievelijke cijfers bleken 0,0171 % en 0,00312% (Van Heerden, Ehlers, Viciers en Grabow, 2005). Deze studies gaan er uiteraard van uit dat er slechts een beperkt volume water ingeslikt wordt. Onderzoek wijst uit dat het gaat om een 30 ml per dag (Crabtree et al, 1997).
Uiteraard zijn dat geen vaststaande volumes. Indien er meer water ingeslikt wordt tijdens het zwemmen is het logisch dat de kans op contaminatie vergroot. Ook werden deze studies gebaseerd op een aantal staalafnames uit een beperkt aantal zwembaden en andere wateren. Het is dus zeer waarschijnlijk dat het gehalte virussen in het water kan afwijken van de gevonden gehaltes in deze studies. De risico’s die gevonden werden zijn dus geen vaststaande getallen, maar eerder een handige leidraad om een idee te krijgen hoe gevaarlijk deze virussen nu effectief zijn.
4.4.2. Norovirussen
Naast adenovirussen worden ook vaak norovirussen aangewezen als oorzaak van gastro-intestinale kwaaltjes. Norovirussen, ook vaak Norwalk-like-virussen genaamd, werden voor het eerst ontdekt in een plaatsje genaamd Norwalk. Naderhand werden meer genotypes ontdekt en werd besloten om deze virussen norovirussen te gaan noemen. De genus Norovirus behoren tot de familie Caliciviridae. Momenteel worden 60 tot 85 % van de grote uitbraken van gastro-enteritits toegeschreven aan een van de genotypes norovirussen. Uiteraard gaat het hier niet enkel om watergedragen transmissie. Momenteel zijn er 5 genogroepen Norovirus bekend, waarvan men er 3 terugvindt bij de mens. (Zheng et al, 2005).
Het virus is bestand tegen de zure omgeving in de maag en passeert de maag dus vlot. In de dikke darm valt het norovirus de volwassen enterocyten aan, wat leidt tot grote schade. Om de schade op te vangen, worden de beschadigde enterocyten vervangen door nog niet volgroeide enterocyten. Daar de enterocyten de cellen zijn die zorgen voor absorptie van water en voedsel, leidt dit bijgevolg tot een verminderde opname van water en voedsel. Dat veroorzaakt het braken en diarree, de voornaamste symptomen van gastro-enteritis.
Hoewel vroeger bijna niet gedetecteerd, zijn onderzoekers er tegenwoordig van overtuigd dat deze genus virussen verantwoordelijk is voor een groot gedeelte van de gemelde gevallen gastro-enteritis. Een verbeterde opsporingsmethode heeft daarvoor gezorgd. Transmissie van het virus gebeurt
42
tussen mensen onderling. Mensen kunnen besmet worden door contact met feces die besmet zijn door het virus of door contact tussen mensen onderling. Heel vaak wordt een besmetting met het norovirus in verband gebracht met besmet voedsel, maar er zijn ook bewijzen terug te vinden in de literatuur dat zwemmen en andere wateractiviteiten een bron van besmetting kunnen zijn en dit dan vooral bij niet gechloreerde waterreservoirs (Lodder & Husman, 2005). Verder wordt ook af en toe gewag gemaakt van besmetting door inhalering van het virus, of door verspreiding van het virus via braaksel (Center for Disease Control). Voorheen waren onderzoekers ervan overtuigd dat norovirussen niet zoönotisch waren, maar enkele recentelijke onderzoeken laten uitschijnen dat dit mogelijks toch het geval kan zijn. Verder onderzoek is zeker nodig.
De incubatieperiode voor gastro-enteritis, die veroorzaakt wordt door het norovirus, beslaat 1 tot 2 dagen, maar de symptomen kunnen zich al gaan uiten na een tijdsperiode van 12u. Dit is opmerkelijk sneller dan bij besmetting door bacteriën. Vaak worden klachten gemeld zoals braken, waterige diarree, buikkrampen en misselijkheid. Verder kan er ook een lichte koorts optreden, alsook dehydratatie. Dit komt vooral voor bij kinderen en ouderen. De infectie kan 1 tot 3 dagen aanhouden,en kan uit zichzelf terug verdwijnen. Genezing gebeurt meestal volledig (CDC, 2006). Het virus is zeer besmettelijk; 10 tot 100 virusstrengen kunnen voldoende zijn om iemand te besmetten. Behandeling van de ziekte komt neer op het proberen verlichten van de symptomen. Er bestaat momenteel nog geen specifiek antiviraal middel.
43
Figuur 11: Verschillende transmissieroutes norovirus (CDC)
In België en Nederland zou het norovirus verantwoordelijk zijn voor 5 tot 7% van de bezoeken aan de huisarts. Verder werd in Amerikaanse studies gevonden dat 3% van deze besmettingen een gevolg zijn van het drinken of inslikken van besmet water. Het norovirus kan bestreden worden door middel van afdoende chlorering, wat zeker bij drinkwater en bij zwembaden een must zou moeten zijn. Indien er dan toch een infectie optreedt is dit het gevolg van onvoldoende chlorering (een menselijke fout dus) of het in contact komen met ‘natuurlijk’ water. Er mag dus aangenomen worden dat een deel van de 3% die gevonden werd, overgedragen werd via recreatieactiviteiten in water.
Gezien de ziekte wordt overgedragen tussen mensen via contact met feces of andere lichaamsvloeistoffen lijkt het logisch dat het risico groter wordt indien er meer mensen zich in het water bevinden. Ook een groter aantal kinderen dat de zwemvijver bezoekt, verhoogt het risico. Hoewel nog niet bewezen is dat de ziekte een zoönose is, lijkt voorzichtigheid geboden. Fecaliën van dieren kunnen ook het risico vergroten en bij zwemvijvers kan ook hevige regenval het aantal virusstrengen in het water vergroten. Deze kunnen dan meegesleurd worden door het wassende water in de zwemvijver.
44
4.4.3. Rotavirussen
Een derde soort virussen die verantwoordelijk zijn voor virale gastro-enteritis zijn rotavirussen. Ze worden samen met de reovirussen en de orbivirussen geclassificeerd in de familie Reoviridiae. De rotavirussen kunnen onderverdeeld worden in zes verschillende groepen (A-F). Groepen A, B en C worden teruggevonden bij zowel mensen als dieren. De overige groepen werden tot nu toe enkel gedetecteerd bij dieren. Groep A is het meest voorkomende type rotavirus in deze contreien, het wordt vooral geassocieerd met diarree bij kinderen. (Gerba, Rose, Haas & Crabtree, 1996)
Figuur 12: Replicatiecyclus rotavirus (Boshuizen, 2005)
De symptomen worden op dezelfde manier veroorzaakt als bij infectie met het norovirus. Het rotavirus valt de mature enterocyten in de dunne darm aan, zij zorgen voor de absorptie van voedingsstoffen en vloeistoffen. Door de vermindering van het contactoppervlak, worden er minder stoffen opgenomen. Zeker op jonge leeftijd, wanneer dit contactoppervlak nog niet volledig ontwikkeld is, blijkt dit de voornaamste oorzaak van diarree. Verder verandert de osmotische
45
permeabiliteit van het slijmvlies en verandert de vloeistof en de elektrolytsecretie. Deze ziektemechanismen hoeven niet tegelijkertijd voor te komen. De ernst van de diarree wordt bepaald door de combinatie van de voorgaande mechanismen. De virusdeeltjes vermenigvuldigen zich in de dunne darm (Boshuizen, 2005).
