INSTITUUT VOOR AMERIKANISTIEK VZW. TIJDSCHRIFT

België - Belgique P.B. 2600 Berchem 1-2 BC 9943

INSTITUUT VOOR AMERIKANISTIEK VZW. TIJDSCHRIFT Driemaandelijks tijdschrift Afgiftekantoor 2600 Berchem 1 P4A 8008

2011 - Nr. 1 Januari - Februari - Maart http://ww.amerikanistiek.org

INHOUD *** Meso-Amerika in tentoonstelling, boek en film Deel 1: Moctezuma en de Azteken Jos Martens Blz. 2-19 *** Dankwoord Blz. 20 *** Lidgeld 2011 Blz. 20 ***

Adelaarkrijger. Azteeks, laat-postklassiek (1440-1469) Beschilderd keramiek (170 x 118 cm) Museo del Templo Mayor, Mexico D.F.

Secretariaat: Johan Daelman Verantw. uitgever: Julia Montoya. Provincialebaan 25, 9255 Buggenhout, Belgium. Tel.: 052/33.63.09 [email protected]

TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011

MESO-AMERIKA IN TENTOONSTELLING, BOEK EN FILM DEEL 1: MOCTEZUMA EN DE AZTEKEN JOS MARTENS SAMENVATTING

Dit artikel brengt een selectie van recente catalogi en documentaires. In de eerste plaats de tentoonstelling in British Museum Moctezuma. Aztec Ruler (tot 24 Januari 2010). Natuurlijk dient de tragische figuur van Moctezuma (regering 1502-1520) alleen maar om deze laatste fase van de Azteekse cultuur te belichten. Vergeleken met enkele decennia geleden valt in de catalogus de verschuiving op naar wereldbeeld en mentaliteit. Een bezoek loonde de moeite, al was het alleen maar voor de ‘teocalli van de heilige oorlog’, een cultuurhistorisch enorm belangrijk monument, ontworpen op bevel van Moctezuma zelf, voor het boren van het Nieuwe Vuur in ons jaar 1507 - de allerlaatste keer dat die plechtigheid zou plaatsvinden. In het jaar Ce-Acatl (1-Rietstengel) van de Azteekse tijdrekening kwam de legende tot leven. Boodschappers meldden het verschijnen van reusachtige kano’s met het kruis van Quetzalcoatl, de Gevederde Slang, god van wetenschap en licht, die lang geleden was weggevaren en had voorspeld dat hij zou terugkeren in dat jaar. Dit was de aankomst van de conquistadores in ons jaar 1519. Na enkele maanden bereikte Cortés de hoofdstad Tenochtitlan. Binnen een jaar was Moctezuma dood en in 1521 lag zijn imperium in puin. De tweede documentaire, In Search of the Aztecs, is een zeer goede introductie op de Azteken. De inhoud komt grotendeels overeen met het hierboven beschreven verslag. ABSTRACT

This review is focusing on recent Catalogues/ documentaries concerning the Aztecs. First those of the mayor British Museum exhibition Moctezuma. Aztec Ruler (24 September 2009 – 24 January 2010). Moctezuma (reigned 1502-1520) inherited Aztec control over a complex empire that stretched from the Pacific to the Gulf of Mexico. He was elected Ruling Lord in our year 1502. The arrival of the Spanish (1519, led by Hernan Cortés), witnessed the collapse of his world order and the imposition of a new civilization that gave birth to modern Mexico. Moctezuma was captured and met his death shortly afterwards. The exhibition presented masterpieces of Aztec culture including the Teocalli of Sacred Warfare, commissioned by Moctezuma himself with his image and name glyph upon it.This marked the New Fire Ceremony, beginning 2

dated 1507. The capital city, Tenochtitlan, was located on an island in Lake Tetzcoco. Tenochtitlan rapidly grew to become a thriving metropolis. Moctezuma was a vital intermediary with the gods and was himself regarded as a semi-divine figure. He worshipped at the Great Temple, a huge stepped pyramid in the heart of the ritual centre of Tenochtitlan. It is a popular belief that Moctezuma considered Cortés to be a personification of the returning deity Quetzalcoatl. The second documentary (also English spoken) is a very good introduction about the Aztec empire and the cultures of Mexico. The content can largely be compared with the above described. RESUMEN

Esta es una revisión de catálogos y documentales recientes que enfocan la cultura azteca. En primer lugar, la importante exposición en el British Museum titulada Moctezuma, soberano azteca (del 24/9/09 al 24/1/10). Moctezuma (gobierno 1502-1520) heredó el control de un vasto y complejo imperio que se extendía desde el Océano Pacífico hasta el Golfo de México. Fue electo como Señor Soberano en el año 1502. La llegada de los españoles al mando de Hernán Cortés en 1519, fue testigo del colapso del orden de este mundo y de la imposición de una nueva civilización que dio origen al México moderno. Moctezuma fue capturado y murió corto tiempo después. La exposición presentó obras maestras de la cultura azteca, como el Teocalli de la Guerra Sagrada, que fue encargado por el mismo Moctezuma, y en el que se encuentran representados su imagen y glifo nominal. El Teocalli representa la ceremonia del Fuego Nuevo a principios del año 1507. Esta ceremonia se realizaba al comienzo de un período de 52 años en el calendario. La ciudad capital de Tenochtitlán, construida sobre una isla en el Lago de Tetzcoco, creció rápidamente llegando a convertirse en una metrópolis muy próspera. Moctezuma, considerado como una figura divina, era el ‘intermediario’ de los dioses. Realizaba el culto en el Gran Templo, una enorme pirámide escalonada en el corazón del centro ceremonial de Tenochtitlán. Existe la creencia de que Moctezuma consideró la llegada de Cortés como el retorno del dios Quetzalcoatl. La segunda documental (versión en inglés) es una buena introducción al conocimiento del imperio azteca y las culturas de México. El contenido es similar al anteriormente descrito.


MESO-AMERIKA IN TENTOONSTELLING, BOEK EN FILM DEEL 1: MOCTEZUMA EN DE AZTEKEN

* Jos Martens is historicus, medestichter van onze vereniging en voormalig bestuurslid.

