INHOUDSOPGAVE INLEIDING: WAAROM HET IVOOR
1
1. ESF-PROJECT ‘HET IVOOR’ ............................................................................ 5 1.1 Noden................................................................................................................5 1.2 Doelstellingen ....................................................................................................6 1.3 Doelgroep..........................................................................................................6 1.4 Activiteiten .........................................................................................................6 1.5 Referenties ........................................................................................................7
2. DANKWOORD................................................................................................... 9 2.1 Docenten en lesgevers EHSAL en Syntra West..................................................9 2.2 Activerende didactische werkvormen..................................................................9 2.3 De leden van de referentiegroep .....................................................................10 2.4 Het ESF-agentschap .......................................................................................10
DEEL 1. DUURZAME ONTWIKKELING EN MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN
11
1. WAT IS DUURZAME ONTWIKKELING?.......................................................... 15 1.1 Duurzame ontwikkeling volgens de Brundtland-commissie..............................15 1.2 Milieu, maatschappij en economie als pijlers van duurzame ontwikkeling........18 1.3 Participatie als vierde pijler van duurzame ontwikkeling...................................20 1.4 MVO als deelaspect van duurzame ontwikkeling .............................................23 1.5 Een concreet actieplan voor duurzame ontwikkeling: Agenda 21.....................24 1.6 Duurzame ontwikkeling in België .....................................................................26 1.7 Referenties ......................................................................................................28 1.8 Meer weten?....................................................................................................28
2. WAT IS MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN?................. 31 2.1 Maatschappelijk verantwoord ondernemen als toepassing van duurzame ontwikkeling.....................................................................................................31 2.2 Een definitie van maatschappelijk verantwoord ondernemen...........................33
i
2.3 De 3 P’s: people, planet, profit.........................................................................38 2.4 Stakeholdermanagement.................................................................................42 2.5 MVO-instrumenten...........................................................................................46 2.6 Referenties ......................................................................................................54 2.7 Meer weten?....................................................................................................56
3. WAAROM VERANTWOORD ONDERNEMEN? ............................................... 59 3.1 Belang van MVO voor het bedrijfsleven ...........................................................59 3.2 MVO-domeinen waarin ondernemingen inspanningen leveren ........................62 3.3 Drijfveren voor MVO binnen een onderneming ................................................66 3.4 Voordelen van MVO voor het bedrijfsleven......................................................68 3.5 Kritische succesfactoren van MVO ..................................................................79 3.6 Referenties ......................................................................................................91 3.7 Meer weten?....................................................................................................93
DEEL 2. DUURZAME ONTWIKKELING EN MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN IN HET ONDERWIJS
95
1. DUURZAME ONTWIKKELING EN MAATSCHAPPELIJK VERANTWOORD ONDERNEMEN IN HET ONDERWIJS............................................................. 99 1.1 Waarom DO en MVO in het onderwijs? ...........................................................99 1.2 Milestones inzake onderwijs en duurzame ontwikkeling ..................................99 1.3 UN Decade of Education for Sustainable Development .................................101 1.4 Duurzaam Onderwijs in België en Nederland.................................................101 1.5 Referenties ....................................................................................................104 1.6 Meer weten?..................................................................................................104
2. COMPETENTIES VOOR DUURZAME ONTWIKKELING EN/OF VERANTWOORD ONDERNEMEN..............................................................................................105 2.1 Competenties voor duurzame ontwikkeling....................................................105 2.2 Competenties voor maatschappelijk verantwoord ondernemen .....................107 2.3 Referenties ....................................................................................................109
ii
DEEL 3. HET VERBAND TUSSEN MVO EN DE VAKGEBIEDEN
111
1. INLEIDING......................................................................................................115 2. FICHES VOOR HET HOGER ONDERWIJS....................................................117 2.1 MVO en (bedrijfs)technische toepassingen van scheikunde en natuurkunde....... ......................................................................................................................117 2.2 MVO en (bedrijfs)technische toepassingen van wiskunde, statistiek en operationeel onderzoek .................................................................................123 2.3 MVO en Economie.........................................................................................127 2.4 MVO en Human Resources Management .....................................................133 2.5 MVO en Informatica.......................................................................................137 2.6 MVO en Logistiek ..........................................................................................143 2.7 MVO en Management....................................................................................149 2.8 MVO en Marketing en sales...........................................................................155 2.9 MVO en Recht ...............................................................................................161 2.10 MVO en Vakken met financiële inslag..........................................................165