In de literatuur worden verscheidene watergedragen uitbraken van gastro-enteritis, veroorzaakt door het rotavirus, vermeld. Transmissie via water gebeurt vrijwel altijd van mens op mens. Het zwemwater wordt vervuild door fecaliën. Door het inslikken van besmet water, of inhalering wordt de volgende persoon besmet. Hoewel vroeger geen gegevens bekend omtrent kruisbesmetting tussen dieren en mensen, lijken hierover steeds meer vragen te bestaan. Recent onderzoek laat inzien dat het rotavirus mogelijks ook zoönotisch potentieel heeft. Het rotavirus blijkt bovendien zeer persistent. Het virus kan zo’n 10 dagen overleven in water, bij een temperatuur van 10°C, en tot 32 dagen bij een temperatuur van 4°C (Cook et al, 2004). Bovengenoemde redenen laten mij dan ook besluiten dat het virus bijzonder makkelijk op te lopen is.
De incubatieperiode voor de ziekte bedraagt een tijdspanne van 19 tot 48 uur. Een aantal typische symptomen die gepaard gaan met de ziekte zijn braken, buikpijn, diarree en een milde dehydratatie. De ernst van de ziekte kan sterk variëren. Complicaties kunnen bestaan uit koorts en ademhalingsproblemen. De ziekte brengt het meeste risico’s met zich mee voor kinderen. Daar gaat een uitbraak van het virus bijna altijd gepaard met braken. Gesteld wordt dat elk kind onder de 5 jaar minstens 1 maal besmet wordt door het virus. De hoge vatbaarheid en kwetsbaarheid van kinderen voor het virus wordt duidelijk gemaakt door het hoge cijfer hospitalisaties. Een studie in Washington wees uit dat 3.8 kinderen per 1000 gevallen gehospitaliseerd moest worden wegens extreme dehydratatie (Gerba et al, 1996).
Net zoals bij de andere gevallen van gastro-enteritis hier beschreven, bestaan er momenteel nog geen antivirale middelen die zich specifiek richten op het rotavirus. De behandeling bestaat ook hier weer uit het behandelen van de symptomen. Vooral de dehydratatie moet verhinderd worden. Dit kan zowel door het toevoegen van middelen die vrij in de handel te vinden zijn (indien het gaat om een mild geval van besmetting), tot het toedienen van intraveneuze vloeistoffen. Ook moet er voor gezorgd worden dat de patiënt genoeg andere voedingsstoffen binnenkrijgt. (Bernstein, 2009)
Slechts weinig studies hebben bestudeerd hoeveel het virus voorkomt in oppervlaktewateren. Gerba et al (1996) onderzochten deze materie en zij kwamen tot de resultaten die weergegeven worden in de tabel.
46
Tabel 5: besmettingsrisico’s rotavirus afhankelijk van aantal dagen aaneengesloten zwemmen (Gerba et al, 1996)
Er werd getracht te kwantificeren hoeveel het risico bedroeg op besmetting afhankelijk van het aantal zwembeurten per dag. Er mag aangenomen worden dat deze vergelijkbaar zijn voor zwemvijvers (Gerba, 1996). Deze cijfers zijn verontrustend hoog in vergelijking met de cijfers voor andere ziektes die mogelijks kunnen overgedragen worden via zwemwater.
4.5. Ziektes veroorzaakt door macro-invertebraten 4.5.1. Dermatitis
Cercariëndermatitis (ook wel genaamd schistosoma dermatitis of zwemmersjeuk) wordt veroorzaakt door de larven (of cercariën) van bepaalde parasieten die veelvuldig voorkomen bij vogels. In deze contreien gaat het vaak om de larven van een platworm, de Trichobilharzia ocellata. De aandoening komt frequent voor in de Benelux en is een van de vaakst voorkomende gezondheidsklachten bij het zwemmen in recreatiewater. Het belang van de ziekte neemt nog steeds toe, zowel in Europa als in Amerika (Sluiters, 2004).
De volwassen platwormen bevinden zich in eenden en andere watervogels. Om zich voort te planten leggen deze platwormen eieren, die samen met de uitwerpselen uitgescheiden worden in het water. In het water komen deze eieren uit en de vrijgekomen miracidia (larven) gaan in het water op zoek naar een geschikte tussengastheer. In Europa is deze tussengastheer vaak de poelslak of Lymnaea. Uit Nederlands onderzoek bleek dat het hier bijna altijd gaat om de poelslak Lymnaea stagnalis en de ovale poelslak L. ovata. De kopvoet van de slakken wordt gepenetreerd en na een aantal ontwikkelingsstadia worden in de slakken larven gevormd. Deze worden daarna met duizenden tegelijk uitgestoten, waarnaar zij op zoek kunnen naar hun nieuwe gastheer in de waterlagen aan het oppervlak : de eend of andere watervogels. Bij cercariëndermatitis aanzien de larven de mens als hun nieuwe gastheer en dringt het kopgedeelte van de larf de menselijke huid binnen. Het staartgedeelte
47
wordt verder afgeworpen. Het is de allergische reactie van de gastheer, zodat de binnengedrongen larven sterven, die zorgt voor de huidklachten (Gezondheidsraad: Den Haag, 2001).
De ziekte wordt dus puur overgedragen tussen dieren en mensen, er zijn geen aanwijzingen gevonden dat cercariëndermatitis besmettelijk is tussen mensen onderling.
De gezondheidsklachten die gepaard gaan met cercariëndermatitis zijn een gevolg van de allergische reactie die optreedt. De meest gemelde klachten zijn huiduitslag, jeuk en rode bultjes (Schets & de Roda Husman, 2004). Vroeger werd aangenomen dat de veroorzakende larve binnen de 24 tot 48 uur stierf in de huid van de gastheer. Recent onderzoek heeft echter uitgewezen dat het mogelijk is dat de larve wel de bloedbaan van de gastheer bereikt. Zo kan deze zich gaan vestigen in de longen of de ingewanden van de gastheer, wat veel grotere risico’s met zich meebrengt. Daarom wordt voorgesteld om de larve bij het begin van de ziekte al te behandelen met ivermectine, een antiparasitair middel dat werkzaam is tegen de meeste wormen(Burkhart & Burkhart, 2003).
48
Figuur 13: transmissieroute larven Trichobilharzia (Sluiters, 2004)
Precieze risicocijfers omtrent deze aandoening zijn niet te vinden in de literatuur. Wel valt het op dat huidklachten het grootste deel van de gezondheidsklachten na het zwemmen in een natuurlijke poel vormen. Dit werd gevonden in cijfers van het Nederlandse Rijksinstituut voor volksgezondheid en milieu.
49
Figuur 14: aantal incidenties per categorie gezonheidsklachten Nederland zomer 2005 (Schets & De Roda Husman, 2007)
Het stijgende aantal gevallen van cercariëndermatitis dat opgemerkt wordt overal in Europa zou enerzijds te maken hebben met een verbeterd klimaat en anderzijds met het feit dat de zwemwaterkwaliteit verbeterd is gedurende de laatste jaren. Dit zou ten gevolge hebben dat het aantal poelslakken, de tussengastheren van de larven, stijgt. Gezien het feit dat een natuurlijke zwemvijver normaliter een zeer goede zwemwaterkwaliteit heeft, is dit ook iets om in de gaten te houden. (Sluiters, 2004)
4.6. Ishikawa-diagram Op de volgende pagina worden de hiervoor gevonden gezondheidsrisico’s gesynthetiseerd. Het Ishikawa-diagram wordt vaak gebruikt nadat men een eerste algemene analyse van het probleem voltooid heeft, zoals dit hier het geval is. Op basis van dit oorzaak-gevolg diagram kan men dan verdere acties ondernemen. Zoals eerder vermeld worden ook hier enkele de biologische gevaren weergegeven. Er moet rekening gehouden worden met het feit dat er daarnaast nog andere gevaren zijn die de menselijke gezondheid kunnen bedreigen.