JOS MARTENS *

3

TIJDSCHRIFT - Nr 1- 2011

In anderhalf jaar tijd is er behoorlijk wat interessant nieuw materiaal over Meso-Amerika ter beschikking gekomen via tentoonstellingen, dvd’s en boeken, sommige geschikt voor iedereen, andere eerder voor nieuwelingen. 1. McEwan, Colin & López Luján, Leonardo, Moctezuma. Aztec Ruler, tentoonstellingspublicatie, Londen, British Museum, 2009, 320 blz. Tentoonstelling van 24 september 2009 tot 24 januari 2010

Fig. 2. Moctecuzoma Xocoyotzin ‘Hij die zich Gebieder maakt door zijn Toorn, De Jongere’, tlatoani van 1502 tot 1520. Zijn naamglief staat achter zijn hoofd. Het turkoois driehoekje is zijn diadeem als heerser. De Azteken kenden de portretkunst niet. Ze beeldden archetypische menselijke trekken uit, waar ze dan schrifttekens aan toevoegden. Uit: Codex Mendoza.

Moctezuma, de laatste tlatoani (Grote Spreker) van de Azteken, ging de geschiedenis in als een verliezer. Het British Museum schetste zijn portret als tragische figuur, maar ook als machtige heerser over een fascinerend imperium. Door memorabele hoofdstukken uit de wereldgeschiedenis als een persoonlijk verhaal te vertellen, lokte het British Museum de voorbije jaren een breed publiek. Moctezuma, Aztec Ruler vormt het sluitstuk van een reeks tentoonstellingen waarin legendarische keizers, machthebbers en veldheren aan bod kwamen. Mythe en werkelijkheid worden daarbij zo goed mogelijk uit elkaar gehaald. Een verbluffende collectie kunstvoorwerpen dient telkens als bewijsmateriaal. Natuurlijk fungeert de tragische figuur van Moctezuma alleen maar als kapstok om deze laatste fase van de Azteekse cultuur en samenleving in de schijnwerpers te plaatsen. De eerste vraag: is er veel nieuws sinds de grote Aztekententoonstelling in Londen in 2002? Of die in Amsterdam in de Nieuwe Kerk dat zelfde jaar (1)? Niet echt, neen. In de catalogus valt andermaal de verschuiving op naar wereldbeeld en mentaliteit, die veel sterker en genuanceerder beklemtoond worden dan enkele decennia geleden.

4


TEOCALLI VAN DE HEILIGE OORLOG

c a

b

Fig. 1 a

Fig. 1 b

Teocalli van de heilige oorlog. Vulkanische steen, 123 x 92 x 100 cm

Het monument is gebouwd in de vorm van een miniatuurpiramide (Fig. 1 a). Het viert de triomf van de Zon in het universum en dient als legitimatie voor de macht van de Mexica na de stichting van de stad Tenochtitlan in het jaar Ome Calli (Twee Huis) 1325, die zo verbonden wordt met de kosmische orde. (Dit is identiek met de beter bekende voorstelling op de zogenaamde Kalendersteen of Steen van de Vijfde Zon.)

Fig. 1a Bovenaan de trappen: Links - quauxcicalli (Adelaarsvaas bestemd voor mensenharten) met jaguarhuid (a). Rechts - met adelaarsveren. Onderaan: data - links: jaar 1 Tochtli (konijn), rechts: 2 Acatl (Riet). Het boren van het Nieuwe Vuur geschiedt bij de overgang van het ene jaar naar het andere. Fig. 1b Centraal: het teken van de Vijfde Zon, Nahui Ollin (Vier Beweging), duidt op de triomf van de Zon. Links : Huitzilopochtli (god van dag en oorlog) met aan een voet de rokende obsidiaanspiegel van Tezcatlipoca, de tovenaar - god en vijand van Quetzalcoatl (b). Oorspronkelijk was hij het sterrenbeeld Grote Beer. Betekenis: de twee goden zijn hier versmolten tot één. Rechts: Moctezuma, herkenbaar aan zijn naamglief (c), (Fig. 2). Let op de versierde spreekvoluten die uit hun mond komen: dit duidt op de gewijde teksten die bij deze gelegenheid werden gereciteerd. Bovenop: 2 Calli, 1325 - stichting van Tenochtitlan. Daaronder op het horizontale vlak, het aardmonster, tweemaal geflankeerd door een schild met gevederde werppijlen, eenmaal met adelaarsveren (links), rechts vermoedelijk met jaguarhuid. Dit is het begrip en chimalli en mitl, schild en werppijl = heilige oorlog. 5


Kosmische kalender en mensenharten Fig. 3. Codice Mendoza Nogmaals Moctezuma. Vóór hem: een rond schild met bovenaan een atlatl (speerwerper); door het schild: werppijlen. Samen vormen zij het begrip en chimalli en mitl, schild en pijlen = oorlog. De rest van de pagina is gevuld met de veroveringen van Moctezuma, telkens de naamglief van een plaats, gevolgd door een tempel waarvan het rieten dak in brand staat (rookwolkjes). Achter hem een jaarkalender. Aan de datum 2 - Riet is een horizontaal plankje verbonden met een verticale vuurboog en rookwolkjes: dit is het boren van het Nieuwe Vuur, het begin van een nieuw tijdvak van 52 jaar. Onderaan is de kalender onvoltooid gelaten door de Azteekse schrijver; niet ingekleurd: de jaren 1-Riet (Acatl) = 1519, aankomst van Cortés, 2-Tecpatl (Vuurstenen Mes) en 3-Calli (Huis) =1521, inname van Tenochtitlan, het einde. Merk dat een Spaanse klerk de plaatsnamen heeft ingevuld in ons alfabet, wat identificatie mogelijk maakte.

Fig. 3

Eén aspect van de Meso-Amerikaanse cultuur heeft de Europeanen vanaf het begin met rillende sensatiezucht dan wel afkeer vervuld: de mensenoffers. Alle religies kennen vormen van offeren. Lees er de Bijbel maar op na. Maar waarschijnlijk nergens nam het offer een zulkdanige plaats in als hier. Al sinds de Mexicaanse oudheid ontwikkelden deze culturen een traditie van offeren, in de vorm van giften aan de voorouders en godheden. Het ging daarbij voornamelijk om objecten die waren gemaakt van aardewerk, stof, hout, been, metaal of andere materialen. Doorgaans werden deze in manden of gaten in de grond of in piramiden of paleizen geplaatst en later met aarde of stenen bedekt. Bij de Azteken, de jongste cultuur, ontaardde dit in een ware orgie van mensenoffers, duizenden ieder jaar. Nezahualpilli (1464 1515), Hongerige (= vastende) Prins, Grote Spreker van het met Tenochtitlan verbonden Texcoco, en vooral zijn vader Nezahualcoyotl (1402 - 1472), Hongerige Prairiewolf, de grootste dichter en ziener uit de voor-Spaanse periode, hadden de heersers 6