3. FICHES VOOR ONDERNEMERSOPLEIDINGEN BEDRIJFSBEHEER ..........171 3.1 MVO en Financieel Beleid .............................................................................171 3.2 MVO en Administratie en Boekhouden ..........................................................175 3.3 MVO en Recht en Wetgeving ........................................................................179 3.4 MVO en Commercieel Beleid.........................................................................183
DEEL 4. INTEGRATIE VAN VERANTWOORD ONDERNEMEN: DIDACTISCHE WERKVORMEN
187
1. INLEIDING .......................................................................................................191
2. ACTIVERENDE DIDACTISCHE WERKVORMEN ...........................................193 2.1 Voorstelling activerende werkvormen .............................................................193 2.2 Referenties.......................................................................................................207 2.3 Overzicht werkvormen per activerende didactische werkvorm........................210
iii
3. WERKVORMEN ROND MVO BINNEN HET HOGER ONDERWIJS .....................213 3.1 (Bedrijfs)technische toepassingen van Scheikunde en Natuurkunde .............213 3.2 (Bedrijfs)technische toepassingen van wiskunde, statistiek en operationeel onderzoek........................................................................................................249 3.3 Economie ........................................................................................................255 3.4 Human Resource Management ......................................................................287 3.5 Informatica.......................................................................................................307 3.6 Logistiek ..........................................................................................................309 3.7 Management ...................................................................................................317 3.8 Marketing en Sales..........................................................................................323 3.9 Vakken met financiële inslag...........................................................................327
4. WERKVORMEN ROND MVO BIJ ONDERNEMERSOPLEIDINGEN BEDRIJFSBEHEER........................................................................................337 4.1 Financieel Beleid.............................................................................................337 4.2 Recht en wetgeving.........................................................................................369 4.3 Commercieel beleid.........................................................................................373
BIJLAGE. OVERZICHT ACTIVERENDE WERKVORMEN
iv
OVERZICHT VAN FIGUREN Figuur 1: Onderlinge vergelijking van nationale ecologische voetafdrukken ..........17 Figuur 2: De relatie tussen de drie pijlers van duurzame ontwikkeling ...................18 Figuur 3: Onderneming in het krachtenveld van stakeholders ...............................42 Figuur 4: Continue verbetering d.m.v. Plan-Do-Check-Act.....................................46 Figuur 5: ‘Domeinen waarin de ondernemingen inspanningen leveren’ .................62 Figuur 6: ‘Mogelijke redenen waarom ondernemingen in MVO investeren’............66 Figuur 7: ‘Wat zijn de grootste drijfveren voor de Corporate Social Responsibilityactiviteiten (CSR) van uw onderneming?’ ........................................................69 Figuur 8: ‘Naar wie communiceert u de resultaten op het vlak van MVO?’.............84 Figuur 9: ‘Via welke weg communiceert u de resultaten op het vlak van MVO’......85
OVERZICHT VAN TABELLEN
Tabel 1: Overzichtstabel verklaringen inzake onderwijs en duurzame ontwikkeling ......................................................................................................................100 Tabel 2: Overzicht gespreksvormen ....................................................................197 Tabel 3: Ordening opdrachten per activerende werkvorm....................................211
OVERZICHT VAN INTERMEZZO’S
Intermezzo 1:Krantenartikel: De ecologische voetafdruk .......................................16 Intermezzo 2:Krantenartikel: Economische groei in China .....................................19 Intermezzo 3:Ondersteunend document: De Verklaring van Rio............................21 Intermezzo 4:Ondersteunend document: De rol van het bedrijfsleven binnen Agenda 21.......................................................................................................25 Intermezzo 5:Krantenartikel: Duurzame ontwikkeling op gemeentelijk vlak............27 Intermezzo 6: Ondersteunend document: ‘Maatschappelijk verantwoord ondernemen is nodig’ ......................................................................................31 Intermezzo 7:Invulling van het begrip ‘Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen’ door bedrijven en organisaties.........................................................................35
v
Intermezzo 8:Ondersteunend document: ’Werken aan duurzaam ondernemen’ ....40 Intermezzo 9:Een concrete invulling van de triple bottom line door het bedrijf Siemens ..........................................................................................................41 Intermezzo 10:Ondersteunend document: ‘Waarom stakeholdermanagement?’ ...43 Intermezzo 11:Onderzoek omtrent MVO in de distributiesector .............................44 Intermezzo 12:Ondersteunend document: ‘Federaal Actieplan Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen in België: Actie rond duurzaamheidsverslaggeving’ ........................................................................................................................52 Intermezzo 13:Artikel: MVO bij Triodos Bank.........................................................60 Intermezzo 14:Artikels: Initiatieven omtrent MVO ..................................................63 Intermezzo 15:Ondersteunend document: ‘Een strategie voor duurzame producten’ ........................................................................................................................73 Intermezzo 16:Ondersteunend document: Praktische tips voor MVO bij KMO’s ....76 Intermezzo 17:Artikel: Verantwoordelijk ondernemerschap bij Plus Uitzendkrachten.................................................................................................78 Intermezzo 18:Artikel: Essentiële onderdelen voor de introductie van MVO ..........82 Intermezzo 19:De GRI-verslaggevingsprincipes ....................................................88 Intermezzo 20:Krantenartikel: Communiceren over MVO? ....................................89
vi