Omwille van plaatsbeperkingen werd dit oorzaak-gevolg diagram vrij beknopt gehouden. De onderliggende oorzaken zijn te vinden in de tekst hiervoor.
50
Figuur 15: Oorzaak-gevolgdiagram gezonheidsproblemen bij zwemvijvers (eigen werk)
51
5. PREVENTIE EN BESTRIJDING ________________________________________________________
5.1. Preventie Na een grondige literatuurstudie kunnen enkele algemene adviezen gegeven worden ter preventie van de verschillende ziektes die hierboven werden opgelijst. Eerst en vooral dient ervoor gezorgd te worden dat de zwemvijver in goede conditie is. Indien de zwemvijver goed onderhouden wordt, de concentraties pathogenen normaal zijn en er zich voldoende zuiverende planten in de plantenfilter bevinden, blijkt het gezondheidsrisico vrijwel even groot als bij het zwemmen in een zwembad. Dit werd bijvoorbeeld aangetoond bij de ziektes cryptosporidiose en giardiasis, waar rapporten aantoonden dat het besmettingsrisico in een zwembad nauwelijks verschilde of zelfs groter was dan het besmettingsrisico in een zwemvijver.
De ziektes cryptosporidose, giardiasis, campylobacteriose, shigellose, leptospirose, otitis externa en salmonellose worden allen deels of volledig overgedragen van mens op mens. Dit gebeurt door de aanwezigheid van menselijke feces of andere lichaamsexcreties in het water. Voor deze ziektes hamert het Center for Disease Control dan ook op een goede hygiëne. Douchen voor het zwemmen, geen personen toelaten in het water die aan een van deze ziektes lijden en geen kinderen in het water toelaten die nog niet zindelijk zijn (dus ook niet met een luier aan) lijken dan ook geen overbodige maatregelen.
Sommige van de vermelde ziektekiemen kunnen ook in het water terechtkomen doordat dieren zich in het water ontlasten. Cryptosporidium, Campylobacter, Leptospira en Salmonella werden allen reeds gevonden in feces van dieren. Er wordt vermoed dat bepaalde gedocumenteerde uitbraken van gastro-intestinale ziektes te wijten zijn aan de overbrenging van deze pathogenen door dieren. Ook de larven van de platworm Trichobilharzia ocellata komen in het water terecht via de feces van watervogels. Ter preventie moet er dus voor gezorgd worden dat deze dieren zich dus niet kunnen ontlasten in het water. Dit kan op velerlei manieren.
Allereerst zou overwogen kunnen worden om een net te spannen over de zwemvijver tijdens periodes waarin men niet in de zwemvijver zwemt. Dit kan een manier zijn om te verhinderen dat watervogels in het water komen baden. Om feces van vogels te vermijden kan er ook voor geopteerd
52
worden de zwemvijver niet onder een boom aan te planten. Daarnaast dient ervoor gezorgd te worden dat er geen overtollig voedsel aanwezig is in en rond de vijver, daar wilde dieren hier meestal op af komen. Verder lijkt het geen overbodige luxe huisdieren ver van de zwemvijver af te houden. Vaak komt feces in het water terecht doordat het meegespoeld wordt door het wassende water bij een hevige regenbui.
Ter preventie van toxische algenbloei moet ervoor gezorgd worden dat er geen eutrofiëring in het water mogelijk is. Eutrofiëring is de voornaamste reden voor proliferatie van cyanobacteriën. Dit wil zeggen dat er moet gezorgd worden voor voldoende zuiverende waterplanten, zodat een biologisch evenwicht mogelijk is. Verder wordt aangeraden het aantal vissen te beperken. Algenbloei wordt ook bevorderd door veel zonlicht. Bij de inplanting van de zwemvijver moet er rekening mee houden worden dat deze ook genoeg schaduw krijgt.
Gezien de risico’s die verbonden zijn aan besmetting met rotavirus werd in de medische sector veel aandacht besteed aan preventie. Dit werd in dergelijke mate gedaan, dat er momenteel 2 vaccins op de markt zijn voor kinderen, Rotarix en Rotateq. Het effect van deze vaccins is momenteel al zichtbaar, het aantal besmette gevallen is momenteel al significant gedaald (Bernstein, 2009). Gelet hierop, zou het zeker geen slechte aanbeveling zijn kinderen te vaccineren alvorens zij de zwemvijver betreden.
Om het aantal larven van de platworm in het water van de zwemvijver te verminderen, moeten verdelgers zich richten op het doorbreken van de transmissie van de larven, zowel in het eerste stadium, tussen eend en slak, als in het tweede stadium waarbij de larven uitgestoten worden door de slakken in het water. Het probleem volledig verhelpen zal evenwel nooit mogelijk zijn. Enerzijds kan er geprobeerd worden eenden en andere watervogels te weren aan de zwemvijver, door ervoor te zorgen dat er geen rustplaatsen zijn voor de vogels in de nabijheid van het water en dat er zich geen nutriënten bevinden nabij de vijver. Anderzijds kan er gefocust worden op het verwijderen van de slakken uit het water. Allereerst is er geprobeerd om slakkenetende vissen uit te zetten, maar dit experiment bleek jammerlijk genoeg niet afdoende. Momenteel tracht men de slakken uit het water te halen, met netten en met de hand. Dit is wel een zeer arbeidsintensieve methode. Om een zo efficiënt mogelijk resultaat te behalen moeten deze slakken gedurende enkele periodes uit het water gehaald worden.
De beste resultaten worden bereikt indien de slakken uit het water gehaald worden in de prepatente periode. Dit betekent dat de slakken best uit het water gehaald worden in het voorjaar, voor het
53
badseizoen begint en nadat de jonge slakken geïnfecteerd zijn door de larven, dus in het najaar (Sluiters, 2004).
Figuur 16: mogelijkheden tot verwijderen slakken (Sluiters, 2004)
5.2. Bestrijding Indien voorgenoemde virussen, bacteriën of protozoa zich dan toch in het water van de zwemvijver bevinden, moet er bekeken worden wat een mogelijk bestrijdingsmiddel zou kunnen zijn. Dit wordt uiteraard bemoeilijkt door het natuurlijke principe van de zwemvijver. Vaak wordt chloor of ozon aangeduid als een aangewezen middel ter bestrijding, maar dit is uiteraard niet mogelijk.
Een literatuuronderzoek maakte duidelijk dat bestraling met UV-licht wel eens de oplossing voor vele van deze problemen zou kunnen zijn. UV-licht, tot voor kort voornamelijk gebruikt ter bestrijding van zweefalgen in het water, werd onderzocht in verscheidene studies en men kwam tot de constatatie dat bestraling met UV-licht een significante vermindering van het aantal pathogenen tot gevolg had (Hijnen, Berendonck & Medema, 2006).
54
Ultriaviolet licht werd in het begin van de jaren 1900 vooral gebruikt door fabrieken die vervuild water loosden en ook om de fecale coliforme bacterieën te verwijderen uit het restwater. Voordelen aan het gebruik van UV-licht zijn bijgevolg dat er geen chemische additieven aan het water moeten toegevoegd worden, en zo dus de principes van de zwemvijver in ere gehouden worden. Bovendien zijn er tot nu toe ook geen aanwijzingen dat er schadelijke bijproducten gevormd worden (Rose et al, 2002).
Hieronder worden de noodzakelijke dosissen vermeld waarmee de specifieke pathogenen kunnen gedesactiveerd worden.