van de Azteken reeds decennia eerder gewaarschuwd dat de overdaad van bloedoffers de gramschap van de goden zou oproepen. Voor mij is dit het sterkste voorbeeld van godsdienstige aliënatie (vervreemding), om met Karl Marx te spreken: verering van een Opperwezen wordt godsdienst; dit groeit uit tot een institutionele religie met rituelen, een kerk, een priesterkaste. Dit ‘bouwwerk’ gaat een eigen leven leiden, los en soms tegen de oorspronkelijke bedoeling in. Ook in het christendom is dit gebeurd. Denk maar aan kruistochten als heilige oorlog tegen de ongelovigen, de brandstapels voor ketters en heksen. De religieuze filosofie die hier in Mexico achter zit is de volgende: de goden hebben zich voor ons geofferd om het huidige tijdperk van de Vijfde Zon te scheppen. Daarom is het de hoogste en edelste plicht van de mens om zich op zijn beurt te offeren voor de goden. Fig. 4. Offermes met heft in de vorm van een adelaarkrijger.

Dit offeren gebeurde vóór of in de tempel die gebouwd was op een steile trappenpiramide. Nadat het hart van het nog levende offer met een stenen mes was uitgesneden, hief de priester het naar de zon als voedsel voor de zonnegod. (De zonnegod moest dagelijks gevoed worden met nog kloppende harten, om in beweging te kunnen blijven.) Dan deponeerde hij het hart in een zogenaamde Adelaarsvaas (quauxcicalli) (Fig. 5). Volgens de mythen vloog een adelaar met het hart van de geofferde naar de zonnegod en het hiernamaals. Het lichaam werd langs de trappen van de piramide naar beneden gegooid, aan de voet van de trap in stukken gesneden door de priesters en de stukjes verdeeld onder de gelovigen, die door deze “communie” een werden met de god en dus een beetje god werden.

Fig. 5. Quauxcicalli, Adelaarsvaas, bestemd voor geofferde mensenharten

Een analoge gedachte vindt men eveneens weer in het christendom. Volgens de katholieke leer heeft Jezus, de Zoon van God, aan het kruis zijn leven gegeven voor de redding van de mensheid tot het eeuwig leven. Dit wordt onbloedig herdacht in de eucharistie. Bij de woorden van de consecratie veranderen het brood en de wijn wezenlijk in het lichaam en bloed van Christus. Bij de communie eten de gelovigen een stukje brood (in de orthodoxe kerk brood én wijn), terwijl de priester zegt: “Het lichaam en bloed van Christus.” 7


Met andere woorden: net als bij de Azteken eten de christenen het lichaam van hun God! Als men bedenkt wat al gruwelijkheden de inquisitie in naam van God heeft uitgehaald, kan men niet anders dan rillend concluderen dat we hier maar op het nippertje aan een Azteeks lot zijn ontkomen! Of hoe een volkomen analoge religieuze redenering, volkomen verschillend kan zijn in de uitwerking (1). Fig. 6. Codex Borbonicus In de vroeg-koloniale Codex Borbonicus tekenden Azteekse scribenten de hele ceremonie van het Nieuwe Vuur of het Binden der Jaren, het ritueel van de kosmische vernieuwing. Bovenaan rechts: de bergtop (ten z-o van Tenochtitlan) waar de priesters de opkomst van de Pleiaden waarnamen. Zodra het Zevengesternte opkwam, offerden zij een jonge man en maakten dan vuur met een vuurboor in zijn geopende borstkas. De grappige zwarte voetjes duiden op ‘afgelegde weg’. Vier priesters ontsteken het Nieuwe Vuur aan gebundelde gedroogde rietstengels. Van daaruit dragen boden, gekleed als goden, bundels met het vuur uit over het gehele imperium. Overal werd het haardvuur ontstoken aan dit heilige vuur. De hele bevolking was bij de ceremonie betrokken. Zwangere vrouwen moesten zich gedurende de plechtigheid schuilhouden in de afgesloten opslagplaatsen voor maïs en turkooizen maskers voor hun gezicht houden om zich te beschermen tegen de afschrikwekkende neerdalende geesten van de vrouwen die in het kraambed gestorven waren, bovendien verdedigd door gewapende krijgers (rechts, onder). Kinderen (helemaal onder, rechts) werden wakker gehouden, want als ze in slaap vielen, zouden ze in muizen veranderen. De personificatie van een godheid, boven, voor de Tempel van de Gehesen Banier is Moctezuma. Voor hem: de datumglief 2-Riet, 1507. De hele aankleding van de plechtigheid diende om de politieke dominantie van de Mexica te verzekeren, als (zelf aangestelde) bewakers van de Vijfde Zon en zijn cyclische kosmische vernieuwing.

8

Fig. 6

2. Moctezuma. Aztec Ruler - 2009 - DVD -45 minuten, Engels, geen onderschriften - Extra fotogalerij De film vergezelt de gelijknamige catalogus van de Londense tentoonstelling. De inhoud loopt dus grotendeels parallel, toont veel meer beelden in vaak snelle overgangen, maar gaat meestal minder naar de diepte. Je krijgt wel interessante opnames van de voorbereiding van de tentoonstelling en van de grote maquette van het ceremoniële centrum van Tenochtitlan (Fig. 7). Dit telkens afgewisseld met uitvoerige fragmenten (en degelijke uitleg) van een bezoek aan de ruïnes van de Templo Mayor. Vanuit zijn paleis in Tenochtitlan, het huidige Mexico, regeerde Moctezuma II van 1502 tot 1520 over de Azteken als een halfgod. Maar wie was de man eigenlijk? Het antwoord op die vraag biedt alle ruimte voor een fascinerend verhaal over rise and fall. Moctezuma was de negende bewindvoerder op rij van een krachtige, maar buitengewoon agressieve beschaving. Zijn uitverkiezing tot huey tlatoani of Eerste Spreker begon met een veldtocht, om mensenoffers voor de


kroningsceremonie te verzamelen. Een urne voor uitgerukte harten, schedels die als decoratief element op de tempelfaçade werden aangebracht: ze getuigen van een in bloed gedrenkt imperium. Fig. 7. Ceremonieel centrum. Maquette op de Londense tentoonstelling.

Het slot van Moctezuma, Aztec ruler heeft de impact van een thriller. Zag Moctezuma werkelijk voortekenen in de vorm van een komeet, een tweekoppig monster of een tempel in vlammen? Of speelt hier de Europese mythevorming? De documentaire suggereert dat Moctezuma zich wellicht niet opgewassen zag tegen de Spaanse invasie. Conservator McEwan: “Paarden, haakbussen en kanonnen hadden ze in Tenochtitlan nog nooit gezien. En Cortés en zijn gevolg zagen er in hun blinkende metalen harnassen uit als exotische gezanten. Ze leken wel van Mars te komen.” Moctezuma wist niet hoe hij de tekens moest interpreteren. Hij bood de Spanjaarden zijn gastvrijheid aan, maar daarmee haalde hij de vijand binnen. De heerser werd gevangen genomen en stierf een gewelddadige dood. Volgens Spaanse bronnen werd hij gestenigd door de Azteekse bevolking, die in hem een collaborateur zag. Maar het is denkbaar dat Cortés en zijn gevolg hem van kant maakten, omdat ze hem als gijzelaar overbodig achtten. Het betekende het einde van een rijk, en het begin van een gewelddadige Spaanse kolonisering. Ze werd nog versneld door een pandemie van pokken en mazelen die de Mexicaanse bevolking binnen één generatie decimeerde. In het jaar Ce-Acatl (1-Rietstengel) van de Azteekse tijdrekening kwam namelijk de legende tot leven. Boodschappers meldden aan de heerser over Anahuac, de Tlatoani (Grote Spreker) Moctecuhzoma Xocoyotzin (de Jongere), het verschijnen van reusachtige kano’s met op witte doeken het rode kruis van Quetzalcoatl, de Gevederde Slang, god van wetenschap en licht, die lang geleden over zee was weggevaren en had voorspeld dat hij zou terugkeren in dat jaar, Ce-Acatl. Anno Domini 1519. Goede Vrijdag, 22 april. Hernan Cortés, Spaans hidalgo, ontdekte tot zijn verbazing een goed georganiseerde 9


samenleving in plaats van naakte wilden. Met 508 man, 16 paarden, 13 haakbussen en 4 stukken licht geschut rukte hij op ter verovering van een rijk dat een leger van een kwart miljoen geharde krijgers kon mobiliseren. Hij bestreed de Tlaxcalteken, erfvijanden van de Azteken, won hun bondgenootschap en bereikte na enkele maanden Tenochtitlan, centrum van Anahuac, het Azteekse imperium. “Minder dan drie jaar later lag dit imperium in puin, een cataclysme dat in de geschiedenis zijn weerga niet kent en waarbij vergeleken de val van Constantinopel als een incident van betrekkelijk geringe proporties kan worden beschouwd.” (Jacques Soustelle (1912 1990), Frans amerikanist & minister van cultuur onder Charles de Gaulle) Binnen één generatie, in slechts enkele decennia werd ook hier de inheemse bevolking door moord, onderdrukking en Europese ziekten teruggebracht tot 20 of zelfs slechts 10% van het oorspronkelijk aantal. Wat de Spanjaarden niet beseften, en wat de Oude Wereld zich niet realiseerde tot het midden van de 19de eeuw, was dat hiermee tevens het gordijn viel over een lange reeks beschavingen met een heel apart karakter. In het vaak ondankbare klimaat van Mexico zagen de Spanjaarden de laatste nabloei van culturen, die reeds oud waren toen Rome zich een weg worstelde naar een plaats op het wereldtoneel. Volkeren van wie vaak niet eens de echte naam gekend is: Olmeken, Tolteken, Maya… Volkeren met heel wat verschilpunten en veel gemeenschappelijk erfgoed (2). Het slot is vrijwel gemeenschappelijk voor deze documentaire en de hierop volgende. 3. Bloed en bloemen (In Search of the Aztecs) - BBC (1999) dvd 2009 - Engels, Nederlandse ondertiteling - duur: 49 minuten.

Genre: gedramatiseerde documentaire. Waardering: ****/4 10


Dit is de beste introductie ooit op de Azteken. Geschiedenis, religie, staatkundige organisatie… zowat alle mogelijke aspecten komen aan bod in deze documentaire, door middel van nagespeelde scènes, hedendaagse beelden, archeologische vondsten gecombineerd met zeer diverse Azteekse pre- en postcolumbiaanse codices, commentaar en duiding van experts, computeranimaties van het ceremoniële plein met de grote dubbeltempel, maquettes van de markt van Tlatelolco (weer afgewisseld met beelden van hedendaagse markten), poëzie in het Nahuatl (ingeleid door de beroemde hedendaagse auteur Carlos Fuentes) en hedendaagse Nahua’s in de buurt van de hoofdstad… Ongetwijfeld vergeet ik nog wel een en ander. Eén probleem: om de inhoud behoorlijk weer te geven heb ik meer nodig dan dit hele tijdschrift. Niettemin zal ik voor de duidelijkheid noodgedwongen herhaaldelijk buiten het kader van de documentaire moeten treden. Toch een kritische noot bij wat hier gezegd wordt (of liever: niet gezegd) over bicultureel onderwijs (Spaans - Nahuatl) bij de Nahua’s. De Mexicaanse regering mag dan al sinds ca. 1975 koketteren met haar Nahuatlcursussen aan de universiteit van de hoofdstad en met haar Maya-onderdanen die nog de oude, roemrijke taal spreken. Tezelfdertijd tracht ze minder spectaculaire Indiaanse culturen moedwillig weg te vlakken zoals bij de Mixteken en Zapoteken in de staat Oaxaca, wier beschaving hoogtepunten beleefde, lang voor de Azteken (maar daarover volgende keer meer). Pas nu beschikt de moderne staat over voldoende machtsmiddelen om culturele substrata, die eeuwen koloniale verdrukking hebben doorstaan, effectief uit te gommen. Dit vooral door het verplichte lager onderwijs: de Spaanstalige, pas afgestudeerde onderwijzers moeten in ruil voor hun studiebeurs enkele jaren dienst doen op het platteland. Zij verbieden de inheemse talen op de speelplaats, kennen die taal niet omdat zij meestal afkomstig zijn uit andere delen van het land, kijken op de Indio’s neer (hoewel ze vaak zelf van indiaanse of gemengde afkomst zijn), dringen de westerse klederdracht, gewoonten en taal op. Dan spreken we nog niet over de nivellerende rol van de massamedia: radio, maar vooral televisie (hoewel die laatste in afgelegen bergdorpen nu pas begint door te dringen via schotelantennes). Overal waar televisie kan ontvangen worden, kijken inheemsen naar … Amerikaanse soaps. Zo leren ze “rijk denken, terwijl ze arm leven” (daarom zijn de VS het beloofde land, met als gevolg: massale illegale immigratie). Overal moet het Spaans de inheemse talen vervangen (zelfs geleerde professoren weigeren hardnekkig te spreken van ‘lengua’ , taal, als het over de hoogstaande inheemse cultuurtalen gaat). Het maakt deel uit van wat de befaamde Braziliaanse pedagoog Paulo Freire (1921 –1997) de “innerlijke kolonisatie”noemt: de kolonisatoren willen niet alleen de grond, maar ook de geesten (en in het geval 11