Tabel 6:benodigde dosissen voor het uitschakelen van virussen, bacteriën en protozoa (Hijnen et al, 2008)
55
Uit deze gegevens blijkt duidelijk dat virussen de grootste dosis straling nodig hebben om gedesactiveerd te worden. Er kan monochromatisch of polychromatisch licht gebruikt worden. Bij polychromatisch licht worden verschillende stralen gecombineerd. Dit leidt tot een grotere efficëntie bij de bestrijding van de pathogenen. Bij shigellose bijvoorbeeld kan dit toegepast worden. Het combineren van 2 UV-bronnen, een met een golflengte van 185 nm en een met een golflengte van 254 nm, bleek te zorgen voor een reductie van 5 log van de bacteriën. Deze stralen zijn beiden UVCstralen. Dit betekent dat zij de kortste golflengtes hebben (tussen 100 en 290 nm) en over de grootste energie beschikken. Het is deze energie die ervoor zorgt dat de bacteriën vernietigd worden. Een fotochemische reactie van het zuur in het organisme treedt op en de membranen worden vernietigd (Rajkowski, 2006). Ook bij virussen kan het in sommige gevallen wenselijk zijn polychromatisch licht te gebruiken (Linden, Thurston, Schaeffer & Malley, 2007).
Om cyanobacteriën uit te schakelen zou ervoor geopteerd kunnen worden deze ook uit te schakelen door bestraling met UV-licht. Helaas blijkt dit economisch niet mogelijk, gezien de dosis UV licht nodig om de cyanotoxines te doden vele malen hoger ligt dan de dosissen om de andere pathogenen te inactiveren (Westrick, 2008). Effectievere manieren werden gevonden in combinaties van andere methoden, maar daarbij werd steeds een chemische stof toegevoegd (waterstofperoxide bijvoorbeeld). Verder kan er ook gebruik gemaakt worden van filtratie. Ultrafiltratie zou een zeer grote betrouwbaarheid hebben om de intacte bacteriën te verwijderen (Westrick, 2008). Verder wordt er ook onderzoek gedaan omtrent verwijdering door het toedienen van impulsen. Door het toedienen van impulsen (bijvoorbeeld magnetische), klappen de gasvacuoles in elkaar en zinken de cellen naar de bodem van de vijver. Bovendien wordt de celwand niet doorboord, zodat de toxines niet in het water kunnen terechtkomen. Door dat er op de bodem een geringere lichtintensiteit is, wordt de proliferatie van de bacteriën zoveel mogelijk verhinderd.
Voordelen aan het systeem zijn dat er geen chemische reagentia aan het water worden toegevoegd, het een lage kost betreft en het systeem zeer flexibel is, doordat het gemakkelijk verplaatst kan worden naar de precieze plaats van de algenbloei (Li et al, 2008). Hoewel dit systeem nog niet commercieel gebruikt wordt, is het zeker iets om in de gaten te houden.
56
6. WETGEVING ________________________________________________________
6.1. Europees niveau In de wetgeving worden enkele normen gegeven waaraan zwemvijvers moeten voldoen. Zij vallen onder de categorie ‘binnenwateren’ van de Europese Kaderrichtlijn water (RICHTLIJN 2006/7/EG VAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD van 15 februari 2006 betreffende het beheer van de zwemwaterkwaliteit en tot intrekking van Richtlijn 76/160/EEG). Deze Europese Kaderrichtlijn (ook wel Zwemwaterrichtlijn genoemd) werd aangenomen in 2006 en was een verbetering van de vorige Zwemwaterrichtlijn. Deze eerste richtlijn werd voor het eerst ingevoerd in 1976. Focussend op monitoring en normen, werden bepaalde numerieke richtlijnen ingevoerd voor het gehalte totale coliformen, fecale coliformen en fecale streptokokken.
Tabel 7: normen gegeven door Zwemwaterrichtlijn 1976
Parameter
Imperatieve waarden (verplicht)
Richtwaarden (aanbevolen)
Totale coliformen
10.000/100 ml
500/100 ml
Fecale coliformen
2.000/100 ml
100/100 ml
Fecale streptokokken
-
100/100 ml
In 2006 werden deze normen vervangen door 2 andere parameters. Voortaan moet het gehalte intestinale enterokokken en het gehalte E. colibacteriën nagegaan worden. Hoewel het lijkt alsof er minder gecontroleerd zal worden, streeft deze Zwemwaterrichtlijn echter een nog lager aantal maagen darmziekten na.
57
Tabel 8: normen gegeven door Zwemwaterrichtlijn 2006
6.2. Vlaams niveau Op Vlaams niveau vallen de zwemwateren onder de Vlarem II kwaliteitsrichtlijnen. Deze richtlijnen werden uiteraard aangepast aan de Europese Zwemwaterrichtlijn kwaliteitsnormen. Hierbij worden maximale numerieke waarden gegeven aan microbiologische en fysisch-chemische parameters en andere mogelijke verontreinigingen.
58
Tabel 9: Vlarem II-normen
59
7. PRAKTIJK ________________________________________________________
In dit onderdeel wordt nagegaan hoe het zit met het bewustzijn van de beheerders van zwemvijvers ( van zowel openbare als particuliere zwemvijvers), omtrent de gezondheidsrisico’s die verbonden zijn met het zwemmen in deze natuurlijke wateren. Allereerst wordt bericht over het interview omtrent de openbare zwemvijver Boekenberg, daarna wordt er meer gefocust op de particuliere eigenaars van zwemvijvers. Hiertoe werd een bevraging georganiseerd onder eigenaars van vijvershops evenals de aanleggers van zwemvijvers. Een interview werd afgenomen van de eigenaar van ‘ De Vijvershop’ te Eeklo.
7.1. Openbare zwemvijvers Daartoe werd allereerst een interview afgenomen met meneer Jan Eelen, verantwoordelijke voor het onderhoud van de eerste openbare zwemvijver in België. Deze zwemvijver, zwemvijver Boekenberg te Deurne, werd aangelegd door de NV Axima Services en opende in juli 2007 voor het eerst haar deuren.
Figuur 17: principe zwemvijver Boekenberg (Axima Services)
De zwemvijver werd volledig aangelegd volgens de principes van de ecologische zwemvijver. Er werd een bezinkingsbekken aangelegd, met verschillende plantenfilters. Er wordt geen gebruik gemaakt van chemische bestrijdingsmiddelen. Voor het onderhoud wordt een beroep gedaan op verschillende skimmers om de bladerval van het omliggende bos weg te halen.
60
De zwemvijver valt onder de bepalingen die gereguleerd worden in de Vlaamse wetgeving, zijnde de Vlarem II – kwaliteitsnormen. Deze worden nauwgelet nageleefd. De heer Eelen was zo vriendelijk enkele laboratoriumanalyses van de genomen waterstalen voor te leggen.3 Daaruit blijkt dat de numerieke norm voor het aantal totale coliformen een aantal keer werd overschreden, echter zonder veel erg. Vermoedelijk is dit gerelateerd met het hogere aantal bezoekers die dag, gezien nazicht aantoont dat het die bepaalde dagen zacht weer was. Verder valt op dat er microbiologisch meer gecontroleerd wordt dan wettelijk vereist is. Het gehalte aan Pseudominas Aeruginosa en algen wordt bijvoorbeeld ook gemeten. Uit deze gegevens blijkt dus dat er inderdaad bewustzijn is over de mogelijke gezondheidsrisico’s. Wel geldt hier ook de algemene kritiek dat voornamelijk de risico’s in verband met gastro-intestinale klachten worden nagegaan. Dit terwijl Nederlands onderzoek, hier eerder besproken, aantoont dat er de laatste jaren vooral gewag gemaakt wordt van huidklachten, veroorzaakt door cyanobacteriën en dermatitis. Ook blijkt uit deze gegevens dat vooral bekeken wordt of het water bacteriologisch in orde is. Er wordt geen onderzoek gedaan naar aanwezige protozoa, virussen of macro-invertebraten.