van Mexico: de zielen) van de gekoloniseerden “bezetten.” Het lijkt wel op de positie van de Vlamingen in België vóór Conscience zijn Leeuw van Vlaanderen schreef. En Mexico geniet binnen de Latijns-Amerikaanse context - terecht - een goede reputatie! (3) Toch vind ik dit verantwoorde vulgarisatie op hoog niveau! Geheel volgens de doelstelling geeft de off screen commentator slechts een minimum ‘vreemde namen’ of identificatie van codices enz. Verdedigbaar, maar nogal hinderlijk als je meer concrete details wil weten. Valt er voor onze leden, die toch geen beginnelingen zijn niets meer te rapen dan een mooie maar te oppervlakkige reportage? Toch wel. Onder veel meer: de resultaten van het gedetailleerde bodemonderzoek in de Tempel van de Adelaarkrijgers (nabij de Templo Mayor) werpen een licht op de omvang van de mensenoffers, die hier trouwens zonder enige sensatiezucht een aantal keren geduid worden door Carlos Fuentes en in hun tijdskader geplaatst. Fig. 8. De goed georganiseerde markt van Tlatelolco (bij Tenochtitlan). Gewapende krijgers (midden rechts) vormen de marktpolitie. Achteraan rechts: de marktrechters die snelrecht uitoefenen.

Fig. 8

De Templo mayor In 1978 stootten grondwerkers in Mexico-Stad toevallig op de Steen van Coyolxauhqui (Belletjesgezicht), een maangodin (Fig. 9). Grote opwinding onder de archeologen: men wist dat hier de Templo Mayor, de Grote Tempel moest liggen, vlak bij de kathedraal. De tempel was immers de herschepping van de mythe in steen: de opstand op de Slangenberg van de 400 onder leiding van Coyolxauhqui tegen hun moeder, Coatlicue (Zij met de Slangenrok), moeder van Huitzilopochtli, de krijgs- en zonnegod. Deze versloeg de 400 (=de sterren), vierendeelde Coyolxauhqui en wierp haar gemutileerde lichaam naar beneden, waar het aan de voet 12


van de heuvel bleef liggen. De opgravingen door Eduardo Matos Moctezuma duurden tot 1982. De vondsten zijn ondergebracht in een apart museum. Betekenis van de mythe: de dagelijkse overwinning van de zon op de nacht.

Fig.9. Steen van Coyolxauhqui. Diameter: 3,2 m. De steen was gebroken. Op de afbeelding is nog duidelijk de barst te zien door haar rechter elleboog naar haar scheenbeen.

Ter verduidelijking, een min of meer vergelijkbaar voorbeeld uit het katholicisme: de kruisweg bij bedevaartsoorden als Scherpenheuvel of beter, Rocamadour (Frankrijk), op de weg naar Santiago de Compostela, waar de 14 staties in een moeilijke klim tegen de heuvel voor de gelovigen lijden en dood van Christus op Goede Vrijdag evoceren.

Fig. 10. De Templo Mayor (centraal, boven) was een dubbeltempel, links Tlaloc (de regengod), rechts de oorlogsgod Huizilopochtli (Linkshandige, of Blauwe of Zuidelijke Kolibrie). Let op de oriëntatie; vergelijk met Egyptische tempels, zonsopgang tussen de pylonen, hier tussen de twee tempels. Fig. 10

Bleek dat de tempel laag na laag was opgebouwd in niet minder dan 13 bouwfasen. De tempel was door de conquistadores verwoest. De onderste, oudste tempel was echter gedeeltelijk bewaard omdat hij in de moerassige grond was weggezonken, wat de veroveraars niet hebben gezien. Fig. 11

Fig. 11. Voor de tempel van Huizilopochtli: gevederde slangen. Dit verwijst naar de mythische Slangenberg en tevens naar de god Quetzalcoatl (Gevederde Slang); Huizilopochtli heeft hem verdrongen, de Azteken wisten dat hij zou terugkomen om zijn rechtmatige plaats weer op te eisen. 13


De vondsten leveren het bewijs dat de Azteekse heersers geschiedenis exploiteerden en zo nodig vervalsten voor propagandadoeleinden. Het herbruiken van antieke relicten, de imitatie van oude beeldhouwwerken en de constructie van archaïsche gebouwen in Tenochtitlan pasten in hun politiek van legitimatie als erfgenamen van de legendarische Tolteken. Dit blijkt ook uit de vondst van bijvoorbeeld antieke Olmeekse maskers als offergaven in bergplaatsen bij de Templo Mayor.

Fig. 12. Wierookbrander die de regengod Tlaloc voorstelt. Was de affiche van de succesrijke grote Aztekententoonstelling in het Brusselse Jubelpark (1988)

De juiste toedracht is niet meer te achterhalen. Want echte, originele historische bronnen bestaan niet! Elke variante op de stichtingsgeschiedenis is zelf een reconstructie post factum, een herziening van het verleden door de Azteken in het licht van hun latere roem. De eerste belangrijke heerser, Itzcoatl (Slang met Obsidiaanmessen, 1426-1440) had op aanraden van zijn mederegeerder Tlacayelel door boekverbranding ervoor gezorgd dat de officiële versie ook de enig mogelijke was (4). Analoge situaties zijn trouwens eveneens in andere culturen aan te wijzen: keizer Qin Shihuang Di (+210 v.Chr.) deed hetzelfde in China; de Inca’s in Peru; de Spanjaarden zouden het voorbeeld navolgen in Mexico. Een opvallende parallel levert de Romeinse geschiedenis: ook hier wordt de stichting herschreven en verheven tot mythe, nadat een boerenbevolking is uitgegroeid tot imperiumbouwers. Alleen beriep men zich hier op de inval van de Galliërs, die in 390 v.Chr. alle documenten zouden vernietigd hebben.

Kosmos en stadsplanning Fig. 13. Schedelmasker. Was voorheen alleen gekend uit geschilderde vouwcodices. Catalogus De Azteken, Brussel, 1988, nr. 278.

Fig. 14. Polychroom beschilderde vuurstenen messen met opgelegde tanden en ogen. Catalogus De Azteken, Brussel, 1988, nr. 278. 14

Wat we wel weten is dat de Templo Mayor en de ordening van Tenochtitlan letterlijk de kosmische ordening van het Azteekse wereldbeeld weerspiegelen in hun opbouw. In de voor-Azteekse metropool Teotihuacan (100 v.Chr. - 650 n.Chr.) bestond een analoge situatie: de Piramide van de Zon en die van de Maan herhaalden twee (heilige?) bergen in het ‘klein’. De documentaire verhaalt een vrij recente ontdekking. Op zijn tochten vanuit het vroegere Tenochtitlan herontdekte een kunsthistoricus een vergeten bergtempel, klaarblijkelijk gebouwd door Nezahualcoyotl van Texcoco en voltooid of vergroot door zijn zoon Nezahualpilli (die wij beiden al eerder ontmoetten in deze bijdrage). De terrastempel, die zeer indrukwekkend moet geweest zijn, lag op één lijn van de Templo Mayor naar een belangrijke bergtop (Fig. 15). Wat erop lijkt te wijzen dat de Azteken, net als de Inca’s in Peru een analoog fenomeen kenden als de ceque- lijnen, ‘heilige lijnen’ in het landschap, die gematerialiseerd werden door tempels en periodieke rituelen, gepaard met mensenoffers (5). Nader onderzoek moet deze belangrijke hypothese nog verder onderbouwen.

TIJDSCHRIFT - Nr 1 - 2011 Fig. 15. Plan van Tenochtitlan: het Venetië van Mexico in het meer van Texcoco, in feite een reeks meren met verschillend zoutgehalte. De dubbeltempel is georiënteerd op de twee hoogste vulkanen van de Vallei van Mexico: de Ixtaccihuatl (Liggende Vrouw, 5230 m) en de Popocatépetl (Rokende Berg, 5426 m)

Fig. 16. Eerste bladzijde van de Codex Mendoza. Jacques Soustelle, geeft hierbij de volgende beschrijving: “In het midden de arend, gezeten op een cactus; beneden schild en pijlen(oorlogssymbolen). Rechts een Tzompantli (rek voor mensenschedels). De tien op matten zittende figuren vertegenwoordigen de stichters van Tenochtitlan; naast hen de hiëroglyfen die hun namen voorstellen. De hut boven geeft de eerste tempel van Uitzilopochtli weer; aan de aard van het terrein, waar deze tempel gebouwd werd, herinneren de kanalen die de tekening omgeven en doorsnijden en ook de bossen riet, die tussen de figuren staan afgebeeld.” (Soustelle, J., Zo leefden de Azteken, Baarn, Hollandia, 4de druk, 1969.)

15


Dit is geen stratenplan, zoals Soustelle meende, doch een ideologische kaart (Fig. 15). Betekenis: het plan van Tenochtitlan stelt ook in werkelijkheid de kosmos voor, die nog eens verkleind hernomen wordt in de Grote Tempel. In de centrale afbeelding rust een klauw van de adelaar op de vrucht van de vijgencactus: een metafoor voor mensenoffer. Betekenis: Tenochtitlan moet de wereldorde in stand houden door heilige oorlog voor mensenoffers. Het tafereel is later opgenomen in het wapenschild en de vlag van Mexico. Met één wijziging: de adelaar heeft nu een slang in de snavel, wat in het origineel niet voorkomt. Na de verovering door de Spanjaarden hebben de Azteken de stichtingsmythe aangepast, zodat de verwijzing naar de offers verdwenen is. Carlos Fuentes geeft hier in Bloed en bloemen eindelijk eens de correcte versie. Afschrikwekkende goden De Azteekse goden zien er zelden uit als lieverdjes. Zelfs welwillende godheden lijken in onze ogen eerder afschrikwekkend, een uitzondering gemaakt voor de (meestal) lieftallige maïsgodin Cinteotl. Een beperkt representatieve bloemlezing. Xipe Totec Ter ere van Xipe Totec, ‘Onze Heer de Gevilde’, god van de lente en het nieuwe leven in de natuur (!) werden krijgsgevangenen geofferd door hen levend te villen. Vooraf waren ze zwaar verdoofd. (Analogie: slangen werpen in de lente eveneens hun huid af.)

Fig. 17. Xipe Totec. Afbeelding van een zeer expressief Azteeks beeldhouwwerk: een krijger (of priester), gehuld in de afgestroopte huid van een gevilde geofferde. Tevens nogmaals een historische getuigenis: op zijn rug de datumglief 2-Riet, Ome Acatl, 1507, Boren van het Nieuwe Vuur. Fraai, maar gruwelijk. 16

De hele Azteekse cultuur doet me in alle opzichten denken aan een tweekoppige slang, zoals er een bewaard is in het British Museum: poëzie en schoonheid versus bloedvergieten en offers. Het Azteekse wereldbeeld was een van de meest complexe constructies die ooit door mensen werd uitgedacht. Fundamenteel hierin is de tweepoligheid die elk aspect van het maatschappelijk leven doordesemt. De tweevoudigheid, een voor Europeanen moeilijk te vatten gegeven, vond haar oorsprong in de scheppende oppergod Ometeotl, de Twee-God, die mannelijk én vrouwelijk tegelijkertijd was. Deze grondgedachte weerspiegelde zich tot in het dagelijkse taalgebruik, in de zogenaamde difrasismen: uitdrukkingen en beeldspraak waarmee één begrip (in onze ogen) werd weergegeven door twee verbonden elementen. Zo werd een plaatselijke of regionale gemeenschap benoemd met de woorden ‘water en berg’, omdat het leven in de vallei van Mexico zich altijd afspeelde tussen de tastbare tweedeling water en berg(en). In hun eigen taal, het Nahuatl, noemden de Azteken het gebied daarom Anahuac (‘Bij het Water’); en chimalli en mitl, ‘Schild en pijlen’ betekent oorlog en wordt in het Azteekse beeldschrift dan ook voorgesteld door een fraai getekend schild met een bundel werppijlen en daarboven meestal een atlatl, een speerwerper.