Uit het gesprek bleek dat er het meeste problemen waren met de grote aantallen watervogels die neerstrijken op het water en de zuiverende waterplanten aanvreten. Verschillende manieren werden overwogen om deze weg te houden van de plantenfilter. Er moest nog een keuze gemaakt worden tussen het plaatsen van een net over de filter of een systeem waar landende eenden opgeschrikt worden door het geluid van een plotse waterstraal.
7.2. Particuliere zwemvijvers Uiteraard bevinden er zich in België veel meer particuliere zwemvijvers. Om een idee te krijgen van het bewustzijn bij de bevolking omtrent de gezondheidsrisico’s bij zwemvijvers werd een beknopte bevraging georganiseerd bij professionals die instaan voor de aanleg en het onderhoud van zwemvijvers. Ook werd een interview opgezet met de heer Dominique Deschamps, eigenaar van ‘De Vijvershop’ te Eeklo.
Uit deze gecombineerde bevindingen kwam naar voren dat de klant eigenlijk nauwelijks tot geen bewustzijn heeft over deze specifieke risico’s. Personen die het aanleggen van een zwemvijver 3
Zie bijlage 2.
61
overwegen, zijn vaak van mening dat het water in een zwemvijver gezonder is dan het water in een zwembad. Uit het interview bleek echter dat de klant meestal geen idee heeft hoe het onderhoud van de zwemvijver nu precies verloopt. Wat mij betreft, zijn deze 2 aspecten nogal contradictorisch en is dit een verdere aanwijzing dat er onvoldoende bewustzijn is.
Klanten blijken vaak wel op de hoogte van de principes en mogelijkheden van een gewone tuinvijver. Zij nemen deze over indien het gaat over een zwemvijver. De heer Deschamps beaamde dat deze vaak onverenigbaar waren met de principes van de zwemvijver. Zo weerklonk bijvoorbeeld bij verschillende geïnteresseerden de vraag om veel vis te houden in de zwemvijver. Dit terwijl aangetoond werd dat dit het biologische evenwicht in de vijver danig kan verstoren.
Uit het interview met de heer Deschamps bleek dat de professionals zich wel bewust zijn van het feit dat er gezondheidsrisico’s verbonden zijn aan het zwemmen in de zwemvijver, maar dat zij deze niet kunnen benoemen noch kunnen kwantificeren. Hun bewustzijn komt voort uit de jarenlange ervaring die zij opgebouwd hebben door het aanleggen en het onderhouden van de zwemvijvers. Zo hebben zij een ‘best practice’ ontwikkeld. De nood aan een degelijke onderbouwing en bijsturing hiervan bleek echter groot.
De voornaamste redenen om een zwemvijver aan te leggen voor klanten zijn het feit dat deze beter integreerbaar is in de tuin en de afwezigheid van chloor. Ook de lagere kostprijs en het feit dat er minder onderhoud nodig is, indien deze goed is aangelegd, werden genoemd. De informatie hieromtrent halen ze voornamelijk van het internet en door het lezen van tuinboeken. Ter aanvulling vermeldde de heer Deschamps dat klanten vaak eerst een zwemvijver zagen bij kennissen alvorens over te gaan tot het besluit zelf een zwemvijver aan te leggen.
Het grootste struikelblok bleek de aanwezigheid van algen in het water. Ook hier werd geen gewag gemaakt van enige gezondheidsrisico’s, hoewel 2 bedrijven aangaven dat hygiëne een probleem was voor hun klanten. Het ging dan echter vooral op het feit dat er zich levende wezens in het water bevonden.
Qua aanvullende bestrijdingsmiddelen bieden de bedrijven UV-filters aan. Daarnaast wijzen ze op de zuiverende werking van de planten- en bacteriënfilters. Door het geringe bewustzijn omtrent de mogelijke ziektes die opgelopen kunnen worden, blijkt het wel dat er slechts een gok gemaakt werd welke de benodigde dosis van de UV-bestraling moet zijn.
62
Figuur 18: doorsneden zwemvijver Boekenberg (Axima Services)
63
7.3. Kosten Om het mogelijk te maken een beeld te vormen van de economische gevolgen van een der ziektes werden de kosten uitgerekend die verbonden kunnen worden met de ziekte campylobacteriose. Daar er geen specifieke cijfers te verkrijgen zijn over het aantal gevallen dat ziek werd na contact met Campylobacter in een zwemvijver, werden de kosten hier berekend voor de patiënten die ziek werden na contact met de bacterie in oppervlaktewater. Dit omvat dus meren, rivieren, beken, zwemvijvers, recreatievijvers…
Uit het RIVM-rapport van 2004 (Evers et al, 2004) blijkt dat per dag 1,48 * 10^-3 campylobacteriën blootgesteld worden aan 1 persoon via water dat gebruikt wordt voor recreationeel gebruik. Het betreft hier geen blootstelling aan zwembladen, enkel aan oppervlaktewater. De mediaan ligt op blootstelling aan 0,135 campylobacteriën per dag. Hieruit volgt dus dat de kans op besmetting door de bacterie, waarbij recreatiewater het transmissiemedium is, ongeveer 1,09% bedraagt (Evers et al, 2004). Ook in België zijn cijfers bekend omtrend campylobacteriose. Hier wordt uitgegaan van ongeveer 68000 besmettingen per jaar, waarvan slechts 1/10e gemeld wordt. Dit komt overeen met een kost van 27 317 000 euro. Indien we dit vermenigvuldigen met 1,09% dan bekomen we een totale kost van ongeveer 297000€. Dit omvat dus de kost van de ziekte wanneer deze overgedragen wordt via het oppervlaktewater (Messens et al, 2008).
64
8. CONCLUSIE EN SUGGESTIES ________________________________________________________
Uit dit onderzoek bleek dat er verschillende ziektekiemen in een zwemvijver aanwezig kunnen zijn. Zowel protozoa, bacteriën, virussen als macro-invertebraten kunnen een mogelijk gezondheidsrisico vormen voor personen die zich in de zwemvijver bevinden. De Vlarem II maatregelen en de Europese Zwemwaterrichtlijn zijn een eerste stap in de goede richting wat betreft het bewust maken aan het grote publiek van deze mogelijke gevaren. Deze regels gelden echter enkel voor de openbare zwemwateren en niet voor de particuliere eigenaars van zwemvijvers. Ook wordt er vooral gefocust op de mogelijke maag- en darmziekten die kunnen opgelopen worden en wordt er minder aandacht besteed aan de overige klachten die kunnen voortkomen uit het zwemmen in besmet water. Dat terwijl uit een Nederlands onderzoek toch duidelijk blijkt dat huidklachten frequenter voorkomen. Gezien het veranderend klimaat lijkt het aangewezen hier meer onderzoek over te verrichten en het publiek te informeren over deze specifieke risico’s.
Indien een zwemvijver goed onderhouden wordt en volledig volgens de principes van de ecologische zwemvijver wordt aangelegd, lijken er niet meer gezondheidsrisico’s op te treden dan bij een zwembad. Het grote probleem zit echter in het feit dat de klant in kwestie vaak te weinig bewust is van het grote belang van het onderhoud en de juiste aanleg van een zwemvijver. Nog te vaak wil len klanten bepaalde aspecten van een gewone tuinvijver geïntegreerd zien in de aan te leggen zwemvijver en veroorzaakt dit een te grote druk waardoor het biologisch evenwicht verstoord wordt. Het bewust maken van de klant van de mogelijk gevolgen hiervan lijkt dan ook een cruciaal werkpunt voor de toekomst. De corresponderende meningen van de respondenten geven aan dat dit best door middel van websites en tuinboeken dient te gebeuren om zoveel mogelijk geïnteresseerden te bereiken. Ook de uitleg die bekomen kan worden in professionele zaken moet duidelijker.