Het dualiteitsprincipe werd doorgetrokken tot in het leiderschap, iets wat de conquistadores niet begrepen en blijkbaar zelfs nooit geweten hebben. Naast de Grote Spreker stond een tweede opperste gezagsdrager, die het vrouwelijke principe vertegenwoordigde en de titel droeg van Cihuacoatl (Vrouwelijke Slang), maar wel een man was. Tlacayelel (‘Helder is zijn lever’, d.i. Heldere Geest) (1398-1478), afkomstig uit de vorstelijke familie, was Vrouwelijke Slang van vier opeenvolgende vorsten gedurende 50 jaar en schepper van de omvattende Azteekse kosmologische staatsideologie. Hij lanceerde na een langdurige hongersnood (1450-54) de idee van de Bloemenoorlogen, rituele gevechten met als enig doel: gevangenen verwerven voor offers om zo de woede van de goden af te wenden en nieuwe rampen te voorkomen. Hij was eveneens verantwoordelijk voor de boekenverbranding onder Itzcoatl. Xochipilli (Bloemenprins), god van bloemen en schitterende poëzie. Bloedoffers en poëzie; hoe rijm je dat tezamen? Vandaar het beeld van de tweekoppige slang. Ongetwijfeld hebben we hier, net als in het Japan van de samoerai, te doen met een meervoudig gelaagde cultuur: een samenleving met eeuwenlang bloedige oorlogen en nog bloediger mensenoffers die steeds massaler werden. En even ongetwijfeld vormden de sublieme poëzie en de talloze rituelen in de omgangsvormen een sublimatie, een tegengewicht voor al dat bloed.

Fig. 18. De scheppingsgod Ometecuthli: voorgesteld als de volwassen vuurgod: scheppingsgod & god van vernietiging. Dit heeft te maken met het vulkanisch karakter van de hele streek. Als godheid afkomstig van Teotihuacan.

Quetzalcoatl (Gevederde Slang). (Fig. 19) Toen Cortés in Anahuac aankwam, hield Moctezuma hem voor de teruggekeerde god Quetzalcoatl (‘Vogel-Slang’ of ‘Kostbare Tweeling’). In zijn hemels aspect werd deze god vereenzelvigd met de planeet Venus als Morgenster, voorloper van de opkomende zonnegod. Maar tevens was hij als Avondster zijn monsterachtige tweelingbroer Xolotl (Fig 20). Vaak wordt Xolotl als skelet afgebeeld op de rugzijde van Quetzalcoatl, of omgekeerd, zoals hier: twee verschijningsvormen van eenzelfde figuur. Bij uitstek drukken de Azteken hiermee uit dat de dualistische polarisatie licht - donker en goed - kwaad niet enkel speelt tussen verschillende goden, maar in één en dezelfde persoon aanwezig is. We moeten immers het kwade niet zoeken in uiterlijke duivels of boze goden, het is in ieder van onszelf aanwezig. De achterzijde (rechts) heeft tot zeer diverse interpretaties aanleiding gegeven. O.i. stelt ze Quetzalcoatl voor als wegbereider van de Zon (centraal in het “turkooisen schild” = symbool voor de jonge Zonnegod). In de kosmologie van Meso-Amerika verbindt de Gevederde Slang de aarde (slang) met de hemel (vogelveren). Het blijft me overigens nog steeds een raadsel waarom en hoe deze goedgunstige godheid onder meer geassocieerd werd met de ratelslang, het giftigste serpent van het hele gebied.

Fig. 19. Een der mooiste antropomorfe (mensvormige) afbeeldingen van Quetzalcoatl, de Gevederde Slang, god van kunsten en wetenschappen. Parijs, Musée de l’Homme 17


Tlazolteotl (‘Zij die vuil eet’), de godin van de zinnelijke liefde en van de geboorte, zij die leven geeft en leven neemt. Zoals (bijna) alle goden is zij goed én kwaad. Bij de Azteken bestond een vorm van biecht. Men kon een keer in zijn leven biechten bij de Aardmoeder, de godin Tonantzin of bij Tlazolteotl. De Azteken geloofden dat de lotsbestemming van een mens bepaald werd door het kalenderteken waaronder men geboren werd (6). (Een vage schaduw daarvan vinden we in het hedendaagse geloof in horoscopen.) Meisjes die op een van de feestdagen van Tlazolteotl geboren werden, waren voorbestemd tot prostituee. De geboortedag van doña Marina was Malinalli (Steppegras), een dag gewijd aan Tlazolteotl. Hebben haar ouders haar verkocht aan slavenhandelaars, omdat zij haar wilden onttrekken aan haar lotsbestemming? Verklaart dat haar door het noodlot bepaalde rol bij de ondergang van haar volk en haar goden? Tezcatlipoca de tovenaar-god, zoals reeds gezegd, oorspronkelijk het sterrenbeeld Grote Beer, god van de dood en de nacht. Zijn naam betekent ‘Rokende Obsidiaanspiegel’. Hij is in voortdurende oorlog met Quetzalcoatl, de goede scheppingsgod. Aan een been had hij een obsidiaanspiegel in plaats van een voet, waarin hij als in een kristallen bol kon kijken om het verborgene te zien. Bij de Azteken versmolt hij tot één godheid met Huitzilopochtli. Aan obsidiaanspiegels werd grote magische kracht toegeschreven. Na de Conquista belandden er zelfs enkele in Europa. Ze zijn te herkennen aan hun vorm, die vierkant is, terwijl die van de Azteken rond waren (Fig. 21). Een van de drie nog bekende behoorde toe aan John Dee (1527-1608), geograaf, vriend van Mercator, astroloog-waarzegger van Koningin Elisabeth I van Engeland, die hieraan groot gezag ontleende.

Fig. 20. Xolotl

18

Mayahuel, godin van de maguey. Een andere plant met veelzijdige toepassingen is de agave (sisal, Mexicaans: maguey). Hiervan bestaan een aantal verwante variëteiten. Tegenwoordig is het een industrieplant, geteeld op grote plantages. Yucatan, in het Mayagebied produceert de helft van de wereldproductie sisalvezels. In de precolumbiaanse periode (net zoals nu nog) bezat elk huis wel een tuintje met een aantal planten voor eigen gebruik. De vezels van het stekelige blad zijn ongeveer 1m lang. Hiervan maakt men sandalen, zakken, touw, zonnehoeden, borstels… Enkele variëteiten bloeien slechts om de 20 jaar. Dan scheiden ze een sap af, dat men laat gisten tot pulque (octli in het Nahuatl), een verfrissende, licht alcoholische drank. Als men de naalden handig los trekt van het blad, komt er een dikke, draderige vezel los, die men kan gebruiken om voorwerpen uit magueyvezels te herstellen. De Azteken zegden: “De plant levert naald én draad.”


In het huidige Mexico is pulque de laatste decennia helaas vervangen door … Coca-Cola. En gelukkig ook door uitstekend Mexicaans bier (merk: Montezuma, wat dacht je!)