Gezien de steile opmars van het aantal zwemvijvers in ons land lijkt het me dan ook aangewezen dat er meer onderzoek verricht wordt naar de specifieke gezondheidsrisico’s bij zwemvijvers. Ook vanuit professionele kringen weerklinkt deze vraag. Een veel gehoorde klacht bij professionals was dat zij de eigen ervaringen niet konden staven met wetenschappelijke bevindingen. Er is nood aan eenduidigheid omtrent de beste methoden om een zwemvijver te zuiveren. Welke zijn de meest zuiverende planten, hoe worden de ziektekiemen nu precies aangepakt,… zijn vragen die geformuleerd werden door de aangesproken particuliere aanleggers.
65
Het lijkt me dan ook logisch te concluderen dat er momenteel wel een systeem voor kwaliteitszorg aanwezig is, maar dit gefundeerd is op ervaringen en gissingen. Om werkelijk integrale kwaliteitszorg te bekomen moet hiertoe veel systematischer gewerkt worden. Deze thesis moet dan ook beschouwd worden als een vooronderzoek en aanzet tot een diepgaandere, meer specifieke studie met een biologische inslag die tot deze systematische kwaliteitszorg kan leiden.
66
BIBLIOGRAFIE __________________________________________________________________________________
Wetenschappelijke artikels en boeken: Andersen, M. en Neumann, N., 2007, Giardia Intestinalis: new insights on an old pathogen, Reviews in medical microbiology, vol 18, nr 2, p 35-42 Baele, D., Hillaert,J., Marcoen, A., Nijs, E., 2007, project: garantie van gezond water in zwemvijvers via samenwerking van natuur en technologie Baranton, G. en Postic, D., 2005, Trends in leptospirosis epidemiology in France. Sixty-six years of passive serological surveillance from 1920 to 2003, international journal of infectious diseases, vol 10, p 162-170 Bernstein, D, 2009, Rotavirus: overview, The pediatric infectious disease journal, vol 8, nr 3, p S50S53 Bharti, A.,; Nally, J., Ricaldi J., Matthias, M., Diaz, M., Lovett M., Levett P., Gilman R., Willig, M., Gotuzzo E.en Inetz J., 2003, Leptospirosis: a zoonotic disease of global importance.The Lancet infectious diseases, vol 3, nr 12, p 757-771. Blostein, J., 1991, Shigellosis from swimming in a park pond in Michigan, Public Health Reports, vol 106, nr 3, p 317- 322 Bouckaert, G. en Thijs, N., 2003, kwaliteit in de overheid. Een handboek voor kwaliteitsmanagement in de publieke sector op basis van een comparatieve studie. Academia Press, Gent Boshuizen, J, 2005, Pathogenesis of Rotavirus Infection,Thesis: Erasmus Univerity Rotterdam Burkhart, C en Burkhart, C, 2003, Swimmer’s itch: An assessment proposing possible treatment with ivermectin, the international society of Dermatitis, vol 42, p 917-918 Calcedo, R., Vandenberghe, L., Roy, S., Somanathan, S., Wang, L. en Wilson, J., 2008, Host Immune Responses to Chronic Adenovirus Infections in Human and Nonhuman Primates, journal of virology, vol 83, nr 6, p 2623-2631 Carfrae, M. en Kesser, B., 2008, Malignant otitis externa, Otolaryngologic clinics of North America, vol 41, nr 3, p 537-549 Chiu, C., Su, L. en Chu, C., 2004, Salmonella enterica Serotype Choleraesuis: Epidemiology, Pathogenesis, Clinical Disease, and Treatment, CLINICAL MICROBIOLOGY REVIEWS,,vol 17, nr 2, p 311-322 Chorus, I., Falconer, I., Salas, H. en Bartram, J.,2000, Health risks caused by freshwater cyanobacteria in recreational waters, Journal of Toxicology and Environmental Health, vol 3, p 323-347 Cook, N., Bridger, J., Kendall, K., Gomara, M. I., El-Attar, L. en Gray, J., 2004, The zoonotic potential of rotavirus, Journal of infection, vol 48, p 289 -302
VI
Coupe, S., Delabre, K., Pouillot, R., Houdart, S., Santillana-Hayat, M. en Derouin, F., 2006, Detection of Cryptosporidium, Giardia and Enterocytosoon Bienusi in surface water, including recreational areas: a one-year prospective study, FEMS Immunology and medical microbiology, vol 47, p 351-359 Crabtree, K.D., Gerba, C., Rose, J. en. Haas, C., Waterborne adenovirus: a risk assessment, Water Science and Technology vol 35, p 1-6. Craun, G., Calderon, R. En Craun, M., 2005, Outbreaks associated with recreational water in the United States, International Journal of Environmental Health Research, vol 15, nr 4, p 243-262 De Roda Husman, A.M. en Schets, C., 2006, Recreatiewatergerelateerde gezondheidsklachten in Nederland, Infectieziekten Bulletin, jg 17, nr 3, p 97-98 Dohar, J., 2003, Evolution of management approaches for otitis externa, the pediatric infectious disease journal, vol 22, nr 4, p 299-305 Ericsson, C., Dupont, H. en Steffen, R., 2007, Traveler’s Diarrhea, PMPH-USA Evers, E., van der Fels-Klerx, H., Nauta, M., Schijven, J. en Havelaar, A., 2004, Het relatieve belang van Campylobacter transmissieroutes op basis van blootstellingsschatting, RIVM rapport 250911003/2004 Funari, E. en Testai, E., 2008, Human Health Risk Assessment Related to Cyanotoxins Exposure, Critical Reviews in Toxicology, vol 38, p 97-125 Gardner, T. en Hill, D., 2001, Treatment of giardiasis, Clinical microbiology reviews, vol 14, nr 1, p 114-128 Gerba, C., Rose, J.,Haas, C. En Crabtree, K.D., 1996, Waterborne rotavirus: a risk assessment, Water Research, vol 30, nr 12, p 2929-2940 Gezondheidsraad: Microbiële risico’s van zwemmen in de natuur. Gezondheidsraad: Den Haag, 2001; publicatie nr 2001/25 Grazcyk, T., Fayer, R., Trout, J., Lewis, E., Farley, A., Sulaiman, I. en Lal, A., 1998, Giardia sp. Cysts and Infectious Cryptosporidium parvum Oocysts in the Feces of Migratory Canada Geese (Branta canadensis), Applied Environmental Microbiology, vol 64, nr 7, p 2736-2738 Grazcyk, T., Sunderland, D., Tamang, L., Lucy, F. en Breysse, P., 2007, Bather density and levels of Cryptosporidium, Giardia and pathogenic microsporidian spores in recreational bathing water, Parasitology Research, vol 101, p 1729-1731 Havelaar, A., 2001, Campylobacteriose in Nederland, RIVM rapport 250911001 Heuvelinck, A., Zwartkruis, J., van Heerwaarden, C., Arends, B., Stortelder, V. en de Boer, E., 2008, Pathogene bacteriën en parasieten in faeces van wilde dieren en in oppervlaktewater, Tijdschrift voor Diergeneeskunde, vol 133, nr 8, p 330-335 Hierholzer, J., 1992, Adenoviruses in the immunocompromised host, Clinical microbial reviews, vol 5 nr 3, p 262-274
VII