Fig. 21. Vroeg-koloniale obsidiaanspiegel. Catalogus De Azteken, Brussel,1988, nr. 343).

NOTEN 1. Matos Moctezuma, E., Solis Olguin, F. e.a., Aztecs, Tentoonstellingspublicatie Londen, The Royal Academy of Arts, 2002, 520 blz. Leyenaar, T., Van Zantwijk, R., Solis, F. e.a., Kunstschatten uit het Oude Mexico. Een goddelijke reis, Tentoonstellingscatalogus, Amsterdam, Nieuwe Kerk, 2002. http://www.amerikanistiek.org/bijdragen_oudmexico.htm 2. Zie: Benardino de Sahagún en zijn encyclopedie van een verwoeste cultuur. http://users.telenet.be/joosdr/sahagun.htm 3. Martens, J., Mundiale vorming, menselijke aardrijkskunde en moedertaal. Een project, in: Impuls, 10de jg., nr. 1, 1979, p. 15. 4. Van Zantwijk, R., ‘Met mij is de zon opgegaan’. De levensloop van Tlacayelel (1398-1478), de stichter van het Azteekse Rijk, Amsterdam, Prometheus, 1992. Van Zantwijk, R. (redactie), De oorlog tegen de goden. Azteekse kronieken over de Spaanse verovering, Amsterdam, Meulenhoff, 1992. 5 Zie de catalogus bij de tentoonstelling in het Wereldmuseum te Rotterdam, die we met de vereniging bezochten op zondag 19 september 2010: De Bock, E. (red.), Inca’s. Capac Hucha, Rotterdam, Wereldmuseum, 2010. 6. Meer over wereldbeeld en kosmologie: Landbouw gebonden aan de seizoenen http:// users.telenet.be/joosdr/eeuwlandbouwstart.htm en vooral: Holsbeke, M. & J. Montoya (red.), ‘Met hun handen en hun ogen.’ Maya-textiel, spiegel van een wereldbeeld, Antwerpen, Etnografisch Museum, 2003. http://www.amerikanistiek.org/bijdragen_mayatex.htm en (onder meer): Montoya, J., Mayatextiel en de oude scheppingsmythen, in: Instituut voor Amerikanistiek, 2010/4, p. 3 - 22.

19


DANKWOORD Vorig jaar, tijdens de voorlaatste bestuurvergadering, heeft Jo Daelman ons meegedeeld dat hij, vanaf 2011, zijn taak als uitgever van ons Tijdschrift zou stoppen. “Ik ben een beetje moe aan het worden” zei hij. Voor ons, die het werk van onze uitgever, na 31 jaar, als vanzelfsprekend beschouwden, kwam zijn mededeling als een donderslag bij klare hemel. Wat nu? Vroegen wij ons bezorgd af. Wie zou deze taak met de toewijding en de nauwgezetheid van Jo kunnen voortzetten? Gezien het belang van het tijdschrift voor onze vereniging, heb ik moedig aanvaard zijn taak, met de hulp van het voltallig bestuur, over te nemen. Bij mijn eerste poging om het tijdschrift uit te geven besefte ik snel de verantwoordelijkheid en de moeilijkheden die hiermee samen gaan. De indrukwekkende prestatie van Jo doorheen zijn jaren als uitgever werd voor mij plots heel tastbaar. Als ik me niet vergis, verscheen de eerste jaargang van America Antiqua, de nieuwsbrief van het toenmalig Vlaams Instituut voor Amerikanistiek v.z.w - Volksuniversiteit Pedro de Gante v.z.w.) in 1973. Jo is uitgever geworden in 1979. Nu, 31 jaar later, tel ik in een of andere vorm, ongeveer 124 edities van onze driemaandelijkse publicatie. Jo heeft zich telkens aan de veranderende technologie aangepast; met zeer beperkte middelen maakte hij zeer mooie uitgaven. Hij groeide mee met zijn tijd (computerkunsten inbegrepen), en tijdens de laatste 15 jaar zagen wij de zeer bescheiden Nieuwsbrief evolueren naar een zeer professioneel Tijdschrift, waar wij allemaal zo trots op zijn. Jammer dat alleen het resultaat van zijn werk zichtbaar is. De inzet achter deze mooie tijdschriften is echter even belangrijk. Daarom wil ik deze gelegenheid gebruiken om even stil te staan en na te denken over de vele eenzame nachten dat Jo achter zijn computer heeft doorgebracht. De drukte en de stress door het tekort aan artikels en de deadlines zijn niet te onderschatten. Het geduld nodig bij het lezen en verbeteren van de teksten, of bij het zoeken naar de juiste woorden en afbeeldingen, het meten van de afstand tussen de lijntjes, het kaderen van illustraties, enz., enz., is niet te beschrijven. Vooral zijn klare blik op wat belangrijk is en zijn ervaring als uitgever bij de beoordeling van voorgestelde teksten wil ik onderstrepen, en daarom wil ik de verdiensten van Jo in de verf zetten. Ik zal mijn uiterst best moeten doen om Jo’s taak over te nemen. Met zijn wijze raad en de medewerking van de bestuursleden moet dit lukken. De ‘kinderziektes’ dat een beginneling ondergaat moeten wij er bij nemen. Namens het bestuur en alle leden wil ik een hartelijk DANK U WEL JO! uitroepen, en hem PROFICIAT wensen voor het excellente werk gedurende al deze jaren. Julia Montoya

LIDGELD 2011 Onze leden worden vriendelijk verzocht hun jaarlijkse bijdrage van 35 • te storten op de rekening van het Instituut voor Amerikanistiek nr. 320-0227942-62. U kunt ook steunend lid van onze vereniging worden door het storten van 50 • of meer. Wat biedt U het lidmaatschap van het Instituut voor Amerikanistiek vzw? - U kunt gratis alle lezingen bijwonen die wij organiseren - Als lid ontvangt U gratis 4 tijdschriften per jaar toegestuurd. Deze tijdschriften bevatten enkele interessante onderwerpen en informatie over de laatste ontwikkelingen in de amerikanistiek. Wie over een internetaansluiting beschikt ontvangt bovendien de tijdschriften in pdf-versie (dus in kleur). - U wordt regelmatig op de hoogte gebracht van de tentoonstellingen die in binnen- en buitenland georganiseerd worden i.v.m. amerikanistiek. Bij sommige wordt een bezoek georganiseerd aan zeer democratische prijzen. Hartelijk dank. 20

INSTITUUT VOOR AMERIKANISTIEK VZW. TIJDSCHRIFT

Recommend Documents