Hijnen, W., Beerendonck, E. en Medema, G., 2006, Inactivation credit of UV radiation for viruses, bacteria and protozoan (oo)cysts in water: a review, Water Research, vol 40, p 3-22 Huang, D. en White, C., 2006, an updated review on Cryptosporidium and Gardia, Gastroenterology clinics of North America, vol 35, p 291-314 Hulebak, K. en Schlosser, W., 2002, Hazard Analysis and Critical Control Point: History and Conceptual Overview, Risk Analysis, vol 22, nr 3, p 547-552 Hunter, P. en Nichols , G., 2002, Epidemiology and clinical features of Cryptosporidium infection in immunocompromised patients, Clinical microbiology reviews, vol 15, nr 1, p 145-154 Ietswaart, T. en Breure, A., 2000, Een indicatorsysteem voor natuurlijke zuivering in oppervlaktewater, RIVM rapport 607605001, Bilthoven, p 1-43 Jansen, A., Schoneberg, I., Frank, C., Alpers, K., Schneider, T. en Stark, K., 2005, Leptospirsosis in Germany, 1962-2003, Emerging infectious diseaeses, vol 11, nr 7, p 1048-1054 Kardinaal, W. en Visser, P., 2005, Cyanotoxines drijven tot overlast, RIZA werkdocument 2005.057x Landelijke Coordinatiestructuur Infectieziektebestrijding, 2002, Draaiboek ziekten gerelateerd aan recreatie in en rond zwemwater, RIVM Lane, S. en Lloyd, D., 2002, Current trends in research into the waterborne parasite Giardia, Critical Reviews in Microbiology, jg 28, nr 2, p123-147 Levesque, B., Brousseau, P., Bernier, F., Dewailly, E. en Joly, J., 1999, Study of the bacterial content of ring-billed gull droppings in relation to recreational water quality, Water Research, vol 34, nr 4, p 1089-1096 Li, Z., Ohno, T., Sato, H., Sakugawa, T., Akiyama, H., Kunitomo, S., Sasaki, K., Ayukawa, M. en Fujiwara, H., 2008, A method of water-bloom prevention using underwater pulsed streamer discharge, Journal of Environmental Science and Health, vol 43, nr 10, p 1209-1214 Linden, K., Thurston, J., Schaeffer, R. en Malley, J., 2007, Enhanced UV Inactivation of Adenoviruses under Polychromatic UV Lamps, applied and environmental microbiology, vol 73, nr 23, p 7571-7574 Lodder, W. en de Roda Husman, A., 2005, Presence of Noroviruses and Other Enteric Viruses in Sewage and Surface Waters in The Netherlands, applied and environmental microbiology, vol 71, nr 3, p 1453-1461 Messens, W., Hartnett, E., Gellynck, X., Viaene, J., Hale, D., en Grijspeerdt K., 2008, Humane campylobacteriose als gevolg van de consumptie van kippenvlees in België: vergelijken van interventiemaatregelen via een kwantitatieve microbiële risicoanalyse. Proceeding 13th Conference on Food Microbiology, Gent (BE), p 30-35. Nishiwaki–Matsushima, R., Ohta, T., Nishiwaki, S., Suganuma, M., Kohyama, K., Ishikawa,T., Carmichael, WW. en Fujiki H, 1992, Liver tumor promotion by the cyanobacterial cyclic peptide toxin microcystin LR. J. Cancer Res. Clin. Oncol., vol 118, nr 6, p420–424 O’ Donoghue, P., 1993, Cryptosporidium and Cryptosporidiosis in man and animals, International Journal for Parasitology, vol 25, nr 2, p 139-195
VIII
Papapetropoulou, M. and Vantarakis, A.C. ,1998, Detection of adenovirus outbreak at a municipal swimming pool by nested PCR amplification. J Infect vol 36, p 101–103. Pierce, K. en Kirkpatrick, B., Update on human infections caused by intestinal protozoa, Current opinion in gastroenterology, vol 25, p 12-17 Pitois, S., Jackson, M. en Wood, B., 2000, Problems associated with the presence of cyanobacteria in recreational and drinking waters, International Journal of Environmental Health Research, vol 10, p 203-218 Plank, R. en Dean, D., 2000, Overview of the epidemiology, microbiology, and pathogenesis of Leptospira spp. in humans, Microbes and Infection, vol 2, p 1265-1276 Pond, K., 2005, Water Recreation and Disease, WHO, IWA Publishing Rajkowski, K, 2007, Inhibition of Shigella Sonnei by ultraviolet energy on agar, liquid media and radish sprouts, Journal of Food Safety, vol 27, p 233-240 Ramirez, N., Ward, L. en Sreevatsan, S., 2004, A review of the biology and epidemiology of cryptosporidiosis in humans and animals, Microbes and Infections, vol 6, p 773-785 Rose, J., Huffman, D. en Gennaccaro, A., 2002, Risk and control of waterborne cryptosporidiosis, FEMS Microbiology Reviews, vol 26, p 113-123 Rosef, O., Rettedal, G. en Lageide, L., 2001, Thermophilic campylobacters in surface water: a potential risk of campylobacteriosis, International Journal of Environmental Health Research, vol 11, p 321-327 Rosenfeld, R., Brown, L., Cannon, C., Dolor, R., Ganiats, T., Hannley, M., Kokemueller, P., Marcy, S., Roland, P., Shiffman, R., Stinnett, S., Witsell, D., Clinical practice guideline: acute otitis externa, American Academy of Otolaryngology--Head and Neck Surgery Foundation. Vol 134, p S4-S23 Santos, R., Tsolis, R., Baumler, A. en Adams, L., 2003, Pathogenesis of Salmonella-induced Enteritis, Brazilian Journal of Medical and Biological Research, vol 36, nr 1, p 3-12 Schets, F., Engels, G. en Leenen, E., 2003, Cryptosporidium en Giardia in Nederlandse zwembaden, RIVM rapport 250931001
Schets, F en de Roda Husman, A., 2004, Gezondheidsklachten in relatie tot recreatie in oppervlaktewater in de zomer van 2003, Infectieziekten Bulletin, vol 15, nr 10, p 380-386 Schets, F., van Wijnen, J., Schijven, J., Schoon, H. en de Roda Husman, A., 2008, Monitoring of waterborne pathogens in surface waters in Amsterdam, The Netherlands and the potential health risk associated with exposure to Cryptosporidium and Giardia in these waters, Applied and environmental microbiology, vol 74, nr 7, p2067-2078 Seyfried, P., Tobin, R., Brown,N. en Ness, P., 1985, A Prospective Study of Swimming-Related Illness Swimming-Associated Health Risk, American Journal of Public Health, vol 75, nr 9, p 1068-1070
IX
Skelly, C. en Weinstein, P., 2003, Pathogen Survival Trajectories: An Eco-Environmental Approach to the Modeling of Human Campylobacteriosis Ecology, Research Review, vol 111, nr 1, p 19-28 Sluiters, J.,2004, Zwemmersjeuk en de mogelijkheid tot preventie, Infectieziekten Bulletin, vol 15, nr 5, p 184-189 Smith, H., Brown, J., Coulson, J., Morris, G., Girdwood, R., 1993, Occurrence of oocysts of Cryptosporidium sp. in Larus spp. Gulls, Epidemiology and Infection, vol 110, nr 1, p 135-143 Snelling, W., Matsuda, M., Moore, J. en Dooley, J., 2005, UNDER THE MICROSCOPE:Campylobacter jejuni, Letters in Applied Microbiology, vol 41, 297-302 Springer, G. en Shapiro, E., 1985, Fresh water swimming as a risk factor for otitis externa: a casecontrol study, Archives of Environmental Health, vol 40, nr 4, p 202- 206 Steyn, M., Jagals P. en Genthe, B.,2004, assessment of microbial infection risks posed by ingestion of water during domestic water usa and full -contactrecreation in a mid-southern African Region, Water Science and Technology, vol 50, nr 1, p 301- 308 Sur, D., Ramamurthy, T., Deen, J. en Bhattacharya, S., 2004, Shigellosis : challenges & management issues, Indian journal of medical research, vol 120, p 454-462 Traub,R., Monis, P., Robertson, I., Irwin, P., Mencke, N. en Thompson, R., 2004, Epidemiological and molecular evidence supports the zoonotic transmission of Giardia among humans and dogs living in the same community, Parasitology, vol 128, p 253-262 Tzipori, S., 1988, Cryptosporidiosis in perspective, Advances in parasitology, vol 27, p 63-129 Vander Auwermeulen, T., 2003, De ecologische zwemvijver, Tuinarchitectuur Swinnen-Finnland Van Heerden, J., Ehlers, M.en Grabow, W.,2005, Risk assessment of adenoviruses detected in swimming pool water, Journal of Applied Microbiology, vol 99, p 1256-1264 Van Heerden, J., Ehlers, M.,Heim, A. en Grabow, W.,2005, Prevalence, quantification and typing of adenoviruses detected in river and treated drinking water in South Africa, Journal of Applied Microbiology, vol 99, p 234-242 Van Heerden, J., Ehlers, M.,Vivier, Jen Grabow, W.,2005, Risk assessment of adenoviruses detected in treated drinking water and recreational water, Journal of Applied Microbiology, vol 99, p 926-933
Vijayachari, P., Sugunan, A. en Shriram, A., 2007, Leptospirosis: an emerging global public health problem, Journal of Biosciences, vol 33, nr 4, p 557-569 Westrick, J., 2008, Cyanobacterial toxin removal in drinking water processes and recreational water, Cyanobacterial Harmful Algal Blooms: State of the Science and Research Needs, p 275-290 Wilhelmi, I., Roman E. en Sanchez-Fauqier, A., 2002, Viruses causing gastro-enteritis, Clinical microbioligy and infectious diseases, vol 9, nr 4, p 247-262 Working group on waterborne cryptosporidose, 1997, Cryptosporidium and water: a public health handbook, Atlanta, Georgia
X
World Health Organization, 2003, Human leptospirosis : guidance for diagnosis, surveillance and control Xiao, L. en Fayer, R., 2007, Molecular characterisation of species and genotypes of Cryptosporidium and Giardia and assessment of zoonotic transmission, International Journal of Parasitology, vol 38, p 1239-1255 Yoo, S., Carmichael,W., Hoehn, R. en Hrudey, S., 1995 Cyanobacterial (blue-green algal) toxins: A resource guide. Denver, CO, American Water Works Association Research Foundation Zheng,D., Ando, T., Fankhauser, R., Beard, R.., Glass, R. en Monroe, S., Norovirus classification and proposed strain nomenclature,Virology, vol 346, p 312-323 Zwemwaterrichtlijn: RICHTLIJN 2006/7/EG VAN HET EUROPEES PARLEMENT EN DE RAAD van 15 februari 2006 betreffende het beheer van de zwemwaterkwaliteit en tot intrekking van Richtlijn 76/160/EEG Commerciële boeken: Vanhoof, J. , 2003, Zwemvijvers. Natuurlijke waterpret in de tuin. Tielt, Lannoo nv Franke, W., 1999, De droom van een eigen zwemvijver. België-Nederland, Deltas Websites: Gilson, I en Buggy,B., 1996, Cryptosporidiosis in Patients with HIV Disease, TheBody.com,
XI
BIJLAGEN ___________________________________________________________________________ Bijlage 1: Zuiverende planten Bijlage 2: labo-analyses Zwemvijver Boekenberg
XII
Bijlage 1:
Nederlandse naam kalmoes bonte kalmoes waterweegbree zwanebloem dotterbloem zegge zegge hangende zegge zegge oeverzegge papyrusplant cypergras holpijp holpijp lidsteng waternavel waternavel gele lis bonte gele lis pitrus waterludwigia gele aronskelk witte aronskelk moeraswederik kattenstaart
Wetenschappelijke naam
Acorus calamus Acorus calamus 'variegatus' Alisma plantago aquatica Butomus Umbellatus Caltha palustris Carex otrubae Carex paniculata Carex pendula Carex pseudocyperus Carex riparia Cyperus alternifolus Cyperus longus Equisetum fluviatile Equisetum japonicum Hippuris vulgaris Hydrocotyle leucocephala Hydrocotyle vulgaris Iris pseudacoris Iris pseudacoris 'variegata' Juncus inflexus Jussiaea grandiflora Lysichiton americanus Lysichiton camtschatcensis Lysimachia thyrsiflora Lythrum salicaria -10 tot -30 -10 tot -30 -10 tot -40 -20 tot -50 -10 tot 0 -10 tot 0 -10 tot 0 -10 tot 0
-15 tot 0 -10 tot 0 -10 tot -30 -5 tot -30 -5 tot -20 -5 tot -15 -5 tot -15 -5 tot -15 -5 tot -15 -5 tot -15 -5 tot -30 -5 tot -30 -10 tot 0 -10 tot 0 -5 tot -30
Plantdiepte in cm 25 25 35 50 30 30 30 30 30 30 50 50 / / 85 / / 50 50 50 100 / / / /
Zuiverende werking op 100
XIII
Nederlandse naam watermunt waterdrieblad moeras vergeetmijniet witte waterkers watertorkruid inheems riet bont riet veenwortel blauw snoekkruid wit snoekkruid snoekkruid wateraardbei grote boterbloem graspijlkruid breedblad pijlkruid pijlkruid pijlkruid Leids plantje mattenbies gestreepte mattenbies zeebies zebrabies kleine watereppe kleine egelskop grote egelskop fijne lisdodde grote lisdodde bonte lisdodde
Wetenschappelijke naam
Mentha aquatica Menyantes trifoliata Myosotis palustris Nasturtium officinale Oenanthe aquatica Phragmites australis Phragmites australis ' Variegatus' Polygonum amphibium Pontederia cordata Pontederia cordata 'alba' Pontederia lanceolata Potentilla palustris Ranunculus lingua Sagittarria graminea Sagitarria latifolia Sagitarria sagittifolia Sagitarria sagittifolia 'Flore Peno' Saururus cernuus Scirpus lacustris Scirpus lacustris 'Albescens' Scirpus maritimus Scirpus tabernaemontanii 'Zebrinus' Sium erectum Sparganium emersum Sparganium erectum Typha angustifolia Typha latifolia Typha latifolia 'Variegata' -20 tot -30 -20 tot -30 -20 tot -30 -5 tot 0 -5 tot -50 -10 tot -30 -10 tot -30 -10 tot -30 -10 tot -30 -10 tot -50 -5 tot -50 -5 tot -50 -5 tot -50 -5 tot -50 -20 tot 0 -10 tot -30 -20 tot -50 -10 tot -50 -10 tot -50 -10 tot -50
-10 tot -50 -10 tot -40 -5 tot 0 -10 tot 0 -5 tot -10 -10 tot -50 -10 tot -50
Plantdiepte in cm 75 75 / / 70 70 70 / 50 50 50 / 80 80 80 80 80 70 50 50 50 50 / 60 / 70 70 70
Zuiverende werking op 100
XIV
Nederlandse naam lisdodde kleine lisdodde beekpunge
Wetenschappelijke naam
Typha laxmanii Typha minima Veronica beccabunga
-10 tot -50 -10 tot -50 -10 tot -20
Plantdiepte in cm 70 70 70
Zuiverende werking op 100
XV
Bijlage 2:
XVI
XVII
XVIII
XIX
XX
XXI
XXII
